Op reis met West Ouder Wijzer

Projectverslag Evaluatie van de West Ouder Wijzer pilots in Buurtsalon Jeltje en Buurtkamer De Corantijn met toepassing van het Gezond

Actief Ouder Worden programma

Auteurs: Marja Peltenburg, Joke Bakker, Martine Peek, Fenna van Nes, Anke Heijsman Amsterdam, december 2018

2

VOORWOORD In dit verslag wordt de opzet, uitvoering en evaluatie van het West Ouder Wijzer project beschreven dat in twee buurten in Amsterdam West in de periode april 2017 - juni 2018 is uitgevoerd. Het project is geïnitieerd door Marja Peltenburg, samen met Joke Bakker. Beiden zijn actieve buurtbewoners en lid van respectievelijk de stadsdorpen VondelHelmers en Bellamybuurt. De uitvoering en evaluatie van het West Ouder Wijzer project heeft plaatsgevonden in samenwerking met de Hogeschool van Amsterdam Lectoraat Ergotherapie – Participatie en Omgeving en ergotherapiepraktijk ErgoDichtbij Amsterdam/Castricum. Het project is mogelijk geworden door samenwerking met en subsidie van het Stadsdeel West gemeente Amsterdam in het kader WMO-innovatie, en door subsidie van de regiegroepen: Bellamy-, Borger-, Da Costa- en Vondelbuurt en De Baarsjes in het kader van buurtontwikkeling. Betrokkenen vanuit de gemeente Amsterdam zijn Anita Schothans, gebiedscoördinator Stadsdeel West, en Puck Sickinger, kwartiermaker wijkzorg West en gebiedspartner zorg Stadsdeel West. De auteurs van dit verslag zijn de betrokkenen bij de uitvoer van het West Ouder Wijzer project: Marja Peltenburg en Joke Bakker, groepsondersteuners van de twee pilotgroepen in Buurtsalon Jeltje en Buurkamer De Corantijn; Martine Peek, ergotherapeut, post-HBO geschoold m.b.t. het GAOW programma en duo-groepsondersteuner in beide pilots; en Fenna van Nes en Anke Heijsman, docent-onderzoekers van de Hogeschool van Amsterdam, Lectoraat Ergotherapie - Participatie en Omgeving, die het Gezond Actief Ouder Worden programma evalueren en ontwikkelen in een lang lopend actieonderzoek.

Startbijeenkomst projectgroep, april 2017

3

SAMENVATTING Inleiding Dit verslag beschrijft de aanleiding, opzet, uitvoering en evaluatie van het West Ouder Wijzer (WOW) project en gelijknamige groepsprogramma dat op twee locaties in Amsterdam West als pilots is uitgevoerd. WOW is een innovatieve, lokale op-maat toepassing van het Gezond Actief Ouder Worden (GAOW) programma dat door de Hogeschool van Amsterdam (HvA) is ontwikkeld (van Nes & Heijsman, 2015). De HvA, lectoraat Ergotherapie - Participatie en Omgeving evalueert innovatieve toepassingen van het GAOW programma in een lang lopend actieonderzoek. Innovatief initiatief Het WOW project is geïnitieerd door twee senioren. Beiden zijn actieve bewoners en stadsdorplid in respectievelijk de VondelHelmers- en Bellamybuurt. Het vernieuwende van het WOW programma is de wijze van groepsondersteuning: een duo van een senior en een professional die samen geschoold zijn in het GAOW programma ondersteunt de groepsbijeenkomsten. De locatie van de groepsbijeenkomsten is in de wijk, op een plek die niet aan zorg is gerelateerd. De senioren vervullen als bewoners en kenners van de wijk een centrale rol in het bereiken en laagdrempelig uitnodigen van deelnemers. Doelstelling en doelgroep Doelstelling van het WOW programma is deelnemers te ondersteunen en te versterken op actieve wijze aan zelfervaren gezondheid en welbevinden te werken, en eigen regiemogelijkheden te vergroten m.b.t. veranderingen, vragen en/of uitdagingen die spelen in het proces van ouder worden. De doelgroep zijn thuiswonende ouderen die in een groep willen verkennen wat van belang is in het ouder worden, nu en denkend over de toekomst. Deelnemers aan de WOW pilots zijn ouderen die in de wijken Oud-West en De Baarsjes wonen. Projectsubsidie Uitvoer van het WOW programma is mogelijk door een subsidie van het stadsdeel West van de gemeente Amsterdam en de regiegroepen Oud-West en De Baarsjes in het kader van WMO innovatie en buurtontwikkeling. De WOW pilots bestaan uit zes groepsbijeenkomsten van 2,5 uur die tweewekelijks plaatsvinden. Projectuitvoer is van april 2017 tot en met juni 2018. Hoofdvraag De hoofdvraag luidt: ‘Hoe wordt het West Ouder Wijzer project door belangstellende ouderen en tussen-/ sleutelpersonen in de wijk ontvangen, en wat zijn de ervaringen van de deelnemers aan de groepsbijeenkomsten en van de senior en ergotherapeut groepsondersteuners met het project? Kernvraag daarbij betreft de opbouw en groepsondersteuning die het duo senior en professional biedt: zijn zes ondersteunde bijeenkomsten voldoende om een groep te vormen, thema’s te verkennen die spelen, en is voortzetting na deze zes bijeenkomsten mogelijk zonder ondersteuning?

4

Evaluatie De evaluatiemethode is gebaseerd op participatief actieonderzoek. Dat betekent dat de ervaringen en inzichten die het project oplevert over de specifieke contextuele toepassing tussentijds benut worden voor bijstelling en verbetering en bijdragen aan (implementatie van) verandering. Resultaten Het belangrijkste resultaat van het WOW project is dat beide groepen door gaan na zes groepsbijeenkomsten, zonder ondersteuning van de professional. Deelnemers van beide pilotgroepen wilden verder met nieuwe thema’s. De senior groepsondersteuner faciliteert deze doorgroei door lichte (proces-)ondersteuning. Tevens gaat een aantal deelnemers door in een volledig zelfsturende groep met als doel in contact en serieus in gesprek te blijven met elkaar. Ervaringen deelnemers Zowel deelnemers als groepsondersteuners hebben het WOW programma positief ervaren. Deelnemer leren veel van, met en door elkaar door het delen van ervaringen over de (soms ingrijpende) veranderingen die spelen in het proces van ouder worden en door elkaar te bevragen. Dat draagt bij aan bewustwording, behoefteverkenning en vraagverheldering. Deelnemers vinden de openheid en oprechtheid, het vertrouwen en de veiligheid in de groep belangrijk waardoor over persoonlijke ervaringen gesproken kan worden. Deelnemers waarderen tevens de actieve werkwijze; dat gestimuleerde hen zelf op zoek te gaan naar wat je (zelf) kan doen rondom vragen en persoonlijke levensthema’s. Deelnemers geven aan ook veel te leren van de ervaringen, ziens- en handelwijzen die de senior groepsondersteuners inbrengen. Doordat de senior groepsondersteuner een leeftijdgenoot is, is er herkenning en is de relatie gelijkwaardig. Dat levert identificatiemogelijkheden en voor veel van de deelnemers is de senior een inspirerend rolmodel. Ervaringen groepsondersteuners De groepsondersteuners vinden dat het samenwerken in een duo senior-professional positief bijdraagt aan het groepsdynamische proces. Beiden brengen specifieke expertise in die aanvullend is: de senior groepsondersteuner staat dicht bij de groep en brengt ervaring in als ervaringsdeskundige, wat aansluiting met de groep bevordert; de professional brengt kennis en ervaring in over GAOW programma en gebruik van de GAOW toolkit wat bijdraagt aan de structuur van de groepsbijeenkomsten. Het samenwerken als duo ontwikkelde met de tijd. Een terugkerend dilemma was “laten ontstaan of sturing te geven”. Gaandeweg leerden beiden dat het gebruik van het flexibele raamwerk van GAOW om rust, ruimte en tijd, met oog voor de eigenheid van deelnemers en voor afnemende sturing. Kerncompetenties voor de rolinvulling van groepsondersteuner zijn coachingsvaardigheden en vraag- en oplossingsgerichte werkwijzen. Sleutelvaardigheden zijn oprechte aandacht, tussen de regels luisteren, doorvragen, geen oplossingen aandragen, “op je handen zitten” en de ‘’kunst van het verleiden’’. Rust, stil zijn, afwachten en vertrouwen zijn belangrijk om deelnemers ruimte te geven zelf met ideeën en oplossingen te komen.

5

Ervaringen met werving Werven van deelnemers bleek lastig en kostte veel tijd. De kennis over en binding van de senior groepsondersteuners met hun eigen wijk is echter gebleken waardevol om buurtbewoners op een laagdrempelige manier te bereiken en persoonlijk uit te nodigen. De meeste deelnemers zijn op de hoogte van het WOW programma via persoonlijke ontmoetingen, flyers, posters en mond-tot-mond reclame. Via zorg- en welzijnsprofessionals is één deelnemer gekomen. De groei van groepen is uiteindelijk vooral gaandeweg ontstaan doordat deelnemers hun (positieve) ervaringen deelden met anderen. Conclusie De projectresultaten laten zien dat mogelijk is om na zes bijeenkomsten, die zijn ondersteund door een duo senior-professional, toe te werken naar toenemend zelfsturende groepen en dat voor vervolg(groepen) geen of alleen lichte (proces-)ondersteuning nodig is van de senior groepsondersteuner. De opgedane ervaringen en inzichten laten tevens zien dat het mogelijk is deelnemers op een concrete, praktische manier te ondersteunen en te versterken om te gaan met fysieke, emotionele en sociale veranderingen en uitdagingen die het (persoonlijke) proces van ouder worden met zich mee brengt, en eigen regiemogelijkheden te vergroten. Het raamwerk van het GAOW programma biedt structuur en bruikbare handvatten voor een wijk- en buurtgerichte, op-maat toepassing. De competenties van de groepsondersteuners zijn doorslaggevend voor de resultaten die met de groep en deelnemers bereikt worden. Creativiteit, flexibiliteit en coachingsvaardigheden zijn nodig om de groepsbijeenkomsten op-maat te maken, aansluitend bij de groep, en een persoonlijke en groepsleerprocessen te faciliteren. De participatieve onderzoeksmethode sluit aan bij de doelstellingen van het project en draagt bij aan de implementatie van verandering(-sprocessen). Aanbevelingen Voor vervolg en uitrol van het WOW programma is de aanbeveling de duur van het (basis) WOW programma te verlengen van zes bijeenkomsten naar tien. Enerzijds om diepgang in onderwerpen te bereiken, anderzijds om toenemende zelfsturing door de groep te faciliteren. Een goede werkwijze lijkt dat de senior groepsondersteuner alleen, en niet meer als duo, de laatste vier groepsbijeenkomsten, zeven tot en met tien, ondersteunt. Daarnaast is uitbreiding van netwerken en samenwerkpartners nodig in zowel de twee pilot- als in nieuwe wijken in Amsterdam West, om met meer oudere wijkbewoners in contact te komen en hen laagdrempelig, persoonlijk te kunnen informeren over en uit te nodigen, en doorgroei en uitrol van het WOW programma mogelijk te maken. Om duurzame toepassing van het WOW programma mogelijk te maken is het nodig naar structurele financiering te zoeken. Voor de groepsondersteuners (senioren en beroepskrachten) is intervisie een goede werkwijze om onderling leren te faciliteren en situationele verbeteringen te realiseren.

6

INHOUDSOPGAVE

1. Inleiding 7 1.1 Aanleiding en maatschappelijke relevantie 1.2 West Ouder Wijzer en Gezond Actief Ouder Worden 1.3 Projectbeschrijving 1.4 Doelstelling en doelgroepen

2. Plan van aanpak 12

2.1 Voorbereiding 2.2 Uitvoering 2.3 Evaluatie

3. Verloop en resultaten 18

3.1 Projectproces 3.2 Procesbeschrijving

3.2.1 Verloop werving 3.2.2 Verloop groepsbijeenkomsten

3.3 Ervaringen 3.3.1 Ervaringen deelnemers 3.3.2 Ervaringen groepsondersteuners

4. Beschouwing 44

5. Conclusies en aanbevelingen 51

5.1 Antwoord op de hoofdvraag 5.2 Werkwijze en rol groepsondersteuner 5.3 Lessons learned en aanbevelingen

Bijlagen 55 Bronnen 57

7

1. INLEIDING

Dit hoofdstuk beschrijft de maatschappelijke veranderingen waarop het Gezond Actief Ouder Worden programma aansluit, hoe het West Ouder Wijzer project tot stand is gekomen en wat het beoogt. 1.1 Aanleiding en maatschappelijke relevantie Aanleiding voor het uitvoeren van het GAOW programma was een bijeenkomst van stadsdorpen in Amsterdam (juni 2016) waar een verslag werd gepresenteerd over het functioneren van stadsdorpen voor netwerkversterking onder ouderen. Op deze bijeenkomst gaf ook één van de docent-onderzoekers van de HvA (AH) een presentatie over het GAOW programma. Professionals, verbonden aan de zorginstellingen GGZ-InGeest en Cordaan, voerden het programma uit in een aantal wijken in Amsterdam in het kader van WMO innovatie en preventie. Geïnspireerd door doelstelling en werkwijze van GAOW namen senioren van de stadsdorpen Bellamybuurt en VondelHelmers (MP, JB) het initiatief het GAOW programma geschikt te maken om volledig buiten de zorginstellingen in de eigen wijk te gaan toepassen. GAOW is maatschappelijk relevant door de verschillende veranderingen die spelen in het werkveld van zorg en welzijn en de “participatiesamenleving”. Voor ouderen betekent het onder meer langer thuis wonen en meer nadruk op zelf- en samenredzaamheid. Om de transitie van aanbod- naar vraaggericht werken te maken en van ziekte en zorg naar gezondheid en gedrag zijn niet alleen een ‘nieuwe’ zorg- en welzijnsprofessionals nodig, maar is het ook nodig dat ouderen veranderen en “participatie-vaardigheden” eigen maken. Zoals regie over eigen leven voeren en vragen kunnen stellen. In het GAOW programma staan ouderen stil bij onderwerpen die hen bezig houden, nu en denkend over de toekomst, en wat zij zelf kunnen doen om actief aan persoonlijk ervaren gezondheid en welbevinden te werken en kwaliteit van leven in brede zin te behouden. 1.2 West Ouder Wijzer en Gezond Actief Ouder Worden West Ouder Wijzer (WOW) is geïnspireerd op het GAOW programma dat ontwikkeld is door de Hogeschool van Amsterdam, Lectoraat Ergotherapie - Participatie en Omgeving (van Nes & Heijsman, 2015). Dit lectoraat werkt aan een doorgaande ontwikkeling van het programma en nieuwe praktijktoepassingen die aansluiten bij maatschappelijke ontwikkelingen en behoeften uit de praktijk. WOW is zo een nieuwe praktijktoepassing. Het vernieuwende is dat senioren de initiatiefnemers zijn om het programma wijkgericht te introduceren en zelf een centrale rol vervullen als leeftijdgenoot en ervaringsdeskundige in de rol van groepsondersteuner. GAOW is een gezondheidsbevorderend groepsprogramma voor thuiswonende ouderen. Basisvisie is dat dagelijkse activiteiten betekenis hebben voor zelfervaren gezondheid en welbevinden. Deelnemers aan het programma worden gestimuleerd d.m.v. praktische, ervaringsgerichte werkwijzen mogelijkheden in zichzelf en in de eigen woon- en leefomgeving te

8

verkennen, te gebruiken en te ontwikkelen met het doel dat zij naar tevredenheid kunnen participeren in dagelijkse en maatschappelijke activiteiten. Het GAOW programma biedt een flexibel raamwerk waarbinnen keuzes t.a.v. de inhoud en werkwijze gemaakt kunnen worden samen met en door de groep. Het programma bestaat uit tien basisthema’s die allen een relatie hebben met dagelijkse activiteiten en van betekenis zijn in het leven van ouderen. Elk basis thema kan met en voor elke groep op-maat gemaakt worden, uitgaande van behoeften, vragen en wensen die leven. De werkwijze is hierdoor te karakteriseren als vraaggericht en vraagverhelderend. De werkvormen zijn reflectief en ervaringsgericht met het doel dat deelnemers van elkaar leren door het delen en opdoen van (nieuwe) kennis en ervaringen. De werkwijze van het programma stimuleert tevens dat een groep in toenemende mate zelfsturend is en door kan gaan met eigen onderwerpen zonder professionele ondersteuning. De groepsondersteuners van het programma zijn geschoold in de post-HBO cursus GAOW van de HvA. Aan deze cursus nemen zowel senioren als professionals deel vanuit de visie dat samen leren en samenwerken tussen formele en informele partijen aansluit bij actuele maatschappelijke ontwikkelingen en dat de ervaringsdeskundigheid van senioren, op basis van hun levenservaring, van betekenis is binnen de GAOW groepsbijeenkomsten. De professionals waaronder ergotherapeuten, hebben allen een sociaal-agogische achtergrond,. In Amsterdam wordt het GAOW programma sinds 2013 in een aantal wijken als preventief en gezondheidsbevorderend programma aan thuiswonende ouderen uitgevoerd door professionals van de zorgorganisaties Cordaan en GGZinGeest. Ook buiten Amsterdam wordt het GAOW programma toegepast. Elk GAOW programma heeft een eigen naam om een eigen karakter en een lokale kleur aan het programma te geven. In Amsterdam voert Cordaan het programma uit onder de naam ‘Vitaal blijven meedoen’. Prezens, onderdeel van GGZinGeest, voert het uit onder de naam ‘Ouder Wijzer’. In Buitenveldert is vanuit het stadsdorp Rivierenbuurt in samenwerking met Prezens een groep opgezet met de naam ‘Ouder worden in je eentje’, in aansluiting op vragen en behoeften van alleenstaande ouderen. Deze groep wordt door een professional en senior van het stadsdorp Rivierenbuurt ondersteund. 1.3 Projectbeschrijving Het West Ouder Wijzer project omvat de voorbereiding, uitvoering en evaluatie van twee pilotgroepen, uitgevoerd op de locatie Buurtsalon Jeltje in de wijk Oud-West en de locatie van Buurtkamer De Corantijn in de wijk De Baarsjes. Kenmerk van het WOW project is de wijkgerichte opzet in het “vrije veld”, geïnitieerd door senioren die zelf een centrale rol vervullen als groepsondersteuner, en niet zoals bij eerdere GAOW projecten door professionals die werkzaam zijn bij een zorgorganisatie. Initiatiefnemer van het project is Marja Peltenburg (MP), lid van stadsdorp VondelHelmers, als voormalig fysiotherapeut verbonden aan Fit in West (beweegprogramma, deeluitmakend van Health Tour Amsterdam/ Tour 66 De Baarsjes en Oud-West) en als actieve burger lid van de

