1

Opa vertelt… over zijn omgeving:

Leudal

2

Afbeelding voorpagina:

Het beeldengroepje hier wordt “Vier kinderen in rondedans”

genoemd. Zover ik weet is er verder geen betekenis aan gegeven

dus dat mag je lekker kunstig-creatief zelf bedenken. Gemaakt

door Dolf Wong. Clichématig zou je denken dat het een chinees

is, maar dat is niet zo. Hij is gewoon hier in de buurt opgegroeid

en heeft meerdere kunstwerken gemaakt. Ze hebben het laten

maken om het plein te verlevendigen. Er is ook een levendige

fontein bij bedacht. Vroeger stond deze aan de overkant van de

weg, maar de levendigheid paste meer bij de kerk dan bij het

gemeentehuis van destijds’. Een lichte levendige grijns was weer

op opa’s gezicht te herkennen.

3

Opa vertelt over….

zijn omgeving, Leudal

(Roggel, Heibloem, Heythuysen, Horn, Buggenum, Nunhem, Haelen)

.

© 2019/2020 Rebolim/opa

Niet voor commerciële doeleinden, verder gebruik

met bronvermelding toegestaan

4

5

De aanleiding

Op het veerpont op het Nederlands zuidelijkste puntje van de Maas,

tussen Klein Ternaaien ofwel Petit Lanaye en Eijsden, stond opa met

zijn kleinzoon Louis naast de fiets. ‘Er is wel een groot verschil tussen

Ternaaien en Eijsden hè’ wilde Louis graag bevestigd krijgen van zijn

opa. Die knikte van ja en zei: ‘ja, de Maas is een natuurlijke grens,

maar het is ook de grens tussen Nederland en België. En nog wel het

Waalse gedeelte van België. Het is een grens ook van talen:

Nederlands, Frans en beide daarnaast hun dialect. Een grens van

verschillende ontwikkelingen.’

Even was Louis stil, hij vond de overtocht immers ook wel een beetje

spannend maar dacht ondertussen ook door over wat opa hem

vertelde. ‘Komt dat alleen door de Maas’ vroeg Louis aan opa. Nu

schudde opa zijn hoofd van nee en voegde er aan toe: ‘Natuurlijke

omstandigheden, politieke omstandigheden… culturele verschillen.

Die gaan alle kanten op. Tussen Limburg en Nederland zie je ook al

verschillen, sterker nog, in Limburg kom je ook al verschillen tegen.’

Hier keek Louis van op. ‘In Limburg al?’ Opa: ‘O zeker, tussen de

steden Maastricht en Heerlen en dorpen als Eijsden en Gronsveld heb

je al verschillen. Tussen Zuid-Limburg en Midden-Limburg.’

Ondertussen werd de overzijde bereikt en liep ieder op zijn beurt van

het pont af. Er werd zacht Limburgs gesproken en hard Nederlands.

Van de Nederlands sprekende was al direct te horen wat ze er van

vonden en waar ze naar toe gingen. Niemand hoorde waar opa en zijn

kleinzoon naar toe gingen.

Toen ze weer op de fiets zaten was het hard trappen om de helling op

te rijden met de dikke keien. Maar eenmaal boven vroeg Louis: ‘ wat

zijn nu die verschillen tussen Zuid- en Midden-Limburg dan.’ Even

was opa weer stil, zijn wenkbrauw kwam in beweging. Hoe kan ik dat

nu uitleggen vroeg hij zich al denkende af. ‘Weet je’ zei opa, ‘zullen

we eens in Midden-Limburg gaan kijken?’ Vertel ik je een en ander

over Leudal, een plattelandsgemeente in het midden van Limburg. Het

gezicht van Louis trok zich nog eens wat strakker dan het al was, dat

vond hij leuk.

6

Op weg naar Leudal

Een week later zat Louis

bij zijn opa in de auto,

achterop de auto bevonden

zich twee fietsen, een

degelijke en een gele. Op

de A2 namen ze afslag

Grathem. Bovenaan reden

ze in noordelijke richting.

‘Aha, we zijn welkom’ zei

Louis die een bord van

“Leudal, welkom” aan de zijkant van de weg zag staan. En zei verder:

‘Een fleurige gemeente met die gekleurde golfjes onder Leudal.’ Opa

die goed op het verkeer lette, reageerde met: ‘Naast het

gemeentewapen, de gemeentevlag is dat het logo van de gemeente.

Elke kleur heeft zijn betekenis. De groene lijn staat voor de natuur, het

okergeel voor het platteland en landelijke, blauw voor de leefbaarheid

en het rood is de energieke vooruitstrevendheid. En die verbondenheid

van de streepjes is de verbondenheid van die elementen in de

gemeente.’

Bij een kruising met verkeerslichten was rechts een laag gebouwd

restaurant te zien waar grote schnitzels verkocht werden. Er werd

verder gereden over een lange rechte weg. Toen de auto weer op

snelheid was begon opa te vertellen: ‘Officieel heet deze weg de N273

maar is beter bekend als de Napoleonsbaan. Napoleon heeft het

bedacht maar niet zelf aangelegd, Spaanse krijgsgevangenen hebben

merendeels het werk gedaan. Toen de weg in 1814 klaar was had hij

niets meer te vertellen en heeft de weg dan ook nooit gezien. De weg

begint bij Maastricht maar is vanaf Maaseik pas goed te volgen tot

Blerick bij Venlo. De weg wordt ook wel dodenweg genoemd omdat

hier de meeste ongelukken van het land gebeurde. Kaarsrecht waar je

vergeet dat er toch een enkele keer een bocht is, voor elke richting één

rijstrook, veel vrachtverkeer, treuzelend landbouwverkeer en van die

stevige dikke bomen langs de weg zonder kussens. Nu de A73, die

min of meer evenwijdig aan deze is aangelegd, is het rustiger en

7

veiliger geworden. Bij Haelen is er een stuk weg omgelegd om een

rustig stukje dorp te krijgen. De huidige horecavoorzieningen zijn

akelig stil geworden of verdwenen.’

Hiermee werd opa ook weer even rustig. Grote delen aan beide kanten

van de weg was bos te zien. Er werd keurig tachtig kilometer gereden.

‘Is wel een lange weg hè opa’ merkte Louis op die zich al begon te

vervelen. Opa die geconcentreerd op de weg bleef letten: ‘Leudal ligt

staatkundig een beetje gedraaid, van zuidwest naar noordoost. De weg

doorkruist Leudal aan de benedenkant. Leudal is op twee andere na,

de grootste gemeente van Limburg. Wij bekijken vandaag alleen het

noordelijk deel.’

Ze bleven maar rechtdoor rijden. Bij de kruising links naar

Heythuysen en rechts naar Horn waren verkeerslichten. Ook hier weer

rechtdoor. Een kilometer verder draaide de weg flauw naar rechts en

zei opa: ‘hier ging de oude Napoleonsbaan rechtdoor, dat heet ook nog

zo.’ Vóór het tankstation aan de rechter kant gingen ze links het

dorpje Haelen in. Hier waren meer bochten. Voor het oude

gemeentehuis naar rechts en voor de kerk links en dan niet naar

Nunhem maar rechtdoor. Het dorp werd verlaten en er was aan beide

zijden van de weg weer bos te zien.

8

De Spar

Als opa aan het autorijden was, was hij stiller dan op fiets of te voet.

Op de rechte smalle tweebaansweg begon hij toch te vertellen: ‘Veel

bijzondere plekjes liggen hier in het Leudal in de bossen en zullen

vandaag op afstand van blijven. Zo ligt hier links in de bossen

Buitencentrum De Spar, een kampaccommodatie voor jeugd als jij. In

1938 werd vanuit een kerkelijke instelling uit Meerssen aan de

gemeente Haelen gevraagd voor een stuk grond om kampen te

houden. Een onbeplant stuk heidegrond werd in april van dat jaar

gratis ter beschikking gesteld. In mei werd al een vergunning

afgegeven voor een permanent bouwwerk en dat werd in augustus al

door de bisschop ingezegend. Het waren twee houten gebouwtjes met

een waterpomp er naast waar de Jonge Wacht op kamp kon gaan.’

Hier herkende Louis iets: ‘Jong Wacht, waren Kwik, Kwek en Kwak

er niet bij?’ Opa: ‘Nee, die waren bij de Jonge Woudlopers, de Jonge

Wacht is op katholieke grondslag’ en ging verder met zijn verhaal

over de Spar: ‘In de oorlog werd het katholieke jeugdwerk door de

Duitsers verboden. Via een truckje kon men toch deels verder gaan.

De Spar werd voor onderduikers gebruikt, bij onraad kon men immers

hier makkelijk de bossen in vluchten. In de oorlog moesten alle

kunstenaars, toneelspelers, schrijvers, kortom: ieder die zich met

cultuur bezig hield aansluiten bij de Kultuurkamer. Was je er niet bij

aangesloten mocht je niet je vak uitoefenen. Zo kon de bezetter kaders

stellen wat er aan cultuur werd gebracht. Sommigen weigerde zich

hier bij aan te sluiten. Als vorm van verzet, om het vrije denken te

kunnen borgen, was om de andere week hier een bijeenkomst van een

groep kunstenaars, intellectuelen en oud priesterstudenten. Er werd

gezongen, muziek gemaakt, toneel gespeeld en waren er discussies

over politiek en cultuur. De kennis die hiermee werd opgedaan werd

dan weer door deze groep verder in de provincie uitgedragen. Aan het

einde van de oorlog werden de gebouwtjes gebruikt door de Duitsers

voor de opslag van granaten. Als dank werden ze na afloop tot

ontploffing gebracht waardoor er alleen zooi achterbleef.’

9

Hij begint langzaam los te komen dacht Louis over zijn opa. Die ging

inderdaad lekker door: ‘Na de oorlog werd er opnieuw een

kampaccommodatie gebouwd. Nu van steen en dat staat er nog steeds.

Een hoofdgebouw met stafruimte, keuken, eetzaal en zes zogenaamde

bivakhutten om in te slapen, net als een tentenkamp. Inmiddels was de

Jonge Wacht over gegaan tot Jong Nederland. Jong Nederland is sterk

vertegenwoordigt in Limburg, heeft mee geholpen dit gebouw te

realiseren en heeft er nog altijd een band mee terwijl het wel een

zelfstandige stichting is die inmiddels ook eigenaar is van de grond. Er

is ook een kapel gebouwd en er zijn verschillende kunst- en

gedenktekens. Onder andere van de in de oorlog gestorven Jonge

Wachters en hun aalmoezenier.’ Even was het stil waarop opa met een

lach op zijn gezicht zei: ‘Je bent hier nooit op kamp geweest, anders

zou je wel anders reageren.’ Louis bleef zwijgen.

Ineens begon opa om zich heen te kijken en te remmen. Hij reed

rechts een parkeerplaats op. Daar werd een parkeerplekje gezocht en

werd de auto tot stoppen gebracht. Er werd uitgestapt en de fietsen

werden van de drager gehaald. Opa wees naar het bos en zei:

‘daarachter midden in het bos heb je de Leumolen. Misschien dat we

er na afloop nog even een kijkje nemen.’ De auto werd afgesloten en

er werd langzaam begonnen met fietsen, precies naar de plek waar de

auto de parkeerplaats was opgereden. Opa fietste voorop en nam het

pad dat richting het gebouw liep.

10

Verdraagzaamheid

Voor het gebouw stond een monument. Opa nam weer even de tijd er

iets over te vertellen: ‘Dit is het monument van Verdraagzaamheid,

een oorlogsmonument. Een halve boog op een gelijkzijdige driehoek

die het goddelijke voorstelt. De meeuwen boven in staan voor de

vrijheid. Dan heb je het zwaard met de lauwerkrans met de

ineengeslagen handen staat voor de gestreden strijd en de

verbroedering over de dood heen. De voet bestaat uit

zeshonderdzevenentachtig maaskeien, voor elke gesneuvelde militair

in dit gebied één. Dan is er ook ergens iets dat de elf nationaliteiten

van de gesneuvelden uitdrukt.’

11

Louis bekeek het monument wat opa beschreef. Hij vroeg zich toch af:

‘De oorlog is toch al lang geleden, maar dit ziet er toch niet echt oud

uit?’ Opa knikte, ‘klopt ja, dit is uit 2001, er is een hele moderne cd

ingemetseld waarop het verhaal van het monument staat.’ Louis: ‘Wat

is een cd?’ Opa: ‘een glimmend schijfje, compact disc genaamd,

waarop in die tijd de computergegevens werden bewaard.’

Louis knikte even en opa ging verder: ‘Leudal ligt in een gebied met

belangrijke waterwegen en Duits industriegebied in de nabijheid.

Daarmee was het in de Tweede Wereldoorlog vanuit militair oogpunt

een strategisch gebied. Vele luchtaanvallen hebben er dan ook

plaatsgevonden. Er zijn dertig vliegtuigen neergeschoten. Ook bij de

bevrijding zijn er nog felle gevechten geweest. Nu zijn er in de dorpen

van Leudal wel meer oorlogsmonumenten maar die zijn dan van

burgerslachtoffers, verzet of van een gebeurtenis. Zestig jaar na het

uitbreken van de oorlog was er nog niets voor de gesneuvelde

soldaten. Verbroedering over de dood heen. Verdraagzaamheid.’ Opa

wees nog even naar een tekst: “De geschiedenis is de leermeester van

het leven” en voegde er aan toe: ‘Churchill zei ooit: ‘een land dat zijn

verleden niet kent heeft geen heden.’

Zijn kleinzoon was nu helemaal stil, maar opa ging verder: ‘Jaarlijks,

op donderdag rond de zeventiende november vindt hier een grote

herdenking plaats, met vele veteranen en hoge pieten, uit vele landen.’

Beide bleven nog even staan kijken.

12

Sint Elisabethmolen

De aandacht ging langzaam over naar het achterliggende gebouw. De

ogen werden gefocust op de ingang. ‘Bezoekerscentrum?’ vroeg Louis

in vragende vorm. Opa knikte weer en zei: ‘ja, van het Leudal. Op de

zolder is een grote expositie over het natuurgebied maar ook over de

mensen die er wonen en een stukje Tweede wereldoorlog. Er zijn ook

geregeld lezingen en andere bijeenkomsten. De natuur staat er hoog in

het vaandel. Daarnaast is een horecagelegenheid. Nee, nee, we gaan er

nog niets drinken.’

Hij ging verder: ‘Door met de klok mee te draaien gaan we terug in de

tijd. We begonnen bij het monument, het meest recentste. Toen met de

klok mee kwamen we bij het gebouw met het bezoekerscentrum en

horeca. Dat is gebouwd in 1875 en 1909. Oorspronkelijk was het een

uitbreiding van een molen met een boerderij en woonhuis. En die

molen is uit 1278.’

Langzaam fietste ze langs het terras naar het gebouwtje waar het dak

nogal opvallend aanwezig was. Dichterbij was te zien dat zich er een

molenrad onder het dak bevond. Er stroomde ook met grote snelheid

een riviertje langs. Op twee oudere muren na zag het redelijk nieuw

uit. Je kon onder het dak nog naar een verdieping lopen. De fietsen

werden aan de kant gezet en liepen de trap op naar de verdieping

waardoor ze vlakbij de bovenkant van het rad kwamen. Het water

klotste er behoorlijk en maakte veel lawaai. Voor dat opa begon te

praten gingen ze toch maar weer naar beneden.

Ze liepen nog iets verder naar achteren zodat het molenlawaai minder

werd. Opa was weer hoorbaar: ’Als we de klok nog iets verder volgen,

komen we aan de overkant uit. Daar werd in 1240 het klooster Sint

Elisabethsdal gesticht. Daar kom ik straks nog even op terug, maar dat

klooster had in ieder geval in 1278 toestemming hier een molen te

bouwen. Van die molen is niets meer terug te vinden. Waarschijnlijk

is die molen tot 1840 van hout geweest. In die tijd werd de molen

gebruikt als graanmolen, houtzagerij en oliemolen, die olie uit zaden

perst.’

13

Louis had een ander beeld van een molen dan het overdekte molenrad

dat hier te zien was. Zijn opa ging verder: ‘In 1840 werd de houten

molen vervangen door een stenen exemplaar. Beter tegen brand zou je

zeggen. Maar dat viel tegen, in 1844 was er brand en brandde de

molen toch helemaal af maar werd wel opnieuw opgebouwd. Later

kwam er het naast gelegen gebouw bij. In 1909 kwam er een ijzeren

rad en werd ook ijzer in de stuwen verwerkt, stuwen die de

watertoevoer en doorstroom regelen. In de oorlog was de molenaar ijs

aan het wegkappen en kwam toen tussen het rad en de muur terecht.

Hij is er bij verongelukt, op zevenenveertigjarige leeftijd liet hij tien

kinderen achter. Aan het einde van de oorlog werd de naast gelegen

brug plus molen door de Duitsers opgeblazen. Sinds die tijd was de

molen een ruïne.’

‘En die ruïne is opgeknapt?’ wilde Louis weten waarna opa

automatisch ja knikte. Opa: ‘Ehm… laat ik zeggen dat het eervol

hersteld is. Er is een gloednieuw molenrad in gekomen, een

zogenaamd zuppinger-rad, een dak om het lang te behouden en voor

de bezoekers als ons een mooi platform om het van boven af te

bekijken. Om de natuur in de omgeving tegemoet te komen wordt er

nu ook stroom opgewekt dat de horecagelegenheid gebruikt. Bij een

hoge waterstand is de koffie die je er krijgt erg heet’ grapte opa.

14

Opa draaide met zijn hoofd even richting het naast gelegen bos. Opa:

‘Dit bos hier heeft het Natura 2000 predicaat, voor het in Europees

Gemeenschappelijk verband van behoud van omvang en diversiteit

van de natuurgebieden. Met de nieuwe molen is het waterpeil ook op

een betere hoogte gebracht en dat is weer goed voor de natuur. Achter

het riviertje de Leubeek, bij het tweede hekwerkje langs de weg, heb

je een vistrap. Een strook in het bos van zo’n driehonderd meter lengte

waar het water geleidelijk van hoogte verschilt zodat de vissen zich

ook kunnen verplaatsen tot de andere kant van de molen. Los van de

hoogte kan zo’n schoep van het molenrad best wel hard op het

vissenhoofdje aankomen,’ Louis trok een flauw gezicht naar zijn opa.

De fietsen werden gedraaid en een stukje terug gefietst om bij de

oversteekplek van de weg te komen. Nadat de laatste auto voorbij was

geraasd staken ze over en gingen over een houten pad dat zich een

stukje boven de grond bevond om uit te komen bij een poort van een

omheind gebied, Sint Elisabethsdal.

