1

Het stripboek

In de strip ontvouwt zich tegen de achtergrond van de Duitse bezetting het verhaal van het gezin van Dort. De hoofdpersonen en hun keuzes tijdens de oorlog vormen de rode draad. Historisch klopt alles in de strip en belangrijke gebeurtenissen en figuren spelen een rol. Ook de bezetting van Nederlands-Indië komt aan de orde. Onderwerpen die wel behandeld worden, maar die niet centraal staan zijn de oorzaken voor het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog en de Holocaust.

Het werkschrift

Het werkschrift is gemaakt ter verdieping van de stof in de strip De Ontdekking. De hoofdper-sonen en hun keuzes tijdens de oorlog vormen de rode draad. De opdrachten zijn ontwikkeld in nauwe samenwerking met docenten uit het havo en vwo en zijn daar getest. Bij sommige opdrachten hebben leerlingen het internet nodig. De meeste opdrachten hebben een verdiepingsvraag, voor het geval u uitgebreider met een thema aan de slag wilt gaan.

De digitale les

Bij het stripboek De Ontdekking en het werkschrift is een digitale schoolbord les ontwikkeld. De les biedt verdieping en onder-steunt docenten in het klassikaal bespreken van de opdrachten uit het werkschrift. In deze handleiding vindt u verwijzingen naar de digitale les. De digitale les De Ontdekking staat online: http://edu.annefrank.org/deontdekking

Website en bestellenMeer lesmateriaal over de strip vindt u op www.annefrank.org/ontdekking. Ook kunt u hier bestellingen plaatsen voor de strips en het werkschrift. Verder is er informatie te vinden over trainingen voor docenten.

VoorbereidingHet kost leerlingen ongeveer een uur om het stripboek te lezen. Om met het werkschrift te kunnen werken moeten leerlingen de strip uitgelezen hebben. Bekijk samen voor het lezen van het stripboek de animatiefilm in de digitale les.

Thema’s

1) Basiskennis WOIIIn de strip volgen historische gebeurtenissen elkaar op en worden er veel begrippen gebruikt. Sommige leerlingen hebben moeite om een overzicht te krijgen over de bezet-tingstijd en om de verschillende begrippen te begrijpen. Om de basiskennis van leerlingen over de bezetting te verdiepen staan er twee opdrachten in het werkschrift.

2) Begrip stripverhaalDe complexiteit van het stripverhaal is voor sommige leerlingen moeilijk te doorgronden. Er gebeurt veel en verschillende verhaallijnen lopen door elkaar. Toch moeten leerlingen het verhaal kunnen volgen om de opdrachten te maken. Er zijn vier opdrachten die ten doel hebben bepaalde aspecten van het strip-verhaal te verduidelijken.

3) Reacties op de bezettingIn de strip spelen de keuzes en dilemma’s van de hoofdpersonen en hun reacties op de bezetting een centrale rol. Wim ging bijvoorbeeld bij het verzet, terwijl zijn broer Theo collaboreerde met de nazi’s. Ook de vraag waarom mensen bepaalde keuzes hebben gemaakt is belangrijk. Waarom besloot Theo hiertoe en waarom heeft Wim een andere keuze gemaakt? Over deze the-matiek zijn er vier opdrachten gemaakt.

Opdrachten

Wat is een goed moment om het stripboek te gebruiken in een lessenserie over de oorlog? Het kan als leerlingen al meer weten over de aanloop tot het uitbreken van de oorlog. Gebruik hiervoor bijvoorbeeld de geschie-denismethode en neem de strip voor het gedeelte over de bezetting van Nederland. U kunt er natuurlijk ook voor kiezen om de strip te gebruiken als start voor een lessenserie over de Tweede Wereldoorlog.

Stripplaat kleuren ( thema 2 – 10 min. )

In de strip gebeurt erg veel. Deze opdracht is bedoeld om leerlingen het verhaal terug te laten brengen tot de kern, door ze te laten bedenken wie en wat de belangrijkste rol hebben gespeeld in het verhaal. Er is niet één juist antwoord, het gaat om de mening van de leerlingen.

Gebruik in de lesLeerlingen kleuren drie voorwerpen of personen op de kleurplaat, of geven ze een nummer.

Tip voor verdiepingInventariseer op het bord welke voorwerpen het meeste gekozen zijn. Vraag een aantal leerlingen om hun keuze toe te lichten. Laat leerlingen bedenken waarom er veel dezelfde voorwerpen en personen gekozen zijn.