9

projectgroep ‘Activiteiten voor senioren’. Deze projectgroep is een door de gemeente Amsterdam geïnitieerde groep die bestaat uit zorg- en welzijnswerkers uit de buurt en een aandachtsfunctionaris vanuit het stadsdeel West. De groep heeft als taak meer activiteiten voor en met name ook door senioren op te zetten vanuit Buurtsalon Jeltje. Zoals beschreven in de aanleiding, ontstond de inspiratie wat met het GAOW programma te gaan doen door een presentatie van de HvA op een bijeenkomst met vertegenwoordigers van stadsdorpen. MP vond de doelstelling en werkwijze van GAOW goed aansluiten bij wat de projectgroep ‘Activiteiten voor senioren’ in Buurtsalon Jeltje samen met de buurt wilde gaan opzetten. Ze vond het programma aansprekend omdat het vanuit deelnemers zelf is, gericht op het versterken van eigen regie en het aanspreken van eigen kracht. Tevens veronderstelde MP dat het GAOW programma goed zou aansluiten bij de al lopende activiteiten omdat meer aandacht gegeven kon worden aan persoonlijke zingeving, gerelateerd aan dagelijkse activiteiten, en aan intrinsieke motivatie om (figuurlijk) in beweging te komen en te blijven. In de woorden van MP: ‘Wat maakt dat je je bed uitkomt?’ Samen met de docent-onderzoekers van de HvA en het Stadsdeel West is de gezamenlijke intentie uitgesproken toepassingsmogelijkheden van het GAOW programma in de wijk te willen verkennen, buiten de (zorg-) organisaties, waarbij senioren uit de wijk een centrale rol hebben in de opzet en uitvoer van het programma. Voor alle partijen is dit een nieuwe wijze van werken, met als kernvraag of en hoe het mogelijk is het programma dichtbij, van onderop te organiseren, en in hoeverre het lukt laagdrempelig (meer) oudere buurtbewoners te bereiken en te betrekken. De ervaring bij alle voorgaande GAOW projecten, die geïnitieerd waren door professionals vanuit een zorgorganisatie, was dat het zeer tijdsintensief en lastig was om in contact te komen met ouderen. Tevens was doorgroei als zelfsturende groep, zonder professionele groepsondersteuner, bij geen van de voorgaande GAOW groepen mogelijk gebleken. Het projectidee is door MP bij de stadsdorpen in Oud-West en De Baarsjes toegelicht, met de vraag of er gemotiveerde senioren waren de groepen zouden willen begeleiden. Joke Bakker (JB), lid van stadsdorp Bellamybuurt, is op basis hiervan de mede-initiatiefnemer en mede-kartrekker van het project geworden. Door de senioren en docent-onderzoekers van de HvA is een gezamenlijk projectplan met begroting opgesteld en ingediend bij het Stadsdeel West. Het projectplan omvatte een op-maat “in-community” scholing voor de groepsondersteuners, en het monitoren en evalueren van het project. Het Stadsdeel heeft op basis van dit projectplan groen licht gegeven voor twee pilots, uit te voeren in de wijken Oud-West en De Baarsjes. Naast een aanvraag bij het Stadsdeel West hebben de senioren een deelprojectplan met subsidieaanvraag ingediend bij de regiegroepen, met het doel het initiatief duurzaam in te bedden in de wijk met een structurele rol voor de senioren. De regiegroepen beheren de budgetten van de gemeente voor buurtinitiatieven. Het Stadsdeel West is samen met de regiegroepen van de betrokken buurten, Bellamy-, Borger-, Da Costa- en Vondelbuurt en De Baarsjes, opdrachtgever van het project.

10

Financiering van het project is in het kader van WMO-innovatie, gericht op activering, participatie en ondersteuning van ouderen in de wijk. Het Stadsdeel West financiert vanuit de WMO-gebiedsgelden de voorbereiding, uitvoering en evaluatie van het project. De regiegroepen financieren de groepsondersteuning door de senioren, het gebruik van de locaties en materialen. De uitvoeringstijd van het project is gekoppeld aan het subsidiejaar 2017, met een uitloop van de projectactiviteiten in de eerste maanden van 2018. De projectgroep bestaat uit:

- de groepsondersteuners van de twee pilotgroepen. Dit zijn de twee initiatiefnemende senioren en de professional. De senioren zijn de motor van het WOW project. De professional is een eerstelijns ergotherapeut die de post-HBO cursus GAOW heeft gevolgd en de wijk goed kent als voormalig werkgebied. Per groep vormen een senior en de ergotherapeut een duo dat samen de groepsbijeenkomsten voorbereidt en ondersteunt;

- de docent-onderzoekers van het lectoraat Ergotherapie - Participatie en Omgeving van de HvA. Zij verzorgen de op-maat scholing en monitoren en evalueren het project;

- student-onderzoekers. Zij zijn in het tweede halfjaar van het WOW project (feb-juni 2018) betrokken geweest bij de evaluatie d.m.v. een afstudeerproject in opdracht van het lectoraat Ergotherapie - Participatie en Omgeving (Huijg, Streefkerk & Mank, 2018).

1.4 Doelstelling en doelgroep Hoofddoel Hoofddoel van het project is het introduceren, uitvoeren en evalueren van het West Ouder Wijzer programma in twee wijken in Amsterdam West op de locaties Buurtsalon Jeltje in Oud-West en Buurtkamer De Corantijn in De Baarsjes, om oudere wijkbewoners te ondersteunen en te versterken zo lang en zo prettig mogelijk te wonen en leven, thuis en in de buurt. Subdoelen

- Verkennen en versterken van samenwerking in de wijk met het oog op het bereiken en werven van ouderen voor deelname aan de groepsbijeenkomsten;

- Verkennen van behoeften en mogelijkheden voor voortzetting van de twee pilotgroepen als zelfsturende groepen;

- Verkennen en faciliteren van de voorwaarden voor doorstart van het project in twee pilotwijken;

- Verkennen van de mogelijkheden voor uitrol van het project naar andere wijken in Amsterdam West en ook andere stadsdelen;

- Monitoren en evalueren van het project naar ervaringen en resultaat; - Evaluatie en rapportage aan de opdracht- en subsidiegevers.

11

Doelgroep De primaire doelgroep bestaat uit thuiswonende ouderen die het belangrijk vinden stil te staan bij wat ouder worden voor hen betekent, nu en in de toekomst, en ervaringen willen delen in een groep leeftijdsgenoten om op (pro-)actieve wijze aan persoonlijk ervaren gezondheid en welbevinden te werken. Er is geen leeftijdsgrens. Deelname vindt plaat op basis van interesse en motivatie. Bij het bereiken en werven van de doelgroep gaat specifieke aandacht uit naar (dreigend) kwetsbare en sociaal geïsoleerde ouderen die zich minder makkelijk aansluiten bij bestaande initiatieven en activiteiten. Intermediaire doelgroepen De intermediaire doelgroepen van het West Ouder Wijzer project zijn:

- de groepsondersteuners, de senioren en ergotherapeut, met het oog op hun ervaringen m.b.t. het samen voorbereiden en ondersteunen van de groepsbijeenkomsten;

- de samenwerkingspartners in de wijk met een gemeenschappelijke doelstelling, met het oog op het bereiken en werven van ouderen voor deelname;

- het Stadsdeel West en betrokken regiegroepen, met het oog op de leerervaringen die het project oplevert m.b.t. doorgroei en verankering;

- de Hogeschool van Amsterdam, Lectoraat Ergotherapie – Participatie en Omgeving, die het raamwerk van het Gezond Actief Ouder Worden programma biedt, de scholing op-maat ontwikkelt en het project monitort en evalueert, met het oog op kennisontwikkeling m.b.t. toepassingsmogelijkheden van het programma en contextuele verbetering en bijstelling van het programma.

12

2. PLAN VAN AANPAK Dit hoofdstuk beschrijft hoe het project is opgezet en geëvalueerd. Het plan van aanpak is onderscheiden in drie fasen: voorbereiding, uitvoering en evaluatie. De drie fasen zijn in onderstaande paragrafen uitgewerkt. 2.1 Voorbereiding In de voorbereiding van de twee pilotgroepen heeft de projectgroep zich op de volgende onderwerpen gericht:

- nader kennismaken met de visie, inhoud en werkwijze van het GAOW programma; - vaststellen van de contouren voor de inrichting van de pilots; - afstemmen van de rollen, taken en verantwoordelijkheden van de groepsondersteuners; - concretiseren van de evaluatiedoelstellingen en -vragen.

Om nader kennis te maken met de visie, inhoud en werkwijze van het GAOW programma heeft de HvA een op-maat scholing gemaakt. Deze bestond uit vier dagdelen. De inhoud richtte zich op het doel, de werkwijze, het gebruik van de GAOW toolkit en competenties van de groepsondersteuner met specifieke aandacht voor de samenwerking van de senioren en ergotherapeut. De start bestond uit een wandeling door de wijk om de buurt, voorzieningen en activiteiten in de buurt en ook elkaar beter te leren kennen. Tijdens de scholingsactiviteiten zijn praktische, doelgerichte opdrachten uitgevoerd, gericht op het concretiseren van de projectopzet en op het leren werken met onderdelen van de toolkit, gericht op de rol en vaardigheden van de groepsondersteuners en het faciliteren van groepsdynamische processen. 2.2 Uitvoering Het West Ouder Wijzer project is een contextuele, op-maat toepassing van het GAOW programma. De wijze waarop de pilots worden ingericht is door de groepsondersteuners nader vastgesteld. Het raamwerk van het GAOW programma is daarbij steeds als inspiratie gebruikt: aanpassingen en verbijzonderingen voor WOW project zijn naar eigen inzicht toegepast. Keuzes die gemaakt zijn m.b.t. werkwijze, middelen en materialen betreffen onderstaande onderwerpen:

Groepsondersteuning De groepsondersteuning is in handen van de twee senioren en een ergotherapeut die post-HBO geschoold is m.b.t. het GAOW programma. Per groep vormen een senior en de ergotherapeut een duo. Deze koppeling is gekozen vanwege de ervaringsdeskundigheid en levensfase van de senior zodat deelnemers zich kunnen herkennen en deskundigheid van de professional om het groepsproces te faciliteren.

13

Op-maat toepassing Een basis GAOW programma start met vier tot vijf bijeenkomsten en kan naar gelang mogelijkheden en behoeften worden uitgebreid naar tien tot vijftien bijeenkomsten of meer. Veel GAOW programma’s, zoals “Vitaal blijven meedoen” (Cordaan) en “Ouder Wijzer” (Prezens), gaan uit van zes tot tien begeleide bijeenkomsten. De kernvraag voor het WOW project betreffende de inzet van de professional was: “zijn zes bijeenkomsten voldoende om een groep te vormen, thema’s te verkennen die spelen, en is voortzetting na deze zes bijeenkomsten mogelijk zonder ondersteuning van de professional?”. De achtergrond van deze vraag vormt de intentie toe te willen werken naar een zelfsturende groep. Het is dan van belang dit vanaf het begin duidelijk te maken en van invloed op de gekozen manieren van doen. Voor het WOW project is de keuze gemaakt een programma van zes begeleide bijeenkomsten, van elk tweeëneenhalf uur gedurende drie maanden, aan te bieden. Naast de groepsbijeenkomsten zijn, net als in het GAOW programma, individuele gesprekken mogelijk indien nodig of gewenst. Visie Het groepsdynamische proces is een proces op basis van gelijkwaardigheid tussen de senior groepsondersteuner, professional en deelnemers: de senior groepsondersteuner als ervaringsdeskundige in een zelfde levensfase als de deelnemers is een soort rolmodel, de professional heeft een rol als procesbegeleider en de deelnemers verkennen welke onderwerpen betekenis hebben, nu en in de toekomst. Methodieken Methoden op het gebied van gezondheidsbevordering, gedragsverandering en de presentiebenadering worden als inspiratiebronnen benut om betekenis en resultaat voor alle deelnemers te realiseren. Ondersteunend materiaal De GAOW toolkit biedt inspiratie en praktische handreikingen voor werkvormen die ingezet kunnen worden in de groepsbijeenkomsten en voorbeelden van PR materialen voor het werven van deelnemers. Het materiaal is digitaal beschikbaar via een Dropboxmap. Voor het West Ouder Wijzer project worden deze ondersteunende materialen naar eigen inzicht aangepast, aansluitend bij wat in de groepen naar voren komt. Met betrekking tot de PR activiteiten is de keuze gemaakt van een eigen logo als beeldmerk, en eigen materialen en strategieën te ontwerpen om een eigen, herkenbaar gezicht voor ouderen en samenwerkingspartners in de buurt te krijgen. Werkwijze Deelnemers aan een GAOW programma worden middels praktische, ervaringsgerichte werkwijzen gestimuleerd om mogelijkheden in zichzelf en in hun woon- en leefomgeving

14

te ontdekken, te gebruiken en te ontwikkelen. Deelnemers bepalen zelf de inhoud van de groepsbijeenkomsten. Daarbij kunnen de tien basisthema’s als inspiratie gebruikt worden om de groepsbijeenkomsten vorm te geven. Voor het West Ouder Wijzer project is als werkwijze gekozen het concept positieve gezondheid (Huber, 2013) en de bijhorende zes dimensies van gezondheid te gebruiken om onderwerpen vast te stellen en uit te diepen (zie bijlage 1: Gespreksinstrument IPH, 2016). De werkwijze is vraaggericht en vraagverhelderend, en richt zich op het vergroten van gezondheidsvaardigheden door bewustwording en inzichtelijk maken wat speelt in iemands leven door zichzelf en anderen vragen te stellen, overzicht te maken van wat mogelijk is, acties te plannen, uit te voeren, en te monitoren of men op de juiste weg is. Werving deelnemers Het bereiken en werven van deelnemers is bij veel voorgaande GAOW projecten als het meest lastige onderdeel ervaren. De opzet van het West Ouder Wijzer project is dat ouderen deelnemen op basis van interesse en motivatie. Tevens is de intentie (dreigend) kwetsbare en sociaal geïsoleerde ouderen te bereiken. Om de doelgroep te bereiken is het nodig ouderen zelf, naastbetrokkenen en intermediairs informatie over het programma te geven. De initiatief nemende senioren benutten daarvoor hun eigen netwerken, leggen contacten en bouwen samenwerking op met verschillende zorg- en welzijnspartners in de buurt, zoals sociale- en wijkzorgteams, wijkverpleegkundigen, praktijkondersteuners, medewerkers van huiskamers, en wordt aangesloten bij bestaande activiteiten in de buurt zoals dialoogtafels, eettafelprojecten. Flyers en affiches worden ingezet op plekken waar veel ouderen komen, zoals bibliotheek, buurtkamers, huisarts, apotheek, supermarkt etc. Locaties De keuze van de locatie voor de groepsbijeenkomsten vraagt om een zorgvuldige afweging met het oog op uitstraling, aantrekkelijkheid en bereikbaarheid voor ouderen in de wijk. De initiatief nemende senioren hebben een leidende rol in het kiezen en verzorgen van een passende locatie. Voorkeur gaat uit naar een locatie die losstaat van een zorgorganisatie en dichtbij is waar de deelnemers wonen, zoals bijvoorbeeld de buurtkamers. Voor het WOW project zijn Buurtsalon Jeltje in de wijk Oud-West en Buurtkamer de Corantijn in De Baarsjes als locatie gekozen. Buurtsalon Jeltje is een huiskamer en ontmoetingsplek voor de buurt waar verschillende sociale, recreatieve en beweegactiviteiten georganiseerd worden, koffie, thee en maaltijden gebruikt kunnen worden. Buurtkamer De Corantijn heeft ook de functie van ontmoetingsplek voor buurtbewoners waar o.a. verschillende workshops en cursussen georganiseerd worden. Middelen, materialen en sfeer Voor de uitvoering van de bijeenkomsten is voor elke deelnemer een werkmap, met daarin een boekje “Wijkgids 65+ Oud West” een blocnote en een pen. Elke bijeenkomst is er thee en koffie, een cake gemaakt door één van de groepsondersteuners, belangrijk

15

als teken van aandacht, tijd en zorg, en er staan verse bloemen op tafel die na afloop aan één van de deelnemers worden meegegeven. Voor de verschillende werkvormen is er een flip-over, A4 en A3 tekenpapier, memo’s viltstiften, kleurpotloden en linialen. Elke bijeenkomst wordt vooraf gegaan door een welkomstmail van de groepsondersteuners aan de deelnemers met een herinnering aan wat besproken en afgesproken is voor de komende bijeenkomst.

2.3 Evaluatie In aansluiting op de doelstelling van het project, zijn een hoofdvraag en deelvragen opgesteld om het project te evalueren. Hoofdvraag Hoe wordt het West Ouder Wijzer project door belangstellende ouderen en tussen-/ sleutelpersonen in de wijk ontvangen, en wat zijn de ervaringen van de deelnemers aan de groepsbijeenkomsten en van de senior en ergotherapeut groepsondersteuners met het project? Kernvraag daarbij betreft de opbouw en groepsondersteuning die het duo senior en professional biedt: zijn zes ondersteunde bijeenkomsten voldoende om een groep te vormen, thema’s te verkennen die spelen, en is voortzetting na deze zes bijeenkomsten mogelijk zonder ondersteuning? Deelvragen

1. Hoe is het project uitgevoerd? a. Hoe is de werving verlopen? b. Hoe verlopen de groepsbijeenkomsten?

2. Wat zijn de ervaringen van de betrokkenen? a. Wat zijn de ervaringen van de deelnemers? b. Wat zijn de ervaringen van de groepsondersteuners?