15

Sint Elisabethsdal

Ze fietste tussen de poort door, het bruggetje over en toen stopte ze.

Links voor hen was een ouder gebouw te zien, rechts een ranke toren.

In een parkachtig gebied met een fontein. Louis keek naar opa die vast

wel weer iets wist te vertellen. Dat was ook zo al was hij zich wel

even aan het bedenken wat hij wilde zeggen.

Hij begon: ‘De kennis over het verre verleden is gebaseerd op een

archief van het klooster van het ontstaan tot de opheffing bij de Franse

revolutie, de periode 1240 tot 1797. Vijfhonderdnegenentwintig

stukken die zo’n drie meter op de plank bevatten. Daar is uit op te

maken dat Diederik van Altena, de zoon van de heer Van Horne, in

1211 op terugtocht was van een pelgrimstocht naar Santiago des

Compostella.’ Louis onderbrak zijn opa met te zeggen: ‘heeft oom

Jacco dat ook niet gedaan, helemaal ergens ver weg naar Spanje

gelopen.’

Na even ja-geknikt te hebben ging opa verder: ‘Diederik werd toen

ernstig ziek en werd in de buurt van Dijon, in het klooster van Val des

Choues door Caulieten verpleegd. Diederik wilde toen als dank

geschenken geven maar die werden geweigerd. Wel kreeg hij de vraag

of hij een klooster wilde stichten waar hij woonde. Dat heeft hij toen

gedaan, hier op deze plek. In 1240 namen de Caulieten er hun intrek.

Diederik weide het aan de, in ieder geval toen nog, de maagd Maria en

aan Elisabeth. Zij heeft een ziekenhuis opgericht en mensen verpleegd

en stierf op vierentwintig jarige leeftijd. Kennelijk heeft ze veel indruk

gemaakt want ze werd snel naar haar dood in 1235 Heilig verklaard en

onder andere patrones van de ziekenhuizen. Die naam Elisabeth draagt

het dus al sinds die tijd. Een klooster kent bepaalde regels maar na een

kleine tweehonderd jaar kwam daar een beetje de klad in en niet veel

later verdwenen de Caulieten dan ook. Daarna kwamen er de

Augustijnen in. Die zijn een tijdje weg geweest, is er brand geweest en

is het gebouw vervallen maar keerde terug en die bleven er in totdat de

Fransen in 1796 kwamen en de kloosters werden opgeheven. Daarna

is het een buitenhuis geweest. Ook dit is in de Tweede Wereldoorlog

gebombardeerd geweest. Rond 1950 kwamen er de Kleine Zusters van

16

de Heilige Joseph te wonen die er vooral gingen rusten. Voordat de

spraakmakende Gijsen in 1972 de bisschop van Limburg werd was hij

hier rector, de directeur. Hij stak met kop en schouders boven de

kleine zusters uit.’

Er werd gekeken naar de toren, opa wees er zelfs even naar en zei er

over: ‘Dat is nog een overblijfsel van het oude klooster. De kerk is

afgebroken toen het een buitenverblijf werd. Een zaalkerk met een

hoofdaltaar en verschillende kleinere altaars. De gebouwen links zijn

van 1778. Vroeger heerste er nog wel eens de pest, een besmettelijke

ziekte waaraan men kon sterven. Door ze aparte te laten wonen beleef

de rest de ziekte bespaard. Daarom bouwde men zogenaamde

pesthuisjes. Links achter het gebouw staat nog een dergelijk

pesthuisje, uit 1682. Ondertussen gepoetst en omgebouwd naar een

ruimte die je kunt huren voor gezellige bijeenkomsten, praten over de

toekomst en zo.’

‘En nu?’ wilde Louis weten. Opa was even aan het rusten en zei

vervolgens: ‘Een normaal verzorgingshuis waar ouderen terecht

kunnen en lekker kunnen rondwandelen. En nu gaan wij weer verder’

besloot opa waarna hij rechts op ging om het park te verlaten. Bij de

weg aangekomen fietste ze naar rechts waar ze aan het einde van de

weg nog even de auto zagen staan om links op naar Roggel te gaan.

Fijn over een fietspad gescheiden van de weg waar auto’s soms langs

raasde.

17

Roggel

Opa snoof even de frisse lucht op. Lucht die hij ook gebruikte om

weer te kunnen vertellen: ‘Bij zo’n plattelandsgemeente heb je altijd

veel ruimte tussen het ene en het andere dorp. Kun je ook lekker ver

kijken. Het dorpje Roggel waar we nu naar toe gaan is er naar

schatting in of van na de Romeinse tijd, toen sliepen al mensen op

deze plek.’

Ondertussen maakte de weg een draai naar links en kwam er ook een

andere weg bij. ‘Ongemerkt gaan we nu iets doen’ zei opa, en

vervolgde met: ‘het gebied hier was vroeger nogal drassig maar er

waren wel al wegen. Een weg van zuid naar noord en een weg van

oost naar west. Daar waar de weg kruiste ontstond Roggel.’ Louis was

even driftig om zich heen aan het kijken en vroeg aan zijn opa: ‘Wat

zijn we nu ongemerkt aan het doen?’ Een glimlach verscheen rondom

opa’s mond die sprak: ‘Tja Louis… dat merk je niet wat we aan het

doen zijn.’ Dat vond Louis toch maar lastig te begrijpen.

Opa schraapte overduidelijk even zijn keel en na wat kuchjes zei hij:

‘In Maastricht wonen Maastrichtenaren, in Roggel de Rochelaars. Een

apart volkje is dat geweest. Vooral met de noorderburen, die van

Meijel, moesten het vaak ontgelden. Er is heel wat geknokt. Zelfs zo

erg dat ze de boerderijen in brand staken. Dat vonden de verstandige

bestuurders nu ook weer niet echt aardig. Vroeger waren de landerijen

waarop de boeren teelden niet van de boeren zelf maar kregen ze in

bruikleen. Van de opbrengst moesten ze dan tien procent afstaan,

tienden noemde ze dat. Soms hoor je nog wel eens de naam

tiendschuur. Daar werden de tienden bewaard. Van die tienden hebben

ze onderwijs bekostigd om die Roggelaars wat kennis en manieren bij

te brengen.’ Daar geloofde Louis maar weinig van.

Opa ging door: ‘Maar Roggelaars en Meijelaars nu echt vriendjes van

elkaar zijn geworden…. Lange tijd in ieder geval niet. Het dialect

tussen Meijel en Roggel verschilt sterk en dat wil zeggen dat er tussen

beide niet veel contact is geweest. Meijel is meer op Brabant

georiënteerd, en dat hoor je. Roggel is nog meer Limburgs. Met de

18

westelijke buren Heythuysen en oostelijke buren Neer zijn meer

contacten geweest. Tussen het zuidelijke Haelen minder omdat daar

nog een stevig drassig bos is geweest.’

Ze kwamen ondertussen in het dorpje zelf. Ruim van opzet, de huizen

waren ook niet erg hoog. Er werd goed opgelet waar ze reden want er

kon van alle kanten verkeer aankomen. Aan het einde van de weg zag

je iets meer bochten in de wegen. Hier fietste ze links op. Aan de

woningen was te zien dat dit een ouder deel is van Roggel dan de

nieuwere woningen aan de rand van het dorp. Maar nog steeds waren

de woningen vrij laag. Ze reden langs winkels, over een brugje en

langs een gebouw dat nog wel eens het gemeentehuis kon zijn of

geweest. Bij de kerk, bij een bollig monumentje werd even gestopt.

Opa stond rechtop met zijn fiets tussen de benen. Ter hoogte van zijn

schouders hield hij zijn handen naar buiten gedraaid met de palm naar

boven. Zijn neusvleugeltje bewogen af en toe, zijn ogen rolde rustig

alle kanten op. Zijn hoofd ook. Wat doet opa nou weer gek dacht

Louis, maar hij ging ook zo staan. Na een tijdje vroeg opa: ‘merk je al

iets?’ Oww, dat bedoeld opa, of ik in de tussentijds toch iets heb

gemerkt. Hoe goed Louis ook zijn best deed, hij kon geen antwoord

verzinnen.

De verlossing kwam ook van opa: ‘We zijn vier meter gestegen.’ Nee,

dat had Louis niet gemerkt en hij wachtte even af totdat opa ging

vertellen waarom dat nu weer van belang is. Ze stonden weer gewoon

met de fiets tussen de benen, handen omlaag en gezicht in standaard

houding. Opa: ‘Dit stukje is hoger gelegen en op dit hoger gelegen

stukje kwamen de eerste bewoners van Roggel te wonen. Het gebied

om je heen was vroeger drassig maar hier niet en je had toch een

beekje met water in de buurt èn een kruising van wegen. En op die

heuvel werd ook nog wel eens vuur gestookt, meer dan alleen hout. Er

werden offers gebracht, een brandstapel. En zo komt Roggel ook aan

haar naam want in het Romeins noemen ze een offerplaats of

brandstapel rogus.' Opa moest weer even kuchen en rare geluiden uit

zijn keel produceren om daar aan toe te voegen: ‘en dat werd via

Roghele en andere varianten Roggel.’

19

Opa keek omhoog naar de naastgelegen kerk. Zijn onderkaak bleef

iets meer achter dan de bovenste helft van zijn gezicht, hij vertelde

weer: ‘De oudste delen zijn van zijn 1447 maar je begrijpt wel dat er

elke keer weer verbouwd is geworden. Ook deze toren is in de oorlog

door de Duitsers in flarden geschoten.’ Waarna het even rustig was

tussen het tweetal.

De belangstelling

verplaatste zich naar een

door water draaiende bol

waar een tekst op stond

waarover opa rustig ging

spreken: ‘De

ondernemers in de buurt

hebben zich verenigd in

“Hartje Roggel” en

organiseren activiteiten om

Roggel meer als een

beleving te laten zien.

Toen hier de omgeving

werd verfraaid wilde ze

echt iets aparts hebben, iets

dat de aandacht vroeg en

dat is gelukt want wij zijn

hier nu ook bij deze bol gestopt. Een “drievende Köls” is het, een

drijvende knikker. Een massieve granieten bol van wel

bijna tweeduizend kilo die op het water drijft en draait. Je vraagt je af

hoe het werkt. Op de knikker staat een gedicht van de stadsdichter van

de plattelandsgemeente Leudal, waarvan de letters van de naam van de

dichter bijna groter zijn afgebeeld dan de letters van het gedicht zelf.

Waar het gedicht nu echt over gaat is mij een raadsel. Maar ja, het

hoeft ook alleen maar leuk te zijn, een fotomomentje in Roggel

creëren zoals ze dat ooit bedacht hebben is al voldoende, beetje leeg.

Geen boodschap als "het hart van Roggel is altijd in beweging" of een

boodschap met die spiegeling van de knikker door het water of zo. De

plek is wel degelijk het hart van Roggel, zo dicht bij de Dorpstraat,

hier op de Markt en Kerkstraat. Centraler kun je in het hart van

Roggel niet komen. Goh... ik denk er toch over na.’

20

‘Ziet wel grappig uit hoe die bol in het water draait’ merkte Louis

gewoontjes op. Zijn opa knikte en begonnen weer te fietsen, in het

verlengde van de kerk, de Kerkstraat in. Geen oude huizen, soms

nieuwbouw en allemaal vrij laag en ruim van opzet. Bij de kruising

gingen ze rechts. Die weg werd weer een stukje drukker. Het fietspad

verplaatste zich naar een tweerichtings vrij gelegen fietspad aan de

overkant van de weg.

Bij de rotonde ging opa dan wel rechtdoor maar stak toch zijn vinger

naar rechts. Hij zei: ‘Als je deze kant op gaat, hier rechts, kom je bij

de Leistert. Een groot vakantiepark met een camping, bungalows,

subtropisch zwembad en nog veel meer vakantieplezier. In de

vakantieperiode verblijven hier bijna het dubbele aantal mensen als in

heel Roggel wonen. Oorspronkelijk een dochter van de gemeente

maar zelfstandig kon ze beter uitgroeien.’

‘En in de bomen fluit zeker de Lijstert, waar ze het park naar genoemd

hebben’ onderbrak Louis zijn opa. Die schudde van nee, ‘de naam van

dit park hier schrijf je met een korte ei. De naam komt van leestert en

zo noemen ze de leemlaag die zich onder het park bevindt. En omdat

dit ongeschikt was voor landbouw bedachten ze iets anders, en dat is

de Leistert geworden.’

Louis knikte maar, opa ging verder: ‘Bij de Leistert is er ook een

museum, het Marleetjeshof, oude spulletjes verzameld door de

plaatselijke heemkundeclub. In Roggel is er ook nog het

Bakkerijmuseum Roggel met oude bakkersspulletjes. Verder in

Leudal heb je dan nog bij Horn Terug in de tijd. Dat is een grote hal

van twee verdiepingen vol oude alledaagse spulletjes

waaronder auto’s en huiselijke gebruiksvoorwerpen en dan is er nog

het Leudal Museum met oude spulletjes van de oorlog, natuur,

archeologie en folklore. Dat is waar we vertrokken zijn.’

21

Wind en motormaalderij Sint Petrus

Er werd verder gefietst. Na zo’n anderhalve kilometer doemde er een

molen aan de overkant van de weg op. Daar gaat opa vast iets over

vertellen voorspelde Louis. En het leek er inderdaad op. Opa maakte

aanstalten om naar de overkant van de weg te gaan. De molen stond

als het ware in een weide waarvan de poort open stond. Ze reden naar

binnen en de voorspelling van Louis kwam uit, opa begon inderdaad

te vertellen: ‘In Leudal hebben ze erg veel molens en de meeste zijn

nu en dan te bezoeken. Deze is ook geregeld van binnen te

bezichtigen, alleen nu niet. Dit is de wind en motormaalderij Sint

Petrus. Eerst was er de windmolen. Een zekere Rutten had al sinds

1892 molenaarservaring opgebouwd bij de Leumolen. Ook wel de

Ursulamolen genoemd, die molen die in het bos ligt. Maar in 1901

werd deze molen en een woning gebouwd en kon hier graan gemalen

worden. Maar als er geen wind was, kon er niet gemalen worden, en

wie kan er nou leven van de wind?’

‘De molenaar’ zei Louis blij. ‘Maar als er geen wind is, kan hij niet

leven’ zei opa weer en ging verder. ‘Daarom kwam er in 1914 een

zuiggasmotor. Dat is een motor die ook niet vloeibare brandstof

aankan als hout, steenkool, veen. Zo werd het ook een

motormaalderij. Om mensen van vloeibare brandstoffen te voorzien

kwam er in de woning ook een klein café en werden ook

brandstoffen en kunstmest verkocht.’

Maar net zoals wieken in een bepaalde stand gezet kunnen worden om

rauw, vreugde of iets anders uit te drukken, stond opa zijn gezicht ook

in een soort stand om enige teleurstelling uit te drukken. En die lichte

hij mondeling toe: ‘Maar het café werd gesloten‘ waarna een korte

stilte heerste om te vervolgen met: ‘In 1953 stopte de molen met

malen en kwam tot stilstand te staan. De molen was niet meer nodig

en verviel langzaam. Het huis werd afgebroken. Rond 1975 begon

men weer de waarde van de molen in te zien en werd deze opgeknapt.

Toen deze was opgeknapt en weer kon malen, voor de sier, kreeg de

molen ook de naam Sint Petrus. En Sint Petrus is de patroonheilige

van Roggel die bovendien ook in het oude gemeentewapen van

22

Roggel voorkomt. Ik vind dat vreemd dat zo’n gelovige in het

gemeentewapen staat, dat zou toch neutraal moeten zijn. Van

origine is het de molen van Nijken, naar het gebied hier genoemd. ’

Louis hoorde opa wel aan die over de molen van vroeger aan het

vertellen was, maar hij vroeg zich ook af wat er nu te doen is, dus dat

vroeg hij ook: ‘maar als de molen open is, want kan ik dan zien?’ Opa

keek naar de gesloten poort en gaf als antwoord: ‘de molenaar

natuurlijk en dan kun je de molen in werking zien, precies hoe deze

dat ook een eeuw geleden deed toen het meel voor de bakker gemalen

werd, compleet met een builmachine, zakkenklopper en graanreiniger.

En ze hebben er een oude motor staan die ook voor de aandrijving

zorgt om te kunnen malen als het niet waait. Sinds 1983 hebben ze er

een originele Thomassen-motor uit 1930 staan. Een Nederlands

fabricaat, één cilinder, veertig paardenkrachten, die zo rustig loopt dat

een muntje boven op de motor rechtop kan blijven staan.‘

23

Aan de rand van de Peel

Ondertussen dwaalde de aandacht van de molen af en dat was reden

om verder te gaan. De weg werd weer overgestoken om het daar

liggende tweerichtingenfietspad te vervolgen. Toen ze weer vaart

hadden zei opa: ‘Zo, nu komen we aan de randen van de Peel.’ Je zag

Louis even denken, zo hard dat hij begon te praten: ‘De Peel… Is dat

niet waar Rowwen Hèze vandaan komt? ‘

Opa keek even met zijn neus omhoog en daarna weer snel richting

aarde waarna het hele hoofd enkele keren omhoog en omlaag ging en

zei: ‘Goh, dat jij die kent. Klopt maar wel aan de andere kant van de

Peel. De band is genoemd naar rauwe Hesen, een markant figuur die

rond de vorige eeuwwisseling in het dorpje America woonde en zelfs

als een van de weinig “op” de Peel woonde. Samen met zijn vrouw en

die kwam wel weer van deze kant van de Peel, van Roggel. In een

primitieve hut woonde ze er zonder veel voorzieningen, met vijf

kinderen. Warm was het er niet in die hut.’

Even neuriede Louis een melodietje van een liedje van de band

Rowwen Hèze: ‘mmmm… 's oaves laat da stong de Peel in brand.

Heeft de Peel dan in brand gestaan?’ Opa keek even om zich heen en

zei: ‘De Peel was erg brandbaar en er is af en toe brand geweest. Maar

ik denk dat het liedje gaat over het avondrood, de mist die boven de

Peel hing. Het is er erg vochtig. En ‘s avonds die rook boven de

mysterieuze woeste Peel waar al die verhalen over gaan. Dat

onheilspellende. En dat gezien vanuit een kind dat veilig thuis zit en

zich afvraagt wat daar in de Peel allemaal gebeurde. Ik zal nog eens

naar het liedje luisteren om het echt te begrijpen.’

