OTTO DIX Het vierluik DER KRIEG

(1929­1932)

Een werkstuk over het vierluik Der Krieg van Otto Dix Lars Weller deeltijd bkv studentnr 2212906

1

Inhoudsopgave

Inleiding Waarom ik koos voor het werk Der Krieg van Otto Dix Formele beschrijving van het werk De invalshoeken/ Betoog Kunst en religie, levensbeschouwing Kunst en esthetica Kunstenaar en opdrachtgever; politieke en economische macht Kunst, wetenschap en techniek Slot Inzichten, de overgang van een oud tijdperk naar het nieuwe modernisme. Wat de invalshoeken aan inzicht brachten. Bronnen Noten Afbeeldingen

2

Inleiding De eerste kunstenaar die bij mij in beeld kwam, bij het uitzoeken van een werk, waar ik over zou willen schrijven, was Otto Dix (1891­1969). Ik dacht niet aan Picasso (1881 ­ 1973) of aan andere schilders uit het interbellum. Tijdens een van de lessen, kwam het werk Der Krieg (1929 ­ 1932) aan bod, dit werk raakte mij. Ik was bekend met het werk van Dix, vanwege een catalogus die we thuis hadden liggen. In mijn jeugd heb ik vaak in deze catalogus gekeken. Ik was als kind geïnteresseerd in boeken die gingen over oorlog. De werken van Dix, maakte toen al een diepe indruk op mij, ze bleven aanwezig in mijn geheugen. Toen ik zelf begon met schilderen en naar de kunstacademie ging, bleef Otto Dix (afbeelding 1) een van de kunstenaars die ik interessant vond. Ik vond zijn onderwerpen vaak schokkend, maar hij wist mij wel te raken met zijn beladen doeken en etsen. Ik heb een voorkeur voor figuratieve kunst die de waarheid niet uit de weg gaat. Zo was ik ook geraakt door de schilder Lucian Freud (1922­2011). Freud (afbeelding 2) heeft voor mij bepaalde overeenkomsten met Otto Dix, beide kunstenaars bezaten, voor mijn gevoel, een soort onverbiddelijkheid. Ze werkte vanuit een urgentie, en van daar uit ontstonden hun onderwerpen voor hun kunst. Daarnaast beschikte beide kunstenaars over een goede techniek, en die werd ingezet om een verhaal te vertellen. Wat ik ook overeenkomstig vind, is dat zowel Dix als Freud niet vernieuwend bezig waren, maar meer op een eigenzinnige manier een onderzoek deden, gericht op de psychologie van de mens. mijn keuze voor het werk Der Krieg (1929­1932) komt voort uit de complexiteit en grootsheid van het werk. Het vierluik laat de verschrikkingen zien van de eerste wereldoorlog, een oorlog waarin voor het eerst moderne wapens werden gebruikt (mosterdgas, tanks, vliegtuigen) Er vielen meer dan negen miljoen doden, tijdens de gevechten in de loopgraven. Deze oorlog bepaalde de rest van de 20e eeuw, de nawerking ervan bepaalde het tijdsbeeld van het interbellum. Otto Dix was kunstenaar en meldde zich aan als vrijwilliger om te gaan vechten. Net als vele andere kunstenaars had Otto Dix een verheven beeld van de oorlog. De Italiaanse futurist Umberto Boccioni (1882­1916) zag de oorlog als een nieuw begin.(1) Boccioni, net als Dix, vocht als vrijwilliger, maar zou de oorlog niet overleven. Otto Dix overleefde de oorlog wel, maar de oorlog liet wel zijn sporen na. Der Krieg (1929­1932) geeft, op meesterlijke wijze, de verschrikkingen van de eerste wereldoorlog, weer. Het werk gaat niet alleen over oorlog, maar raakt een universeler thema aan: de cyclus van leven en dood. Dit alles maakt dat ik het werk als een van de grote kunstwerken van de 20e eeuw beschouw.