Methode De evaluatiemethode is gebaseerd op participatief actieonderzoek. Dat betekent dat het project kennis oplevert over een specifieke contextuele toepassing van het GAOW programma, West Ouder Wijzer, en bijdraagt aan (implementatie van) verandering. Ervaringen met de werkwijze, middelen en materialen worden vanuit de perspectieven van de deelnemers en groepsondersteuners tijdens de uitvoering van het project in kaart gebracht, geëvalueerd en waar nodig bijgesteld. Om de vraagstelling te beantwoorden is een mix van beschrijvende kwantitatieve methoden en voornamelijk kwalitatieve methoden gebruikt. Daarbij gaat het om het:

- in kaart brengen van deelnemer gegevens per bijeenkomst; - scoren en waarderen wat deelname aan het groepsprogramma betekent vanuit

deelnemersperspectief m.b.v. de individuele reflectietool ‘Mijn positieve gezondheid’ (zie bijlage 1);

16

- bijhouden van logboekaantekeningen met ervaringen en reflecties door de groepsondersteuners;

- uitwisselen van ervaringen in evaluatieve reflectiebijeenkomsten door de groepsondersteuners;

- beschrijven van het verloop en de inhoud van een groepsbijeenkomst per pilotgroep d.m.v. een participerende observatie door één van de docent-onderzoekers;

- in kaart brengen van ervaringen van de groepsondersteuners d.m.v. semi-gestructureerde interviews door student-onderzoekers (in het kader van een afstudeerproject);

- in kaart brengen van ervaringen van deelnemers aan de pilotgroepen d.m.v. semi-gestructureerde interviews door student-onderzoekers (in het kader van een afstudeerproject).

Gegevens verzameling

- De groepsondersteuners noteren NAW gegevens van de deelnemers en houden de aanwezigheid van de deelnemers per bijeenkomst bij op een deelnemerslijst;

- De groepsondersteuners houden korte aantekeningen bij van de groepsbijeenkomsten m.b.t. proces, inhoud en aandachtspunten per deelnemer;

- De groepsondersteuners houden een persoonlijk logboek bij met eigen ervaringen en reflecties;

- De onderzoeker maakt aantekeningen en geluidsopnames (bij toestemming van de deelnemers) van de participerende observaties tijdens een aantal groepsbijeenkomsten, en werkt deze zoveel mogelijk verbatim uit. Verslag van de participerende observaties wordt aan de deelnemers teruggekoppeld (member check);

- De student-onderzoekers maken een topiclijst voor de interviews met de groepsondersteuners en een aantal deelnemers. De topiclijsten zijn gebaseerd op het voorliggende literatuuronderzoek. Van de interviews worden aantekeningen en geluidsopnames gemaakt (bij toestemming). Deze zijn zoveel mogelijk verbatim getranscribeerd. De samenvattende transcripties worden teruggekoppeld naar de geïnterviewde groepsondersteuners en deelnemers (member check).

Meting en waardering resultaten deelnemersperspectief Voor het vaststellen van de thema’s die in de groepsbijeenkomsten uitgewerkt worden, worden de zes dimensies van het spinnenwebmodel, gebaseerd op het concept positieve gezondheid (Huber, 2013), als centrale kapstok gebruikt (zie bijlage 1). Het spinnenwebmodel wordt tevens gebruikt om het resultaat van meedoen aan de groepsbijeenkomsten vanuit deelnemersperspectief te waarderen en, indien mogelijk, te meten. Dat houdt in dat bij aanvang (tijdens de eerste bijeenkomst) en bij de afronding (tijdens de zesde bijeenkomst) elke deelnemer zijn persoonlijke waardering (score) per dimensie op het spinnenwebmodel invult. Met de groep wordt gereflecteerd op de begin- en eindscores, welke verschillen naar voren komen (uit te drukken in gezondheidsoppervlak), wat achtergronden zijn van verschillen (meer, minder, gelijk) en wat de betekenis is van verschillen of gelijk blijven.

17

Analyse Binnen participatief actieonderzoek wordt gedurende het proces voortdurend en systematisch gebruik gemaakt van de reeds verzamelde data. Dat is gebeurd in de intervisie- en evaluatiebesprekingen, waarna vaak meteen actie ondernomen is. Bijvoorbeeld in de voorbereiding voor de volgende bijeenkomst. Dit verslag is een beschrijvende weergave van belangrijkste verzamelde gegevens, waarvan de analyse heeft geleid tot een antwoord op de centrale vraag in de conclusie. Kwaliteitsbewaking De kwaliteit van het project wordt procesmatig bewaakt door intervisie- en evaluatiebijeenkomsten van en met de projectgroepleden, waarbij gezamenlijk gereflecteerd wordt op het proces en de verzamelde data. Proces van kwaliteitsbewaking start bij de op-maat scholing en wordt vervolgd gedurende de hele projectuitvoer. Bij de intervisie- en evaluatiebijeenkomsten worden de logboeken met ervaringen en reflecties van de groepsondersteuners benut, de verslagen van de participerende observaties van de onderzoeker, en de bachelor thesis en het bijhorende advies van de student-onderzoekers. Implementatie van verandering Om het project te verankeren en te verduurzamen wordt verkend of en hoe een doorstart van West Ouder Wijzer binnen de twee pilotwijken mogelijk is. Tevens worden de mogelijkheden voor uitrol naar andere wijken in Amsterdam West en andere stadsdelen verkend. Bij een positieve evaluatie van het project is de intentie van projectgroep tevens bij te dragen aan het uitrollen van West Ouder Wijzer naar andere steden in Nederland.

18

3. VERLOOP EN RESULTATEN Dit hoofdstuk beschrijft aan de hand van de twee opgestelde deelvragen hoe het project is uitgevoerd en verlopen, en wat de ervaringen zijn van de deelnemers en groepsondersteuners. Tevens zijn de resultaten uit het studenten-onderzoek benut (Huijg, Streefkerk & Mank, 2018). Dit richtte zich op de vraag: Hoe ervaren de senior groepsondersteuners, de professional en de deelnemende ouderen de begeleiding binnen het WOW programma en wat voor advies kan er gegeven worden voor een volgend WOW programma? Verloop en resultaten zijn per pilotgroep beschreven. Overkoepelende ervaringen m.b.t. het project zijn samengevoegd. 3.1 Projectproces Het proces van het West Ouder Wijzer project is in onderstaand schema weergegeven: Jaar 2017 2017 2017 2017 2017 2017 2017 2017

Maand/

Activiteiten

April Mei Juni Juli Aug Sept Okt Nov

Projectgroep Start

projectgroep

Overleg

projectgroep,

stadsdeel

West

Overleg

projectgroep,

stadsdeel

West

Voorbereiding

project

Voorbereiding

project

Overleg

regiegroepen

Voorbereiding

project

Voorbereiding

project

Scholing HvA Op-maat

scholing

dagdeel 1

Op-maat

scholing

dagdeel 2 en 3

Op-maat

scholing

dagdeel 4

PR en werving PR en werving

pilot 1 en 2

PR en werving

pilot 1 en 2

PR en werving

pilot 1 en 2

Informatiebije

enkomst

Bellamy

Buurtmuseum

PR en werving

pilot 2

Pilot 1 Bijeenkomst 1

Buurtsalon

Jeltje

Bijeenkomst 2

Buurtsalon

Jeltje

Pilot 2

Monitoring

HvA

Participerend

e observatie

informatiebije

enkomst

Bellamy

Buurtmuseum

Onderzoek

HvA &

afstudeerproj

ect

Reflectie en

evaluatie

Groepsonders

teuners en

HvA docent-

onderzoekers

Vervolg

WOW-plus

19

groepen

Vervolg sub-

WOW

groepen

Jaar 2017 2017 2018 2018 2018 2018 2018 2018

Maand/

Activiteiten

Dec Jan Feb Maart April Mei Juni

Projectgroep

Scholing HvA

PR en werving PR en werving

pilot 2

PR en werving

pilot 2

Pilot 1 Bijeenkomst 3

en 4 Buurtsalon

Jeltje

Bijeenkomst

5 Buurtsalon

Jeltje

Pilot 2 Bijeenkomst 1

De Corantijn

Bijeenkomst

2 en 3 De

Corantijn

Bijeenkomst 4

en 5 De

Corantijn

Bijeenkomst 6

De Corantijn

Monitoring

HvA

Participeren

de

observatie

groepsbijeen

komst 5

Buurt Salon

Jeltje

Participerend

e observatie

groepsbijeenk

omst 4 De

Corantijn

Onderzoek

HvA &

afstudeerproj

ect

Onderzoeksvo

orstel &

Literaturstudi

e

Participerend

e observatie

bijeenkomst 6

De Corantijn

Interviews

deelnemers

en

groepsonderst

euners

Afstudeerproj

ect HvA

Interviews

deelnemers

en

groepsonderst

euners

Presentatie

afstudeerproj

ect HvA

Reflectie en

evaluatie

Groepsonders

teuners en

HvA docent-

onderzoekers

Groepsonders

teuners,

student-

onderzoekers

en HvA

docent-

onderzoeker

Groepsonders

teuners,

stadsdeel

West en HvA

docent-

onderzoekers

Groepsonders

teuners, HvA

docent-

onderzoekers,

student-

onderzoekers

Vervolg

WOW-plus

groepen

Start WOW-

plus groep

Bellamy

Buurtmuseum

Start WOW-

plus groep De

Corantijn

Vervolg

WOW-plus

groepen

Vervolg

WOW-plus

groepen

Vervolg sub-

WOW

groepen

Start sub-

WOW groep

‘Voor draad

ermee’

Vervolg sub-

WOW groep

‘Voor draad

ermee’

Vervolg sub-

WOW groep

‘Voor draad

ermee’

Vervolg sub-

WOW groep

‘Voor draad

ermee’

Vervolg sub-

WOW groep

‘Voor draad

ermee’

20

3.2 Procesbeschrijving De eerste deelvraag “Hoe is het project uitgevoerd?” is in onderstaande paragrafen aan de hand van de volgende twee subvragen beschreven:

- Hoe is de werving verlopen? - Hoe verlopen de groepsbijeenkomsten?

3.2.1 Verloop werving De PR en wervingsactiviteiten zijn vooral door de senior groepsondersteuners uitgevoerd vanwege hun binding met en bekendheid in de wijk en eigen buurt. De ergotherapeut heeft in haar netwerken in zorg en welzijn tevens bekendheid aan het project gegeven. De PR activiteiten die zijn uitgevoerd om het project bekendheid te geven en om deelnemers te werven, zijn:

- Logo ontworpen en toegepast bij alle communicatiemiddelen; - Flyers, posters en briefkaarten gemaakt. Deze zijn verspreid in openbare gelegenheden:

openbare bibliotheek, prikbord apotheken, prikbord Albert Heijn, bij buurtcentra zoals Buurtsalon Jeltje, De Horizon, De Tagerijn, gezondheidscentra en huisartsen (zie bijlage 2). Briefkaarten zijn tevens persoonlijk overhandigd aan geïnteresseerde ouderen;

- Contact gelegd met intermediaire doelgroepen, d.w.z. samenwerkingspartners in de wijk rondom dezelfde primaire doelgroep en doelstelling. Gebruikte activiteiten en middelen:

o Pitch voor de projectgroep ‘Activiteiten voor senioren’ in Buurtsalon Jeltje; o Pitches bij de regiegroepen voor (mede) financiering via budget voor

buurtinitiatieven; o Pitches bij wijkzorgnetwerken in De Baarsjes en Oud-West; o Contact met de welzijnscoach Oud-West; o Bijwonen informatiebijeenkomst over eenzaamheid in buurthuis de Tagerijn; o Deelname en pitch bij bijeenkomst van sociale ondernemers in Amsterdam West; o Item over WOW in de nieuwsbrief van ABC Alliantie West.

Daarnaast is direct contact gemaakt met de primaire doelgroep. De gebruikte activiteiten en middelen zijn:

- Burenactiviteit op burendag in het Bellamy Buurtmuseum: uitreiken van briefkaarten met informatie over de groepsbijeenkomsten (wat, wanneer, waar en hoe opgeven);

- Informatie op websites en nieuwsbrieven van de stadsdorpen van Oud-West: VondelHelmers, De Baarsjes, Overtoomse Sluis en Postjesbuurt;

- Informatie op buurtborrel van de stadsdorpen Bellamy, Postjesbuurt en VondelHelmers; - Direct contact met potentiele deelnemers door de senior groepsondersteuners.

De eerste wervingsperiode is afgerond met een informatiebijeenkomst over het WOW programma voor geïnteresseerden Naast ouderen zijn ook sleutelpersonen in de wijk als mogelijke signaleerders en verwijzers uitgenodigd.

21

Werkwijze en verloop informatiebijeenkomst Voor de beide pilotlocaties heeft op 5 oktober 2017 een informatiebijeenkomst in het Bellamy Buurtmuseum plaatsgevonden over de werkwijze en hoe de inhoud samen met de deelnemers tot stand komt. Aantal belangstellenden:

- Zes belangstellenden zijn aanwezig, één afmelding; - Vijf van de zes aanwezigen zijn bewoners van Oud-West, één aanwezige komt uit Oost; - Vijf van de zes aanwezigen overwegen mee te gaan doen in Buurtsalon Jeltje, één van

hen is belangstellend om groepsondersteuner te worden; - Er zijn geen belangstellenden voor de bijeenkomsten in Buurtkamer De Corantijn; - Van de uitgenodigde zorg- en welzijnsorganisaties is niemand aanwezig.

Gebruikte materialen en middelen bij informatiebijeenkomst:

- PowerPoint presentatie; - Flap-over en post-its; - WOW briefkaarten en A5 flyers.

Een korte PowerPointpresentatie is als introductie gebruikt. Aan de aanwezigen is aansluitend een oriënterende vraag gesteld over wat ze als prettig of onprettig ervaren m.b.t. ouder worden. Doel hiervan was duidelijk te maken dat de inhoud van de WOW bijeenkomsten door deelnemers zelf wordt ingevuld. Deelnemers noteerden hun reacties, vragen en wensen op memo’s. Deze zijn op een flap door de groepsondersteuners verzameld en gegroepeerd. Resultaat eerste wervingsperiode De vijf ouderen die op de informatiebijeenkomst hebben aangegeven mee te willen doen vormen de eerste pilotgroep. De bijeenkomsten vinden plaats in Buurtsalon Jeltje. Eerste themabijeenkomst is op 20 oktober 2017. Het voornemen de tweede pilotgroep in Buurtkamer De Corantijn parallel aan de eerste pilotgroep te laten lopen is niet gelukt. Deze ervaringen leerden dat promotie van het WOW programma in een andere, niet bekende buurt voor de senior groepsondersteuner veel moeilijker is dan in de eigen buurt. Om de tweede groep toch te kunnen starten, is na de informatiebijeenkomst een tweede wervingsperiode van pitches en contact maken met samenwerkingspartners en ouderen in de buurt gestart. Startdatum voor de tweede pilotgroep is vastgesteld op 15 december 2017. Impressie van wat naar voren komt tijdens de informatiebijeenkomst

Groepsondersteuners: - ‘Ik weet dat er veel mensen zijn die iets met elkaar willen en elkaar nog niet vinden.’ - ‘(…) die kennis en ervaringen gaan we uitwisselen. Het is een zelf-doe groep. Heeft relatie

met hele leven.’

22

- ‘Het gaat om veranderingen. Hoe ga je veranderingen in gang zetten? Door verhalen te vertellen, ervaringen te delen, te luisteren, te vertellen, te doen, ontdekken, ervaren. Je betrokken voelen, invloed uitoefenen, op je eigen leven, in je omgeving.’

- ‘Er zijn vijf bijeenkomsten, met een open einde. Het kan doorgaan. Belangrijk zijn zelf doen, zelf informatie opzoeken. Dat heeft meer kracht en je onthoudt het langer.’

Belangstellende ouderen: - ‘Burenhulp is er niet meer. Dure huren, hoge hypotheken. Je kan vallen zonder dat

iemand het opmerkt. Dat houdt veel mensen bezig.’ - ‘Tussen willen en doen, en kunnen doen, zit een heel veld.’ - ‘Helder’ - ‘Verduidelijkend’ - ‘Mooi initiatief’ - ‘Spinnenweb [Mijn positieve gezondheid] is goed. Leuk om over na te denken.’

Tweede wervingsperiode Voor het werven van de tweede groep hebben de groepsondersteuners besloten geen informatiebijeenkomst meer te organiseren, maar de eerste groepsbijeenkomst (van in totaal zes) direct een actieve, inhoudelijk invulling te geven gericht op onderwerpverkenning en het verduidelijken van de werkwijze. Dit vanuit de zienswijze dat het geen cursus is, maar deelnemers zelf de inhoud bepalen en daar actief mee aan het werk gaan: ‘niet vertellen maar gewoon doen vanuit de gedachte “je ontdekt wel wat het is”.’ Tevens besluiten de groepsondersteuners om, naast het werven via het wijkzorgnetwerk en de teams van ABC Alliantie West, meer contact met de doelgroep zelf te maken. Daartoe zijn de volgende PR- en wervingsactiviteiten ondernomen:

- Flyers, posters, briefkaarten aangepast voor WOW De Corantijn; - Overleg met stadsdorp Postjesweg: daarin komt naar voren dat de Corantijnbuurt

overeenkomsten heeft met Oud-West en het WOW programma goed ontvangen wordt door het stadsdorp. Het stadsdorp plaatst een tekst over WOW op hun website en in hun nieuwbrief;

- Presentatie over en promotie van WOW bij buurtborrel van stadsdorp Postjesbuurt. Dit levert de ervaring dat het leuke dorpelingen zijn en dat ze goede doelgroep kunnen zijn. Drie mensen vulden de briefkaart in, waarvan één zich echt geïnteresseerd toont. Bij de startbijeenkomst in De Corantijn is geen van deze drie mensen aanwezig.