Dat klonk spannend wat opa vertelde. ‘Maar wát is de Peel dan’ wilde

Louis weten. Opa: ‘Een groot gebied vol struiken, bomen, veen en

vooral veel water. Soms kun je zo maar wegzakken.’ Even was Louis

stil, dat klonk wel heel eng. Opa ging weer verder: ‘Tegenwoordig is

het een groot natuurgebied waar ze van die knuppelpaden hebben

aangelegd, wandelpaden gemaakt van houten bruggetjes net zoals dat

stukje tussen de Elisabethmolen en het Elisabethklooster waar we net

24

begonnen. Maar vroeger was het veel groter. Toen was hier de rand

van de Peel, nu ligt deze zo’n vijf kilometer verder.’

Er was nog genoeg te fietsen en Louis wilde steeds meer weten: ‘Maar

wat is de Peel nu, hoe is die ontstaan?’ Opa dacht even na hoe hij een

eenvoudig antwoord kon geven op een ingewikkelde vraag. Na weer

even nagedacht te hebben begon hij: ‘In onze aardbol spelen allerlei

krachten, al miljoenen jaren verschuiven aardlagen, krijg je breuken in

de grond. Zo heb je hier dwars door de Peel de Peelrandbreuk in de

grond. Aan de andere kant van de Peel wordt deze omhoog gedrukt,

horsten genaamd, de Peelhorst. En aan deze kant omlaag beweegt,

slenken. Er ontstaan harde lagen waardoor het water niet kan stromen.

Stilstaand water. Dan heb je nog zandstormen gehad. Uiteindelijk

begint in duizenden jaren een veenlaag te ontstaan van planten die van

onder afsterven en lagen veroorzaken. Ook ontstaan er bomen. Het

verhaal zit in ingewikkelde in elkaar, maar zo ongeveer dus.

‘Inderdaad lastig dacht Louis. Ondertussen fietste ze rustig verder en

kwamen bij een flauwe bocht in de weg naar rechts. Hier was ook een

smalle weg naar links. Die fietste ze in om enkele honderden meters

verder bij een kruising naar rechts te gaan. Opa verteld verder: ‘dat

veen kun je ook goed gebruiken als brandstof. Vanuit Heythuysen en

Roggel is hier ook al het nodige veen weg gestoken.‘

25

Aloysius in Heyblom

Er verschenen op omvangrijke keurig gemaaide grasweide

kantoorachtige hoekige gebouwen. Eerst rechts een schoolgebouw

waar Louis maar snel langs fietste. Toen ook links een gebouw

verscheen en rechts het tweede stopte opa en na even stil te zijn

geweest begon hij dan toch weer te vertellen: ‘Het verhaal begint in

1851 in Amsterdam. In gezinnen werkte de ouders soms twaalf uur

per dag of nog meer en hadden weinig tijd om hun kinderen groot te

brengen. Kinderen werden dan ook vaak verwaarloosd. Dat gold niet

alleen voor Amsterdam, in veel steden was dat zo.‘ Beetje treurig zei

Louis: ‘Wat zielig.’

Opa ging verder: ‘De katholieke kerk trok zich dat aan en richtte een

kloostergemeenschap op om deze kinderen toch een goede toekomst

te kunnen bieden. Eentje voor jongens en eentje voor meisjes. Voor de

jongens waren dat de Broeders van Onze Lieve Vrouw van Zeven

Smarten, ook wel de Congregatie van de Broeders met Blauwe

Koorden genoemd. Men vond dat sommige jongens niet geschikt

waren om in de fabrieken te werken maar op het platteland waren

volop mogelijkheden ze een goede toekomst te bieden. Een internaat

ofwel een gesticht op het platteland oprichten was het plan. Onder de

vlag van Stichting Aloysius kochten de Broeders van de Zeven

Smarten een boerderijtje met enkele bijgebouwen met de naam

Heyblom. Ook werden er vele hectare overwegend onontgonnen

grond bij gekocht dat later werd uitgebreid tot bijna driehonderd

hectare. Hier links hebben de gebouwen van het Gesticht Heibloem

gestaan.‘

Er werd even opnieuw naar de omgeving te gekeken. Opa ging verder:

‘Er kwamen steeds meer broeders en leerling-broeders bij om de

grond te ontginnen en gebouwen te bouwen. Na een jaar van lange

dagen werken kwamen de eerste jongens. Met name maar niet alleen

uit Amsterdam. Heibloem was in het hele land bekend. Wellicht ook

vanwege de jaarlijkse landelijke collecte die er gehouden werd voor

de Heibloem. Om de groei aan te kunnen kwamen er steeds meer

gebouwen bij. Het ontginnen, het gebruiksklaar maken van de grond,

26

ging ook door. Rond negentienhonderd woonde hier zo’n

driehonderdvijftig jongeren. De hele streek kende toen slechts

veertig inwoners. Naast bosbouw, landbouw en veeteelt werd ook

begonnen met het geven van vakonderwijs. En dan moet je denken

aan het beroep van schoenmaker, bakker, smid, kleermaker of

timmerman. Ook mensen uit de buurt waren welkom voor zowel

onderwijs als een bezoek aan de kerk.’

Opvoeden, onderwijs, kerk, waren niet de meest favoriete

onderwerpen voor Louis maar hij bleef toch luisteren naar zijn opa:

‘Maar de Broeders wilde meer, ze kochten enkele kilometers

noordelijker, meer noordwest, net buiten Leudal, wederom de nodige

hectaren grond. Stokerhorst genaamd. Hier kwam het Sint

Vincentiushuis te staan. Een huis voor kinderen en jeugd die veelal

met justitie in aanraking waren geweest en opnieuw opgevoed

moesten worden. Ook hier werd vakonderwijs gegeven voor

schoenmaker, kleermaker of smid. Zowel dit als Heibloem

waren kloosters die voor een groot deel zelfvoorzienend waren, voor

zichzelf zorgde. Ze maakte er ook hun eigen elektriciteit.‘

Het gezicht van opa begon weer een beetje te betrekken, voorteken

van iets ernstigs, hij zei: ‘De Tweede Wereldoorlog ging niet

ongemerkt voorbij. Er waren spanningen in het klooster omdat er

binnen de muren Duitsgezinde en niet Duitsgezinde waren, en pro

NSB en anti NSBers. In 1942 werd het klooster verlaten en namen de

Duitsers er hun intrek. Het gebouw heeft erg te leiden gehad van hun

aanwezigheid en heeft een hele poos geduurd om de schade weer te

herstellen. Zo gebruikte de Duitsers vloerplanken gebruikt om te

stoken. Stokershorst is tegen het einde van de oorlog zo erg beschoten

dat het niet meer de moeite waard was om op te knappen. Slechts een

deel is herbouwd, met de oude stenen. Ondertussen was men wel van

mening geworden dat grote gestichten niet meer van de tijd waren.

27

Heibloem werd afgebroken en kwam er iets nieuws voor de jeugd, de

Widdonck. Geheel aangepast aan de nieuwe tijd. Dat zijn nu de

gebouwen die je ziet. Langzaam aan vertrokken de Broeders. De oude

boerderij en, heel bijzonder voor de jeugd, een brouwerijgebouwtje

bestaan nog wel en daar wonen nu gewone burgers in.

De Broeders keerde na de oorlog niet meer terug naar Stapershorst.

Het werd een rustoord voor overspannen moeders en later een

Pastoraal Vormingscentrum.’

Louis had weer van alles gehoord maar hij vroeg zich toch af: ‘Maar

hoe was dat voor die jongens om hier in Heibloem of in Stokershorst

te zitten?’ Opa krabde zich even op zijn voorhoofd en zei: ‘Het is niet

iets waar je in je wieg van droomt om daar te zijn. Fijner is het

natuurlijk als je thuis bij een papa en een mama kunt opgroeien’

waarop Louis prompt zei: ‘en veel met opa op stap kunt zijn.’ Die

opmerking kon opa wel waarderen en vertelde na een glimlach verder:

‘je kunt je ook afvragen hoe het met die jongens zou zijn gegaan als ze

in Amsterdam waren blijven rondhangen. Ik weet geen exacte

gegevens van de Heibloem en Vincentius, maar over het algemeen

zijn die jongens aardig terecht gekomen, hebben ze veel aan de

Broeders te danken. Neemt niet weg dat het niet met iedereen even

goed gegaan is. Maar dit is een antwoord over de jongens, hoe ze het

zelf ervaren hebben zal voor iedereen anders zijn. Je moet dat ook in

de tijd zien, waar de kerk je toen precies zei hoe je leven moest. Dit

gaf voor veel mensen duidelijkheid en structuur.’

Hoewel er een groot voetbal veld is, veel bos, veel vriendjes was

Louis toch blij dat hij thuis woonde. Opa snoof nog wat frisse lucht

op door zijn neus en zei: ‘We gaan naar ons tweede dorpje van

vandaag en ik wil er zeven bezoeken vandaag.’ Dat gaat nog lang

duren dacht Louis. Ze fietste verder en gingen bij de kruising rechts.

Aan het einde van de straat was duidelijk te zien dat ze de Widdonck

verlieten. Een ruimtelijke toegangspoort werd verlaten.

28

Heibloem

Het fietspad naar links werd gevolgd. Net voor het tankstation werd

overgestoken en daar werd het dorpje Heibloem in gefietst, de

Isidoorstraat. Niet bij het eerste straatje links maar het tweede

straatje links, achter de kerk, werd ingereden. Maar eenmaal in het

straatje maakte opa direct een rondje in de richting om de straat weer

uit te rijden maar stopte toch net voor het asfalt van de Isidoorstraat.

Hij keek naar de overkant van de straat. Nadat Louis ook had

begrepen welke route zijn opa nam en naast hem stond begon opa:

‘Toen de Tweede Wereldoorlog begon bestond het dorpje Heibloem

nog niet. Dit was toen gewoon weiland hier.’

Louis keek om zich hen en zag toch heus dat hij nu in het centrum van

het dorp stond met de kerk, scholen en speelvoorzieningen. Zijn opa

gaf uitleg: ‘Nadat de oorlog was begonnen was al snel duidelijk dat

het Nederlandse leger niet veel betekende. De soldaten werden al vrij

snel ontslagen. Om deze mensen toch aan het werk te houden werd er,

nadat er eerst een voorloper was, de NAD opgericht, de Nederlandse

Arbeiders Dienst. Hier, recht voor je, werd een kamp opgebouwd.

Uiteindelijk werden in heel Nederland honderd van dergelijke kampen

opgericht. Als je links of rechts een blokje om deze huizen zou fietsen,

zou je om het kamp zijn gefietst.’

‘Maar wat was dat voor een kamp, wat deden ze daar?’ vroeg Louis

zich af. Er stonden verspreid allerlei barakken, twee van steen en de

rest met een stenen fundering en verder van hout. Daar sliepen ze en

werd gekookt en gegeten, materiaalopslag, etc. En er was een

exercitieplaats waar de mannen op commando in rijtjes naast en achter

elkaar liepen. ’s Morgens werkte ze aan waterwegen, wegen of

herstelde oorlogsschade. ’s Middags gingen ze exerceren of sporten en

’s avonds waren ze helemaal vrij. En daar kregen ze dan geld voor.

Tegen het einde van de oorlog bleven ze weg en doken onder. Dat

deden ze aan het einde van de oorlog zo massaal dat ze het kamp maar

opgeheven hebben. Daarna heeft het kamp nog tot 1947 leeg gestaan

waarna de materialen inclusief de barakken verkocht zijn geworden en

is afgebroken. Zoals ik het begrepen heb zijn de twee stenen

29

gebouwtjes blijven staan en die liet de gemeente Roggel verbouwen

tot woningen. Die staan er nu nog. In deze straat werd de eerste

woning van Heibloem gebouwd.’

Aandacht bleef Louis luisteren, die oorlog heeft eigenlijk wel veel te

weeg

gebracht. Opa vertelde verder: ‘De oorlog was inmiddels voorbij en

alles wat door de oorlog vernietigd was werd weer langzaam

opgebouwd. Mensen uit de dorpen van de omgeving en personeel van

het gesticht zochten een plekje om te wonen. Hier was de grond

immers goedkoop. Her en der verschenen, in het bijzonder in de jaren

zeventig en tachtig woningen. In de begintijd bleef de naam “kamp” er

aan kleven maar werd later Heibloem. Om onafhankelijk te zijn van

het gesticht kwam er in 1952 een eigen kerk en een school. Het

ontwerp van de kerk heeft opvallend veel overeenkomsten met de kerk

van het nabijgelegen Haler. Er werden ook verschillende clubs

opgericht. En zo groeide Heibloem langzaam uit naar wat het nu is.‘

Even bleven ze nog kijken waarna ze dan toch de weg ingingen waar

ze net ook ingereden waren. Ze kwamen uit bij de kerk, bij een plein.

Daar werd ook gestopt, opa vertelde: ‘Heibloem groeide uit tot een

hechte gemeenschap. Zo ging het Jeugdwerk jaarlijks op kamp met

jongens en meisjes in jouw leeftijd. In 1998 gebeurde er iets

vreselijks. Een van de jeugdleden was ’s morgens uit de tent

verdwenen. Na een grote zoekactie werd de jongen zo’n kilometer

verder gevonden, dood…. Er waren verdenkingen dat dit iemand van

de leiding had gedaan. Dit heeft tot grote spanningen in het dorp

geleid. Later werd er een monument opgericht. De gemeente wilde

niet meewerken omdat er werd gedacht dat dit een bevestiging was dat

het jeugdwerk er schuldig aan was. De kerk hier vond dat maar onzin,

er is een kind uit het leven gerukt, daar gaat het toch om. Op grond

eigendom van de kerk werd dit monument geplaatst.’

30

Er werd gekeken naar het monument voor de kerk.

Louis was toch wel even geschrokken, stel je voor

dat hij op kamp ging en niet meer terug kwam. Hij

zag onderaan een vlinder en vroeg aan opa: ‘maar

wat betekent dit standbeeld nu, die vlinder, die

stokken?’ Opa die nogal veel wist legde het uit:

‘Rowwen Hèze heeft er ooit een liedje over

gemaakt, vlinder. Dat gaat over deze zaak. Symbool

van de vlinder is de onsterfelijke ziel en de

kortstondigheid van het leven. In heb ooit eens

gehoord dat die verdwenen jongen geregeld bij een

vlinderboom in het dorp te vinden was. Het

monument staat op een vierkante steen waar het

bovenste deel van een bronzen bol op ligt. Daarop

twee handen die open liggen. Daar om heen komen

vijf vlierstokken omhoog, net als het geraamte van

een tent. Waar de stokken samenkomen ontstaat een

wolk. Boven de wolk waar de vlierbessen doorlopen

heb je acht vlinders. Op één van die vleugels de

naam van de verdwenen jongen. De vader van die

jongen heeft zelf nog mee gewerkt aan de bestrating

rondom het monument.‘

Nu bleef Louis echt iets langer kijken, stilletjes zei hij: ‘Wat fijn

dat dit monument er is.’ Ze gingen weer verder fietsen. Het dorp uit,

tussen de kerk en de school. Bij de rotonde aangekomen reden ze

achter elkaar recht door en staken daarmee de grote weg, de

Meijelseweg, over. Toen ze weer naast elkaar fietste begon opa te

vertellen: ‘Een stukje verder op de Meijelseweg is vroeger Herberg de

Troost geweest. Het was altijd erg bemoedigend om daar naar binnen

te gaan. Sterk bedacht die horecanaam maar het is gewoon genoemd

naar de eigenaar destijds. De zanger van Rowwen Hèze, Jack Poels,

kwam er geregeld met zijn moeder. En laat nu net een tweede

muziekgroep waar Poels bij is “Herberg de Troost” heten.’

31

Caluna

‘Wel lekker dat fietsen over het platte land’ merkte Louis op. Het was

een vlakke weg waar ze over fietste en tussen het land en de weg was

geen echt hoogteverschil te ontdekken. Opa: ‘We zijn inderdaad op

het platteland, maar dat heeft niets te maken met het platte land.

Platteland wil zeggen dat er veel minder mensen op een bepaalde

oppervlakte wonen. Er wonen natuurlijk wel veel meer koeien,

varkens en kippen dan in de stad of stedelijk gebied. Hier, met af en

toe een dorpje en een verdwaalde oude boerderij, spreken we over het

plattelandsgebied. Bij een dorpje in het Zuid-Limburgse heuvelland

spreken we ook van een plattelandsgemeente. ‘

Louis keek in de verte. Het land zag er wel anders uit dan de heuvels

die hij kende uit Zuid-Limburg. Niet alleen een gebrek aan heuvels, de

grond was ook anders. Grijzer, grover en vlakker. De kleur van het

groen was ook op de een of andere manier anders. De verdwaalde

boerderij was ook al anders van bouwstijl. Veel minder robuust als hij

gewend was. Gewone een toegankelijk huisje met alleen bebouwing

op de begane grond en een dak.

Het was niet waar opa over sprak. Die begon over iets anders: ‘We

zijn hier in buurtschap Caluna aangekomen. In het eerste deel van de

vorige eeuw zijn hier boerderijen verschenen. In enkele gevallen ter

vervanging van een oud boerderijtje. Vaak ook gebouwd als

pachtboerderij. Meestal ook met een naam als Mariahoeve,

Calunahoeve of Paulahoeve.’

Ondertussen werd lustig verder gefietst. Opa vertelde lustig verder:

‘Een van de hoeves hier in de buurt werd de Fransman genoemd. Drie

heren uit Wallonië, het Franstalig deel van België, spraken Frans met

elkaar. Vandaar ze het hier de Fransman noemde. Binnen korte tijd

wisten ze hier grote stukken grond aan te kopen die vervolgens

verpacht werden. Waar de Fransman van bekend is zijn de

archeologische vondsten. Hier hebben ergens tussen achtduizend en

zeventienduizend voor christus mensen een vaste verblijfplaats gehad

die in de loop der tijd het nodige afval hebben achtergelaten waar

32

archeologen van nu blij mee zijn. Zo’n drieduizend stuks aan

gebruiksvoorwerpen zijn uit de grond gehaald. Niet iedereen is blij, de

boer mag nu niet dieper dan dertig centimeter ploegen. Een stukje

noordelijker, bij de Moosthoeve is ook een archeologische vindplaats.’

Louis zag alleen maar grijs-zwart zand en een lange weg voor zich.

Opa zag overal verhalen: ‘Als je hier rechtdoor gaat kom je langs

Hendriks graszoden. Een bedrijf dat graszoden kweekt voor in de tuin

maar ook voor de grote voetbalstadions in de wereld.’ Ondertussen

kwamen ze bij een zijweg met een bordje naar links met Heythuysen.

Opa wees zo half naar de weg naar links en Louis begreep dat ze daar

verder gingen fietsen.