3

Otto Dix werd beschreven, door zijn vriend en collega­kunstenaar Kurt Lohse (1892­1958) als iemand die geloofde in de ideeën van de Duitse filosoof Friedrich Nietzsche (1844­1900, afbeelding 3). Dix kon vanuit de filosofie van Nietzsche alles accepteren wat hem overkwam in zijn leven, en hij kon bij wijze van alles omhelzen als welkom. Vanuit zijn voorliefde voor Nietzsche ontstond tevens de drang om alles te willen ervaren, dus ook de oorlog. (2) Dat Otto Dix naast de bijbel een werk van Nietzsche bij zich had tijdens zijn periode als soldaat, is bekend. Het is niet zeker of dat werk De Vrolijke wetenschap (1882) was of Aldus sprak Zarathustra (1883­1885).(3) Dit is wat Otto Dix er zelf over zegt: “Je moet alles zelf zien, anders telt het niet. Ik ben een realist, alles moet ik zien. Ik moet de hoge en de lage kwaliteiten van het leven ervaren, voor mijzelf. Daarom ging ik ten oorlog, daarom gaf ik mij op als vrijwilliger.”(4) In het werk De vrolijke wetenschap, dat uit vijf boeken bestaat gebundeld in een boek, stelt Nietzsche in het begin van boek drie in beschouwing 108 dat God dood is, maar zijn schaduw zal nog lang doorwerken en wij mensen moeten die schaduw overwinnen. (5)

Als God dood is hoe ziet het menselijke leven er dan uit? Laat Otto Dix zien in Der Krieg dat God dood is? Ik durf dat niet met zekerheid te zeggen, wel laat het werk een groot menselijk tekort zien. De helderheid waarmee Dix de verschrikkingen van de oorlog laat zien, vind ik getuigen van grote diepgang. Dix was een kunstenaar die iets verschrikkelijks had meegemaakt, en het had overleeft. Na en tijdens de oorlog al, verwerkte hij zijn indrukken in etsen, tekeningen en schilderijen. Ik vind dat de diepgang te vinden is in de onverbloemde en oprechte weergave van zijn ervaringen gedurende de oorlog. Hij laat zien dat de mens het zelf moet oplossen, we moeten onszelf zien te redden. Het werk lijkt ook wel een voorbode te zijn van wat nog komen gaat, al kon niemand dat toen vermoeden. Ik had ook kunnen kiezen voor een ander werk: De zeven hoofdzonden uit 1933 (afbeelding 4). Voor mij is dit werk net zo intrigerend als Der Krieg, het is 4 jaar later geschilderd, maar het is net zo maatschappij­kritisch, misschien nog wel meer. Ook hier vind ik de combinatie van een goede techniek met een sterk verhaal erg goed uitpakken. Otto Dix was een schilder die niet bang was om zijn visie te laten zien, er zit lef in zijn werken. Ik heb gekozen voor de invalshoeken: kunst en religie, kunst en esthetica, kunstenaar en opdrachtgever

4

en kunst en wetenschap. Deze vier invalshoeken kan ik duidelijk koppelen aan het vierluik. Kunst en religie kan ik verbinden met de inspiratiebron van Dix, Het Isenheimer Altaar vierluik Van Matthias Grünewald (1470­1528) De invalshoek kunst en esthetica kan ik gebruiken om de nieuwe zakelijkheid en het verisme te beschrijven (de stijl waarin Dix schildert tijdens de periode in Dresden 1927­1932). De invalshoek kunstenaar en opdrachtgever gebruik ik om het interbellum te beschrijven en de gevolgen voor Dix van de opkomende fascisten. De invalshoek kunst, wetenschap en techniek gebruik ik om te beschrijven hoe de industriële revolutie van invloed was op de eerste wereldoorlog, voor het eerst werden er moderne wapens op grote schaal gebruikt, die letterlijk in het vierluik te zien zijn (mosterdgas en gasmasker) De invalshoeken kunst en vermaak en kunst intercultureel kon ik moeilijk verbinden met dit werk van Otto Dix. Er zijn zeker andere schilderijen waarbij ik deze invalshoeken had kunnen gebruiken. De lading van Der Krieg (1929­1932) vind ik te sterk om het te koppelen aan kunst en vermaak, dat komt op mij, misplaatst over. De invalshoek kunst intercultureel vind ik ook niet goed passen, het werk is zo overduidelijk verbonden met de eerste wereldoorlog, het past voor mij niet om in te gaan op interculturele aspecten van het interbellum zoals de opkomst van Jazz muziek in het Berlijn van de jaren twintig. Dat zou voor mij afbreuk betekenen aan de urgentie van het vierluik. Dix heeft andere werken gemaakt die wel bij deze invalshoeken passen, Der Krieg voor mijn gevoel niet. Formele beschrijving Der Krieg (1929­1932, afbeelding 5) is een vierluik van de Schilder Wilhelm Heinrich Otto Dix