Promotie op andere locaties omvat:

- Promotiemateriaal opgehangen in buurtkamers van de Hudsonhof en de Wending (buurtkamer van de Chassébuurt, in samenwerking met Cordaan. Hier is o.a. elke dag een theetafel);

- Mails verstuurd, met verzoek promotie te maken, aan Buurtkamers De Tagerijn en De Corantijn. Tevens aan stadsdorp Postjesbuurt, ABC-spreekuur op De Corantijn en Cordaan op Nieuw Vredenburgh;

23

- Posters opgehangen bij huisarts Postjesweg, Albert Heijn Postjesweg, Hudsonhof. en gesprek met de ouderenwerker in Buurtkamer De Tagerijn. Ervaring: Er blijkt onderling contact en interesse te zijn voor het WOW project. Evaluatie van beide pilots zal worden gevolgd door de ouderenwerker, met het oogmerk het volgend jaar elders te kunnen uitzetten. De ouderenwerker geeft aan dat het voor De Baarsjes van belang is sleutelfiguren uit de wijk zelf te vinden; hij heeft hier oog voor. Tevens geeft hij aan dat er verschil in buurten is binnen De Baarsjes, waarbij de Jan Mayenbuurt bij de armste buurten hoort, met veel autochtone ouderen. De continue vraag is hoe je hen in beweging brengt. Zorginstelling Cordaan is een belangrijke speler in dit veld. Aansluitende actie senior groepsondersteuner: nogmaals contact gelegd met Cordaan in Nieuw Vredenburgh;

- Presentatie over WOW project in theesalon in De Corantijn. Hier waren vijf senioren uit de buurt aanwezig. Informatie over WOW en flyers is uitgedeeld. Ervaring: een knorrige, ietwat zeurderige groep. Geen reactie terug. Men had het gevoel dat de WOW voor hen niet nodig was omdat men in de theesalon al informatie en mogelijkheden in de buurt uitwisselt en men ook op elkaar let.

Resultaat tweede wervingsperiode De PR en wervingsactiviteiten hebben één definitieve aanmelding en drie geïnteresseerde ouderen opgeleverd. Ondanks dit kleine aantal belangstellenden besluiten de groepsondersteuners toch te starten op de vastgestelde datum en er een open groep van te maken en tussentijdse instroom mogelijk te maken door extra PR en mond-tot-mond uitnodigingen. 3.2.2 Verloop groepsbijeenkomsten Het verloop van de groepsbijeenkomsten is beschreven aan de hand van de volgende items:

- Aantal deelnemers - Motivatie om mee te doen - Aanwezigheid per bijeenkomst - Werkwijze - Werkvormen - Onderwerpen - Sfeer, interactie en groepsdynamisch proces - Typering groepsbijeenkomsten - Vervolg en vervolggroepen - Overzicht deelname aan basis- en vervolggroepen

De twee pilotgroepen zijn bij de meeste items apart beschreven. Bij een paar items zijn de twee groepen samengevoegd. Aantal deelnemers Buurtsalon Jeltje

24

Bij de eerste bijeenkomst zijn zes deelnemers aanwezig: vijf zijn op de hoogte door de posters, flyers en waren aanwezig bij informatiebijeenkomst; één heeft wel de informatieposter en flyer gezien maar was niet bij de informatiebijeenkomst. In totaal nemen twaalf belangstellenden deel aan de groepsbijeenkomsten. Deze deelnemers zijn op de hoogte van het WOW programma via:

- de stadsdorpen Bellamy en VondelHelmers 6 - poster 1 - ergotherapeut groepsondersteuner 1 - senior groepsondersteuner 1 - mond-tot-mond 3

Totaal 12 Geografisch: 9 deelnemers komen uit de buurt, 3 deelnemers komen niet uit de buurt. Leeftijd deelnemers: 57 - 83 jaar. Aantal mannen: 1, aantal vrouwen: 11 Buurtkamer De Corantijn Bij de eerste bijeenkomst is één deelnemer aanwezig. De tweede bijeenkomst zijn er vijf deelnemers naast de groepsbegeleiders. In totaal nemen vijf belangstellenden deel aan de groepsbijeenkomsten. Deze deelnemers zijn op de hoogte van het WOW programma via:

- stadsdorp 1 - poster 1 - senior groepsondersteuner 1 - deelnemer uit groep Buurtsalon Jeltje 1 - nieuwsbrief Nieuw Vredenburgh 1

Totaal 5 Geografisch: 2 deelnemers komen uit de Postjesbuurt, 3 deelnemers komen niet uit de buurt. Leeftijd deelnemers: 67 - 78 jaar. Aantal mannen: 1, aantal vrouwen: 4 Motivatie Bijna alle deelnemers hebben een flyer van het WOW programma gezien en wisten hierdoor dat het programma werd georganiseerd. De meest genoemde reden voor deelname is dat de deelnemers graag nieuwe mensen wilden ontmoeten, een aantal omdat ze alleen zijn. Eén van de deelnemers zegt hierover: ‘Ik voelde me een beetje geïsoleerd. Ik dacht ik ga gewoon bij die club eens kijken wat er gebeurt.’ De groepsondersteuners benoemen ook dat de motivatie voor deelname vooral was andere ouderen te ontmoeten: ‘In contact met elkaar is een belangrijk doel en belangrijke wens.’ Voor de Corantijngroep was er aanvankelijk maar één belangstellende. De groep groeide geleidelijk door persoonlijke uitnodigingen en mond-tot-mond reclame. De mond-tot-mond gedeelde ervaring zit in de ervaring wat deelname oplevert, zoals één van de deelnemers dat

25

verwoordde: ‘Omdat ik er zelf zo’n baat bij ondervind.’ In de Corantijngroep doet ook een deelnemer van de Buurtsalon Jeltjegroep mee, die graag een tweede keer aan de groepsbijeenkomsten wil meedoen. Aanwezigheid per bijeenkomst

Bijeenkomst 1 2 3 4 5 6

Jeltje 6 7 8 8 7

Corantijn 1 3 5 5 5 7

Werkwijze en werkvormen West Ouder Wijzer kent geen inhoudelijke agenda. De start op beide locaties was een inventarisatie van waar behoefte aan is vanuit een gemeenschappelijke vraag ‘Wat is prettig of niet prettig bij het ouder worden?’ en ‘Waar wil je aandacht voor hebben?’. Uit de reacties zijn thema’s gedestilleerd. Om te waarborgen dat ieder vrijuit kan deelnemen zijn afspraken gemaakt. De regels waren: persoonlijke verhalen gaan niet de deur uit, met respect naar elkaar luisteren en vragen. Deze regels zijn op een flap-over geschreven en elke bijeenkomst zichtbaar opgehangen Na elke bijeenkomst hadden de groepsondersteuners contact met elkaar over het verloop, aandachtspunten en het maken een “lichte” agenda voor de volgende keer. Voor elke bijeenkomst zijn de deelnemers met een welkomst e-mail herinnerd aan wat besproken was en welke informatie deelnemers ging onderzoeken voor de volgende keer. Gebruikte werkvormen in de twee pilot groepen zijn:

- Zelf afspraken maken voor een veilige groep (op flap en bij elke bijeenkomst ophangen) - Woordenspin maken; - Werkvormen uit de GAOW toolkit: “Activiteitentijdlijn”, “Ankers” en “Sociale

netwerken”. De groepsondersteuners werkten tevoren de opdrachten zelf uit als voorbereiding om eigen ervaringen te (ver)kennen en de opdracht toe te snijden op de groep. Bij de opdracht “Activiteitentijdlijn” gaat het om de vraag welke activiteiten gedaan en welke kan/ga je doen? Bij “Ankers” om de vraag wat gaf en geeft houvast in je leven, wat heb je nodig, mis je? Bij “Sociale netwerken” om de indeling dichtbij en veraf en welke betekenis hebben deze netwerken en mensen voor je? Deelnemers werken tijdens de bijeenkomst zelfstandig of in tweetallen aan een opdracht;

- Tweetallen: vragen aan elkaar; - Centraal ervaringen delen;

26

- Deelnemers onderzoeken zelf een thema tussen de bijeenkomsten en nemen de informatie mee naar de bijeenkomst. Middels ‘lichte intervisie’ bevragen deelnemers elkaar met als leidraad: ‘Wat wil ik er van weten om zelf van te leren?’ en een afsluitende ronde met de vraag ‘Wat neem ik ervan mee?’;

- Kort levensverhaal delen; - Individueel gesprek met één deelnemer over een persoonlijk onderwerp wat niet

passend was om in de groep te delen en bespreken. Onderwerpen Buurtsalon Jeltje

- Wat is prettig en niet prettig van ouder worden - Spinnenweb en pijlers “Mijn positieve gezondheid” - Thema’s rondom wonen - Activiteitentijdlijn - Sociale netwerken

De onderwerpen zijn samen met de deelnemers geconcretiseerd in vijf thema’s. Zoal één van de deelnemers het verwoordt die ‘Bij het oud(er) worden extra aandacht nodig hebben’. Thema’s richten zich op:

- Woonsituatie - Gezondheid - Netwerk (familie, vrienden, buren) - Tijdsbesteding - Zingeving

Buurtkamer De Corantijn

- Spinnenweb en pijlers ‘Mijn positieve gezondheid’ - Bewegen en voeding - Activiteitentijdlijn - Ankers

Sfeer, interactie en groepsdynamisch proces: verschillen en overeenkomsten De groep in Buurtsalon Jeltje en in De Corantijn verschilden sterk van elkaar. De deelnemers van de Buurtsalon Jeltjegroep waren praktischer ingesteld, zowel wat betreft onderwerpen als ‘doen’ tijdens de bijeenkomsten, en waardeerden de ervaringsgerichte werkwijze zoals één van hen aangaf bij de afronding van een bijeenkomst: ‘Als je iets doet met andere mensen word je vrolijk van. Geeft nieuwe energie, pept je op.’ Eén van de groepsondersteuners typeert de Buurtsalon Jeltjegroep met de woorden: ‘Een praktische doe-groep, waar mensen heel blij waren dat ze zelf dingen konden ontdekken, onderzoeken in plaats van dat hun een college gegeven werd.’ Deelnemers van de Corantijngroep daarentegen hadden meer moeite om werkvormen praktisch uit te werken. Deelnemers wilden liever ervaringen delen. De onderwerpen zetten hen letterlijk aan het denken. Dat denken ging ook thuis door. Gedachten en reflecties vormden

27

vaak het begin van een nieuwe bijeenkomst. Zingeving bleek een gedeeld thema bij de deelnemers van de Corantijngroep. In deze groep kwamen abstractere onderwerpen ter sprake en andersoortige vragen en problematiek dan in de Buurtsalon Jeltjegroep. Zoals een deelnemer die blijft hangen in zijn passie zich te verzetten tegen hulpverleners ‘Het zijn domme mensen’, een deelnemer die zichzelf de vraag stelt of hij naar een andere woonplaats moet gaan verhuizen en een deelnemer die na een ongeval (met NAH en visuele beperkingen als gevolg) voor de vraag staat, hoe verder? De groepsondersteuners veronderstelden dat deze vragen hen het uitzicht om te kunnen handelen benamen. Er over denken en praten met elkaar sloot aan bij behoeftes. Eén van de groepsondersteuners typeert de Corantijngroep met de woorden: ‘De deelnemers in deze groep zijn veel meer behept zou ik bijna zeggen met problematiek (…) En dan denk ik, het is een problematiek die hen belemmert om te handelen. (…) Dat levert een groot verschil. En daarom denk ik dat ze hier veel meer behoefte hebben aan die vraag die onder die oppervlaktes liggen (…) waar we in salon Jeltje niet eens aan toe zijn gekomen.’ Terugblikkend geven de groepsondersteuners aan dat de start in De Corantijn met een kleine groep mogelijk als voordeel heeft gehad dat het gelijk diepgaand en persoonlijker verliep dan in de Buurtsalon Jeltjegroep: ‘Bij de groep in Jeltje zijn we nooit zoveel verder gekomen. Wie weet wat daar voor problematieken allemaal onder zitten? Maar doordat het meteen een grote groep was, zijn we het veel praktischer gaan aanpakken. Doordat een praktische aanpak gevraagd en wij ook gekozen hebben, bleef die diepere laag bedekt.’ Overeenkomend is dat in beide groepen het spinnenweb met de pijlers “Mijn positieve gezondheid” niet genoeg brandstof gaf om verder uit te diepen. De Corantijngroep begreep hoe het spinnenweb werkte, maar vonden het te abstract als zelfreflectie en niet uitnodigend om de zes pijlers met een cijfer te “waarderen”. De focus lag op de problematiek die deze deelnemers in hun leven ervaarden. De thema’s in deze groep kwamen voort uit deze eigen ervaringen. In beide groepen kwam naar voren dat de vaardigheid tot zelfreflectie en het kunnen verwoorden zeer verschillend is per deelnemer. In beide groepen bleek het wel waardevol dat ervaringen van deelnemers aanleiding en voorbeeld vormden voor de anderen om aan te haken en stil te staan bij eigen ervaringen en vragen die spelen. Nadere typering groep Buurtsalon Jeltje De verschillende aspecten bij de thema’s die deelnemers naar voren brachten zijn uitgebreid besproken in de groep en op een flip-over in kaart gebracht door één van de groepsondersteuners. Het centrale gedeelde thema bleek “wonen”. Op basis daarvan is een woordenspin (mindmap) gemaakt en zijn de deelthema’s verdeeld onder de deelnemers om zelf verder te gaan onderzoeken. Iedere deelnemer nam de taak op zich op zoek te gaan naar informatie, tips en andere relevante gegevens om het thema aan te vullen. Dit werd op de volgende bijeenkomst besproken. In de laatste bijeenkomst is alle ingebrachte informatie aan de woordenspin toegevoegd.

28

Tweemaal de woordenspin, bij de start- en evaluatiebijeenkomst van Buurtsalon Jeltje

Nadere typering groep Buurtkamer De Corantijn In deze groep waren meer “en-groupe” gesprekken. Persoonlijk een opdracht maken tijdens de bijeenkomst vond men moeilijk. Deelnemers wilden dit wel thuis doen. De onderwerpen gaven te denken en men sprak er liever over tijdens de bijeenkomst dan alleen of samen een praktische opdracht uit te voeren. Door het vertellen van een korte levensgeschiedenis als werkvorm beseften de deelnemers dat ze de eerste indruk over iemand moesten bijstellen. Dit deed hen anders naar elkaar kijken, waardoor er meer vertrouwen en openheid ontstond. Eén van de groepsondersteuners zegt hierover in een reflectie: ‘Verrassend wat ieder gedaan en ervaren heeft. Nog verrassender was dat ieder zei de ander met andere ogen dan de eerste blik te bekijken. Er was meer openheid en vertrouwen in de groep’. De opdracht “Ankers” bleek een abstract thema. Het was moeilijk voor de deelnemers om aan te geven wat houvast biedt. De deelnemers van de Corantijngroep verschilden sterk van elkaar wat betreft aandacht vragen. Wat eerst een zorg was voor de groepsondersteuners, hoe de aandacht te verdelen, hoe aanwezige mensen af te remmen en stille mensen te betrekken, bleek gaandeweg door de groep zelf te worden overgenomen. Bijzonder was de openheid en persoonlijke diepgang die geleidelijk ontstond in de Corantijngroep. De thema’s werden toenemend in het licht van de persoonlijke levensloop en levensvragen geplaatst. Deelnemers durfden elkaar steeds

29

persoonlijker te bevragen, elkaar een kritische spiegel voor te houden, en stimuleerden elkaar toenemend om nieuwe en andere stappen te (durven) zetten. Met één deelnemer is een individueel gesprek gevoerd over een persoonlijk onderwerp. Vervolg en vervolggroepen Uit beide pilotgroepen zijn vervolggroepen voortgekomen. Deze verschillen wat betreft doelstelling, inhoud en mate van ondersteuning. De groepen die doorgegaan zijn, betreffen:

- Twee begeleide WOW-plus groepen: o WOW-plus Oud-West in Bellamy Buurtmuseum, start 23 maart 2018 met vijf

deelnemers. Eén deelnemer heeft basis-WOW bijeenkomsten niet gevolgd maar begrijpt goed waar het om gaat;

o WOW-plus De Baarsjes in Buurtkamer De Corantijn, start 13 april 2018 met zeven deelnemers. Dit is dezelfde groep als heeft deelgenomen aan de basis-WOW bijeenkomsten in De Corantijn.

- Een zelfsturende sub-WOW groep: o De creatief handwerken- en gespreksgroep “Voor de draad ermee”.

Wow-plus groepen Een WOW-plus groep gaat door met onderwerpen vanuit deelnemers zelf. De professional (ergotherapeut) is niet meer betrokken, alleen de senior groepsondersteuner. Het concept voor de bijeenkomsten is gelijk aan de opzet van de WOW basisgroep. De rol van de senior is echter die van procesbegeleider. Hij herinnert deelnemers aan de datum en tijd, en kan eventueel de rol van gespreksleider hebben. Deelnemers kunnen deze rol ook vervullen. Met de deelnemers die verdergaan in de WOW-plus groepen zijn thema’s verzameld.

- De WOW-plus groep in het Bellamy Buurtmuseum gaat verder met de onderwerpen: wonen rondom de persoonlijke vraag van toekomstbeeld, informatie verzamelen over woongroepen, domotica met o.a. een bezoek aan slimste huis in Alkmaar, en Amsterdam als age friendly city;

- De WOW-plus groep in De Corantijn heeft als onderwerp voor de eerste bijeenkomst gekozen: spiritualiteit, en voor daarna: voeding en bewegen, authenticiteit.

Financiering van de WOW-plus groepen:

- Huur van Buurtkamer De Corantijn uit reserve van WOW project tot november 2018; - De Wow-plus groep (voortkomend uit Buurtsalon Jeltje groep) is te gast bij het Bellamy

Buurtmuseum.