33

Hollander

Toen ze weer naast elkaar fietste begon opa: ‘Hier komen we door het

buurtschap Hollander, er zal wel zo’n nadrukkelijke Hollander

gewoond hebben haha.‘ Louis hield zich even stil. Opa ging verder:

‘Ik weet het niet hoor. Maar dit is wel een lange weg zoals je ze ook in

de polder hebt. Het lijkt wel een eindeloze weg en toch wil ik hem

gebruiken om het zuidelijk deel van de gemeente Leudal over te slaan.

Anders gaat het echt te lang duren.’ Louis was van de ene kant blij dat

hij dat ook niet hoefde te fietsen, wie weet wat opa nog voor plannen

had voor vandaag. Van de andere kant vond hij het ook wel jammer

dat hij niets over de zuidelijke dorpjes hoorde. Daarom vroeg hij ook

aan opa: ‘En één dingetje vertellen per dorpje dat we overslaan?’ Opa

antwoordde: ‘Ok, van enkele dorpjes zal ik één ding vertellen.’

Louis was er de komende kilometers klaar voor, hij keek met een

schuin oog naar opa. Die begon: ‘Dan zal ik beginnen met Baexem,

Boaksum, Boaoaksum, Boaoaoaksum.’ Louis dacht al te maken

hebben met een dorp vol ei-leggende kippen. Opa gaf direct al de

verklaring: ’Zo noemen ze het dorp zelf, Boaoaoaoaksem. Een deel

van het dorp bestaat uit natuurgebied Exaeten die in de loop der

eeuwen vele bewoners heeft gehad.’ Louis dacht direct al aan wilde

kippen in het bos. Opa ging verder: ‘In Exaeten, dat "woning onder de

eiken" betekent, werd namelijk rond dertienhonderd een landhuis

gebouwd dat later een kasteel werd waar verschillende heren en

families hebben gewoond. Halverwege de achttiende eeuw werd het

tot klooster verbouwd en kwamen er de Jezuïeten en daarna

de Franciscanen in die er een internaat en school hadden. In de

Tweede Wereldoorlog kwamen er in een deel Duitsers in die er een

militair ziekenhuis van maakte. Na de oorlog verbleven er kinderen

van NSB-ouders. Vanaf 1967 verscheen er Rijkspolitiemensen in

opleiding en ME in opleiding. Sinds 1997 worden er asielzoekers

opgevangen. Nog bijzonder over Exaeten te vertellen is dat de naam in

eerste instantie in gedachte was om de nieuwe fusiegemeente Exaeten

te noemen. Het werd Leudal, naar het natuurgebied.‘

Louis keek naar opa of hij uit verteld was over dat ene onderwerp van

34

Baexem. Toen hij zag dat opa uitverteld was zei hij: ‘Leudal klinkt

wel aardiger dan Exaeten’ en was weer even stil. Opa wachtte even af

of dat het enige was dat Louis te vertellen had. Toen Louis niets meer

zei ging opa verder: ‘Ittervoort…. Ittervoort kent ook een groot

industrieterrein dat bijna twee keer groter is dan de kern van

Ittervoort zelf. Eén van de bedrijven die er gevestigd zijn is Adams

Percussion and Brass. Een bedrijf dat de grote en kleine orkesten van

over de hele wereld voorziet van slag- en blaasinstrumenten. Ja, ja,

zelfs aan André Rieu.’ Dat voelde een beetje als thuiskomen.

Onderweg was er af en toe een sterke geur te herkennen die een zelfde

geur had als een hoge concentratie boerderijdieren. Dat deerde het

tweetal niet, opa beperkte zich niet met zijn ademhaling en vertelde op

vol volume verder: ‘Het volgende waar ik iets over wil zeggen is

Haler. Daar is een monumentje dat aan de “elektrischen draad”

herinnert.’ Even keek Louis bedenkelijk en zei: ‘elektrischen draad?'

Opa knikte en ging verder met zijn verhaal: ‘Ja, de elektrischen draad,

ook wel de dodendraad genoemd. Bij de Eerste Wereldoorlog, van

1914 tot 1918, waren de Duitsers België binnengevallen. Vele Belgen

vluchtte naar Nederland. Om dat te voorkomen spande de Duitsers een

ijzeren draden van Aken tot Cadzand, min of meer langs de hele grens

tussen België en Nederland, zo’n driehonderd kilometer. Op deze vijf

draden boven elkaar werd tweeduizend volt gezet. Zou je die aanraken

was je direct dood, elektrocuteert. Er was wel aan beide zijden van de

draad een draad gespannen zodat je er niet per ongeluk tegen aan kon

lopen. Om de twee kilometer was een soldatenpost. Ruim duizend

mensen hebben er de dood in gevonden. Soms ook onschuldig,

bijvoorbeeld om een boterham of brief door de draad te geven.’

Automatisch fietste Louis iets meer naar het midden van de weg. Aan

de zijkant stond prikkeldraad. Opa: ‘Ik ga verder. Grathem is het

volgende. In Grathem heb je Kasteel Groot Buggenum.’ Louis had

voor hij met opa mee naar Leudal ging al eens op de landkaart

gekeken en merkte op: ‘Buggenum is toch ook een dorp in de buurt,

heeft dat met elkaar te maken?’ Opa: ‘Zou kunnen maar ze weten het

niet. Buggenum komt van buggen hum, beuken heim. Waarschijnlijk

twee plekken met dezelfde naam. Het kasteel bestaat al sinds de

twaalfde eeuw en werd de eerste eeuwen bewoond door dezelfde

35

familie, de familie Meersen. Daarna stond de verhuiswagen vaker

voor de deur. Een Frans regiment maakte er ook gebruik van, alleen

die staken het bij hun vertrek in brand. Toen heeft het een tijd leeg

gestaan totdat een boterhandelaar er eind achttiende eeuw brood in

zag. Die liet het afbreken en opnieuw opbouwen. Toen hebben er

tijdens de oorlog Duitsers in gezeten. Ditmaal waren het de Engelsen

die het kasteel behoorlijk verwoeste. Het bleef enkele decennia lang

leeg staan totdat een Duitse architect, professor Helmut Heintrich,

het weer liet afbreken en volgens oude tekening en oude materialen

als tweede verblijf opnieuw opbouwde. Er kwam ook een mooie tuin.

Maar hij was er niet vaak. Hij werd steeds ouder en vroeg zich af wat

hij er mee moest. Op voorwaarde dat het kasteel en tuin in tact bleef

en hij er tot zijn dood gebruik van mocht maken verkocht hij het voor

één euro aan de Provincie Limburg. En die is er nog steeds eigenaar

van. Het wordt gebruikt voor feesten en het was de eerste locatie

buiten het gemeentehuis waar je officieel kon trouwen. Dat scheelde

weer in de vervoerskosten van gemeentehuis naar feestlocatie.’ Louis

was een beetje de draad in het verhaal kwijt geraakt. Gelukkig

beperkte opa zich door maar één ding per dorpje te vertellen.

Het was een lange weg waarover ze fietste, de weg was wel lekker

vlak. Opa ging ongestoord verder: ‘Dan hebben we Ell. In Ell is een

officieel weerstation van het KNMI. Het is de opvolger van het

weerstation van Oost Maarland dat weer de opvolger is van

weerstation Maastricht. Weerstation Maastricht is lange tijd

recordhouder geweest van hoogst gemeten temperatuur ooit in

Limburg. Ondanks de zandgrond bij Ell is daar geen record gevestigd.

Daar heb je namelijk een boer bij het meetstation die zijn land bij

warm weer met water sproeit en daarmee de temperatuur uit de

omgeving omlaag haalt. Bij een stralend weer werd er ooit s zelfs

regen gemeten.’ Louis straalde een zonnig gezicht uit.

‘Tja’ begon opa weer, ‘Als ik nu niets vertel over Kelpen-Oler zal ik

dan nog iets anders vertellen over Ell?’ Dat maakte Louis

nieuwsgierig. Kelpen-Oler had hij wel eens als afslag bij de autoweg

gezien. Hij liet zich verleiden door opa en knikte van ja. Opa wist wel

dat Louis ja zou zeggen en begon: ‘In Ell heb je de Ellerschans. De

schans van Eller. Tijdens de Tachtigjarige oorlog kregen de Spaanse

36

soldaten soms niet betaalt en gingen dan op plundertocht. Vandaar dat

dorpen een schans bouwde, een met grond en doornstruiken ommuurd

gebiedje met water er om heen waarbinnen ze dan met hun vee en

kostbaarheden verbleven. Vele dorpen hadden een dergelijke schans

maar die zijn verdwenen. Enige jaren geleden hebben ze deze schans

uit 1640 ten noorden van Ell in de Busstraat ontdekt. Om de resten in

de bodem niet verder te verstoren is er naast, ten noorden, een replica

op ware grootte gebouwd.’ Dat vond Louis wel jammer dat hij die niet

kon zien. Wie weet op de terugweg.

Opa ging door: ‘Er is nog meer oorlogsgeweld geweest. In Hunsel is,

net als op meer plekken in het Leudal in de Tweede Wereldoorlog een

Lancester bommenwerper neergestort en zijn de bemanningsleden

omgekomen. Op vijftig meter afstand van de plek waar het toestel is

neergekomen is vijfenzestig jaar later een monument gekomen waar

onderdelen van het neergestorte toestel in verwerkt zijn. De

bemanning ligt op het plaatselijk kerkhof.’ Even was het weer stil en

was alleen het geluid van de rollende fietsbanden te horen. ‘Jeetje’

onderbrak Louis de stilte, ‘er heeft zich hier ook van alles afgespeeld

in de oorlog.’ Weer was het even stil waarop opa zei: ‘Het is maar een

kruimeltje wat ik je vertel over de oorlog die zich hier afspeelde.’

Ondertussen begon Louis zich af te vragen hoe ver het nog was. Het

waren grote boerderijen waar ze langs fietste. De woonhuizen van de

boerderijen waren ook groot met meestal een uitgebreide goed

verzorgde tuin om het huis. Veel ruimer als hij gewend was. Opa

voelde Louis goed aan en begon met: ‘De laatste plaats waar ik iets

over zeg, langs deze weg, is Neeritter.’ Dan zal de weg ook niet meer

zo lang zijn bedacht Louis zich en die vond de weg ineens weer een

stuk korter worden.

Opa ging verder met de laatste plaats te benoemen waar ze niet naar

toe gingen: ‘In 1864 werd in Neeritter Gerard Krekelberg geboren. Dit

grensplaatsje met België had, en heeft nog steeds, tegen de grens aan

kasteel Borgitter. En daar stonden eikenbomen in de tuin. Die bomen

beschreef Krekelberg in een lied waar Henri Tijsen de melodie voor

maakte. Dat werd in 1909 voor het eerst gezongen. In 1939 werd dit

het officiële volkslied van Limburg, “Waar in bronsgroen

37

eikenhout”. Het was in een tijd dat de identiteit van Limburg sterk

ontwikkelt werd. Limburg is een provincie met nogal veel verschillen,

ook qua taal. Er werd in delen Duits gesproken, Frans, Nederlands en

in de vele dialecten. Toch was het een lied dat de provincie met elkaar

verbond. Het zingen van dergelijke volksliederen werd ook

gestimuleerd, het kweken van identiteit en trots. Mannenkoren zongen

het lied door het gehele land. Het is in geheel Nederland het bekendste

volkslied van een provincie. Een ruime meerderheid van de

Limburgers kent het lied ook. Het lied wordt nog steeds vaak gespeeld

en gezongen door klassieke gezelschappen maar ook popbands zingen

het vol trots. En natuurlijk bij het kampvuur. Het is ook het volkslied

van Belgisch Limburg waar het erg bekend is.’

Louis kende het liedje inderdaad ook zelf maar vroeg zich toch af:

‘Maar waarom is het dan eigenlijk in het Nederlands?’ Opa knikte

bedenkelijk, dat was een goede vraag. Na een momentje kwam opa

toch met een antwoord: ‘Het is niet geschreven als hèt volkslied. Het

was een bekend nummer dat van zuid tot noord Limburg erg populair

was. De provincie Limburg in Nederland bestaat en bestond nog niet

zo lang, Wellicht om toch de verbondenheid met Nederland te

benadrukken. In 1939 werd er voor het Nederlands deel van Limburg

ook een couplet aan toegevoegd waar het Koningshuis en Nederland

in wordt geroemd. Ook weer die relatie met Nederland.’

Nu het Limburgs volkslied zo in gedachte was gekomen, bleef ook de

melodie in het hoofd hangen. Opa begon dan ook met zingen: ‘Waar

in ‘t bronsgroen eikenhout, nachtegaaltje zingt.’ Op dat moment ging

Louis meezingen: ‘Over ’t malse korenveld, ’t lied des leeuweriks

klinkt. Waar de hoorn des herders schalt, langs der beekjes boord.’ En

toen beide uit volle borst: ‘Daar is mijn vaderland, Limburgs dierbaar

oord. Daar is mijn vaderland, Limburgs dierbaar oord.’

38

De Kreppel

Ondertussen waren ze de bebouwde kom van Heythuysen ingereden.

Direct erna was een weg naar rechts, die namen ze. Er was een lichte

knik naar rechts en even verder wederom een licht knik naar rechts

waar links een straat was. Deze straat, de Franciscanessenstraat werd

ingereden. Er was een groot gebouw te zien met een kerktoren. Louis

keek goed om zich heen, ook naar de straatnaambordjes. Bijna aan het

einde was rechts de Pastoor van der Zandtstraat en echt aan het einde

de Catharina Daemenstraat. Voor de muur reden ze links tussen de

paaltjes door.

Waar links parkeerplekjes waren stopte opa. Een teken dat hij iets

ging vertellen: ‘In 1787 werd er in een boerderijtje in Ohé en Laak,

zo’n twintig a dertig kilometer hier vandaan, een aardig meisje

geboren. Dat aardige meisje ging toen ze ouder werd voor haar beroep

huishoudelijk werk doen in Maaseik. Ze trad in bij de Kapucinessen.

Petrus van der Zandt, de pastoor van hier in Heythuysen destijds,

vroeg aan die Orde of ze onderwijs wilde geven in Heythuysen.

Alleen dat meisje, Catharina Damen, had er zin in. Dat was een

tegenvaller voor de pastoor dat slechts één meisje wilde komen en dat

ook nog weinig scholing had gehad. Maar ze kwam naar Heythuysen

en enkele jaren later waren er vier vrouwen die bij haar waren komen

wonen en leefde naar de regels van de Derde Orde van Franciscus. In

1835 werd het echt serieus. Ze kochten een vervallen landgoed met

boerderij, de Kreppel, en gingen er wonen. Dat is hier op deze plek

gebeurd. Het werd een echt klooster, Catharina liet zich niet baas

noemen maar Moeder. Zo kun je als maagd toch nog moeder worden.

Ze kreeg als kloosternaam Magdalena.’

Louis begon wat sprongetjes te maken dat hij iets wilde zeggen. Toen

opa even uitverteld was kon hij eindelijk iets zeggen: ‘Opa, dus de

Catharina Damenstraat en de Pastoor van Zandtstraat hebben met dit

klooster te maken. Opa knikte van ja en zei er bij: ‘Klopt, en ook de

Franciscanessenstraat’ en ging verder met zijn verhaal: ‘Wil er een

straat naar je genoemd worden heb je wel iets bijzonders gedaan, en

dat is ook gebeurd. Er hebben de nodige verbouwingen

39

plaatsgevonden, het is steeds groter geworden. Van het

oorspronkelijke huis staat nog slechts ergens een klein muurtje. Naast

de functie van klooster is er ook een deftig pensionaat geweest, werd

er een opleiding gegeven en bejaarden- en verzorgingshuis voor

zusters en niet zusters wat het nu is.’

Er was al zoveel verteld over de Tweede Wereldoorlog dat Louis zich

afvroeg: ‘Hebben de Duitsers dit klooster ook ontdekt?’ Ook nu knikte

opa en zei: ‘Ja… Er is hier een “Reichsschule für Mädel” geweest.

Alleen de beste van de beste leerlingen mochten deze school

bezoeken. In Nederland waren er twee van dergelijke scholen. Voor

jongens in Valkenburg en voor meisjes hier. Er werden de elite van de

toekomst gekweekt, in een strak regime waarin het zelfstandig denken

werd uitgeschakeld. Voor de jongens lagen hoge functies in het

verschiet. De meisjes hier werden opgeleid om vooral een goede

moeder te zijn. Echt gezellig ging het er niet aan toe. De

onderwijzeressen en directie waren ook niet van geweldige kwaliteit.

40

Toen de droom van het Derde Rijk voorbij was en de meisjes

terugkeerde naar huis waren het ware slachtoffers geworden.’

‘Gaven de zusters dan geen les?’ vroeg Louis. Opa zette grote ogen op

en riep: ‘Neeeee, was toch niet de bedoeling om vrome meisjes op te

leiden. Nee, toen de Duitsers hier in 1942 het klooster binnen vielen,

moesten de zusters het verlaten en mochten slechts enkele spulletjes

mee nemen. Enkele zusters bleven wel achter om voor de bezetters

huishoudelijke taken uit te voeren. Dat moet vreselijk zijn geweest

voor ze. De heiligen beelden in de tuin werden als klimtoestel

gebruikt. De geborgen katholieke sfeer van de begintijd werd steeds

meer Duits. De geborgen sfeer van weleer was ver te zoeken. De

hygiëne was er ook slecht, maar dat lag zeker niet aan die enkele

zusters.’

Even was het weer stil waarna opa de draad oppakte: ‘Maar terug naar

Magdalena. Zij stond niet alleen aan het begin van dit klooster. Vanuit

hier ontstonden ook andere kloosters. Niet alleen hier in Heythuysen,

niet alleen in Limburg, niet alleen in Nederland maar over de hele

wereld. Van cijfers van een tijdje terug weet ik dat er honderdveertig

kloosters waren waarvan drieëndertig in Nederland. Ook in Duitsland,

Polen, Indonesië, de Verenigde Staten, Brazilië, Tanzania, Italië,

Guatemala, Libië en Mexico. Momenteel zijn er nog ruim

tweeduizend zusters die in de sporen leven van Magdalena. In de vette

ruime honderd jaar dat de gemeenschap bestaat zijn dat natuurlijk er

een veelvoud geweest. De Franciscanessen van Heythuysen worden ze

genoemd. Het zijn niet alleen kloosters geweest, ook instellingen voor

onderwijs en verpleging. En daar kwamen ook vele mensen over de

vloer. Allemaal hier begonnen, door dat meisje zonder al te veel

studie.’