5

1891­1969 (bekend als Otto Dix).Otto Dix heeft, in de stad Dresden, drie jaar gewerkt aan het vierluik. Hij begon in 1929 met het werk, en in 1932 was het af. Otto Dix was in 1927 teruggekeerd naar Dresden om professor in de kunsten te worden op de kunstacademie van Dresden. Het werk bestaat uit vier delen, de twee zijpanelen zijn ieder 204*102 cm, het centrale middenpaneel is 204*204 cm, het predella (onder­paneel) is 60*204 cm. Dix gebruikte gemengde technieken op paneel, houtskool, potlood en olieverf. Het linkerpaneel laat een apocalyptisch tafereel zien, soldaten die in een lange rij richting het slagveld gaan. De mist waarin ze lopen kan gezien worden als mosterdgas (mosterdgas werd voor het eerst gebruikt tijdens de eerste wereldoorlog in 1917 door de Duitsers) De lucht is donker met onheilspellende wolken en een rode gloed. De soldaten dragen grote rugzakken en geweren. Linksonder is een wiel te zien, waarschijnlijk afkomstig van een wagen of een kanon. Aan de linkerzijde van het paneel komen soldaten aangelopen Er zijn veel verschillende kleuren waar te nemen, grijstinten en wit, bruin en groentinten, de lucht loopt van grijs/wit in het midden, over naar grijs/paars aan de zijkanten van het linker en rechter paneel. In de totaliteit overheersen sombere kleuren het vierluik, maar wel zijn er verschillende subtiele kleuren te ontdekken in het werk. De kleuren zijn ontstaan door een gedegen proces van kleuren mengen. Het grotere middenpaneel laat een complexere voorstelling zien. We zien het slagveld zelf. De destructieve kant van een oorlog wordt hier maximaal verbeeld. Onder vanuit het midden is er een verbrande boom/balk en een ruïne van wat ooit huizen waren. Linksboven zien we een deel van een huis, aan dit deel hangt een lijk. Dit lijk hangt als symbool van de Dood over het paneel, ook belangrijk is dat hij ergens naar wijst (hij wijst de figuur in het rechter paneel aan, en hij hangt boven de verkrampte hand in het midden) Dit is het 1e citaat uit het Isenheimer Altaar uit 1515 ­ 1516 (afbeelding 6) van de Duitse renaissance schilder Matthias Grünewald ( 1470 ­ 1528 ) Het verwijst naar Johannes de Doper, te zien op het centrale middenpaneel van het Isenheimer Altaar. Johannes wijst naar Christus. De enige figuur die nog lijkt te leven is een soldaat aan de linkerkant, hij draagt een gasmasker. Aan de rechterkant zien we een stapel lijken, de dode soldaten zijn al in staat van ontbinding. Centraal in het midden zien we een hand van een soldaat, opengesperd als een teken van wanhoop (afbeelding 7). En dit is de 2e verwijzing naar het paneel van Grünewald, het is het verkrampte handgebaar van Jezus (afbeelding 8). Rechtsboven zien we de doorzeefde benen van een van de soldaten. De horizon is meer aan de bovenkant, er zijn tot het einde van de horizon, palen te zien van voormalige gebouwen. Het middenpaneel is het meest druk qua figuraties, ieder deel is opgevuld met elementen. De man met gasmasker, het hangende lijk en de lijken in rechterhoek vormen samen een compositorische cirkel. Dix gebruikt licht/donker contrasten, die zorgen voor dramatiek en diepte in het paneel. De lijken die rechtsonder afgebeeld zijn, vertegenwoordigen de gruwelijkheid van deze oorlog.