Sub-WOW groepen Een sub-WOW groep is volledig zelfsturend. De groep maakt gebruik van eigen expertise en organiseert de bijeenkomsten, werkwijze en onderwerpen zelf, en komt bij elkaar op een locatie waar geen huur hoeft te worden betaald. Vanuit de Buurtsalon Jeltjegroep zijn twee ideeën voor sub-WOW groepen voortgekomen. Eén groep heeft zich “Voor de draad ermee” genoemd. De werkwijze is samen actief bezig zijn d.m.v. creatieve handwerktechnieken en onderwijl over serieuze onderwerpen met elkaar in

30

gesprek zijn. Kartrekker is een groepslid die docent textiele werkvormen is geweest. Ze bereidt de bijeenkomsten voor door materialen mee te nemen. De groep, het doel en de werkwijze omschrijft ze als: ‘in heel breed perspectief. (…) ik kom met een koffertje. Lekker kletsen. Komt vanzelf. Roddelen is ook leuk’ (…) ‘Doen is the message.’ Deze groep komt wekelijks bij elkaar bij één van de deelnemers thuis. De andere sub-WOW groep zou zich richten zich op ICT vragen en problemen in het dagelijks leven. Een deelnemer zegt over deze wens en behoefte: ‘Problemen zoals van [naam] kunnen daar bijvoorbeeld samen opgelost worden. Zoals je Cineville pas: hoe je foto er op zetten?’ De ICT groep komt alleen bij elkaar komen als er vragen zijn. Eén van hen is deskundig en kan de vragenstellers met raad en daad bijstaan. Bij de afronding van het WOW project (zomer 2018) is de ICT groep door omstandigheden nog niet van de grond gekomen. Als alternatief hebben de belangstellenden de mogelijkheden in de wijk voor computerondersteuning (o.a. in buurtkamers) verkend. Dit leverde op dat men daar ook vragen kan stellen en biedt voorlopig voldoende oplossing voor de ervaren behoeftes. Overzicht deelname aan basis- en vervolggroepen Buurtsalon Jeltje

Jeltje WOW basis Gestopt tijdens WOW basis

Vervolg in WOW-plus

Vervolg in sub-WOW handwerken groep

Aantal deelnemers

12 (11 vrouwen, 1 man)

3 5 + 2 (senior groepsondersteuners als deelnemers)

5

Ondersteuning Duo senior en professional

Lichte coördinatie door senior groepsondersteuner

Zelfsturend. Deelnemer is inhoudsdeskudig

Locatie en middelen

Buurtsalon Jeltje. Subsidie

Bellamy Buurtmuseum. Geen subsidie

Thuisadres deelnemer

31

Buurtkamer De Corantijn

Corantijn WOW basis Gestopt tijdens WOW basis

Vervolg in WOW-plus

Aantal deelnemers

5, laatste bijeenkomst 7 (5 vrouwen + 2 mannen)

0 5 + 1 (senior groepsondersteuner als deelnemer)

Ondersteuning Duo senior en professional

Lichte coördinatie door senior groepsondersteuner

Locatie en middelen

Buurtkamer De Corantijn. Subsidie

Buurtkamer De Corantijn. Subsidie

3.3 Ervaringen De tweede deelvraag ‘Wat zijn de ervaringen van de betrokkenen?’ wordt aan de hand van de volgende twee subvragen in onderstaande paragrafen beschreven:

- Wat zijn de ervaringen van de deelnemers? - Wat zijn de ervaringen van de groepsondersteuners?

3.3.1 Ervaringen deelnemers De ervaringen van de deelnemers zijn in kaart gebracht aan de hand van de richtvragen:

- Hoe ervaren de deelnemers het programma? - Wat levert deelname aan het programma de deelnemers op? - Welke veranderingen zijn er in (persoonlijke, maatschappelijke) activiteiten per

deelnemer? - Willen deelnemers na afloop van programma door? Zo ja, waarmee en hoe?

Ervaringen van deelnemers zijn per pilotgroep gegroepeerd in onderstaande thema’s. Afsluitend zijn de ervaringen van deelnemers van beide pilotgroepen beschreven m.b.t. de groepsondersteuning, werkwijze van het programma en aandachtspunten voor vervolg. Ervaringen deelnemers Buurtsalon Jeltje Een gedeelde, positieve ervaring is: niet alleen praten, maar ook iets doen is belangrijk. Deelnemers waarderen de praktische insteek en dat het geen college is. Bij de evaluatie uiten deelnemers zich positief over de pilot. Iedereen had er iets had uitgehaald waarmee hij verder

32

kon. Een concreet resultaat zijn twee vervolggroepen: WOW-plus Oud-West in het Bellamy Buurtmuseum en de sub-WOW groep “Voor de draad ermee”. Voor vragen en hulp bij ICT in het dagelijks leven weten deelnemers de weg in de buurt te vinden. Thematische ordening ervaringen deelnemers Buurtsalon Jeltje

Waarde van ervaringen delen, reflectie en bewustwording - ‘Het is een plek om elkaar te ontmoeten. Heb je nodig.’ - ‘Als je het zo ziet is het voor de hand liggend, vanzelfsprekend. Maar als je het moet doen

is het helemaal niet vanzelfsprekend.’ - ‘Dat anderen me bevragen. Over wat ik wil en kan. Dat moeten anderen doen. Je moet

goed inzicht hebben in wat je wil en kan. Je kan het zelf doen maar dan stel je alleen je eigen vragen.’

Waarde van vooruitkijken, je informeren en anticiperen waar mogelijk - ‘Ik heb het gedaan vanuit de gedachte ‘het hoeft nog niet’ maar het is handig om te

weten voor later. Toen kwam de sneeuw en dacht ik heb het nu wel nodig.’ - ‘Het kan morgen gebeuren. De ontdekking dat het kan.’ - ‘Aanvaarden is iets passiefs, dat willen we niet.’ - ‘Is een confrontatie. Je moet doorgaan met vragen als je tegen dingen aanloopt’ [die je

niet kan oplossen, anders wil]. - ‘Maar als je je tot iemand wendt, gebeurt er niets. Dat verwacht je wel. Je moet opnieuw

vragen [als het niet naar je zin is beantwoord, opgelost, veranderd]. Dit groepje is daarom helemaal top.’

- ‘Het vraagt doorzettingsvermogen. Je moet hardnekkigheid ontwikkelen. Je moet vaardigheden ontwikkelen om goed voor je zelf te zorgen en op te komen voor wat je echt nodig hebt.’

- We gaan op reis, we weten nog niet waarheen maar we vullen onderweg onze

rugzakken.’

Wat maakt vragen stellen zo lastig? - ‘Je wil je vrolijke levensbeeld in stand houden. Je wil je niet laten zien als een kruk.’ - ‘We zijn geneigd het mooier te maken dan het is.’ - ‘Trots en schaamte kan je in de weg staan.’ - ‘Geven en nemen is een moeilijk onderwerp.’

Herkenning, onderlinge steun, stimulans en tips bij de vele veranderingen die spelen in de samenleving en eigen leven - ‘Jij bent altijd zo positief. Dat vind ik zo fijn hier.’ - ‘Er is zoveel. Je ziet door de bomen het bos niet meer’ - ‘Je moet doorzetten. Je moet het goed weten.’ - ‘Vroeger was alles centraal geregeld. Nu is het versnipperd. Er zijn duizend en één

dingen.’ - ‘Je moet goed de weg weten en opletten. Waar zitten de adders?’ - ‘Je hebt persoonlijke vaardigheden nodig om dat te kunnen. Je moet schaven aan jezelf.’

33

- ‘Wat je nu nodig hebt, moet dichtbij, liefst bij je op de stoep.’ - ‘Er zijn veel mogelijkheden. Als je een probleem neerlegt, legt iedereen een stukje van de

oplossing neer.’ - ‘(Hoe) beter nee zeggen? Wat heb ik nodig?’ - ‘Zoek het dichtbij. Je moet er naar leren kijken.’ - ‘Je hebt de neiging je terug te trekken.’ - ‘Ik denk dat mensen met, door en van elkaar zoveel meer en sneller leren dan alleen. Het

samen leren heeft een geweldig verbindend effect.’

Welke mogelijkheden gekregen door programma? - ‘Ik heb de moed gehad mensen uit mijn netwerk te vragen mij hulp te bieden.’ - ‘Ik wil graag buiten. Ik doe nu mee aan Tour 66.’ - ‘Ik kwam om mensen te ontmoeten. Ik vind het leuk om jullie te leren kennen. Ik hoop dat

het doorgaat. Ik wil graag contact houden.’ - ‘Altijd dingen waar je iets mee kan doen.’ - ‘Je moet er op uit. Ik ben veel thuis, je moet er wat aan doen. Ik ben blij dat ik het

gevonden heb. Je kan er veel uit halen.’ - ‘Omdat de onderwerpen aansluiten bij wat me meer en meer bezighoudt.’ - ‘De openheid, oprechtheid, vind ik positief. De juiste keuze van onderwerpen. Het heeft

het heel zinvol gemaakt.’ - ‘Education permanente. Daarom wil ik heel oud worden. Heb nog een hoop te leren. En

heb nog een hoop te ontdekken.’

Betekenis van deelname In reflecties op wat de deelname aan het WOW programma betekent benoemen deelnemers het belang van: de positieve instelling, op onderzoek gaan, weten wat je wilt, waarop je invloed kan uitoefenen, durven vragen en volhardend zijn. En: zoek dichtbij, soms liggen de mogelijkheden onder je neus. Een aantal uitspraken dat deze inzichten en leerervaringen illustreert: - ‘Voor veel dingen heb je de sleutel in je tas. Ik kan wel binnenkomen. Je moet hem wel uit

je tas pakken.’ - ‘Ideeën, opties die ik in het dagelijks leven opnieuw kan afwegen.’ - ‘Contacten, inzicht, kennis over bepaalde zaken.’ - ‘Duidelijkheid over de richting waarin ik me nog verder kan ontwikkelen en mijn

kwaliteiten kan inzetten.’ - ‘Een geheel! - ‘Leuke “reis”, uitstapjes/nieuwe perspectieven, verhalen gehoord die mij verder brengen,

gesproken over wonen/testament, euthanasie.’ - ‘Dat je kunt/ durft te zeggen wat het is om ouder te worden en hoe maak je het leuk.’ - ‘Ik verwacht dat ik prioriteiten stel en beter voor mezelf kies. Zoektocht naar mezelf.’

34

Ervaringen deelnemers Buurtkamer De Corantijn Een gedeelde, positieve ervaring is: we zijn allemaal verschillend als mens, maar we zijn gelijkgestemden in het zoeken en denken over hoe we ouder willen worden en de vragen waar we voor komen te staan. Daar vinden de deelnemers elkaar in, en leren ze van elkaar door vragen, ideeën en ervaringen te delen. Een concreet resultaat is de vervolggroep, de WOW-plus groep, die met eigen gekozen thema’s verder gaat in De Corantijn. Thematische ordening ervaringen deelnemers De Corantijn

Waarde van ervaringen delen, reflectie en bewustwording - ‘Ik vind het hier heel fijn, ik heb hier een podium. Het is een tweede kans, ik kan er nu op

een andere manier mee omgaan dan 30 jaar geleden. Dank je wel dat jullie konden luisteren.’

- ‘Het is voor het eerst dat ik ergens een keer gewoon kan praten en dat er naar me geluisterd wordt en dat ik me herken in wat anderen zeggen’

Waarde van vooruitkijken, je informeren en anticiperen waar mogelijk - ‘Ik wil het zelf doen. Ben ik bang voor. Ik wil niet in een tehuis, stomme spelletjes, bingo.

Hoop niet 90 te worden, dan is het probleem opgelost. Ik heb wel kinderen. Daar wil ik niet bij in. Te druk, wil mijn rust.’

- ‘Ik heb geen kinderen. Ik zie mijn ouder worden niet vreugdevol tegemoet als ik minder mobiel wordt.’

- ‘Er zijn ook leuke initiatieven. Zoals woongroepen.’

Herkenning, onderlinge steun, stimulans en tips bij de vele veranderingen die spelen in de samenleving en eigen leven - ‘Ik had ankers in de buurt. Ik woon nu ergens anders, nu heb ik het niet meer, ben het

kwijt geraakt maar vind het niet erg. (…) Ze bleken oppervlakkig.’ - ‘Je identiteit heeft ook te maken met omstandigheden. Fase waarin veranderingen, je

werk bijvoorbeeld van invloed zijn.’ - ‘Verouderingsproces hou je niet tegen.’ - ‘Ik denk en hoop te vinden wijsheid, overzicht, steun en vervanging voor verlies. Dat is

een belangrijk leerpunt in je leven.’ - ’Dat wil niet zo makkelijk in je leven.’ - ‘Het is één groot rouwproces waar je in zit. Ineens grijpt het je bij de strot.’

Welke mogelijkheden gekregen door programma? - ‘Ervaringen met deze samenleving en het feit toekomstverwachtingen. Dus voor de

toekomst hoe zich dat gaat ontwikkelen. Want het is natuurlijk wel belangrijk daar over na te denken.’

- ‘Vragen bespreken zoals “hoe blijf je zo lang mogelijk zelfredzaam” geeft inzicht in wat je doet en kan doen.’

35

- ‘Nou dat je een beetje inzicht kan hebben met sommige dingen. Dat je met je neus op dingen gedrukt wordt waar je wat aan hebt. Dat je weet, ja, een ander uitzichtspunt hebt waar je je op richten kunt. Die soort dingen. Een beetje houvast. Laat ik het zo stellen.’

- ‘Gewoon gelijkstemde mensen. (…) Je hebt toch met elkaar, kijk je naar de toekomst en kijk je naar het verleden. Ik vind toch dat we veel gelijkgestemd zijn.’

Betekenis van deelname Deelnemers zijn positief over hun deelname aan het WOW programma. Ze vonden het ontmoeten van nieuwe mensen een leuke ervaring en hebben waardevolle inzichten opgedaan op persoonlijk vlak. Zoals één van hen aangeeft: ‘ik ben uit mijn slachtofferrol gestapt.’ De deelnemers geven aan dat een veilige, vertrouwde omgeving belangrijk is om open te kunnen zijn en persoonlijke ervaringen te delen. Bij afronding van de groepsbijeenkomsten benoemt één van de deelnemers de waarde van het zelf doen en hoopt dat vervolg van het WOW programma mogelijk is: ‘Dat ze [de gemeente] ieder geval subsidie blijven geven en zich zo min mogelijk met ons moeten bemoeien. (…) We kunnen het zelf.’

Ervaringen deelnemers beide pilotgroepen

Groepsondersteuning en werkwijze Deelnemers hebben de ondersteuning van de senior groepsondersteuner en de ergotherapeut als positief ervaren. Eén deelnemer beschrijft dat de ergotherapeut en de senior groepsondersteuner twee ervaren mensen waren die het ook leuk vonden om samen te werken. Een andere deelnemer beschrijft dat het fijn was dat er wel een bepaalde lijn in zat, maar dat de groepsondersteuners de deelnemers vrij lieten voor gesprekken onderling. Daarnaast beschrijft deze deelnemer dat het belangrijk is dat het initiatief ook bij de deelnemers vandaan komt. Een andere deelnemer geeft aan dat door de flexibiliteit van de groepsondersteuners er veel input vanuit de deelnemers kwam en dat de groepsdynamica goed is verlopen. Een deelnemer zegt over de groepsondersteuning en werkwijze: ‘Als deskundig. Zonder iets op te dringen, maar wel de onderwerpen aansnijden en er niet omheen draaien (…).En dat is erg belangrijk.’ De meeste deelnemers omschrijven de omgeving van het programma als veilig en vertrouwd, mede gecreëerd door de senior groepsondersteuner en de ergotherapeut. Vier deelnemers benoemden dat de sfeer erg open was en dat er hierdoor gepraat kon worden over persoonlijke ervaringen. Eén van zegt hierover: ‘Wat ik heel erg gewaardeerd heb is dat er openheid en oprechtheid was. Niemand zat daar mooi weer te spelen. Iedereen kwam met problemen waar hij of zij bang voor was. Het betekend dat de atmosfeer veilig was en dat het uitnodigend was om iets te zeggen.’ Samenwerking duo senior- professional Deelnemers vinden het samenwerken in een duo een meerwaarde van het programma. Eén deelnemer beschrijft dat het afbreuk aan de kwaliteit had gedaan als er één ondersteuners was geweest. Een andere deelnemer beschrijft dat hij het waardevol vindt dat de senior dezelfde leeftijd heeft omdat je dan levenservaring kan delen. De

36

waarde van de ergotherapeut is dat hij kennis vanuit het beroep kan toepassen: ‘De senior groepsondersteuner kan mooi aansluiten bij de ervaringen van de deelnemers. De ergotherapeut kan de kennis vanuit het beroep en de methodieken toepassen waardoor er iets moois ontstaat. Ik vind het een erg mooie combinatie en formule met een mooi doel.’ In de ogen van de deelnemers waren de ergotherapeut en de senior groepsondersteuner gelijkwaardig omdat ze dezelfde taken uitvoerden. Daarnaast werd er weinig tot geen verschil opgemerkt in de begeleiding. Eén deelnemer geeft aan dat de ergotherapeut in het begin vooral de opdrachten deed en dat de senior groepsondersteuner later hier in mee is gegaan en het hierdoor gelijkwaardig werd: ‘Het was me niet opgevallen dat er een scheiding was. Ze konden allebei iets zinnigs zeggen over alle onderwerpen.’ Waardering en betekenis deelname Alle deelnemers uiten zich positief over het WOW programma. De meeste deelnemers vonden het ontmoeten van mensen die ze nog nooit hadden gezien een leuke ervaring. Ook geven deelnemers aan dat het programma op persoonlijk vlak voor een aantal inzichten gezorgd. Eén van hen beschrijft dit als volgt: ‘Voor mij is het dat het me aanspoort om verantwoordelijkheid te nemen voor al mijn daden, mijn gedachten en mijn gevoelens en het niet afschuift, maar er gewoon voor uit komen.’ Aandachtspunten Deelnemers benoemen verschillende aandachtspunten voor het WOW programma. Een aantal deelnemer benoemt dat onderwerpen af en toe te lang besproken werden en dat dit beter gestuurd had kunnen worden en tijdsbewaking een aandachtspunt is: ‘Tijdsbewaking was wel beetje een puntje. Maar dat is altijd een beetje lastig als je lekker bezig bent en mensen aardig aan het praten zijn’. Een andere deelnemer geeft aan tweeënhalfuur te kort te vinden voor een bijeenkomst en dat interessante onderwerpen uitgebreider behandeld hadden kunnen worden. Daarnaast noemden twee deelnemers dat naast het contact met leeftijdgenoten er ook gekeken kan worden naar hoe je contact maakt en houdt met jongeren: ‘In een gezonde samenleving gaan jong en oud met elkaar om. Oudere mensen hebben levenservaring en jongere kijken alleen maar naar de televisie. De communicatie wordt steeds minder.’ Een andere deelnemer noemt dat het tevens goed zou zijn als het programma ook gericht zou zijn op andere culturen.