41

Heythuysen

Louis keek tegen het gebouw en mompelde iets van: ‘het is echt een

groot gebouw.’ Ze kwamen weer in beweging. Aan het einde van het

straatje werd links afgeslagen. De naderende rotonde werd

overgestoken. Waar de doorgaande weg naar rechts afboog, gingen ze

rechtdoor verder in de Kloosterstraat. Het was al zo'n achthonderd jaar

de doorgaande weg van Heythuysen. Opa was een tijdje stil geweest

maar begon toch weer: ‘Heitse, noemen de bewoners het nu zelf hier.

De officiële schrijfwijze is nog wel eens veranderd, Heythuysen,

Heijhuizen, Heythuijzen, Heithuizen, Heijthuisen. Ontstaan als huis

op de heide, heidehuis. Je begrijpt dat er ondertussen geen

heidehuisjes meer zijn, echt oud zijn de huizen hier ook niet. Enkele

iets oudere huizen zijn er nog wel. Het was hier hoger gelegen nabij

de Bevelandse- en Tungelroyse Beek, vandaar ze hier hun hutjes

hebben gebouwd.‘

Het tweetal fietste al

om zich heen kijkend

door de straat. Net

voorbij er links een

straat was keek opa

naar rechts en begon:

‘Hier rechts is een

café geweest met de

naam ‘Klein Paries.”

Heythuysenaren

noemen hun dorp wel

eens vol trots “Klein

Paries” en daar wordt

nog wel eens op

geschamperd door de

buitenstaander.

Echter, het betekent

niet dat Heythuysen

42

net zo bruisend als Parijs is, maar dat het in de Franse tijd een tijdje de

hoofdzetel was van een kanton, een deel van het gebied van het

departement Nedermaas. Het kleine gezag van Parijs.’

Ze kwamen bij een pleintje met geparkeerde auto’s. Opa fietste voor

Louis uit het pleintje met de auto’s op en stopte. Ze keken even om

zich heen en opa begon weer: ‘Als je hier even om je heen kijkt, dan

zie je oudere huizen, nieuwe huizen, laag- en hoogbouw, verschillende

afstand van de straat of zelfs doorgangen, oud en recent, mooi en

lelijk. Met dat park een open zicht en met de bebouwing ook een

besloten zicht. Dat grote gebouw in de hoek met golvende lijnen is het

voormalig gemeentehuis geweest toen Heythuysen nog een

zelfstandige gemeente was. Toen het nieuwe gemeentehuis er stond

vond men dat er ook iets van kunst bij moest dat paste in de

omgeving. Het werd het torentje en het paard dat hier op het plein

staat. Het torentje is een zogenaamde follie, onnuttig bouwwerk.

Geplaatst aan de rand van het park dat ooit de tuin van notaris Rutten

was alwaar ook follies in hebben gestaan. Moderne stijl maar ook een

vorm die refereert aan de oude bebouwing. Je zou er ook nog een

podium in kunnen zien. Het witte paard dat zonder sokkel op de grond

staat, zoekt de verbinding met mensen, is vooral een droompaard.

Waar de bruidegom als prins op het witte paard naar de bruid in het

gemeentehuis gaat of het paard van Sint Nicolaas, de patroonheilige

van hier in Heythuysen.’ Louis probeerde te begrijpen waar opa het

over had maar was toch eerder geneigd te zeggen “droom maar

verder”. Hij zweeg echter. Ze gingen verder de winkelstraat door.

Er kwamen af en toe auto’s door de best wel smalle straat. Dat was

dus even opletten met fietsen. Vele winkels, groot en klein waren er te

vinden. Toen ze weer even naast elkaar fietste kon opa ook weer ’s

wat vertellen: ‘Hier rechts op de hoek is orgelbouwer Verschueren

geweest. Drie generaties bouwde en restaureerde men hier complete

ambachtelijk kerkorgels. Voornamelijk voor in Limburg maar ook

verder het land en buitenland in. Ondertussen is het bedrijf

overgegaan in een stichting en zijn verhuisd naar elders hier in de

gemeente.’

43

Missiekapel

Louis bleef maar om zich heen kijken. Zelfs in de winkelstraat waren

de huizen lager als hij ze kende. Ze kwamen bij een langgerekt

pleintje met…. een café. Opeens week opa van de route af om zijn

fiets te stallen. Louis begreep dat er iets bij opa gesmeerd moest

worden. Niet veel later zat opa achter een eenvoudig pils en Louis

achter een cola. Na de eerste slokjes was er weer gespreksstof.

Althans, opa had gespreksstof: ‘Weet niet of je dat Romeins tempeltje

in de hoek hebt gezien, nou dat is geen Romeins tempeltje maar is het

Missiehuisje.’

Op Youtube had Louis wel eens een flitsende man gezien in een mooi

pak, sneakers, gebruinde gladde huid en goed geknipt om met

flitsende beelden zijn missie te vertellen. Maar de link tussen dit

gebouwtje en de missie van die man kon hij toch niet leggen en vroeg:

‘missie?’ Opa was groot geworden met missiezusters waar je

zilverpapieren verpakkingsmateriaal van de chocolade, die je eens per

twee weken kreeg, voor spaarde. De opbrengst hiervan werd gebruikt

44

werd om Gods verhaal in Afrika te verkondigen. Met dit als

uitgangspunt begon opa aan de uitleg van de missiekapel: ‘Missie is

het nastreven van een doel, de verkondiging van het katholieke geloof

bijvoorbeeld dat destijds zusters en paters in Afrika deden. Dit

gebouwtje is van medio negentiende eeuw. Toen was het katholieke

geloof hier een tijdje verbannen en mocht het weer openlijk gevierd

worden.‘

Opa nam een slokje en ging verder: ‘Een van de manieren om het

geloof terug onder de mensen te brengen waren de missieweken. Er

werd een kruis door het dorp gedragen. Ook kwamen drie paters van

het klooster van Wittem naar Heythuysen om zogenaamde

donderpreken te houden en instructies te geven. Het kruis werd in

beginsel in de kerk geplaatst met standbeelden van Maria en Johannes

er bij. Dit noemde ze de missiegroep. Nu werd de kerk uitgebreid en

werd een stuk groter. Maar er was geen plek meer om de missegroep

te tonen als er de

missieweken waren.

De aannemer die de

uitbreiding van de

kerk bouwde,

doneerde deze

missiekapel om daar

de missiegroep in te

tonen.’

Al had Louis geen

idee wat

donderpreken waren,

hij had een

vermoeden. Zijn opa

ging verder: ‘De

missieweken hielden

begin twintigste eeuw op te bestaan en het gebouwtje kreeg diverse

bestemmingen. Het werd lijkenhuisje in een tijd dat rondom de kerk

het kerkhof was, leslokaaltje, clublokaal van de Welpen en Jonge

Garde en opslagplaats. Tijdens de oorlog was het opslagplaats van

beelden geweest van de Kreppel toen er de Duitsers in zaten. En later

45

als opslag van de kerk. Het kwam leeg te staan en het verviel. Men

wilde het afbreken maar daar stak de minister een stokje omhoog

voor. Een uniek voorbeeld van neoclassicistische stijl in Nederland

mocht niet verdwijnen. Het werd weer opgeknapt. Er werden allerlei

bestemmingen voor bedacht. Uiteindelijk werd het een ruimte waar bij

toerbeurt kunstenaars hun werken kunnen laten zien.’ Even was het

stil waarna opa er nog aan toevoegde: ‘Of het nu een stokje was dat de

minister omhoog stak weet ik niet. Kan ook een wijsvingertje zijn.’

Louis keek hoe opa aan zijn bierglas dronk. De pink onder het glas,

twee vingers plus duim om het glas en zijn wijsvinger stak recht

vooruit. Apart vond Louis. Niet apart was dat opa na het neerzetten

van het glas overging naar het volgende onderwerp, de kerk: ‘Aan de

kerk van Heythuysen, de Sint Nicolaaskerk, is in de loop der eeuwen

uitgebreid en opgeknapt. Enkele tientallen jaren geleden is er een

nieuw dak opgekomen. Er was schade opgetreden, allerlei hoefachtige

beschadigingen, verspreid over het hele dak van de Sint

Nicolaaskerk.‘

De ogen van Louis keken een kortstondig moment naar boven waarna

opa verder ging met zijn verhaal. Het dak, een leiendak, is door

iemand uit het dorp met zijn zoon gemaakt. Samen verwerkte ze

vierenzestigduizend leien maal twee koperen spijkers en drieduizend

kilo lood. Toen ze klaar waren werden in de dakgoot een viertal hele

zachte paardenpantoffeltjes gezet en sinds die tijd zijn er ook geen

pannen meer stuk gegaan.’ Dit was het moment dat Louis nogmaals

kortstondig naar boven keek en vroeg te vertrekken. Dat deden ze dan

ook. Opa rekende af en stapte weer op de fiets. Ze fietste verder door

de Dorpstraat, langs de kerk.

46

Gemeentehuis

De kruising staken ze over, opa vertelde: ‘De straat rechts is de

Biesstraat. Nu is het een straat maar honderd jaar geleden, toen

Heythuysen vrijwel alleen langs de straat bebouwd was waar we net

doorheen fietste, was dit een buurtschapje, net als Walk waar we

straks aan de overkant van de rotonde doorheen komen.’ Huizen

stonden weer verder van elkaar af en waren ook minder hoog. Het

centrum van Heythuysen en daarmee Leudal werd langzaam verlaten.

Automatisch gingen ze van de Dorpsstraat naar de Walk, het andere

voormalige buurtschapje. Rechts, verder van de weg af was Beek en

Bos, een zorgcentrum. Ze kwamen bij een ruime rotonde. Aan de

overkant stond in het groen een groot gebouw met veel glas in het

midden met een onderdoorgang. ‘Wat is dat voor een gebouw?’ wilde

Louis graag weten.

Opa hield een kort momentje verticaal zijn wijsvinger voor de mond,

en zei: ‘pssssst, hier zijn ambtenaren.’ Ze staken de rotonde over en

opa stopte voor de plek waar ambtenaren waren. Er was overigens

geen beweging te herkennen. Heel gedempt begon opa te praten: ‘In

2007 werden de gemeenten Haelen, Heythuysen, Hunsel, Roggel en

Neer samengevoegd tot de gemeente Leudal. Elke voormalige

gemeente had een eigen gemeentehuis maar men gaf de voorkeur in

één gebouw samen te zijn. Als locatie werd voor Heythuysen gekozen

omdat dit het grootste dorp was, centraal gelegen en goed bereikbaar.

In Heythuysen-centrum zelf was er geen plek om een dergelijk groot

gebouw neer te zetten en koos men om het hier aan de rand te bouwen

waarbij het wel de verbinding moest hebben met het omliggende

landelijke en agrarische buitengebied. Achter dat ronde glas is de

raadszaal waar de gemeenteraad vergadert en waar de besluiten

worden genomen. Dat grote raam is gericht op het dorp, de

gemeenschap. In de onderdoorgang heb je de deur naar de raadszaal

en kom je op een binnenplaats waardoor je in feite midden in het

gemeentehuis staat. De open binnenplaats en het glas van de raadzaal

staan symbool voor de openbaarheid van bestuur. Kijk ook even naar

de vlaggen die aan de masten wapperen. De vlag met het logo met die

kleuren herken je nu wel, maar hier heb je ook de gele officiële vlag

47

van de gemeente tussen hangen. Die is weer afgeleid van het wapen.

Kom we gaan even naar de andere kant kijken waar de andere

hoofdingang is.’

Ze reden rechts langs het gebouw en kwamen bij een parkeerplaats

met veel groen. Voor de ingang werd weer gestopt. Hier was ook weer

veel glas te zien. Opa begon weer: ‘Hier ga je naar binnen als een

ambtenaar iets voor je moet doen. Bijvoorbeeld voor een paspoort of

Bouwvergunning zorgen. En zie je het wapen van de gemeente op de

ramen?’ Louis knikte, opa ging verder: ‘dat is het wapen dat in

werkelijkheid ook kleuren heeft, net als de vlag.’

‘Maar wat betekent dat wapen dan en wat is het verschil met het

kleurig tekentje met streepjes dat bij de grens van de gemeente staat

en waar ook die gele vlag van was?‘ wilde Louis weten. Opa bewoog

even zijn lippen zonder iets te zeggen, maar na even geduld te hebben

begon hij met zijn uitleg: ‘Toen de vier gemeenten samen waren

gegaan kwam de vraag “welke identiteit hebben we, wie zijn we”. Met

het wapen wordt naar het verleden gekeken en is tijdloos. Het logo is

iets van nu en dat wordt dan ook om de zoveel jaren vervangen door

zich aan de tijd aan te passen. In het wapen van Leudal zit van elk

wapen van de vorige gemeenten wel iets. Nu is het zo dat lange tijd

het grondgebied van het noordelijk deel van Leudal behoorde tot de

Graven van Horn en het zuidelijk deel tot het Vorstendom van Thorn.

De drie horens staat voor de macht van de Graven van Horn. Er wordt

ook gezegd dat die hoorn afkomstig is van de bocht in de Maas toen

deze nog bij het kasteel van Horn stroomde. Horn was onafhankelijk

en dat zie je terug in de kroon met vijf bladeren. Thorn zie je terug in

48

de staf met krul en die staat voor de geestelijke macht. Op de

achtergrond een zweetdoek die aangeeft dat het om de macht in de

abdij gaat. Achthonderd jaar was dit een machtig bolwerkje, door

vrouwen geleid.’

Louis deed een stapje naar achteren. Keek even om zich heen en

merkte op: ‘Best wel ruimtelijk hier, natuurlijke uitstraling. Opa

knikte en zei: ‘Een mooie overloop tussen het landelijke en agrarische

buitengebied hier. In de groenvoorziening staan ruim honderdvijftig

plantensoorten. En daar zitten zeldzame exemplaren bij. Net als de

ambtenaren in het gebouw.’

Opa draaide zich weer naar het gemeentehuis en ging verder: ‘De

gemeente heeft een voorbeeldfunctie als het gaat om duurzaamheid,

het evenwicht tussen mensen, milieu en economische

omstandigheden. Dit huis is dan ook duurzaam gebouwd qua isolatie

maar ook de energievoorziening. Zo wordt diep onder de grond

warmte en koude opgeslagen. Het dak hier in het midden staat vol

kleine vetplantjes, sedum, en dat is energie en kosten besparend. Goed

voor het milieu en economisch gebruik van dit gebouw. Hoe de

ambtenaar naar de menselijke factor vertaalt wordt kan ik je eventjes

niet vertellen.’

49

Grafveld Busjop

Ze hadden genoeg gezien. Fietste verder om het gebouw heen en

kwamen weer bij de weg uit, de Walk genaamd. Daar over het

fietspad naar rechts. Vlak achter het bord “einde bebouwde kom

Heythuysen” gingen ze weer rechts. Deze smallere weg werd gevolgd.

Waar de weg rechtdoor het bos in ging, fietste ze naar rechts. Het was

er allemaal vlak. Een stukje verder was er links een parkeerplaats en

even verder een kruising. Bij de kruising naar links, lang de

horecagelegenheid, de Busjop genaamd, richting het bos. Enkele

tientallen meters verder stond links een bord “Leudal” en rechts een

informatiebord. Een stukje verder stopte opa eindelijk. De verharde

weg was inmiddels een zandpad geworden.

Ze keken naar een open hei-achtige vlakte met daarom heen bos. Hier

en daar waren enige afgevlakte bolling te herkennen. Opa wees naar

één van die “bollingen” en zei: ‘Je zou denken dat cremeren iets van

de laatste tijd is maar dat is niet zo. Duizenden jaren voor christus

gebeurde dat ook al. Het opstoken van het vuur ging nog niet zo goed

als tegenwoordig waardoor het lichaam niet helemaal tot as was

vergaan. Soms waren verbrande botten zo te herkennen. De resten

werden in een oude pot gedaan en begraven. En dan een hele bult

grond er over. En die bulten is wat je hier nog steeds ziet.’

Al vond Louis het fris ruiken, hij besefte dat ze nu op een oude

begraafplaats stonden. Het verbaasde hem dat hij dat na al die

duizenden jaren nog steeds kon zien en vroeg bevestigend: ‘Goh, en

dat kunnen we dus nog steeds zien?’ Opa knikte voorzichtig ja en zei:

‘Ja, maar het is ook vergeten en toen het weer ontdekt was heeft het

niet altijd in de belangstelling gestaan. Er zijn wel al enkele

onderzoeken geweest, rond 2011 het laatste. Toen is het gebied ook

ontdaan voor begroeiing, er waren ondertussen jolig bomen op

gegroeid. De heuvels waren en zijn maximaal een halve meter. Een

gebied met zeventien “bollingen” zijn er nu zichtbaar gemaakt maar

het zijn er zeker vijftig. Ze zijn ontstaan in de periode 600 tot

1000 jaar voor christus. De heuvels waren in de begintijd van een

afstand goed te zien en het gebied is enkele hectare groot.’ Dat Louis

50

ooit zelf onder een dergelijke bolling voor duizenden jaren zou komen

te liggen vond hij wel een stoere gedachte.

Ze keken nog even naar de glooiingen toen opa weer aanstalten

maakte om verder te gaan. De fietsen werden de andere kant

opgedraaid zodat ze weer terug fietste. Ze kwamen weer langs de

horecagelegenheid met de naam Busjop. ‘Ligt er onder die heuvels

soms een bisschop begraven?’ wilde Louis weten. Nu schudde opa

van nee en voegde daar aan toe: ‘In de tijd toen deze graven

ontstonden waren er nog geen bisschoppen en cremeren hoort

eigenlijk ook niet bij de katholieke kerk. Nee, waarschijnlijk heeft in

de Busjop, in de tijd dat het nog een boerderij was, iemand gewoond

met de familienaam Bisschops. Het omliggend land werd dan ook

naar de boer genoemd.’

Bij de kruising gingen ze naar links en volgde de weg. Voorbij een

weg naar links was een hekwerk te herkennen. Opa wees naar links:

‘Hier is een helikopterhaven, maar de helikopter is gevlogen’ zei opa

een beetje gniffelend. Bij een grote doorgaande weg aangekomen

keken ze goed uit en staken over om vervolgens links het fietspad af te

rijden.

51

Dubois en de Bedelaar

Ze fietste bijna ongemerkt over de Tungelroysebeek en verlieten de

bebouwde kom van Heythuysen en kwamen in bosgebied. Een mooi

fietspad dat vrij van de drukke weg lag. Er was nu ook een glooiing te

zien in de weg, helaas berg op. Na een kilometer en bij enkele flauwe

bochten, een stukje voor de spoorweg overgang, stopte opa waarna

Louis volgde.