6

Ze zijn met bruin/rood tinten op een nietsverhullende manier geschilderd. Het rechter paneel laat een ander verhaal zien. Het is eigenlijk net zo dramatisch als het centrale middenpaneel, alleen laat dit paneel iets van hoop zien. We kijken naar een centrale figuur die een ander redt. De centrale figuur is te herkennen als Otto Dix zelf. Opvallend is de kleur waarin deze twee figuren geschilderd zijn, ze zijn in grijs/wit in het paneel geplaatst. Het licht van de figuren vormt een dramatisch contrast met de paars/oranje achtergrond, wat een vuurzee voorstelt. De beide figuren zijn, ondanks de lichte kleur, overduidelijk menselijk, alsof Dix hiermee wil zeggen dat de mens zichzelf moet redden uit de gruwelen van de oorlog. Het onderste paneel laat een drietal figuren zien, vermoedelijk zijn ze verwond, maar nog in leven. De wanden van de ruimte, waarin ze liggen, zijn duidelijk van hout, en er hangt een paars/rode doek boven de figuren. De figuren zijn in grijstinten geschilderd. Na het bekijken van een video, kwam ik erachter dat het werk in het echt veel dramatischer is dan op een afbeelding. Het is met veel schilderijen een feit dat het werk in het echt een andere indruk maakt dan een foto in een boek. Voor dit vierluik lijkt dat nog meer het geval. De video laat details zien van het werk (afbeelding 9,) waar veel duidelijker te zien is dat de penseelvoering ruiger en dikker is dan het lijkt op een afbeelding in een boek. Ik dacht aanvankelijk dat het werk glad en gelaagd is, maar in werkelijkheid is het gelaagd met een dikkere huid van verf (genoeg reden om eens af te reizen naar Dresden waar het werk te zien is in het museum Staatliche kunstsammlungen Dresden). Ter voorbereiding van het schilderij heeft Dix meerdere studies gemaakt, kleinere schetsen, maar ook grote schetsen op het formaat van het werk zelf. Naast deze schetsen heeft Dix in 1924 een serie etsen gemaakt ( 51 in totaal) met de naam Der Krieg (afbeelding 10)

De invalshoeken: kunst en religie Otto Dix was geen religieus mens op de traditionele manier, maar hij liet zich in zijn leven als kunstenaar wel inspireren door de Bijbelse verhalen. De evangelies zag hij als parabels van zichzelf en de mensheid. In zijn latere carrière zou hij duidelijke religieuze thema’s schilderen, werken zoals: De Bespotting van Christus (1948) en Ecce Homo III (1949) (6)