3.3.2 Ervaringen groepsondersteuners De ervaringen van de groepsondersteuners zijn in kaart gebracht aan de hand van de richtvragen:

- Wat zijn de ervaringen van de senior groepsondersteuners in Salon Jeltje en De Corantijn?

- Wat zijn de ervaringen van de ergotherapeut groepsondersteuner?

37

Ervaringen van de groepsondersteuners zijn gegroepeerd in onderstaande thema’s.

Werving Werven van deelnemers is het lastigste deel van het project gebleken. Het kostte veel tijd en inspanning, meer dan tevoren was ingeschat door de senioren groepsondersteuners: ‘Ik persoonlijk heb dat erg onderschat, ik dacht dat zal wel niet zo moeilijk zijn.’ Beide senior groepsondersteuners komen uit Oud-West en hebben daar hun persoonlijke netwerken via de stadsdorpen en hun vroegere werkzaamheden. Hierdoor verliep de werving in Oud-West makkelijker dan in De Baarsjes: ‘We zijn geworteld in de buurt’. De ergotherapeut heeft vroeger in Oud-West gewerkt en heeft in haar netwerk van collega’s en zorgorganisaties WOW onder de aandacht gebracht. Dit leverde voor beide groepen één belangstellende oudere op. Uiteindelijk is geen van de deelnemers verwezen door de wijkzorgnetwerken. De persoonlijke netwerken van de senior groepsondersteuners bleken het belangrijkst te zijn voor de werving. Vervolgens groeiden de groepen door persoonlijke contacten en mond-tot-mond reclame door deelnemers zelf. Terugblikkend veronderstellen de groepsondersteuners dat de wijkzorgnetwerken nog niet goed bekend zijn met wat WOW inhoudt, hoe het wordt uitgevoerd en wat de betekenis kan zijn voor deelnemers. Tevens kan een reden zijn dat de wijkzorgnetwerken zich richten op (zeer) kwetsbare mensen en daarbij hun eigen paden volgen m.b.t. ondersteuning en/of doorverwijzen. De ervaringen duiden er op dat WOW die senioren aanspreekt die (al) vragen hebben, ergens bewust van zijn, eigen regie op zich willen nemen, al stappen zetten, op zoek zijn en dat willen delen in een groep. De groepsondersteuners zien als voordeel dat je daardoor dichter bij de motivatie zit, waardoor je ‘aankleefeffecten’ kan benutten via mond-tot-mond reclame. De ervaringen in beide groepen leveren op dat het zo kan werkten. Een aantal uitspraken van de senior groepsondersteuners dat deze ervaringen illustreert: ‘Grootste punt, uitdaging is: “we zoeken senioren op straat, in het vrije veld”. Juist de mensen die niet bij instellingen bekend zijn en die zich niet makkelijk ergens aansluiten (activiteiten, stadsdorp etc.). (…) Wij bereiken mensen op een andere manier dan een professional. Wij werken in het vrije veld. Is zo anders dan wanneer je in gesprek met een professional zit en verwezen wordt (…) Dat is de waarde’.

Kennis van de wijk en buurten Beide senior groepsondersteuners kennen de wijk goed en hebben een goed netwerk. Om een buurtgerichte WOW groep op te zetten bleek het echter cruciaal uit dezelfde buurt te komen. Pas dan weet je hoe de buurt in elkaar steekt en ken je de sociale kaart. Als je verankerd bent in de buurt kun je handig gebruik maken van je eigen netwerk en is het werven van mensen en het organiseren van het programma makkelijker: ’Je moet met je voeten in de buurt staan. Want elke buurt heeft zo zijn eigen sfeer, demografie en buurtbewoners.’

38

Omdat de ergotherapeut de wijk alleen als voormalig werkgebied kende bleek het lastig deelnemers te werven. Ze benoemt dat dat het een voordeel is als je de wijk kent waardoor je contacten kan leggen met instanties in de buurt, de gemeente en andere ergotherapeuten. M.b.t. het opzetten van een volgende groep leverde het de vraag op: ‘Had ik zelf ook niet uit de wijk moeten komen? Dan heb je meer verbondenheid met de wijk en kan je er ook makkelijker aan refereren.’ Ook de senior groepsondersteuners veronderstellen dat het belangrijk is dat de professional kennis van de wijk heeft: ‘Het is belangrijk voor de professional om bekend te zijn in de wijk’.

Wel of niet in je eigen wijk? Bij de senior groepsondersteuners leefde tevoren de vraag of het wonen en bekend zijn in de wijk spanningsvelden met deelnemers zou kunnen opleveren t.a.v. vertrouwelijkheid en persoonlijke onderwerpen. De praktijk levert vooralsnog de tegenstelde ervaring op: ‘Het is veel gemakkelijker in je eigen wijk. Want ik dacht, van nou ik kom bij de Albert Heijn allemaal mensen tegen die ik daar aan tafel met allemaal zeer intieme opmerkingen of wat dan ook en dan voel ik me ongemakkelijk. Maar zo werkt het helemaal niet. (…) Ik kom de mensen ook niet tegen. Ja ik kom mensen wel tegen, een paar van het Stadsdorp kom ik tegen. (...) Nee, ik moet je ook zeggen in salon Jeltje is het is ook niet over zeer intieme dingen gegaan. Dus dat maakt natuurlijk wel uit.’

Werkwijze Eerdere ervaringen met GAOW projecten zijn dat er geen eenduidig antwoord is op hoe om te gaan met het flexibele raamwerk van het GAOW programman. Zoals één van de HvA docent-onderzoekers benoemt: ‘Het is een “pad” dat je elke keer, in iedere buurt, wijk weer moet lopen en waar je gaandeweg de weg vindt. O.a. via sleutelpersonen. Die zijn echter per wijk verschillend. Elke buurt heeft eigen karakter, eigen sociaal-demografische kenmerken. Plus het werken met het programma is een organisch groeiproces, waarbij ervaringen en mond-tot-mond gaandeweg betekenis krijgen.’ De groepsondersteuners herkennen dat in de pilots en benoemen: ‘Tijd, vertrouwen zijn belangrijke aspecten in proces.’ De flexibele werkwijze leidde in elke groep tot een eigen aanpak, sfeer en groepsdynamiek. De ervaringen in de twee groepen leerden dat aandacht voor onderling kennismaken heel belangrijk is en dat het op meerdere manieren kan. Voor het opgang brengen van het groepsproces bleek inbreng door de deelnemers essentieel. Voor de groepsondersteuners om de eigenheid van een groep te leren kennen en mee om te gaan. De keuze van de groepsondersteuners om eerst zelf werkvormen uit de GAOW toolkit uit te werken, werkte goed als voorbereiding van de bijeenkomsten. Het bleek zinvol persoonlijke ervaringen te delen en op basis daarvan de werkwijze in de groep vast te stellen. Bijkomend voordeel bleek dat deelnemers het aansprekend vonden ervaringen en inzichten van de groepsondersteuners te horen bij het toelichten van een werkvorm.

39

Dat droeg bij aan openheid. Samenwerking senior en professional Een senior en de professional vormden per groep een duo waarin ze samen de bijeenkomsten voorbereidden en ondersteunden. Elk duo heeft naar eigen inzicht de bijeenkomsten vormgegeven. Bij het voorbereiden van een bijeenkomst was er altijd telefonisch- en/of mailcontact tussen beiden en werden taken verdeeld. Daarbij pakte een ieder andere terreinen op. In grote lijn zorgde de ergotherapeut voor de structuur, de methodieken en de toolkit. De senior groepsondersteuner had vooral de aansluiting met de groep. De samenwerking verliep goed. Er was een persoonlijke klik was en ook visie en missie sloten perfect bij elkaar aan. Een senior van één de duo’s benoemt dat er tussen beiden goed gespard kon worden en dat er hierdoor mooie dingen zijn ontstaan: ‘Samenwerking geeft je de mogelijkheid om jezelf te verbeteren en je sterke punten in te zetten, je groeit erdoor.’ De ergotherapeut geeft aan: ‘De samenwerking was echt fantastisch. Fantastische personen om te ontmoeten. (…) Het was een zoektocht, maar fantastisch om er deel van mogen te zijn.’ De samenwerking verliep met de tijd beter, zoals één van de senioren aangeeft: ‘We hebben gewoon een leerschool doorgemaakt.’ Bij de eerste pilotgroep speelde vooral als vraag tussen de senior en professional in hoeverre het groepsproces vrij te laten of sturing te geven? Tijdsbewaking speelde daarbij een rol en de vraag in hoeverre gebruik te (moeten) maken van de GAOW toolkit om de opzet van het programma te garanderen. De professional zegt hierover in een reflectie: ‘Af en toe stuurden jullie [senioren] het maar het is heel vrij in het sturen. En dan dacht ik wat moet ik hiermee? Het kan toch niet allemaal opgaan? Maar toen hebben we een keer heel goed aan de telefoon gezeten.’ Met de tijd groeide een beter onderling begrijpen. Bij de tweede pilotgroep verliep de samenwerking vloeiender en waren blikken van verstandhouding voldoende om van elkaar aan te voelen wanneer iets af te remmen of er op in te gaan. Ook de opgedane ervaring dat het goed werkt de groep meer ruimte te geven, droeg daar aan bij: ‘In het begin stopten we er te veel in, wilden we eigenlijk teveel tijdens die bijeenkomsten. (…) Dan slaat het om, dan ga je college geven. Nu is het veel meer gesprek’ (professional).

Waarde duo ondersteuning senior-professional Door als duo van een senior en een professional te werken was er voor de deelnemers een breder aanbod op basis van ieders expertise en ervaringsdeskundigheid. Ook was het mogelijk taken te verdelen. Dat was prettig, bijvoorbeeld wanneer iemand individuele aandacht nodig had. De professional vindt het een aanvulling samen met een senior het programma te ondersteunen omdat iedereen zijn eigen kennis, ervaring en bagage meeneemt. De waarde van de senior is dat hij aansluiting heeft met de generatie waardoor er makkelijker ervaringen worden gedeeld. De ergotherapeut brengt kennis en ervaring met het GAOW programma en de toolkit in, dat zorgt voor structuur in de groep: ‘De

40

generatie aansluiting die de senior groepsondersteuner heeft is van meerwaarde, daarnaast geeft de ergotherapeut sturing en structuur aan het proces. Vooral die combinatie werkt erg goed’. De senioren geven aan dat het werken in een duo van waarbij een jongere en een oudere samen groepsondersteuner zijn ‘aantrekkelijk’ is; het ‘geeft andere dynamiek’.

Gelijkwaardigheid Bij het verdelen van taken voor en tijdens de bijeenkomsten gingen de duo’s uit van gelijkwaardigheid. Een senior groepsondersteuners zegt daarover: ‘We zitten in een team waarbij elk initiatief door elkaar gewaardeerd wordt’; de professional geeft aan: ‘De taken die we uitvoerden waren erg gelijkwaardig. Ik zie de senior groepsondersteuner als gelijkwaardige ondersteuner.’ Daarbij ziet de professional zich niet als ergotherapeut, maar als ondersteuner met een professionele achtergrond door het volgen van de post-HBO cursus. Eén van de senior groepsondersteuners vindt het moeilijk te benoemen wat de specifieke meerwaarde is van een ergotherapeut als groepsondersteuner t.o.v. bijvoorbeeld twee senior groepsondersteuners: ‘Ik zeg altijd maar, één plus één is drie. Daar creëer je een bijna niet te benoemen kracht door.’ Gelijkwaardigheid speelt ook in de relatie met deelnemers. De senioren konden door hun ervaringsdeskundigheid en als leeftijdgenoot dichtbij de deelnemers staan. Dat leverde herkenning en openheid op. Gelijkwaardigheid uitte zich ook bij het bepalen van de inhoud en werkwijze. De groepsondersteuners hebben vanaf het begin duidelijk gemaakt dat ‘de groep geen cursus is’ om geen verkeerde verwachtingen te voorkomen. Tevens bepaalt het de keuze van deelnemers om mee te doen. Door vragen te stellen (i.p.v. oplossingen aan te reiken) stimuleerden en moedigden de groepsondersteuners de deelnemers aan zelf op stap te gaan. De groepsondersteuners realiseren zich dat deze wijze van doen moet ‘landen’ bij de deelnemers. Dat betekent tijd geven om te wennen: ‘Dan ontstaat er een ontwikkeling’. Tevens zijn de groepsondersteuners zich bewust dat ze geen therapeutische rol hebben: ‘Je moet blijven beseffen dat het gelijkwaardig is. Geen hiërarchie. Die moet je wegnemen.’ Dat geldt net zo voor de professional: ‘De professional mag geen therapie plegen.’

Vaardigheden groepsondersteuners De groepsondersteuners benoemen meerdere vaardigheden die van belang zijn. Dat is vooral niet gelijk willen ingrijpen, maar wachten door bij wijze van ‘op je handen blijven zitten’, en het niet te gaan oplossen of over te nemen: ‘Dat is een valkuil’. Dat is bijvoorbeeld te voorkomen door te benoemen wat je ziet: ‘Ik zie dat er niets komt.’ Samenvattend gaat het om coachingsvaardigheden en om vraag- en oplossingsgerichte werkwijzen. Sleutelvaardigheden zijn: iedereen waarderen om wie hij is, open staan, gastvrij, je laten verrassen, geen vooroordeel, op gemak stellen, oprechte aandacht, ontdekken. Belangrijk is ‘tussen de regels door luisteren’ en bespreekbaar te maken wat niet gezegd wordt. De ervaring van de groepsondersteuners is dat er ‘veel verstopt is’. Dat vraagt om

41

doorvragen op een zachte, milde manier om er achter te komen wat er speelt en leeft, om vragen te stellen in plaats van adviseren, om open te staan met al je zintuigen en sensitief te zijn voor wat niet in woorden gezegd wordt. De groepsondersteuners stellen zich bewust niet op als deskundige. Ze ‘spiegelen’ om bewustwording te vergroten, ze proberen bespreekbaar te maken wat tussen de regels naar voren komt, welke mogelijkheden een deelnemer heeft en welke stappen hij zelf kan zetten. Een andere manier om deelnemers te prikkelen is ‘omkeren en omdenken’. Zo reageerde één van de senior groepsondersteuners op uitingen van deelnemers waaruit verschillende onzekerheden over de toekomst naar voren kwamen: ‘Wat is dat wat we nu constateren, dat is dat we ons machteloos voelen. Wat staat ons te doen. En niet, wat staat ons te wachten. Het gaat weer om emancipatie. Opkomen voor jezelf.’ Door deze vraag te stellen ontstond een ander gesprek tussen de deelnemers en ging het om de vraag: ’Wat kan je zelf doen?’. Eén van de senior groepsondersteuners noemt het de ‘kunst van het verleiden’ vragen aan jezelf te stellen om een ander perspectief en mogelijkheden te onderzoeken, om te ‘bewegen i.p.v. te bevriezen’. I.p.v. afwachten, mopperen, angstig zijn, niet weten etc. is gaat het om het omkeren van gedachten en in beweging komen: ‘In plaats van wat kan je verwachten?’ gaat het om ‘Wat kan je doen?’ Terugkoppelen noemen de groepsondersteuner een belangrijke vaardigheid om de groep te betrekken en gezamenlijk verantwoordelijk te zijn. Dit kan bijvoorbeeld door de vraag te stellen ‘Zijn we op goede weg?’ Ook ‘humor en het luchtig houden’ noemen de groepsondersteuner belangrijke vaardigheden.

De senior groepsondersteuners geven aan dat hun kennis en vaardigheden goed aansloten bij wat naar voren kwam in de groepen en dat leren een doorgaand, waardevol proces is. Eén senior heeft werkervaring in de zorgsector, de andere senior in het onderwijs: ‘Onze coachingservaring is nuttig gebleken. (…) Het is een onderwijsleersituatie. Voor iedereen. Wij leren ook.’ Eén van de senior groepsondersteuners veronderstelt dat niet iedereen senior groepsondersteuner kan zijn: ‘Ik denk dat van iedereen die zich aanmeldt om senior groepsondersteuner te willen worden, ze het nog niet vanzelfsprekend zouden kunnen.’ De professional vindt dat ervaring met het werken in groepen belangrijk is: 'Ik denk dat ervaring hebben in het werken met groepen een helpende pré is, maar ik vind dat eigenlijk alle ergotherapeuten het wel moeten kunnen.’

Tijd, duur en frequentie In totaal telde het WOW programma in de twee pilotgroepen zes bijeenkomsten. De senior groepsondersteuners geven als verbeterpunt aan dat er meer bijeenkomsten moeten zijn met als motivatie dat het programma een bewustwordingsproces is waar meer tijd voor nodig is: ‘Dat de deelnemers ook sterker het gevoel hebben wat ze zelf kunnen en waar hun eigen kracht ligt. De deelnemers kunnen daarna ook makkelijker door zonder professional.’

42

Ook de professional noemt dat als verbeterpunt. Vooral om de reden dat mensen in het begin tijd nodig hebben aan elkaar te wennen; voor er vertrouwen en diepgang ontstaat zijn er al een aantal bijeenkomsten geweest. Positief is dat een aantal deelnemers uit de Buurtsalon Jeltjegroep zelfstandig is doorgegaan. De professional weet niet of dit gebeurd was als er meer bijeenkomsten waren geweest: ‘Het had wel iets langer mogen duren denk ik, maar aan de andere kant ook mooi dat ze zelf verder zijn gegaan.’ De frequentie van tweewekelijks een bijeenkomst is alle groepsondersteuners goed bevallen. Eén van hen geeft aan: ‘Zit even een week om te bezinnen tussen. En je weer klaar maken voor de volgende.’