Een teken dat opa weer iets te vertellen had: ‘Hier staan we op de

Professor Duboisweg en dat is de oud bewoner geweest van de

Bedelaar, het huis en het achtendertig hectare grote domein aan de

overkant van de weg. Eugene Dubois is beroemd geworden door het

vinden van de zogenaamde missing link tussen de aap en de mens. In

Java, Indonesië, is hij op zoek geweest en vond er een dijbeen, kies en

een schedel met zowel aapachtige als mensachtige kenmerken.

Hiermee vond hij de schakel, de beroemde missing link, tussen aap en

mens en werd aapmens genoemd. Daarbij nam hij kistenvol andere

vondsten naar Nederland en die zijn nu in een museum

ondergebracht.’

Louis was nog steeds in

afwachting waarom een

zodanige ontdekker van

mensen zo afgelegen

woonde. Maar opa bracht

ook nu weer

verduidelijking: ‘Er

waren echter nogal

twijfels over zijn

vondsten en beweringen

en dat heeft hem doen

besluiten het op een

andere boeg te gooien en

zich met een ander deel

van zijn interesse bezig

te houden. Sinds 1906

52

was hier al een houten buitenhuisje wat er trouwens nog steeds staat.

Voor verder onderzoek wilde hij dit gebied omvormen tot een oer-

natuurgebied die hij als proeftuin ging gebruiken. Oorspronkelijk was

dit maar een kaal gebied. Tal van exotische boomsoorten werden er

gepland en zaden uit het buitenland gehaald. Er is ook een ven met

speciale beplanting geweest en er werd ook aan het waterpeil

gesleuteld. In 1910 liet hij de villa bouwen die je aan het einde van de

oprit een beetje ziet. Hij woonde in Amsterdam maar vanaf 1937 is hij

hier komen wonen tot aan zijn dood in 1940.’

Langzaam aan werd het duidelijker waarom hij hier woonde, maar opa

vertelde verder: ‘Het ijs dat op het ven gevormd werd, werd bewaard

in een ijskelder die in 1915 gebouwd werd. Nu zie je daar een klein

toegangsgebouwtje naar de kelder. In 1916 bouwde hij een houten

vleermuistoren. Het was een experiment om vleermuizen te kweken

die de malariamug op een natuurlijke wijze kon bestrijden. In 1937

werd een vijftien meter hoge uilen- en vleermuistoren gebouwd, ook

weer voor onderzoek. Via een warmte kanaal werd deze ‘s winters

gestookt om de vleermuizen hier te houden. Al die bouwwerken

bestaan nog steeds en zijn rijksmonument geworden. De villa is

tijdens het leven van Dubois nog verhoogd en na zijn dood verder

uitgebreid en heeft tal van bestemmingen gehad. Onder andere een

rusthuis, klooster, hotel en een woonvoorziening.’

Even was het stil. Een kleine rimpel verscheen op het voorhoofd van

Louis waarna hij vroeg: ‘Was die Dubois een bedelaar?’ Zonder enig

moment van nadenken riep opa: Owww neee…. Hij werd in 1858 in

Eijsden geboren in een katholiek gezin als zoon van de plaatselijke

apotheek en burgemeester. Als kind ging hij in de omgeving van

Eijsden op onderzoek uit in de natuur en groeves. Hij ging op

verschillende plekken in Nederland studeren en werd hoogleraar en

conservator. En nog veel meer. Hij liet dit landgoed ombouwen tot

een groot onderzoeksgebied. Nee, een bedelaar kun je hem niet

noemen. Er bestaat een legende dat op de plek van het grote meer een

kasteel heeft gestaan. Op kerstavond werd er uitbundig feest gevierd.

Toen de kasteelheer even een luchtje wilde scheppen trof hij een

bedelaar die om een overnachtingsplek vroeg. De bedelaar werd door

de kasteelheer bruut weggestuurd. De bedelaar sprak een vloek uit en

53

om twaalf uur ’s nachts verdween het kasteel in de grond, precies op

de plek waar nu het grote ven is. Dat ven heet nu de Grote Bedelaar.

Het schijnt dat je op kerstavond, om twaalf uur, je nog een klokje

hoort luiden, het klokje uit het kasteeltorentje.’

Even bleef Louis nog nadenken om vervolgens te vragen: ‘En is er

nog een missing link in het verhaal tussen katholiek gezin en

kerstmis?’ Opa vroeg zich even af waar zijn kleinzoon deze woorden

vandaan haalde. Maar toen opa zich realiseerde dat hij daar zelf net

over sprak, gaf hij als antwoord: 'nee, niks met kerstmis, maar de

katholieken, zoals hij opgevoed was, gaan uit van het

scheppingsverhaal van Adam en Eva. Hij had net wetenschappelijk de

missing link in de evolutietheorie ontdekt en dat is bepaald niet

katholiek te noemen. Hoewel hij hier wel gestorven is, is hij hier niet

op de katholieke begraafplaats terechtgekomen maar in Venlo op een

plek voor niet gelovigen. Daar kwam hij beter tot rust.’

Er was genoeg verteld. Ze gingen verder over het fietspad en kwamen

al snel bij de spoorwegovergang die ze hobbelend overstaken om het

fietspad verder te vervolgen.

54

Hornerheide

Rechts bevonden zich enkele stallen en een vrijstaande jaren zeventig

villa en links Huys Waerenberg. Voorbij enkele bosjes aan de trok een

complex aan gebouwen aan de rechterkant de aandacht. Zonder dat

Louis ook maar één vraag had gesteld begon opa weer te

vertellen: ‘Hier hebben we Hornerheide, er wonen demente ouderen

en een soort ziekenhuis voor de luchtwegen. En die luchtwegen

hebben hier vanaf het begin aandacht gehad. Schone lucht om het

lichaam te zuiveren was hier op de Hornerheide altijd al.’

Ze kwamen bij de ingang van het terrein waar opa zonder maar iets te

zeggen naar binnen reed. Louis fietste gehoorzaam achter zijn opa

aan. Eerste weg naar links over de parkeerplaats. Voorbij de

parkeerplaats draaide de weg naar rechts en zagen recht voor hen een

tweede ingang in de bossen liggen. Waar links een doodlopende weg

was stopte ze even. Opa haalde diep adem en begon te vertellen: ‘Elke

periode kent zo haar volksziekte. Zo’n honderd jaar geleden waren de

leefomstandigheden niet geweldig, zeker niet voor mensen die in de

opkomende industrie werkte. Tuberculose, kortom tbc was volksziekte

nummer één. Van de stervende mensen in Nederland was ruim tien

procent tbc de oorzaak. In Limburg lag dat percentage nog hoger.

Mensen konden besmet raken met een bacil die zich in het lichaam

vastzette. In begin verkalkte dit longhaartjes maar kon uitgroeien tot

holtes in het lichaam waardoor het lichaam van binnenuit stierf.’

Louis keek even zuur maar vitale opa ging verder met vertellen: ‘Rust,

frisse lucht en goed eten was het remedie deze ziekte bovenop te

komen. Het Groene Kruis wilde een sanatorium oprichten. Eerste

dacht men nog dit doen in het dorpje Geulle maar de toenmalige

burgemeester van Horn waartoe dit gebied hoort, die in het bestuur zat

van het Groene Kruis, had een veel beter plan. We bouwen het op

deze plek. Er was nog veel heide, bos en vooral frisse lucht. Veel geld

was er echter niet. In Nunspeet waren houten gebouwen over die

gebruikt waren om Belgen op te vangen die gevlucht waren voor de

oorlog in hun land. Deze werden naar deze plek verplaatst. Ook werd

er veel groen aangeplant. Groen dat goed was voor tbc-patiënten.

55

Voor de zorg werden zusters gehaald van een orde uit Steyl en later

van een orde van Heerlen. De patiënten konden komen.’

Er werd weer eens diep adem gehaald door opa en ging verder: ‘En ze

kwamen ook. Denk nu niet dat er gedanst werd, nee, ze moesten de

hele dag plat in bed blijven liggen. Naarmate het beter met ze ging

mochten ze ook bewegen. Er was ook een fase dat ze in een rieten

stoeltje mochten zitten en ze mochten ook wandelen. In het begin vijf

kwartier. Maar toen ze ontdekte dat dit net tijd genoeg was om het

plaatselijke café te bereiken werd het teruggebracht naar drie kwartier.

Een kachel was er nauwelijks maar ze lagen wel onder een elektrische

deken. Kuise zusters hadden het moeilijk met temperatuur nemen bij

de heren. Het was soms dat de patiënten er jaren moesten verblijven.

Er waren verschillende gebouwen, paviljoens. Twee voor de heren en

twee voor de dames. In het begin lagen ze qua rangen en standen in de

maatschappij door elkaar. Later keek men toch ook naar een binding

die ze zouden kunnen hebben. Zo lagen de mijnwerkers bij elkaar en

de Maastrichtenaren.’ Louis wist wel waar hij dan terecht zou komen.

Eén ding wilde hij nog weten: ‘Hoe was het hier in de oorlog?’ Opa

“uhhhmde” even. Maar er kwam toch weer een antwoord:

‘Betrekkelijk rustig. In het begin ontplofte er bij een dergelijk

paviljoen een granaat die dwars door de houten muren ging. Gelukkig

lagen de patiënten plat in hun bed. Ook is er een heus bombardement

geweest op Hornerheide waar twee patiënten stierven en twee zusters

en veel schade. Hoewel de oorlog verder vrij rustig was gebleven was

er wel de angst. Ze hoorde de bommen bij Roermond en hadden de

hele dag niet veel meer te doen dan te luisteren.’

56

De gezichten werden er niet vrolijker op al betrok opa’s gezicht ook

weer vrij snel in een vrolijkere stand door te vertellen: ‘Maar de tijd

gaat verder. Langzaam aan veranderen de houten gebouwen in

stenengebouwen en er komen er nog steeds meer bij. Allen verspreid

over de locatie. Eén houten gebouw staat er nog wel, de boskapel.

Tijdens één van de opknapbeurten werd de onderrand vervangen door

stenen. Nu ligt de boskapel een beetje weg gestopt tussen alle

gebouwen hier, vroeger het middelpunt. Te midden van de groene

omgeving.’

57

Horn

De bomen en struiken werden nog even aanschouwd totdat opa zei:

‘Kom naor Häör.’ Louis keek even bedenkelijk, ‘Naar haar? Wie?

Niet hem?’ vroeg hij. Opa antwoorde: ‘Naar Horn, Häör zoals de

plaatselijke bevolking de volgende bestemming noemt. De plaatsnaam

Horn had Louis inderdaad al eerder gezien. Ze gingen weer fietsen, de

doodlopende weg in. Aan het einde manoeuvreerde ze tussen enkele

stenen door en kwamen langs het bushokje op een fietspad waar ze

rechts op gingen.

Eenmaal op het fietspad vertelde opa verder over de naam van het

komende dorp: ‘Lange tijd is Horn een graafschap geweest en

historisch gezien zou je kunnen uitleggen dat het Hoorn zou moeten

heten. Er zijn plannen geweest Horn te wijzigen in Hoorn. Maar er

zijn vele schrijfwijzen geweest en het zou verwarring kunnen geven

met het Noord Hollandse plaatsje Hoorn. Het bleef Horn. Toen Horn

met Haelen ging fuseren was het weer de vraag hoe de fusiegemeente

zou gaan heten. Tot het grondgebied van het oude graafschap Horn

behoorde grofweg het noordelijk deel van Leudal waaronder ook

Haelen. Het zou mooi zijn geweest als de gemeente “Het land van

Horne” had geheten. Maar het werd de naam Haelen, de grootste

gemeente. En zo verdween weer een stukje historie.’

Ze kwamen bij een grote kruising waar ze net eerder langs waren

gekomen. Ze stopte bij het verkeerslicht totdat het voor fietsers op

groen sprong en staken de weg over. Ook daar was er weer een apart

fietspad. De echte bebouwing was op een afstand te zien. Aan het

einde draaide de doorgaande weg naar links. Die werd, richting het

dorp, vervolgd. Ze kwamen bij een rotonde en ook deze werd

overgestoken. Na enkele honderden meters was er een kruispuntje

waar bij de linker straat niet haaks maar schuin van de huidige rijweg

afliep, de Dorpstraat. Deze straat reden ze in. De bestrating liep over

in bakstenen, het werd gezelliger. Bij een soort driesprong met aan de

overkant een groot huisachtig gebouw, gingen ze rechts en daar stopte

ze.

58

Louis vond het te gezellig uitzien als gemeentehuis maar het stond wel

vrijstaand en er was een plein bij. Hij vroeg het maar direct aan opa:

‘Is dit het gemeentehuis geweest van Horn?’ Opa knikte weer en zei:

‘inderdaad, het laatste gemeentehuis van Horn. In 1939 vond hier de

eerste raadsvergadering plaats. Vanaf 1866 had de gemeente wel een

eigen kleine ruimte. In 1895 werd het pand gebouwd aan het uiteinde

van het Raadhuisplein aan de Dorpstraat. Dat werd gedeeld met de

onderwijzer die een woning van de gemeente had. In 1933 was het

hele pand in gebruik als gemeentehuis. Maar in 1938 werd dit nieuw

gemeentehuis ontworpen. Voor de bouw werd de grond gekocht

59

waarop een smederij was gevestigd. Bierbrouwer Huyben doneerde

een fors bedrag aan de gemeente om deze grond aan te kopen.

Dezelfde Huyben kocht aan de andere kant van het plein, samen met

zijn zus, een huis dat werd afgebroken waarbij de grond aan de

gemeente werd verkocht voor één gulden, het toenmalige

betaalmiddel dat ongeveer een halve euro waard is. Hij stelde wel als

voorwaarde dat er een muziekkiosk moest komen. Die werd gebouwd

door harmonie “De Drie Horens”. Tja, niet meer voor te stellen dat de

gemeente zo afhankelijk was van een burger. En weet je wat zijn

voornaam was?’

Louis bedacht een passende naam, hij noemde: ‘Huyb?’ Opa schudde

van nee en antwoordde trots: ‘Louis was zijn naam.’ Dat had hij al

vaker gehoord dat er mensen net als hem Louis heette. Maar in plaats

vol trots als een pauw te wezen dacht Louis verder, hij vroeg zich

af: ‘Maar waar kwamen ze bijeen voor ze een eigen ruimte kregen?’

Opa: ‘Het waren pas echt familiaire tijden, bij een van de raadsleden

of wethouders thuis. Of later, nog beter, in de herberg. De archieven

en het geld van de gemeente verbleef gewoon bij iemand thuis in een

kist of kast. Maar dat was niet uniek voor Horn, dat was toen

gebruikelijk.’

Ze gingen verder, over het Raadhuisplein, langs de kerk en langs de

muziekkiosk de Wal in. Bij het voorbij fietsen van de kerk en kiosk

vertelde opa: ‘In dezelfde periode als het gemeentehuis is ook de kerk

en muziekkiosk gebouwd. In de kiosk is ook nog een schoollokaaltje

geweest met mooi uitzicht en sanitair en is nog een aantal keren door

de gemeente opgeknapt en teruggebracht tot een muziekkiosk. Maar

ze verviel weer. Toen was er een attente dorpsgenoot en die kocht de

kiosk en liet deze weer opknappen. Het was de beurs van de voorzitter

en zijn partner van de harmonie de “Drie Horens” die dit mogelijk

maakte. Ze bestaan nog, die mensen met een hart voor de

gemeenschap.’

60

Kasteel Horn

Rechts was al het kasteel te zien. Aan het einde van de Wal gingen ze

naar rechts en kwamen bij de ingang. Net voor de oprijlaan die naar de

poort leidde was er rechts een smal pad. Daar reden ze in en maakte

een rondje om het kasteel. De kolossale muur links maakte een

zodanige indruk dat extra goed opgelet werd waar ze reden. Dat gold

niet alleen voor Louis maar ook voor opa, die was dan ook even stil.

Weer bij de ingang stopte ze en ging opa goed staan en begon dan

toch: 'In 1243 wordt dit kasteel voor het eerst genoemd. Vooraf is hier

een berg zand opgeworpen, mogelijk was hier al een motte, en werd

het eerste deel van dit kasteel gebouwd. Gebouwd in een

onregelmatige ring dat het aanvallen lastiger maakt. Het is een van de

oudste nog in oude staat zijnde van Nederland. Generaties heren van

Hoorne, Heurne of Horne gingen er wonen. Vanaf de dertiende eeuw

behoorde het huidige noordelijke deel van de gemeente Leudal al aan

de heren toe. Later werd dit gebied uitgebreid richting Weert. 's

Winters woonde ze in Weert.'

Louis bleef aandachtig luisteren, opa vertelde verder: 'Zo lang er maar

generaties lang kinderen worden geboren is er niks aan de hand.

Echter, ene Jacob III stierf kinderloos en dus werd de laatst levende

van die generatie uit het klooster gehaald, Jan, waar hij proost was om

te trouwen met Anne van Egmond. Er werd bedacht dat met de

ervaring van vier kinderen moest voortplanting geen bezwaar zijn.

Echter, toch stierf ook Jan kinderloos. Zijn oudste stiefzoon, Philips

van Montmorency, nam de rol over. Zowel zijn vader als opa was

immers ook getrouwd met een van Horne. Ingrediënten voor een

gelukkig vrij leven, zou je zeggen. Echter, Philips was getrouwd met

Walburgia van Meurs en die had veel vermogen dat Philips weer

nodig had om zijn graafschap Horn in stand te houden. Walburgia was

echter geen melkkoe en had Philips maar te doen wat Walburgia hem

zei.'

Waar zou dit verhaal eindigen probeerde Louis zich te bedenken, hij

luisterde verder naar opa: 'Inmiddels zitten we in de periode van de

61

Tachtigjarige oorlog. Nederland kwam in verzet tegen de Spaanse

overheersing en Philips speelde daar een rol in. Alva was van Spanje

afgereisd om in de Lage Landen orde op zaken te stellen. Die Philips

moest het ontgelden, mede als afschrikmiddel, en werd in opdracht

van Alva hardhandig van zijn hoofd ontdaan. Philips werd in Weert

begraven, ik denk samen met zijn hoofd. Zijn onthoofding heeft er in

ieder geval voor gezorgd dat hij niet vergeten is. Tja, je moet er wat

voor over hebben.'

Even slikte Louis, opa ging verder: 'Echter.... hij had geen kinderen en

zijn broer die hij de dag voor zijn onthoofding in een testament had

laten opnemen zijn erfenis te krijgen, stierf ook kinderloos door

wurging in Spanje. Vanuit oude rechten werd alles overgedragen aan

de Prins-Bisschop in Luik in de hoedanigheid als Graaf van Loon.