7

Echter in de aanloop naar het schilderen van Der Krieg was hij niet specifiek bezig met religie. Dix had de verschrikkingen van de loopgravenoorlog meegemaakt en overleefd, hij kwam tot realiteitszin. Zoals hij het zei: ‘der wirklichheitsmensch’. In zijn schilderen kwam het accent niet op het al bestaande expressionisme te liggen, maar op de nieuwe zakelijkheid (neue sachlichheit), die bekeken kan worden als een reactie op het meer idealistische expressionisme. Een van de belangrijke principes die we zien in de nieuwe zakelijkheid is de ideologie van het functionalisme, het idee dat de vorm van voorwerpen voor alles, in overstemming dient te zijn met het beoogde gebruik. Otto Dix liet zich direct zich inspireren door de oude Duitse kunstenaar Matthias Grünewald (ca. 1477 ­ 1528) Het Isenheimer Altaarwerk dat Grünewald schilderde tussen 1512 ­ 1516, was een directe invloed voor Dix bij het maken van Der Krieg. Maar het citeren uit een religieus kunstwerk, wil niet zeggen dat Otto dix zelf een religieuze kunstenaar was. Het was met name de vorm van het vierluik en een aantal symbolen die Dix overnam uit het altaarwerk, naast de schildertechniek. Renaissance kunstenaars als Matthias Grünewald (1477­1528) en Albrecht Dürer (1471­1528) waren in het interbellum een inspiratiebron voor meerdere kunstenaars, naast Dix waren o.a Lovis Corinth (1858­1925) en Georg Grosz (1893­1959) ook duidelijk beïnvloed door deze kunstenaars. Deze nieuwe generatie kunstenaars hadden allemaal op hun eigen manier de gruwelijkheden van de eerste wereldoorlog verwerkt in hun kunst. Ze waren, net als Dix, niet traditioneel christelijk, maar wel bezig met spirituele/religieuze thema’s. Dix heeft een bewerking gemaakt van een oud christelijk thema. Hij bracht de beeldtaal naar zijn tijd, het was zijn persoonlijke zoektocht naar antwoorden voor wat hij had gezien tijdens de oorlog. In feite zijn zowel het Isenheimer altaar, als Der Krieg, symbolen van een universeel menselijk thema. Der Krieg is geen aanklacht tegen religie, maar Dix laat het menselijke lijden wel expliciet zien, je kunt je niet meer verschuilen achter religie als je voor dit vierluik staat. Kunst en esthetica Der Krieg is een van de werken die Dix schilderde tijdens het interbellum (1919­1939) Tijdens deze periode gingen vroegere expressionisten zoals Dix, Grosz in een nieuwe stijl schilderen: De nieuwe zakelijkheid (Neue sachlichheit). Dix bewoog zich ook binnen deze stroming op een geheel eigen wijze, ook al wordt hij vaak genoemd samen met Georg Grosz (1893­1959). Grosz werkte veel meer vanuit een politieke ambitie, zijn schilderijen zag hij als een effectief wapen tegen de domheid van de mensen in zijn tijd. Dit soort politieke overtuigingen waren niet het vertrekpunt van Otto Dix, die veel meer naar de objecten keek, en hoe hij ze schilderde. Dix was niet geïnteresseerd in het vinden van nieuwe vormen, hij zocht het

8

meer in het intensiveren van expressieve vormen die al bestonden in de werken van de oude meesters. Alles wat Dix schilderde (prostituees, oorlog, de stad, religie) stond in het teken van Eros en Thanatos (de God van de liefde en de personificatie van de dood) Wat hiermee wordt bedoeld is dat de mens heen en weer geslingerd wordt tussen de levensdrift en de doodsdrift. Dix neemt het lichaam als uitgangspunt, maar hij voegde expressieve kwaliteiten toe aan de specifieke verschijning van een object. Hiermee nam hij een outsider positie in binnen de nieuwe zakelijkheid.(7) Het was De museumdirecteur van de Mannheim Kunsthalle, Gustav friedrich Hartleub die de term Neue sachlichheit voor het eerst gebruikte in 1925 Vooral Grosz en Dix gaven via hun werk een sarcastische beschouwing van de destijds gevestigde macht. Niemand wist nog wat het Nazisme later zou brengen, maar Der Neue Sachlichkeit geeft wel duidelijk het heersende sentiment weer. Binnen Der Neue Sachlichkeit waren er drie onderstromingen bij de schilderkunst. Het Verisme, Classicisme en het magische realisme. Otto Dix schilderde vanaf zijn tweede periode in Dresden (1927) vooral vanuit het Verisme.(8) Der Krieg gaat over maatschappij­kritiek, net als de werken van Georg Grosz en Christian Schad. Ze schilderen niet op een formele manier zoals de Avant­garde dat doet, maar meer feitelijk. De combinatie van een niet persoonlijke penseel­techniek met de technieken van de oude meesters leverde een nieuwe vakmanschap op. Het Verisme wordt ook wel de proletarisch kritische richting genoemd. Kunstenaar en opdrachtgever; politieke en economische macht Het interbellum was een tijd met grote tegenstellingen. Er was veel belangstelling voor Amerikaanse dansmuziek en Jazz in de grote steden, urbanisatie was sterk in opkomst (mooi verbeeld in film Metropolis van Fritz Lang 1927) Maar er was ook nog armoede onder grote delen van de bevolking, niet iedereen profiteerde van de toename van welvaart tussen 1924 ­ 1929. De magere jaren (1919 ­ 1929) waren zeker niet voorbij bij de arbeidersklasse. In Berlijn waren het vooral de hogere klassen die meer te besteden kregen, dit kwam abrupt ten einde in 1929, het jaar van de beurskrach in New York. Deze financiële ramp zou grote gevolgen hebben in heel Europa. Het politieke klimaat in Duitsland werd bepaald door sentimenten van onvrede. Adolf Hitler was gedurende het interbellum bezig om steeds