Toepassing concept ‘Mijn positieve gezondheid’ ‘Mijn positieve gezondheid’ is als reflectie- en gespreksinstrument gebruikt bij de start van de groepen. Bij de Buurtsalon Jeltjegroep is het spinnenwebmodel tevens bij de afronding om persoonlijke ervaringen in kaart te brengen en te evalueren. Na uitleg over positieve gezondheid hebben de deelnemers van de Buurtsalon Jeltje individueel het spinnenweb ingevuld door elke pijler te scoren. In deze groep bleken de ingevulde spinnenwebben een goede aanleiding om met elkaar tot onderwerpskeuze te komen. Opvallend was dat de deelnemers van Buurtsalon Jeltje hoog scoorden op de zes pijlers. Deelnemers van de Corantijngroep wilden geen individuele scores geven op het spinnenweb. Het vormde wel aanleiding tot gesprek. In deze groep vormden de ervaringen van deelnemers basis voor onderwerpskeuze. Bij de afronding in de Buurtsalon Jeltjegroep hebben deelnemers weer het spinnenweb ingevuld. Er kwamen geen grote verschillen in getalswaarden naar voren t.o.v. de eerste keer invullen. In het groepsgesprek hierover bleek dit ook waarde te hebben m.b.t. bewustwording. Een conclusie die ontstaat bij een paar deelnemers als ze hun tweede ingevulde waarden vergelijken met hun beginwaarden, is bijvoorbeeld:

- ‘Er hoeft geen verschuiving te zijn.’ - ‘Er hoeft geen verbetering te zijn. Want je bent misschien realistischer geworden.’

De reflectietool ‘Mijn positieve gezondheid’ is bij de afronding van de Corantijngroep niet meer gebruikt.

Vervolg(groepen) faciliteren Voor het vervolg van de WOW basisgroepen in een sub-WOW of WOW-plus groep vinden de senior groepsondersteuners: ‘Dat er wel een motor nodig is. Een uitnodiging, een welkom. Dat kan later ook eventueel door een ander gedaan gaan worden.’ De senior groepsondersteuners zijn daarbij ‘niet de motor van de inhoud. (…) Ik stuur een mailtje uit, dat is de motor. (…) Ik ga met een volledig lege tas. (…) Ik ga niet de inhoud maken, nee. Dat moeten mensen zelf gaan doen.’ Om continuïteit en tevens uitrol te faciliteren, geven de senioren bekendheid aan de WOW groepen op de websites van stadsdorpen van de vier buurten en d.m.v. nieuwbrieven van woonzorgcentra in de wijk. De vraag of een vervolggroep een open of gesloten groep is bepaalt de groep zelf.

43

Belangrijkste resultaten Terugblikkend hebben alle deelnemers het programma positief ontvangen en hebben alle deelnemers de zes groepsbijeenkomsten afgemaakt. Korte afwezigheid en tussentijdse uitval werd veroorzaakt door ziekte (een deelnemer volgde gelijktijdig een revalidatieproces wat prioriteit had) en door problemen thuis. Alle deelnemers die het programma afgerond hebben, zowel in Buurtsalon Jeltje als in De Corantijn, zijn doorgegaan in een WOW-plus groep. Daarnaast is één groep als zelfsturende WOW-plus groep verder gegaan, de groep “Voor de draad er mee”.

44

4. BESCHOUWING In dit hoofdstuk wordt een beschouwing gegeven over het verloop en de resultaten van het WOW project, met als kernvraag is of het project is gegaan zoals verwacht en gepland en welke inzichten en leerervaringen de projectgroep heeft opgedaan ten aanzien van vervolg en uitrol. Hoe zijn de pilots verlopen en in hoeverre zijn de pilots geslaagd? De pilots zijn geslaagd om een aantal redenen:

- De pilots zijn gestart, volgens plan verlopen en worden voortgezet; - Financiering is verkregen voor het uitvoerend deel, en voor monitoring en evaluatief

onderzoek door de HvA; - De groepen groeiden gaandeweg; het aantal deelnemers is vijf of meer op de helft van

de groepsbijeenkomsten; - Deelnemers hebben positieve ervaringen. Deelnemers willen en gaan door in twee

WOW-plus groepen en één sub-WOW handwerkgroep. Het moeilijkste van het project was het werven van deelnemers. Anders dan in opzet heeft één van de twee senior groepsondersteuners (MP) beide groepen in een duo met de professional ondersteund. Dit als gevolg van het feit dat de andere senior (JB) een ongeval kreeg kort na de start van de eerste pilotgroep. Deze senior heeft als deelnemer in beide groepen meegedaan. Als projectteamlid heeft ze tevens bijgedragen aan reflecties op proces en inhoud van de groepsbijeenkomsten en heeft ze volledig meegedraaid binnen de gezamenlijke reflecties en evaluaties. Voor vervolg en uitrol van het WOW programma is het belangrijk dat de senior groepsondersteuner uit de buurt komt. Zonder die relatie is het niet werkzaam. Daarnaast is het belangrijk binding op te bouwen met plekken waar ouderen al komen. Bijvoorbeeld door het programma aan te bieden bij de OBA, buurtkamers en stadsdorpen, door contact op te bouwen met verbindingspersonen in de wijk, zoals de welzijnscoaches van ABC Alliantie West, en door te zoeken naar activiteiten waarin /in relatie waarmee het WOW programma kan worden uitgevoerd. Reflectie op doelstelling en doelgroep De verwachtingen van het Stadsdeel West t.a.v. de doelstelling en doelgroep waren dat het WOW programma zinvol zou zijn om (dreigend) kwetsbare en sociaal-geïsoleerde buurbewoners te bereiken en betrekken, waar zorgverleners moeite hebben om ‘achter de voordeur te komen’, en dat inzicht in wensen en doelen en veranderingen in activiteiten het resultaat zouden zijn. De opgedane ervaringen en inzichten met de pilots laten zien dat andere waarden naar voren zijn gekomen. Dat roept de vraag op of dat het belang van WOW is? En zo ja, wat het concrete belang dan is? Onderstaand reflecteren we op die ervaringen en waarden die betekenis hebben

45

voor de deelnemende ouderen. De ervaringen van deelnemers lijken er op te wijzen dat behoeften en ook resultaten dichterbij liggen. Er is duidelijk behoefte aan samenspraak om ervaringen en (levens)vragen met andere ouderen uit te wisselen, om iets aan elkaar hebben, te leren van elkaar, dingen samen doen, aan informatie en om vat te krijgen op veranderingen die spelen in de samenleving. Deelnemers ervaren baat bij de onderlinge herkenning. Tevens vergroot dit het gevoel van erkenning. Het is mogelijk dat ouderen van hieruit makkelijker de stap naar participatie zetten, omdat ze meer zijn toegerust zijn in denken, voelen, kunnen en durven doen. Zoals vragen durven en kunnen stellen. De verwachtingen van het Stadsdeel West t.a.v. de doelgroep waren dat “moeilijk” te bereiken ouderen geworven zouden worden voor deelname. De ervaringen zijn dat de deelnemers allemaal op basis van persoonlijke motivatie zijn gaan meedoen. Niemand is “aangemeld of verwezen” door een zorg- of welzijnsinstantie. De motivatie om mee te doen gaat over: preventie, overtuigd zijn van het belang over je toekomst na te denken om je te kunnen voorbereiden, ook al kan je het proces van ouder worden niet voorzien. De ouderen die hebben deelgenomen wilden nadenken over verschillende onderwerpen die met ouder worden te maken hebben om goed geïnformeerd te zijn en bewust stil te staan bij levensvragen. Je zou kunnen zeggen dat hun “kwetsbaarheid” zit in existentiële vragen over zingeving en twijfel over mogelijkheden die ze zelf hebben (nu of in de toekomst), of onzekerheid over mogelijkheden die de omgeving biedt. Zoals op het gebied van wonen, zorg- en dienstverlening, wet- en regelgeving. Het veranderen van persoonlijke situaties, o.a. door verlieservaringen, leek meerdere deelnemers onrustig te maken. Voor vervolg en uitrol van het WOW programma is het belangrijk aanvankelijke verwachtingen van de opdrachtgevers goed tegen het licht te houden om een duidelijker boodschap te kunnen communiceren over wat de (meer)waarde is van het WOW programma, en voor wie. Reflectie op persoonlijke veranderingen deelnemers en concept “Mijn positieve gezondheid” Bij de opzet van het WOW project is het gespreks- en meetinstrument “Mijn positieve gezondheid uitgewerkt als een persoonlijke reflectietool, met het doel in de startbijeenkomst persoonlijke onderwerpen en aandachtspunten te inventariseren en bij de afronding van de bijeenkomsten persoonlijke veranderingen in kaart te kunnen brengen en evalueren. De ervaring is dat in beide groepen het spinnenweb (pijlers van het model) niet genoeg brandstof gaf om verder uit te diepen. Deelnemers in de Corantijngroep begrepen hoe het spinnenweb werkte maar wilden het niet invullen omdat het te abstract was in relatie tot de problematiek en vragen die zij in hun leven ervaarden. Het conceptuele model bleek wel waarde in beide groepen te hebben om gesprek met de deelnemers op gang te brengen. Voor deelnemers was het een eye-opener om gezondheid breed op te vatten en te denken in mogelijkheden (hoe) om te gaan met veranderingen en uitdagingen die spelen in het proces van ouder worden. Deelnemers begrepen goed dat

46

gezondheid door veel factoren wordt beïnvloed. In de groep van Buurtsalon Jeltje vormden de reflecties aanleiding om de factor bewegen, voeding, wonen te gaan onderzoeken. Voor de Corantijngroep waren de reflecties aanleiding tot meer bewustwording. Het concept “Mijn positieve gezondheid” bleek in de pilots geen bruikbaar instrument om persoonlijke veranderingen aan te geven in getalswaarden (per pijler, uit te drukken in gezondheidsoppervlak). Persoonlijke veranderingen die deelnemers benoemden zijn om die reden in dit verlag alleen kwalitatief beschreven. De persoonlijke veranderingen die deelnemers benoemen hebben in veel gevallen betrekking op bewustwording en beter weten wat je (zelf) kan doen. Zoals vragen stellen, opkomen voor jezelf, kortom: empowerment. Veranderingen zijn in beperktere zin zichtbaar in activiteiten (in doen of laten). Bij vervolg en uitrol van het WOW programma lijkt het conceptuele model “Mijn positieve gezondheid” waardevol om persoonlijke onderwerpen te inventariseren. Nadere verkenning is nodig of en hoe het concept als kwantitatief meetinstrument is toe te passen. Tevens is het concept ‘Positieve gezondheid’, en het bijhorende spinnenwebmodel, als kapstok bruikbaar gebleken om onderwerpen in en met de groep te inventariseren. Reflectie op ervaringen en wensen deelnemers Uit de ervaringen van deelnemers komen als belangrijkste betekenissen naar voren:

- Delen van ervaringen is leerzaam - Door dezelfde levensfase spelen een zelfde soort vragen (ook al is iedereen anders) - Draagt bij aan bewustwording - Helpt eigen vragen en wensen verhelderen - Door actieve werkwijze, door zelf op zoek en de deur uit te gaan ontwikkel je

vaardigheden - Leuk mensen te ontmoeten die je nog nooit hebt gezien - Aantal duurzame contacten gelegd - Inzichten ontwikkeld op persoonlijk vlak - Hulp durven en kunnen vragen

Wensen die deelnemers noemen zijn:

- Meer bijeenkomsten - Onderwerpen meer uitdiepen - Contact leggen met jongeren - Meer culturen

Voor vervolg en uitrol van het WOW programma lijkt verlenging van het basisprogramma waardevol. Voorstel is uit te breiden naar tien bijeenkomsten, waarvan zes bijeenkomsten door een duo van een senior en professional worden ondersteund en de laatste vier bijeenkomsten alleen door de senior groepsondersteuner. Tevens is het belangrijk duidelijker aan te geven wat het doel en middelen zijn. Meer contact met jongeren kan verwerkt worden in de werkwijzen, als dit aansluit bij behoeften

47

van deelnemers. De geuite wens kan betekenen dat deelnemers niet genoeg hun eigen rol hebben ingezien dat ze zelf invloed op de inhoud en werkwijze van het programma kunnen hebben. Reflectie op motivatie, visie en missie senioren De programmaopzet van GAOW en WOW past bij de persoonlijke visie van senioren. Ze vinden het waardevol omdat het anders van opzet is dan ‘betuttelende’ activiteiten. En anders dan het problematiseren van ouder worden, zoals één van hen aangeeft: ‘Professionaliseren en medicaliseren van ouderdom neemt het zicht weg op eigen kunnen.’ De visie op ouder worden die de senior groepsondersteuners uitstralen had betekenis, zowel in de groepen als voor zichzelf. De kern van hun visie geven ze weer met de zinssnede: ‘Naast verlies ook groei naar worden wie je bent’. Beide senioren geloven in emancipatie van ouderen en de noodzaak daartoe, in levenslang leren en de waarde van een health promotion uitgangspunt. Hierdoor kan je de blik voorwaarts, op een horizon richten, verkennen wat zingeving inhoudt en nadenken over welke ankers, nu en in de toekomst, waarde hebben. Preventie, zo geeft één van de senioren aan, biedt een niet passend perspectief omdat het kijkt naar wat je niet wil en voorkomen zou moeten worden. Dat sluit niet aan bij ouder worden als proces. De missie die de senioren hebben binnen het WOW programma is: deelnemers stimuleren na te denken over wat positieve gezondheid voor een ieder inhoudt en hoe je je kan aanpassen en/of de bakens kan verzetten. De senioren realiseren zich dat dit grote opgaven kunnen zijn waar deelnemers voor staan en dat het in de basis over gedragsverandering gaat. In een evaluatiebijeenkomst zegt één van de senior groepsondersteuners hierover: ‘Wat naar voren komt in de groepen gaat over gedragsverandering. Je hebt vaardigheden nodig om bakens te kunnen verzetten. Daar zitten ook weer vaardigheden onder om het te kunnen doen. Daar hebben we het over in de groepen, en daar doen we dingen mee in en met de groep.’ Reflectie op vaardigheden groepsondersteuner De centrale vaardigheden die nodig zijn: niet oplossend, maar oplossingsgericht denken en doen. De groepsondersteuners geven aan dat positieve gezondheid, co-actieve coachingsvaardigheden, de Presentiebenadering en de Theorie U inspiratie en houvast bieden. De rol van groepsondersteuner vraagt creativiteit en flexibiliteit: ‘Je moet kunnen omgaan met diversiteit en onzekerheid.’ Deelnemers zijn allemaal anders maar hebben wel gelijksoortige vragen. Deelnemers hebben tevens allemaal andere manieren van communiceren en gedrag. Belangrijk zijn om die reden: lichaamstaal “lezen”, en bewuste overwegingen en keuzes maken of en hoe je er persoonsgericht wel of juist niet iets mee doet. Centrale uitgangspunten daarbij zijn: aan de groep overlaten waar en hoe gereageerd wordt. Bovenaan blijft staan: respect voor elkaar. Deelnemers hebben eigen levensgeschiedenissen, veel te vertellen, zitten ook verrassingen bij. Soms veel verdriet, verlieservaringen, emoties, lam geslagen voelen. Essentieel is ruimte aan de groep te geven voor inzet en ontwikkeling van eigen kwaliteiten (empowerend). Betekent: durven laten gaan van eigen leiders-, kennersrol.

48

Geen advies geven, maar vragen stellen. Niet op inhoud maar op het proces richten. Richten op een horizon voor je, waar wil je heen. Niet op wat je voorkomen wil. De bijeenkomsten dienen ergens voor. Reflectie op rol en waarde van senior in de groep De rol van senior groepsondersteuner in de pilotgroepen is nieuw. De interacties in de groepen laten zien dat ze door hun leeftijd en levenservaring dichtbij de deelnemers staan en direct kunnen zijn in hun reacties en vragen. Dat zette aan tot denken bij de deelnemers. De senior groepsondersteuner geven aan dat hun positieve manier van denken en kijken, en wijze waarop ze dat in hun eigen levenshouding toepassen, als een voorbeeld werkte en betekenis had voor de deelnemers. Door hun levenservaring konden ze identificatiemogelijkheden bieden en een rolmodel zijn. Hun kompas en compassie komt voort uit de overtuiging dat er altijd een opening, een manier, een oplossing is. Dat iedereen een behoefte heeft, maar dat die zich alleen anders uit. Dat alles wat je aandacht geeft groeit, ook lastig gedrag. Laten zien wat er wel kan, kan op veel manieren. Dan is er een scala aan mogelijkheden. Eén van de senioren illustreert deze visie met de woorden: ‘Er zijn geen moeilijke mensen. Wel mensen die vastlopen.’ Reflectie op rol van professional in de groep De professional heeft moeten zoeken naar wat een passende rolinvulling is in het samenwerken met de senior groepsondersteuner en hoe je als duo samen met de groep de themabijeenkomsten en groepsdynamiek vorm kan geven. Regelmatig en intensief overleg heeft plaatsgevonden om structuur aan te brengen, tijdsbewaking te hanteren, en de visie en methodiek van het GAOW programma een plaats te geven. De overweging ‘laten ontstaan, of sturing geven?’ was daarbij een terugkerende en lastige vraag. Tevens op welke wijze de handreikingen uit de GAOW toolkit gebruikt en aangepast konden worden om aan te sluiten bij wat in de groep naar voren kwam. Gaandeweg ontstond een aanvullende samenwerking, waarbij ieders kwaliteiten benut konden worden en vertrouwen groeide dat het proces meer kon worden losgelaten en aan de groep kon worden gegeven. In de kern gaat het om een persoonlijke en vraaggerichte benadering en dat het duo samen in staat is de groep ruimte te geven. De term “beroepskracht” geeft beter aan wat de rol is van de “professional“ in de groep: in het duo zijn de beide groepsondersteuners een “professional” wat betreft competenties en vullen elkaar aan. Samen leren hoe dat te doen, is onlosmakelijk verbonden met de groep en het proces dat de groep doormaakt. Reflectie op gebruik GAOW toolkit en waarde van “doen” De groepsondersteuners ervaarden in toenemende mate dat de GAOW toolkit flexibel en creatief benut moet worden, en eigen werkvormen nodig zijn. De aandacht voor “doen” in de werkvormen, naast praten, is om meerdere redenen waardevol gebleken. Deelnemers gaven aan dat:

- Iets doen levert ontspanning, een andere manier van zijn/ doen; - Doen is waardevol als middel voor reflectie en bewustwording;

49

- Doen levert een andere, meer onnadrukkelijke manier van contact maken. Voor de groepsondersteuners was belangrijk dat de toegepaste, ervaringsgerichte werkvormen de doelgerichte werkwijze ondersteunden. Eén van de senior groepsondersteuners zegt daarover: ‘Het samenkomen in de groep dient ergens toe. Je moet richting geven aan het gesprek.’ De primaire doelstelling van het WOW programma is kwaliteit van het dagelijks leven en niet het oplossen van problematiek. Door te handelen wordt soms problematiek zonder opzet opgelost. Dat deze zienswijze en werkwijze niet altijd makkelijk toe te passen is, bleek in de Corantijngroep. Hier waren de deelnemers moeilijker tot probleemoplossend gedrag te brengen dan in de Buurtsalon Jeltjegroep. De huidige opzet van de GAOW toolkit houvast voor de groepsondersteuners om de groepsbijeenkomsten voor te bereiden, in aansluiting op de thema’s die de deelnemers naar voren brachten. De werkvormen in de toolkit boden ruimte voor variatie en aanpassing om aan te sluiten bij de groep. De actieve, onderzoekende en reflectieve ‘doe-werkvormen’ boden inspiratie, en de Presentiebenadering en het concept Positieve Gezondheid boden een denkrichting voor het vormgeven van de themabijeenkomsten. Bij het verder ontwikkelen van de GAOW toolkit lijkt het waardevol stil te staan bij de vraag of de werkvormen niet meer op de deelnemers gericht moeten worden dan op de groepsondersteuners? Op “reis” als metafoor voor programma en werkwijze In de groepsbijeenkomsten komt de “reis” als metafoor meerdere keren terug: ‘Je weet niet je eindbestemming maar je bent wel onderweg.’ Die metafoor sluit ook aan op de insteek van het programma, gericht op actief zoeken naar oplossingen voor een vraag of concreet probleem: ‘Doen is de insteek en de werkwijze. Zelf op pad, oplossingsgericht.’ In onderstaande visuele weergave zijn samenvattend de kern van het GAOW en WOW programma en de ervaringen van deelnemers en groepsondersteuners weergegeven. Doen, handelen in dagelijkse en maatschappelijke, activiteiten, staat centraal en activiteiten zijn zowel een middel om bewust stil te staan bij persoonlijk ervaren gezondheid en welbevinden als een middel om vorm te geven aan persoonlijk ervaren gezondheid en welbevinden.