Toen kwam de kleine Napoleon aanzetten en die verkocht alle

bezittingen van de kerk en kwam het in handen van de familie Magnée

die het inmiddels generaties in handen heeft en goed op dit monument

past.'

Het was even stil totdat Louis vroeg: 'En wat hebben nu die horentjes

met dit kasteel te maken?' Opa: 'Tot 1342 heeft hier vlak bij het

kasteel de Maas gestroomd in een bocht. Die bocht is een hoornvorm.

Daar hebben de heren zich naar genoemd. In het wapen zijn een

drietal hoorns opgenomen. In de officiële beschrijving stond

posthoorn maar dat moest jachthoorn zijn en dat is dan ook later

gewijzigd. De heren hadden ook iets met jagen. Die horens van de

Van Hornes zie je op vele plaatsen terug. In het gemeentewapen van

Horn, Haelen, Heythuysen en Roggel en Neer, in het huidige wapen

van Leudal, in Weert maar ook in het wapen van de provincie

Limburg komt het in terug als een van de grote belangrijke gebieden.

Zelfs de plaatselijke harmonie is genoemd naar de drie horens.'

Het hoofd op het lijf van Louis knikte stevig dat hij het begrepen had.

Ze reden een stukje terug naar het dorp en fietste de eerste straat naar

rechts, de Schoolstraat in die vanzelf overliep in de Breeweg. Deze

weg door het veld reden ze door tot aan het einde waar ze links op het

fietspad verder gingen.

62

Maascentrale

'Kijk' zei opa en wees links voor aan de Roermondseweg naar een

kapelletje. Louis keek maar reed gewoon door, hij vroeg: 'Wat zijn dat

voor rare elektriciteitspalen' die rechts in beeld kwamen. Ze reden de

weg rechts in die naar de richting van de palen en stopte op een veilig

plek. Een teken dat opa begon te vertellen: 'Dat zijn de restanten van

de Maascentrale, de voormalige elektriciteitscentrale van Limburg.

Het is het schakelstation dat is blijven staan, net als de kantoren waar

nu een ander bedrijf in zit.

Opa: ‘Rond negentienhonderd begon de openbare

elektriciteitsvoorziening op gang te komen. De steenkoolmijnen in

Limburg ontstonden ook in die tijd en zij besloten als energiebron

elektriciteit te gebruiken voor de machines. Er waren nog geen

elektriciteitscentrales en dus wekte zij zelf de stroom op. Extra stroom

die ze opwekte wilde ze gaan verkopen. De SVM werd opgericht, de

Stroom Verkoop Maatschappij. De SVM legde de bekabeling aan en

verkochten de stroom van de Staatsmijnen aan particulieren en aan de

industrie in Maastricht. De ene na de andere gemeenten werden

aangesloten op het net, vervolgens het ene na het andere huis evenals

de industrie en spoorwegen. Om meer zeggenschap te krijgen kocht de

provincie de aandelen van de SVM en werd omgezet naar PLEM, de

Provinciale Limburgse Elektriciteit Maatschappij. Dat gebeurde ook

in andere provincies, PGEM in Gelderland, de PNEM in Noord

63

Brabant, de PZEM in Zeeland. De netten werden ook op elkaar

aangesloten uit kostenoverweging en continuïteit in levering bij

storingen.’

Louis vond het verhaal wat lang duren. Om het sneller ta laten

verlopen vroeg hij: ‘Maar hoe kwam er nu hier een

elektriciteitscentrale?’ Opa ging gewoon door: ‘Na de oorlog nam het

stroomverbruik verder toe en de mijnen wilde eigenlijk stoppen met

het aanbieden van de stroom. Er werd besloten om een eigen centrale

te bouwen. Belangrijk was een plek langs de Maas voor koeling en

aanvoer van kolen. Een spoorbaan was ook belangrijk en

bereikbaarheid voor de medewerkers ook. Die plek werd hier

gevonden. Achter het schakelstation werd de centrale gebouwd,

daarachter de kolenvoorraad en daarachter stroomde de Maas. Een

spoorbaan was er ook in de buurt. Om er voor te zorgen dat de

centrale bij een hoog waterpeil van de Maas niet onder water kwam te

staan werd het gehele terrein vijf tot zes meter opgehoogd. Er zouden

oorspronkelijk acht zogenaamde eenheden komen. Elke eenheid kon

een hoeveelheid elektriciteit opwekken. Er werd begonnen met de

eenheden één en twee. In een tweede fase kwam eenheid drie en vier

en tot slot de eenheden vijf en zes. Omdat de eenheden steeds meer

vermogen konden opwekken was het gewenste vermogen bij de start

van de bouw al ruim verdubbeld.’

‘Maar hoe snel ging dan die groei?’ vroeg Louis. Opa ratelde even

enkele cijfers op: ‘In 1913 werd er al twee keer zoveel stroom in

Limburg verbruikt dan in 1911, in de twee jaar voordat de centrale in

gebruik werd genomen was al tien procent meer stroom nodig dan in

al die jaren ervoor. De ketels konden omgebouwd worden om buiten

kolen ook gas en aardolie te stoken. Het vermogen van de eerste twee

eenheden was zevenenvijftig megawatte, eenheid drie had

tweeëntachtig megawatte, vier honderddertig, eenheid vijf was

tweehonderdtwintig en eenheid zes driehonderd. En ook de

schoorstenen groeide, de eerste twee schoorstenen vijfentachtig meter,

drie en vier honderd meter en vijf en zes honderdvijfentwintig. En wat

in de jaren vijftig nog mogelijk was dat er op een sokkel van twee

meter een standbeeld stond van de directeur en op initiatief van de

64

Maascentrale een katholiek kapelletje werd gebouwd, dat ik je net

aanwees.’

Klonk toch allemaal als verleden, de fabriek was immers ook weg

bedacht Louis. Hij vroeg: ‘Maar waarom is de Maascentrale dan nu

afgebroken?’ Opa haalde adem en zei: ‘In 1978 was er een

nieuwe moderne centrale gekomen, de Clauscentrale in Maasbracht.

In 1987 waren de elektriciteitscentrales van de drie zuidelijke

provincies samengevoegd tot EPZ, Energie Productiebedrijf Zuid.

Toen kwam er 1989 met de eerste drie eenheden problemen met

asbest. Het was niet meer nodig deze verouderde centrale open te

houden. In 1991 stopte eenheid vier, 1992 eenheid vijf en in 1997

werd de laatste eenheid stop gezet. Enkele jaren erna is alles

afgebroken. In 1993 werd naast deze centrale de Willem

Alexandercentrale gebouwd. Een kleine proefcentrale waar kolen

vergast kon worden. Maar in 2013 stopte ook deze centrale en is

afgebroken.’ Nu had Louis weer even genoeg gehoord.

65

Buggenum

Ze begonnen weer te

fietsen. Ze staken de

doorgaande weg over

en gingen op het

fietspad naar rechts. Ze

staken de spoorweg

over en even verder

fietste ze rechts een

weg in. Deze weg

werd ook gevolgd en

kwamen in Buggenum

terecht. Rechts was een

lager gelegen weiland,

links stonden er huizen,

redelijk tegen elkaar

aangebouwd. Rechts

verscheen een

parkeerplaatsje, links

op de hoek een kerk die

iets hoger gesitueerd

was.

Bij het trapje naar de kerk stopte opa, ja hoor, hij begon weer: ‘Kerken

zijn vaak op het hoogste punt van het dorp gebouwd. Deze ook en dat

heeft ook een praktische reden. Als je goed hebt opgelet zag je dat

voor vrijwel elke voordeur een trapje is, weet je ook waarvoor?’ Die

trapjes voor de voordeur was Louis niet opgevallen, maar hij begon

wel een vermoedde te krijgen en probeerde voorzichtig te zeggen:

‘Water, hoog water?’

Er werd ja-knikt door opa, die bevestigde dat ook: ‘Het gras hier aan

de overzijde stond vroeger geregeld onder water omdat je een stukje

verder de Maas hebt stromen dat een regenrivier is. Soms, en

voornamelijk in de winter, stond het water hoger. Of soms nog hoger.

66

Daarom zijn de huizen en de kerk iets hoger gebouwd. In de vorige

eeuw heeft het water enkele keren hoog gestaan, en dat hebben ze met

een zogenaamde watersteen aangegeven in de muur.’

Louis keek en zag bij de stoep een ingemetselde steen met jaartallen

en een stuk hoger eveneens een ingemetselde steen met de jaartallen

1993 en 1995. Die laatste jaartallen had hij wel vaker gehoord. ‘Maar

heeft het water hier dan zó hoog gestaan’ vroeg Louis met verbazing.

Opa knikte weer en zei: ‘Het weiland beneden is iets van zeventien

meter NAP. Het water heeft in 1995 hier een hoogte bereikt van

twintig meter negenenvijftig. Toen zijn hier ook huizen onder water

gelopen. Tussen de huizen zijn er ook vluchtpaden. Die werden aan de

straat afgesloten en met zandzakken verstevigd om als dijk te fungeren

het water buiten het dorp te houden. Nadat Kerstmis 1993 nogal nat

was geworden in de woningen zijn er plannen gemaakt om het water

in de Maas beter te beheren. Er zijn dijken aangelegd waardoor de

kans om de vloerbekleding met Kerst droog te houden behoorlijk zijn

toegenomen.’

Er werd voorgesteld hoe het er uit zag toen het water hier zo hoog

stond als op de watersteen is aangegeven. Opa was het water nog niet

tot de lippen gestegen en zei: ‘De Maas heeft niet alleen ellende

gebracht, het heeft gezonde grond aangespoeld en ook grond om hier

een steenfabrieken te vestigen. Aan het uiteinde van het dorp is er een

geweest en in het dorp waar we hierna naar toe gaan eveneens.’

67

Neer

Nu was er geen fietspad en de weg was niet al te breed. Er werd

opgelet of er soms met volle vaart een auto langs kwam rijden. Die

was niet te zien dus kon opa weer vertellen: ‘We hebben veel gefietst

vandaag en zullen het vandaag niet meer te lang maken. We zullen het

dorpje Neer overslaan. Dat dorpje ligt bijna drie kilometer rechts van

ons. Een oud gezellig dorpje langs de Maas, met waterrecreatie. En

het heeft nog iets heel bijzonders, Tilia europaea.’

Nu keek Louis toch wel erg bedenkelijk en vroeg: ‘Wat is dat nu weer,

Tilia europaea, iets Europees? Opa glimlachte even waarover hij nu

weer kon vertellen: ‘Nee, het is de Latijnse benaming voor een

lindeboom. In veel dorpen stond een dergelijke lindeboom centraal in

het dorp. Het was de plek waar het dorp bij elkaar kwam om vooral te

kletsen maar ook samen vergaderde en een enkele keer recht werd

gesproken. Het bij een lindeboom rechtspreken noemen ze “judicum

sub tilia”. Maar de lindeboom waar ik het over heb is om een andere

reden bijzonder.’

Opa ging direct weer verder: ‘In 1870 was er in Neer een stroopmaker,

Geenen was zijn naam. Maar het werd steeds lastiger om stroop te

verkopen. Hij kon er niet meer van leven en bedacht iets anders, een

bierbrouwerij. Hij begon klein, hij stapte over op ondergistend bier.

Dat vergde veel investeringen maar de vraag naar dat ondergistend

bier steeg. Een brouwerij in Buggenum stopte en ze namen de klanten

over. Vier generaties Geenen hadden de leiding maar de laatste telg

stierf vrij jong en werd vervangen door een gewone directeur. Ik weet

niet of dat nog steeds zo is maar in de jaren tachtig kwamen de tien,

twintig personeelsleden maandelijks, onder het genot van een eigen

gebrouwen bier bij elkaar om de gang van zaken binnen de brouwerij

te bespreken. Heel sociaal toch.’

Wanneer komt dat van de lindeboom nu?’ wilde Louis weten.

Ongestoord ging opa verder: ‘Maar er was een probleem. Het was niet

ongebruikelijk dat bier naar de brouwer werd genoemd, denk maar aan

Brandbier bij de familie Brand. Nu was het zo dat als mensen in het

68

café zaten en de ober vroeg “wit u iets drinken” dat de mensen

antwoordde “geenn drinken” waardoor de ober dacht géén Geenen’s

bier te kunnen verkopen en teleurgesteld bij een volgend tafeltje

probeerde. Dat kwam de omzet niet ten goede. Brouwer Geenen stond

in zijn brouwerij achter het raam naar buiten te kijken om iets te

bedenken dat probleem op te lossen. Hij moest een beetje zijn hoofd

draaien om voorbij de boom te kunnen kijken die er voor het raam

stond, een lindeboom. Eureka, riep hij, ik noem mijn bier Lindeboom.

Toen de ober aan zijn gasten vroeg “wilt u iets drinken” kreeg nu als

antwoord “Lindeboom”. En zie, de omzet steeg.’ Met een combinatie

van vriendelijkheid en dreiging voor het vreemde verhaal keek Louis

naar zijn opa.

69

Nunhem

Snel werd de aandacht gevestigd op de weg waar ze nu uitkwamen, de

Napoleonsbaan. Deze werd overgestoken en reden het volgende

dorpje binnen. Al vrij snel was er rechts een oud kerkje te zien en

kwamen bij een pleintje uit. Bij het pleintje reden ze naar rechts en

bleven even op het pleintje zelf staan. Een kapel met grote witte zuilen

en een spierwit Mariabeeld trok de aandacht. Maar opa wees de

andere kant op, naar een gebouwtje aan het uiteinde van de straat

waardoor ze net het dorpje binnen waren gereden. ‘Kijk’ begon opa,

‘zelfs in de dorpje met ruim zeshonderdinwoners is er een

gemeenschapshuis, net als in de andere dorpjes van Leudal. Daarin

zijn vele verenigingen actief. En niet alleen in die

gemeenschapsruimtes, Leudal kent ook voetbal- en andere

sportclubs met sportvelden en er zijn verschillende schutterijen die

een eigen locatie hebben. Maar dus ook hier in Nunhem. Kom maar

verder.’

70

Nunhemszaden

De weg rechtdoor werd gevolgd. Rechts was groen te zien en op een

kleine afstand grote fabrieksloodsen. Ook tussen de struiken door een

kasteel en daar begon opa weer: ‘In 1916 kwam hier in het kasteel het

gezin Meddens wonen in een toen vrijwel onbewoonbaar kasteel. Zijn

familie kwam uit de textielhandel en haar familie waren ook

ondernemers. Rotterdam was te druk en hectisch geworden. Ze wilde

een boerderij in groente en fruit in een landelijke en katholieke

omgeving. Hiertoe informeerde ze bij een bevriende geestelijke en

deze wist hen naar Beesel te bewegen. De landerijen behorende bij die

boerderij in Beesel lagen te verspreid. Op de terugweg naar het station

in Roermond kwamen ze langs dit kasteel en informeerde bij de

pastoor of hij meer wist over dit kasteel. De pastoor wees hen op weg

en hielp bij de koop van dit kasteel om deze katholieke familie

Meddens tot zijn parochianen te krijgen. Uiteindelijk lukte dat.’

‘Pastoors zijn dus ook een soort makelaars’ merkte Louis op. Opa: ‘In

die tijd nog wel, ze hadden veel invloed in de gemeenschap. Maar

ehhh met een vraag over een manier van aanplant informeerde

Mennens bij een zekere heer Sprenger. Deze was door de overheid

aangesteld om de tuin- en landbouw op een hoger peil te brengen. De

twee konden het prima met elkaar vinden. Ze richtte, samen met

anderen, een clubje op dat onderzoek deed naar vermenigvuldiging

van planten. Toen er een jaar slechte opbrengsten waren besloot

71

Meddens zijn eigen gekweekte aanplant niet te rooien maar even te

laten staan zodat er zich zaden konden ontwikkelen. Dat werd een

succes en is eigenlijk het begin geweest van Nunhemszaden. Het

bedrijf groeide en kocht de naastgelegen boerderij en landerijen er bij.

Financieel waren er spannende jaren, maar het ging steeds beter.

Ontwikkeling om goede zaden te ontwikkelen heeft altijd veel

aandacht gehad. Het bedrijf groeide en groeide. Er kwamen steeds

meer mensen in dienst. Het bedrijf werd verkocht aan een groot

bedrijf en groeide door. Er werken hier ruim vijfhonderd mensen en

samen met veertig buitenlandse vestigingen zelfs ruim tweeduizend

mensen bij dit bedrijf. Het behoort tot de top van de wereld als

zaadproducent.’ Louis keek nog eens naar het groen om hem heen en

snoof nog eens aan de frisse lucht en zei: ‘en dat is dus allemaal hier?’

waarop opa knikte. Ze bleven de weg rechtdoor volgen.

72

Servaas in Nunhem

Na een stuk langs de Haelensbeek te hebben gefietst kwamen ze bij

een parkeerplaats met links een horecagelegenheid. De fietsen werden

neergezet en afgesloten. Louis was een beetje aan het kijken wat zijn

opa ging doen. Hij liep niet naar de gelegenheid. Opmerkelijk vond

Louis die gewend was dat opa nogal eens een gelegenheid bezocht. De

weg werd een beetje teruggelopen om achter de gelegenheid omhoog

het bos in te lopen. Links stond binnen een hekwerk een beeld van een

heilige, met sleutel. ‘Dit is Servaas, diezelfde als je in Maastricht

hebt’, begon opa. Louis bekeek hem. Ze liepen samen het bergje naar

boven en daar was een witte kapel te zien met de deur aan de zijkant.

‘Die kapel is zeker ook aan Servaas toegewijd, of hoe zeg je dat’

begon Louis nu een keer.

Opa knikte. Links waren bankjes te zien met bovenaan een soort

altaar, een kapel in de buitenlucht. Maar ze liepen naar de rechterkant

van de witte kapel. Tegen de kapel was ook een bouwwerkje met dak

en enkele afbeeldingen. Toen ze erbij stonden stopte ze even. Toen

opa een beetje “uit gehijgd” was begon hij dan toch: ‘Er wordt gezegd

dat hier op deze plek Servaas, die in de vierde eeuw leefde, de eerste

lokale christenen doopte. Dat staat hier ook afgebeeld en beschreven.’

73

Ow ja, dat herkende Louise. Opa ging verder: ‘Servaas behoort tot de

eerste christenen. De bron hier zou Servaas ook zelf hebben doen

opborrelen, net als ook de Servaasbron in Maastricht. Het werd een

bedevaartsoord. Natuurlijk niet altijd druk bezocht. We weten, omdat

dit in een luidklok is verwerkt, hier in 1492 al Servaas geëerd werd.