9

meer macht naar zich toe te trekken, hij wist de Duitse kiezers goed te bespelen. In 1933, een jaar na de voltooiing van Der Krieg, werd Adolf Hitler benoemd tot Rijkskanselier door de president Hindenburg. Dit had grote gevolgen voor het kunstenaarschap van Dix. Hij was niet een politieke kunstenaar, toch werd zijn werk in de ban gedaan door de Nazi’s. Hij was sinds 1927 professor bij de Academie van Dresden, in 1933 werd hij zonder opgaaf van redenen uit deze functie ontheven. (9) Dix mocht niet meer in het gebouw komen en moest meerdere werken achterlaten. Na zijn ontslag maakte Otto Dix een schilderij waar hij zijn standpunt liet zien omtrent de politieke ontwikkelingen in Duitsland. Het heet: De Zeven doodzondes, en werd in 1933 gemaakt (afbeelding 10). We zien meerdere figuren die de zondes uitbeelden. Gierigheid is de oude man die buigt om gevallen munten op te rapen, op zijn rug zit een figuur met een Hitlermasker (wel durfde Dix de snor van Hitler pas na de 2e wereldoorlog te schilderen) Deze figuur beeld jaloezie uit, luiheid is de figuur met het skelet­pak aan (hij staat met zijn ledematen in de swastika vorm) De andere zondes zien we in de achterste figuren. Met name de Hitler figuur en de man met skelet­pak, zijn symbolen voor de politieke situatie in Duitsland. Op de muur achter in het schilderij staat een zin uit het belangrijke werk van Friedrich Nietschze Also Sprach Zarathustra: “Die Wüste wächst, weh dem, der Wüsten birgt!” (10) De samenhang van het onderwerp en de aanwezige symboliek, maakt dit werk tot een allegorisch werk. Kunst, wetenschap en techniek Het vierluik Der Krieg is geheel gebaseerd op de eerste wereldoorlog, naast de serie etsen die Dix al eerder in 1924 had gemaakt. Deze wereldoorlog had alles ingrijpend veranderd in Europa. De oorlog begon op 28 juli 1914 en duurde tot 11 november 1918. Directe aanleiding voor de oorlog was de moord op Franz Ferdinand, de aartshertog van Oostenrijk. Op 28 juni 1914 werd hij doodgeschoten tijdens een rondrit in Sarajevo door Gavrilo Princip (1894­1918) dit was de directe aanleiding, maar de oorlog hing al langer in de lucht. Duitsland trok op vier augustus België binnen, en hiermee begon de vierjarige oorlog.(11) De tweede industriële revolutie bracht de mensheid een aantal belangrijke nieuwe voorzieningen: betere verwerking van staal, elektriciteit, de verbrandingsmotor, de stoomturbine en verwerking van aardolie in allerlei producten. Deze uitvindingen hadden een enorme impact op de maatschappij, fabrieken konden meer produceren in kortere tijd. Men kon meer complexere dingen maken van staal. Daarnaast kwamen de eerste voertuigen met een verbrandingsmotor.