50

51

5. CONCLUSIE EN AANBEVELINGEN Dit hoofdstuk geeft antwoord op de hoofdvraag en beschrijft de inzichten die zijn opgedaan over de werkwijze en rol van groepsondersteuner. In lessons learned zijn de aanbevelingen beschreven om het WOW programma verder te ontwikkelen, te verbeteren en uit te rollen . 5.1 Antwoord op de hoofdvraag De hoofdvraag is ‘Hoe wordt het West Ouder Wijzer project door belangstellende ouderen en tussen-/sleutelpersonen in de wijk ontvangen, en wat zijn de ervaringen van de deelnemers aan de groepsbijeenkomsten en van de senior en ergotherapeut groepsondersteuners met het project?’ Kernvraag daarbij betreft de opbouw en groepsondersteuning die het duo senior en professional biedt: zijn zes ondersteunde bijeenkomsten voldoende om een groep te vormen, thema’s te verkennen die spelen, en is voortzetting na deze zes bijeenkomsten mogelijk zonder ondersteuning? Het WOW programma is positief ontvangen door de deelnemers. De waardering komt het sterkst naar voren in dat beide pilotgroepen op eigen initiatief zijn doorgegaan als WOW-plus groep met nieuwe, eigen gekozen thema’s, en één groep, de sub-WOW groep, als volledig zelfsturende groep is doorgegaan. Bij de WOW-plus groep is de ondersteuning in handen van de senior groepsondersteuner, met als rolinvulling lichte procesondersteuning. Deelnemers bereiden zelf de themabijeenkomsten voor en de senior groepsondersteuner neemt deel als deelnemer. De professional heeft geen rol meer in deze groep. De sub-WOW groep (‘Voor de draad ermee’) organiseert en bereidt de (wekelijkse) bijeenkomsten zelf voor. Aan deze groep nemen de beide senior groepsondersteuners deel als deelnemer. Ook de groepsondersteuners, de senioren en ergotherapeut, zijn positief over het WOW programma en vinden dat samenwerken in een duo meerwaarde heeft voor de groep en het groepsdynamische proces. Op basis van hun positieve ervaringen willen de groepsondersteuners verder met het ontwikkelen en uitrollen van het WOW programma. Punten van aandacht daarbij zijn het op de juiste wijze bereiken van (meer) ouderen in de wijk, intensiever samenwerken met tussen-/ en sleutelpersonen in de wijk, en de opbouw en duur van het basis-WOW programma. Als conclusie kunnen we stellen dat het mogelijk is om na zes bijeenkomsten, die zijn ondersteund door een duo van een senior en een professional, toe te werken naar toenemend zelfsturende groepen, en dat alleen lichte procesondersteuning nodig is voor vervolg. Het is gelukt om in de eerste zes bijeenkomsten (persoonlijke) thema’s te identificeren en deelnemers te stimuleren deze thema’s te onderzoeken en oplossingsgerichte vaardigheden uit te proberen. Deelnemers oefenen op een praktische manier, in de dagelijkse dag, om hun vragen, problemen en/of behoeften die spelen om te zetten in (anders) (leren) doen. In de vervolggroepen maken

52

de deelnemers zich deze manier van doen verder eigen en onderzoeken daarbij nieuwe thema’s in het proces van ouder worden. Op basis hiervan kunnen we concluderen dat het mogelijk is deelnemers te ondersteunen en te versterken middels het WOW programma om oplossingsgerichte vaardigheden te ontwikkelen en toe te passen in het (leren) omgaan met fysieke, emotionele en sociale veranderingen en uitdagingen die het proces van ouder worden met zich mee brengt en eigen regiemogelijkheden te vergroten. 5.2 Werkwijze en rol groepsondersteuner Over de rol- en rolinvulling van groepsondersteuner en het samenwerken van een senior en professional als duo, zijn waardevolle inzichten opgedaan. De senior en professional brengen ieder een specifieke expertise in die aanvullend is. De binding van de senior met de wijk is cruciaal in het bereiken van deelnemers.

- Samenwerking in duo senior-professional (ergotherapeut) biedt deskundigheid vanuit levenservaring en vanuit beroep: dit versterkt elkaar tot een eenheid;

- Flexibiliteit en openheid van de groepsondersteuners biedt uitnodiging aan de deelnemers zelf initiatief te nemen;

- Werving is uitdagend en tijdrovend. Doordat de senior groepsondersteuners geworteld zijn in de buurt, en door in het vrije veld te werken ontstaat een zwaan-kleef-aan aanpak. Kennis van de wijk en buurten, ‘met de voeten in de buurt staan is nodig’, en het van binnenuit kennen van de buurt leidt tot verbondenheid;

- Het gebruik van het flexibele raamwerk van GAOW vraagt rust, ruimte en tijd om een organisch groeiproces in de groep te faciliteren, met oog voor de eigenheid van deelnemers en afnemende sturing. Een terugkerend dilemma bleek ‘laten ontstaan, of sturing geven?’;

- Het samen doen van activiteiten in de groep leidt tot een onnadrukkelijke en betekenisvolle manier van ervaringen uitwisselen en contact;

- Het delen van persoonlijke ervaringen door de groepsondersteuners bij de voorbereiding en in de groepsbijeenkomsten draagt bij aan openheid, eigenheid en nabijheid;

- Samenwerking tussen de senior en professional groeit door te leren (hoe) van elkaars sterke kanten gebruik te maken en (hoe) samen het proces gaandeweg (meer) aan de groep over te laten;

- De senior en professional dragen samen de visie en missie van het GAOW programma uit en reflecteren samen op het groepsdynamische proces en de (leer- en ontwikkel-) vragen van de deelnemers. De ervarings- en beroepsdeskundigheid van beiden is daarbij complementair;

- Specifieke rol van de senior is leeftijdgenoot en ervaringsdeskundige. Dit bevordert aansluiting in en met de groep (rolmodel en peersupport);

- Als duo geven de professional en senior groepsondersteuner samen richting en vorm aan de groepsbijeenkomsten en het doelgericht kiezen en op-maat maken van de groepsactiviteiten, aansluitend bij de groep en geïnspireerd op de GAOW toolkit. Daarbij gebruiken ze kennis over het GAOW programma en de GAOW toolkit met als focuspunt:

53

toenemende ruimte voor de groep om oplossingsgerichte vaardigheden te ontwikkelen en toenemende zelfsturing te faciliteren; Het groeien naar gelijkwaardigheid is een wederzijds leerproces voor senior en professional;

- Rol van de groepsondersteuner (overstijgend) is zorgen dat een veilige groep ontstaat, waarin op gelijkwaardige basis ervaringen gedeeld worden en deelnemers een gedeelde verantwoordelijkheid voor de inhoud en het proces kunnen nemen. Dat betekent: geen ‘college geven’, niet de rol van therapeut nemen. Ervoor zorgen dat deelnemers ‘bewegen, i.p.v. stilstaan’, leren en zien dat het mogelijk is zich actief op te stellen i.p.v. af te wachten wat anderen doen zelf, zelf stappen te zetten, en de groep actief betrekken door de vraag te stellen ‘zijn we op de goede weg?’

- Vaardigheden van de groepsondersteuners zijn op een sensitieve manier tussen de regels door luisteren en voorzichtig doorvragen, geen oplossingen aandragen, ‘op je handen zitten’, de ‘kunst van het verleiden’ inzetten, humor gebruiken en het luchtig houden;

- T.a.v. tijd, duur en frequentie zijn zes tweewekelijkse bijeenkomsten, ondersteund door een duo van een senior en professional, voldoende voor deelnemers om op eigen kracht verder te gaan of om door te gaan met lichte (proces-)ondersteuning van de senior groepsondersteuner;

- Rol van de senior groepsondersteuner bij vervolggroepen is procesbegeleider en groepslid: betekent de bijeenkomsten organiseren en meedoen als deelnemer, zonder inhoud aan te dragen: ‘Ik kom met een lege tas’.

- Persoonlijke evaluatie met gebruik van het formulier ‘’Mijn positieve gezondheid’’ bleek in de huidige opzet minder bruikbaar. Het concept “Positieve gezondheid sluit wel voldoende aan om nader te onderzoeken hoe het gebruikt kan worden. Zowel bij het verkennen van thema’s en op-maat maken van de groepsbijeenkomsten met de deelnemers, als op persoonlijk niveau en onderdeel van bewustwording(-sproces);

- Deelnemers en groepsondersteuners gebruiken de metafoor van een reis. Dit is een goede manier om verleden, heden en toekomst te verbinden en geeft beweging. Ouder worden geeft naast ‘Naast verlies ook groei naar worden wie je bent’. Beide senioren geloven in emancipatie van ouderen en de noodzaak daartoe, in levenslang leren Hierdoor kan je de blik voorwaarts, op een horizon richten, en verkennen wat zingeving inhoudt, nu en in de toekomst.

5.3 Lessons learned en aanbevelingen

- Werving van ouderen voor deelname werkt het best via mond-tot-mond promotie waarbij deelnemers nieuwe deelnemers werven: zij zijn de ambassadeurs van het WOW programma. Daarnaast is indirecte werving via flyers, nieuwsbrieven en wijkzorgnetwerken belangrijk;

- Meer inzicht is nodig om te weten wat de (beoogde) doelgroep bezighoudt en bezielt om hen beter te kunnen aanspreken en persoonlijk uit te nodigen;

- De senior groepsondersteuners zijn de “motor” uit de buurt: de senior moet zichtbaar en voelbaar het vliegwiel als rolmodel “aanzwengelen” en intensief netwerken om het

54

WOW programma onder de aandacht te brengen van een brede groep zorg-, welzijns-en dienstverleners in de wijk;

- Voor senioren levert het “sociaal te ondernemen” een nieuwe rol, taken en verantwoordelijkheden op, zoals projectplan schrijven, begroting opstellen, beheer van financiën etc.;

- Om doorstart in een vervolggroep te faciliteren is belangrijk dat deelnemers toenemend vertrouwd raken met rol van groepsondersteuner en de senior groepsondersteuner toenemend taken delegeert naar deelnemers. De “natuurlijke” doorgroei in de WOW-plus groepen maakt dat de rol van senior groepsondersteuner geleidelijk minder prominent kan zijn. Een sub-WOW vervolggroep is volledig zelfsturend. Hierin is de taak van de senior groepsondersteuner in aanvang het praktisch organiseren van de bijeenkomsten en uitnodigen van iedereen. De inhoud komt helemaal uit de groep. De organisatietaken worden toenemend onderling verdeeld;

- Voor verdere uitrol van het WOW programma is werving en scholing van nieuwe senior groepsondersteuners in de wijk nodig. Dit kan bijvoorbeeld via de netwerken van de stadsdorpen en via promotie in de post-HBO cursus GAOW van de HvA;

- Voor de groepsondersteuners(-duo’s) is belangrijk een balans te zoeken tussen sturen en zelfregulatie door de groep. Ieder duo is anders, en iedere groep en context is anders. Dit vraagt om een open, reflectieve en lerende houding. Het delen van ervaringen en onderlinge communicatie zijn voorwaarden om als duo te kunnen groeien. Uitgangspunt is dat het WOW programma geen cursus is: het gaat om het proces van ontwikkelen van moed en vaardigheden om zelf oplossingsgericht te zijn rondom thema’s die deelnemers zelf aangedragen;

- Door stil te staan bij praktische thema’s komen onderliggende (persoonlijke thema’s zoals vraagverlegenheid, grenzen stellen, activeren etc. “onbenoemd” aan bod. De waarde van het starten met praktische thema’s, gerelateerd aan dagelijkse activiteiten, is dat ze uitnodigen tot doen. Abstracte thema’s zoals “eenzaamheid” dragen het risico van “therapeutisch oplossen”;

- Verschillende werkvormen zijn nodig, zodat er voor iedere deelnemer iets van hun gading is. De één spreekt bijvoorbeeld makkelijker in een tweegesprek en wordt door de erkenning door de ander opener in de groep. Om aan te sluiten bij behoeften en eigenheid van deelnemers is het belangrijk de suggesties voor werkvormen uit de GAOW toolkit flexibel en creatief te gebruiken (op-maat maken);

- Individuele gesprekken kunnen een aanvulling zijn op de groepsbijeenkomsten indien het onderwerp niet voor de groep passend is

- De duur van het (basis-)WOW programma moet worden verlengd van zes bijeenkomsten naar tien, enerzijds om diepgang in onderwerpen te bereiken, anderzijds om zelfsturing door de groep makkelijker mogelijk te maken. Een goede werkwijze lijkt dat de senior groepsondersteuner alleen, en niet meer als duo, de laatste vier groepsbijeenkomsten ondersteunt;

- Voor doorgaande groepen is een “motor’’ nodig. De senior groepsondersteuner heeft een sleutelrol om het proces gaande te houden: hij biedt lichte ondersteuning, afgestemd op het proces en mogelijkheden van de groep;

55

- Voor vervolg en uitrol van het WOW programma in de pilot- en nieuwe wijken, is uitbreiding van netwerken en samenwerkpartners nodig. Het gaat met name om organisaties die vanuit een zelfde doel werken aan het versterken van mogelijkheden van senioren om te participeren, zoals de OBA, ouderenbonden en wijknetwerken.

‘Met deze ervaringen in handen zijn we iets heel anders aan het vertellen. We zijn niet aan het vertellen wij als professionals, we vertellen wel wat we willen doen maar we zijn aan het vertellen we zijn een combinatie, een unieke samenwerking tussen actieve betrokken burgers en professionals waardoor mensen in beweging komen en ook in beweging blijven.’ (Fenna van Nes, senior onderzoeker HvA). Het vliegwiel, dat de visie, missie en doelstelling van het GAOW programma in het conceptuele inhoudsmodel weergeeft, geeft beeldend weer hoe het GAOW programma als middel te gebruiken is om wijk- en buurtgericht te werken, en thuiswonende ouderen te ondersteunen en te versterken actief aan zelf ervaren gezondheid en welbevinden te werken. Het levenslang leren heeft in de twee WOW pilots niet alleen betekenis gekregen voor de deelnemers, maar ook voor de groepsondersteuners, zowel voor de senioren als de ergotherapeut. Voor alle betrokkenen is het WOW programma een ontdekkingsreis geworden waarin onderweg waardevolle inzichten zijn opgedaan om mee te nemen in de rugzak.

Conceptueel inhoudsmodel van het GAOW programma (van Nes & Heijsman, 2015, p. 38)

56

In de woorden van één van de senior groepsondersteuners: ‘Het heeft potentie. Dit moet als een olievlek over de stad.’

57

Bijlagen Bijlage 1. Mijn positieve gezondheid: gespreksinstrument IPH- versie 1.0- okt 2016

58

Bijlage 2. PR materialen Poster en flyer

Briefkaart

59

Bronnen Huber, M. (2013). Naar een nieuw begrip van gezondheid: Pijlers voor Positieve Gezondheid. Tijdschrift voor gezondheidswetenschappen 91 (3), 133–134 https://doi.org/10.1007/s12508-013-0046-z Huijg, M., Streefkerk, I., & Mank, J. (12 juni 2018). West Ouder Wijzer (WOW). Bachelor Thesis Hogeschool van Amsterdam, Amsterdam: eigen beheer. Instituut voor positieve gezondheid (2016). Gespreksinstrument IPH –versie 1.0. Verkregen van https://mijnpositievegezondheid.nl/ Nes, F. van, & Heijsman, A. (2015). Gezond Actief Ouder Worden, een programma voor thuiswonende ouderen om actief aan gezondheid en welbevinden te werken. Amsterdam: Uitgeverij Tobi Vroegh.