We weten ook dat hier in 1744 al een kapel stond. Dat staat op een

landkaart aangetekend. In 1891 is deze kapel gebouwd op de plek van

de oude kapel. En die is ook weer enkele malen opgeknapt.’

Er werd naar de deur van de kapel gelopen. Die was open en gingen

naar binnen. De banken stonden aan één kant. Een mooi kappelletje.

Weer buiten keken ze naar het altaar waar je naar boven moest kijken

om het te zien. ‘Het is nu stil, maar het is net of je terug in de tijd

bent’ zei Louis. Na enkele momentjes zei opa ook weer iets: ‘Op een

zondag in mei is er hier Servaasverering. Vanuit de kerk waar we

eerder langsfietste, de Servatiuskerk, gaat een processie naar deze

plek. Alles is dan mooi gesierd met bloemen. Hierna gaat de processie

ook weer terug naar de kerk.’

74

Natuurgebied Leudal

Even werd nog rond gekeken. Louis wilde weer naar beneden lopen,

maar opa liep verder de berg op. Louis volgde hem en samen liepen ze

over een pad verder het bos in. Ze hielden links aan. Ook daar werd

weer het pad gevolgd. Er waren enkele rekjes met borden dat je niet

met de fiets verder mocht. Ze liepen verder en zagen een stuk lager

een beekje stromen. Het stroomde vrij langzaam en het was ook stil.

Met inademen merkte je dat je midden in het bos stond.

Er werd diep ademgehaald door opa die weer iets wist te vertellen

over de omgeving: ‘Hier beneden stroomt de Leubeek en die stroomt

een stukje verder als de Neerbeek nadat de Zelsterbeek er bij is

gekomen. De Leubeek hebben we al in het begin gezien bij de molen

bij de Elisabethshof en -molen. Ook aan deze beek heb je de

Leumolen en die zie je nog geregeld op plaatjes voorbij komen. Had

er nog langs willen gaan maar dat wordt te laat. De watermolen

maalde graan en was een oliemolen. Zaden worden dan geslagen tot

olie dat om mee te bakken werd gebruikt, als lampenolie en in andere

materialen wordt verwerkt. Het woordje slaolie komt niet af van de

olie over de sla maar van sla-olie, geslagen olie. Molen wordt ook

Ursulamolen genoemd en staat er al eeuwen. Genoeg over de molen.’

Automatisch keken ze naar de richting waar de Leumolen stond maar

de hoofden draaide weer de andere kant op, een beetje op een kale

helling in de buitenbocht. Met een voorzichtig vingertje wees opa naar

de zandvlakte en vertelde: ‘Die helling bestaat uit aangewaaid zand,

ruim honderdduizend jaar geleden. Jammer dat ze toen nog geen geld

hadden dat zo maar aangewaaid kwam. Het hele gebied hier was een

kale vlakte waar de wind vrij spel had. Hier en daar een verdwaald

struikje. Door de toen heersende temperatuur was het zand droog en

kwam van verre aangewaaid. Dat is het zand dat je hier ziet liggen.

Als je op het strand loopt zie je ook wel eens van die uitgestrekte

heuveltjes. Hier in Leudal merk je soms dat het iets heuvelachtig is.

Dat zijn overblijfselen uit die tijd. Er ontstonden ook kommen waar

water in kwam te staan en waar vegetatie begon te groeien. Zo werd

het tienduizend jaar geleden hier een beetje groen. Er kwamen ook

75

stroompjes water richting de Maas, het water vond steeds dieper een

weg. Simpel gezegd is zo het gebied hier ontstaan.’

Voor Louis begon het echt wel te veel aan informatie te worden. Ze

liepen langzaam terug en kwamen weer bij de Servaaskapel uit en

liepen door naar de gestalde fietsen. Toch bleef Louis nog even

denken. ‘Opa’ vroeg Louis, ‘waarom is zo vlak bij het riviertje

eigenlijk een bron geslagen?’ Het bleef even stil totdat er nog een

vraag gesteld werd: ‘Waarom kwam Servaas nu hier, midden in het

bos, christenen dopen?’ Opa bleef nu echt even stil. Na enig gekraak

in opa’s hoofd stamelde hij voorzichtig: ‘Tja kasteel Nunhem en kerk

is van enkele eeuwen nadat Servaas geleefd heeft. Ik zou het niet

weten… Of toch? Kom mee.’

Ze liepen de parkeerplaats over naar de vervolgweg die tussen het

grasland voerde en daar stopte ze weer. ‘Kijk’ zei opa en wees naar

het straatnaambordje “Vrijthof”. ‘Dat heb je ook in Maastricht bij de

Servaasbasiliek. Ik denk dat hij zich hier thuis voelde’ grijnsde hij en

probeerde daarmee de vraag naar de vergetelheid te brengen. En dat

lukte. Terug bij de fietsen was het weer lekker om op de zadels te

zitten. Ze reden de weg terug. Bij het pleintje reden ze nu rechtdoor en

werd Nunhem verlaten.

76

Haelen

De overgang tussen Nunhem en het nieuwe dorp Haelen was enkele

honderden meters. Typisch beeld van een Midden-Limburgs dorp.

Aan het einde van de straat was men midden in het dorp Haelen. Links

de kerk, rechts voor een plein met het voormalige gemeentehuis.

Er werd weer even gestopt, het teken dat opa weer begon: ‘Het

beeldengroepje hier wordt “Vier kinderen in rondedans” genoemd.

Zover ik weet is er verder geen betekenis aan gegeven dus dat mag je

lekker kunstig-creatief zelf bedenken. Gemaakt door Dolf Wong.

Clichématig zou je denken dat het een chinees is, maar dat is niet zo.

Hij is gewoon hier in de buurt opgegroeid en heeft meerdere

kunstwerken gemaakt. Ze hebben het laten maken om het plein te

verlevendigen. Er is ook een levendige fontein bij bedacht. Vroeger

stond deze aan de overkant van de weg, maar de levendigheid paste

meer bij de kerk dan bij het gemeentehuis van destijds’. Een lichte

levendige grijns was weer op opa’s gezicht te herkennen.

77

Er werd links tegen de kerk omhoog gekeken, ze stonden onder aan de

toren. ‘Ik zie onderaan de toren een oud deel en verder is het een

nieuw deel, klopt dat?’ vroeg Louis waarop zijn opa zei: ‘De oude

stenen rondom de poort zijn opnieuw gemetseld. Waarschijnlijk was

er in dertienhonderd al een kerkgebouw maar we weten zeker dat er

rond 1860 een nieuwe kerk is gebouwd door de beroemde architect

Cuypers, tegen de toren aan uit mogelijk 1423. En we weten dat vlak

voor de Tweede Wereldoorlog een deel is bijgebouwd. Toen de

Duitsers zich terugtrokken hebben ze de meeste kerktorens in Leudal

opgeblazen. Hier in Haelen werd er meer dan alleen de toren

opgeblazen, de gehele kerk was niet meer te herstellen en moest

geheel herbouwd worden. Wat je nu ziet stamt uit 1955. Op verzoek

van de burgemeester werd de kerk extra groot omdat de Maascentrale

toen werd gebouwd en vele nieuwe bewoners werden verwacht in

Haelen.’

Lichte verbazing bij Louis: ‘Je hebt toch scheiding tussen kerk en

staat?’ Opa schudde een beetje krampachtig met zijn hoofd en zweeg

verder. Louis dacht verder over het verhaal van de Duitsers. Maar opa

ging verder: ‘Zie je dat zwarte bordje rechts op de toren?’ Louis

knikte, opa: ‘Zo’n soortgelijk bordje hangt op meerdere kerktorens

hier in Leudal, het is een herdenkingsbordje. Nadat in 1942 de mensen

naar de kerk waren geweest werden ze buiten door de Duitsers

opgewacht en moesten alle mannen van een bepaalde leeftijd mee.

Zonder spullen, in hun zondagse kledij werden de mannen uit hun

gezin geplukt om in Duitsland te werk worden gesteld. Tweeënveertig

personen zijn toen mee gegaan, twee mannen zijn nooit meer terug

gekeerd.’

Om de boel toch iets op te vrolijken werd vooruit gekeken, naar het

voormalige gemeentehuis. Er hoefde niets gevraagde te worden, opa

begon weer: ‘Het gebouw voor je is uit 1962 en daarna twee keer

uitgebreid. In het gebouw zie je drie wapens gemetseld, van

Nederland, provincie Limburg en Haelen. De gemeente Haelen bestaat

al honderden jaren. Op initiatief van de Duitsers werd in 1942

Buggenum en Nunhem bij Haelen gevoegd en bij een grote

herindeling kwam in 1991 Horn er bij. Die zuilen met er om heen de

namen van de kernen van Haelen, zijn een deel van afgekeurde pilaren

78

van de kerk. Althans drie. Toen die palen geplaatst werden waren er

drie gemeenten. Toen Horn er bij kwam is een vierde paal gemaakt. In

de gemeentevlag van Haelen zijn drie kernen aangegeven, in het logo

staan er wel weer de vier kernen. Voor het geval het je zou

interesseren.’

Er werd wazig vooruit gekeken door Louis, opa had nog energie over:

‘De weg richting links maakt een bocht naar links en rechts. In de

rechterbuitenbocht is in de glorietijd van menig inwoner van Haelen

en verre omgeving de tijd van hun leven geweest, daar was

Discotheek Geelen. Daar werd indruk gemaakt op het andere geslacht

met de juiste looks, imponerende dansbewegingen, gevatte

opmerkingen en de juiste vervolghandelingen. En dat allemaal met

een muziekje en drankje.’

Steeds waziger ging Louis kijken. Opa sneed het laatste onderwerp

aan: ‘Bijna aan de rand van het dorp staat kasteel Aldenghoor al

menig eeuwtje mooi te wezen. De van Ghoors bouwde bij Neer een

nieuw kasteel dat Nieuw Ghoor werd genoemd en toen werd dit

Aldenghoor.’ Opa stopte. Zijn kleinzoon stond nu naar de grond te

kijken. Tijd om echt een einde aan de fietstocht te maken. Ze gingen

rechts op, de Roggelseweg, richting Roggel. Het dorp Haelen werd

uitgereden, staken de weg over om op het daar gelegen fietspad verder

te fietsen door het bos. Op de heenweg in de auto hadden ze ook al dit

stuk gereden. Het zou niet meer ver zijn.

En inderdaad, Elisabethshof kwam in zicht. ‘Nog een afsluiter

drinken?’ vroeg opa. Vermoeid knikte Louis van ja. De weg werd

weer overgestoken en de fietsen werden gestald. Een zitplekje bij de

horecagelegenheid werd al snel gevonden. De bestelling werd ook

snel gedaan en geleverd. Twee uitsmijters, cola voor Louis, latte

macchiato hazelnoot voor opa. Hij moest immers nog gaan rijden.

79

Laatste momentje in Leudal

Toen de eerste hapjes en slokjes waren genomen kwam opa met de

eerste vraag: ‘Kun je nog het logo herinneren van de gemeente

Leudal?’ Louis knikte en voegde er aan toe: ‘Met die kleurtjes en

golfjes?’ Opa knikte en vroeg vervolgens: ‘Weet je nog waar die

kleuren voor stonden?’ Louis was al blij dat hij het bestaan van het

logo kon herinneren en schudde van nee en nam nog een hapje van

zijn uitsmijter.

‘Die groene lijn, die staat voor natuur, heb je natuur gezien?’ vroeg

opa om te checken of zijn kleinzoon überhaupt iets onthouden had van

vandaag. Louis prikte een champignon aan zijn vork, dacht even en

zei toen: ‘Zeker, we hebben net door een stuk bos gefietst, Exaeten, de

beek bij de Servaaskapel, Hornerheide en die vijver bij de Bedelaar,

Napoleonsweg.’ Opa knikte goedkeurend en ging naar de volgende

kleur: ‘Geel, landelijke en platteland’. Louis begon gespeeld een

beetje ellendig te kijken en voegde er de woorden aan toe: ‘Nou,

genoeg gefietst van het ene naar het andere dorp en platte, lage

woningen gezien.’ Dat antwoord begreep opa wel en ging verder:

‘Blauw, staat voor leefbaarheid.’ Nu nam Louis een slokje van zijn

donkere cola en keek om zich heen. Hij begon een antwoord te

verzinnen: ‘Levendigheid genoeg hier bij Sint Elisabethshof. Eigenlijk

weinig mensen gezien vandaag, maar in elk dorp was er wel een

gemeenschapshuis, die waterbol in Roggel. En hier en daar beeldjes

en herdenkingsplekken gezien.’ Opa kneep uit spanning of hij de

laatste kleur ook wist en sprak op een iets harder volume: ‘Rood als

energiek en vooruitstrevendheid.’ Louis wist dat er nog een kleur zou

komen en had maar geen hapje of drankje meer genomen en kon

daarmee direct antwoorden: ‘Zeker met die

muziekinstrumentenfabriek, die zadenkweker, die graszodenmaker….

Oja, en al die grote boerderijen. En de afgebroken Maascentrale was

ook een brok energie te noemen.‘ Met dat laatste was opa het niet

helemaal eens maar was tevreden hetgeen Louis onthouden had.

Maar opa wilde meer weten, waar ze eigenlijk voor gekomen waren:

‘En de verschillen tussen Maastricht waar je woont en hier, het

80

Leudal?’ Dat was wel een heel open vraag die hij stelde, maar Louis

deed zijn best: ‘Veel meer ruimte hier en lage huizen, duurdere

huizen, veel meer groene weiden, bos, minder mensen, minder druk,

smallere wegen maar vaak ook goede fietspaden, ehh…’ Opa knikte al

ja omdat hij genoeg gehoord had. De karakterverschillen tussen de

inwoners van Maastricht en Leudal waren niet aan bod gekomen,

maar ze hadden dan ook maar nauwelijks mensen gezien hier in

Leudal.

Opa ging voor zijn laatste vraag en probeerde een stapje verder te

gaan en vroeg: ‘Wat blijft het langste in je gedachten hangen van

vandaag.’ Nu dacht Louis toch echt goed na, zelfs totdat hij zijn

laatste stukje uitsmijter achter zijn kiezen had. Louis: ‘Eigenlijk is hier

best veel gebeurd tijdens de Tweede Wereldoorlog. Nooit geweten dat

er toen zoveel gebeurd is. En dat je daar nu overal sporen van kunt

zien, mits je ze als zodanig herkent.’ Er werd weer tevreden geknikt

door opa en ook de laatste restjes drinken verdwenen uit beide glazen.

De stoelen werden van hun last ontdaan en de fietsen kwamen nog één

keer in actie door de laatste tientallen meters naar de auto te rollen om

er op de fietsdragers te worden vastgezet. Toen ze in de auto zaten

werd deze gestart en reden langzaam van het hobbelige parkeerterrein

af. Bij de weg naar links richting huis.

De weg door het bos, langs Buitencentrum de Spar, het dorpje Haelen

met het gemeentehuis, kindermonumentje, kerk, de zigzagweg en

even later de Napoleonsbaan. Er werd niet meer gesproken, beide

heren waren toch wel moe van de fietstocht die nog niet eens het

gehele gebied van Leudal bestreek.

Louis bedacht zich dat ook dat een dergelijke onbekende plek voor

hem als Leudal een diversiteit heeft aan verleden en heden. Eigenlijk

is alles interessant. Als je er maar iets van afweet, je ergens in

verdiept. Hij had nog een heel leven voor zich.

Rebolim/opa © 2019/2020

81

Bron BOEKEN

Buitencentrum De Spar, 1997; Publications 1979, 1980; 't Land van Horne, 2000; Aan de rand van de Peel,

1999; Nederweerts Verleden, 1989; Van kamp naar kern, De Heibloem em omgeving van 1947 tot 1997, 2002;

De mysterieuze dood van Nicky verstappen, 2010; Het kastelenrijk, Midden Limburg, land van edelmanshuizen,

1998; Kloosters in Limburg, 2017; Waar int 't bronsgroen eikenhout, 2009; Heitser minse vertèlle, 2014; Het

Leudal voor nu en altijd, een wonderlijk natuurgebied, 2019; Keurkinderen, Hitlers elitescholen in Nederland,

2009; Canon van Limburg,2009; Op de grote stille heide, Hornerheide 1921-1996, 1996; De gemeente Haelen,

waard om te herinneren, 2006; Gemeente Horn 1800-1990, 1990; De ontbrekende schakel, 2007; Limburgse

sagen en legenden, Pierre Kemp, Hoog in top, 2013; Hoog in top, 60 jaar Limburgse vlag, 2013; Een terugblik

op 45 jaar Maascentrale, 1999; Kastelen in Limburg, het verleden in steen, 1984; Monumenten in Nederland,

Limburg, Van Nunhem naar Nunza 1916 -2001, 2001

ARCHIEF

Gemeente Leudal

INTERNET

Leudalmonument.nl; molendatabase.nl; janphilipsen.nl; jackpoels.nl, adams-music.com; grensroute.eu;

meteolimburg.nl; tracesofwar.nl;Leudal.nieuws.nl; verschuerenorgelbouw.nl; grafveldbusjop.nl; missiekapel.nl;

vanaken-cae.nl/projecten; haor.nl

PERIODIEKEN

Volkskrant, 2008, mei

82

Routekaart

Naastgelegen kaartje geeft een

globaal deel van de route aan.

Blauw is de lijn waar gefietst

wordt, de rode stippen zijn de

plekken waar iets over vertelt

wordt.

Startpunt van de fietsroute zijn bij

de drie boven elkaar gelegen

bolletjes in het midden van de

rechter kaart.

Via de onder gelegen ‘gele’ weg

wordt Leudal ingereden.

83

84

Opa neemt zijn kleinzoon Louis mee om hem van alles te vertellen over het stadscentrum van Maastricht.

Aandacht voor bijzondere plekken of gebeurtenissen en architectuur. En wat heeft de tijd gedaan.

Vaak vertelt opa, soms vraagt Louis iets en soms laat Louis merken wat hij er van vindt. En opa zorgt er wel voor

dat hij niet alleen geniet van kleinzoon maar ook dat hij steevast een plek weet te vinden waar hij heerlijk van iets

anders kan genieten.

Dit deel laat opa per fiets de gemeente Leudal zien.

Wat is er in de vele kernen van het uitgestrekte gemeente Leudal aan bijzonders te vertellen.

Op het gebied van de vele natuur die er is, het ruime landelijke karakter tussen de afgelegen kernen,

hoe de bewoners zich hier weten te vermaken

maar ook hoe ze vol energie vooruitstrevend zijn. Ook de sporen die de Tweede Wereldoorlog

heeft achter gelaten komen aan bod.