10

Dit alles zorgde ervoor dat de eerste wereldoorlog een totaal nieuwe vorm van oorlog voeren met zich meebracht. Er werden nieuwe uitvindingen gebruikt in deze oorlog. Men had auto’s, tanks, betere geweren, vliegtuigen en mosterdgas ter beschikking. Dit resulteerde in 9 miljoen doden en 20 miljoen gewonden gedurende vier jaar. De uitvinding van geweren met magazijnen en mitrailleurs zorgde ervoor dat soldaten niet per schot hun geweer moesten doorladen, ze konden veel meer schieten in kortere tijd.(12) Het was nog niet eerder gebeurd dat in vier jaar tijd zo veel soldaten het leven lieten. Een uitvinding die een gruwelijke impact had in de loopgraven was mosterdgas. In het vierluik Der Krieg zien we een directe verwijzing hiernaar. Op het linkerpaneel zien we een soort mist, op het centrale middenpaneel zien we een soldaat met een gasmasker op. In 1917 begonnen de Duitsers met het inzetten van mosterdgas. Eerder was er al gebruik gemaakt van een ander gas (chlorine) Mosterdgas is een vloeistof (chloor­ethaan) de Duitsers verwerkte het in granaten. Het gas is reukloos en men kon het niet zien, het werd in de Engelse linies geschoten met granaten. De uitwerkingen waren gruwelijk, na verloop van tijd kreeg men ademhalingsproblemen en blaren op het lichaam. De bloedsomloop werd verstoor, men kreeg last van de ogen en na een paar dagen waren de longen verbrand en stikte men. Al snel ging men gasmaskers dragen, hierdoor is het aantal doden door mosterdgas relatief laag in vergelijking met het totaal aantal doden. Otto Dix had dit alles van dichtbij meegemaakt en het moet een diepe indruk op hem hebben gemaakt, anders had hij het niet verwerkt in het vierluik en de etsen. De ets met de soldaten met gasmaskers roept een zeer angstaanjagende beeld op, het menselijke is ver te zoeken in deze afbeelding. Tot slot: inzichten die de invalshoeken hebben opgeleverd Onderzoek doen naar de achtergrond van een groot werk als Der Krieg, heeft mij verschillende inzichten gegeven. Om te beginnen, ik was mij er niet van bewust dat Otto Dix zo duidelijk naar de oude meesters had gekeken, en ik wist ook niet dat hij zich liet inspireren door een werk van Matthias Grünewald. Ik bekeek het interbellum vooral als een avant­garde tijdperk, ik dacht eerder aan kunstenaars als Picasso en Kadinsky, of Paul Klee. De Nieuwe zakelijkheid kende ik niet zo goed als stroming, ik keek meer vanuit mijn eigen kunstenaarschap naar Otto Dix. Het verisme kende ik ook niet als sub­stroming binnen de Nieuwe zakelijkheid. Nu kan ik zelf als beginnend docent beter alle stromingen binnen het interbellum verwoorden, mijn kennis is gegroeid op dit gebied. Daarnaast vind ik het interbellum nu interessanter, het is een periode waar van alles plaatsvindt. Door te werken aan dit werkstuk, is de wens ontstaan om meer kunstenaars onder de loep te nemen, en ik wil mij verder verdiepen in verisme. Het beschouwen van een werk heeft mij inzichten gegeven in meerdere aspecten, de achtergronden brengen informatie boven over de tijd waarin het kunstwerk is gemaakt en de achterliggende redenen

11

van de kunstenaar om het werk te maken. Door langer onderzoek te doen naar alle aspecten die ik kon vinden over het werk Der Krieg, begon ik in te zien dat het werk een van de grote werken van de 20e eeuw is. Mijn inzichten over het interbellum zijn groter geworden, ik kan beter de verbanden zien tussen de kunst en de politiek in die tijd. Door naar de eerste wereldoorlog te kijken, heb ik een beeld gekregen van de enorme omvang van die oorlog en de grote impact op de maatschappij. Het werd me weer duidelijk dat de keuzes na de eerste wereldoorlog gingen leiden tot een tweede wereldoorlog. Dit maakt het interbellum tot een roerige en misschien wel onheilspellende tijd. Het werk Der Krieg heeft voor mij in ieder geval een onheilspellend karakter. Wat voor mij goed heeft gewerkt is dat de invalshoeken ervoor zorgden dat ik het kunstwerk vanuit verschillende hoeken heb onderzocht. ik denk dat ik dat veel minder had gedaan als ik het werk had onderzocht vanuit een meer impulsieve kant. De invalshoeken zorgen voor een breder kader, waarin je verbanden kan leggen. Het een sluit het ander niet uit, als Otto Dix bijvoorbeeld niet actief aan de oorlog had deel genomen, had hij het vierluik waarschijnlijk niet gemaakt.

Bronnen Boeken Karcher E, Dix, 1987 Naefels Zwitserland o.a Karcher E, Otto Dix, 1985 Stuttgart (catalogus overzichtstentoonstelling) Löffler, F, Otto Dix Life and Work 1982 Londen Richer G, The Isenheim Altar, 1999, Edinburgh

Internet Tussen 01­05­2014 en 02­06­2014 geraadpleegd

12

http://www.nga.gov.au/dix/ Tussen 01­05­2014 en 02­06­2014 geraadpleegd http://www.arthistoryarchive.com/arthistory/neuesachlichkeit/arthistory_neuesachlichkeit.html 10­05­2014 geraadpleegd http://nl.wikipedia.org/wiki/Interbellum 29­05­2014 geraadpleegd http://www.museothyssen.org/microsites/exposiciones/2008/otto_dix/accesible/cuadro_ing.html 29­05­2014 geraadpleegd http://www.csus.edu/indiv/e/eppersonm/phil002/documents/dix.html 15­06­2014 geraadpleegd http://www.kunstbus.nl/kunst/otto+dix.html 15­06­2014 geraadpleegd http://nl.wikipedia.org/wiki/Eerste_Wereldoorlog 17­06­2014 geraadpleegd http://nl.wikipedia.org/wiki/Industri%C3%ABle_revolutie 17­06­2014 Geraadpleegd https://www.youtube.com/watch?v=dHmzSytD1Pk

Noten (1) Karcher E, pag 29 (2) Fearn J, pag 1 (3) Hartley K, O’Brien Twohig S, pag 40­48 (4) https://www.youtube.com/watch?v=dHmzSytD1Pk (5) Nietzsche F, pag 119 boek drie (6) Karcher E, pag 202­203 (7) Karcher E, pag 7­10 (8) http://www.kunstbus.nl/kunst/otto+dix.html (9) Karcher E, pag 74 (10) Karcher E, pag 170 (11) http://nl.wikipedia.org/wiki/Eerste_Wereldoorlog

13

(12) http://nl.wikipedia.org/wiki/Industri%C3%ABle_revolutie

Afbeeldingen

14

1 ­ Otto Dix met sigaret 1926 (foto Hugo Erfuth)

2 ­ Lucian Freud 1988 (foto Jane Brown)

15

3 ­ Friedrich Nietzsche 1899 (foto Hans Olde)

4 ­ Otto Dix, De zeven hoofdzonden 1933, gemengde techniek op hout 179*120 cm, Staatliche Kunsthalle Karlsruhe

16

5 ­ Otto Dix, De oorlog (Der krieg) 1929­1932, vierluik op houten panelen 204*204 cm, 204*102cm, 204*102 cm, 60*204 cm Staatliche kunstsammlungen Dresden

6 ­ Matthias Grünewald, Isenheim Altaar 1515­1516, vierluik op houten panelen, Colmar Frankrijk

17

Otto Dix detail uit Der Krieg 1929­1932 Verkrampte hand overleden soldaat

Matthias Grünewald detail Isenheim Altaar 1515­1516 verkrampte hand Jezus

18

Otto Dix detail Der Krieg 1929­1932

19

Otto Dix, De Oorlog (Der Krieg) etsenserie 1924, soldaten tijdens gasaanval 1924, ets op papier 19*29 cm Australië, oorlogsmuseum Canberra

20