Tijdbalk (10 minuten)

Leerlingen schrijven het nummer van de strip-plaatjes op de juiste plaats in de tijdbalk om een overzicht te krijgen van enkele belangrijke gebeurtenissen. Maak bij het bespreken van de opdracht gebruik van de tijdbalk in de les voor het digitale schoolbord.

LeerdoelenEen aantal belangrijke gebeurtenissen noemen in de periode 1933-1945 en deze op een tijdbalk plaatsen.

Antwoorden tijdbalk digitale lesJaartal nummer van het plaatje:1933 81935 111938 11939 31940 51941 71942-februari 141942-juli 91943-januari 61943 41944-juni 121944-september 2winter 1944-’45 101945 13

Op Ontdekkingvmbo werkschrift

Docentenhandleiding

2

Stamboom (10 minuten)

De stamboom kan in tweetallen worden gemaakt. Gebruik de digitale les tijdens het bespreken van de stamboom-opdracht.Bij de biografie moet de mening van leerlingen over een persoon duidelijk zijn. Theo en vader van Dort worden waarschijnlijk niet vaak gekozen, omdat zij in de ogen van de meeste leerlingen ‘fout’ waren.

LeerdoelenLeerlingen krijgen meer inzicht in de structuur van de familie van Dort.

Antwoord

Verdiepingsopdracht (30 minuten)Leerlingen kunnen een stamboom maken van hun eigen familie en onderzoeken wat hun familie tijdens de oorlog heeft meegemaakt, bij-voorbeeld door een familielid te interviewen.

Echt gebeurd (20 minuten)

Leerlingen werken met enkele historische bronnen en foto’s die gebruikt zijn bij de ont-wikkeling van de strip. In de strip zoeken ze de tekeningen op die bij de foto’s horen. Daarna lezen ze hoe iemand destijds de situatie op de foto heeft ervaren en geven hun mening hierover.

Leerdoelen

• beter beseffen dat het stripverhaal de werke-lijkheid goed benadert.

• oefenen met het werken met historische foto’s en geschreven bronnen.

Antwoorden ‘Echt gebeurd’ werkschrift pagina’s 4, 5, 6 en 10De juiste strippagina’s zijn: vraag 1 12 (Kindertransport)* vraag 2 15 (bombardement op Rotterdam) vraag 3 18 (Februaristaking) vraag 4 11 (Kristallnacht)*vraag 5 34 (Westerbork)

* In de digitale les zijn bij ‘Echt gebeurd’ twee andere historische beelden opgenomen: Theo die als vrijwilliger in het Duitse leger gaat vechten (pagina 23) en een aanslag van het verzet op een politieagent (pagina 39).

Getuigen van de oorlogIn de digitale les zijn onder de titel ‘Getuigen van de oorlog’ korte verhalen te beluisteren. Hoewel De Ontdekking een fictief verhaal is tonen de bronnen aan dat de gebeurtenissen echt gebeurd zijn.

Esther en Helena (15 minuten)

Via Esther en Helena verdiepen leerlingen zich in discriminatie en de Jodenvervolging.

Leerdoelen

• omschrijven wat discriminatie inhoudt.

• enkele voorbeelden geven van discriminatie van joden tijdens WOII.

• enkele stappen in het proces van de Joden-vervolging onderscheiden.

• de ervaring van Esther in de strip vergelijken met andere bronnen.

Een ministrip maken (werkschrift pagina 8)Sommige leerlingen hebben moeite om de verhaallijn te volgen, of is het niet gelukt om de strip uit te lezen. Daardoor gaat soms de clou van de strip aan ze voorbij. Dat werkt demoti-verend en kan een obstakel zijn om de andere opdrachten goed te kunnen maken. Door zelf op pagina 8 van het werkschrift een kleine strip over de ontdekking van Jeroen te maken raken leerlingen weer bij en begrijpen ze de essentie van het stripverhaal.

Gebruik in de les Leerlingen knippen de plaatjes los en leggen ze op de juiste plaats. Daarna plakken ze de plaatjes vast. Vervolgens tekenen ze het laatste plaatje en bedenken een passende titel.

Mogelijke antwoorden digitale lesVraag verschil ervaring van TedVriendschappen gingen stuk, geen enkele vorm van solidariteit van leerlingen of leraren, totale isolatie.Volgorde striptekeningen / woorden 1 – Esther met ster / isolatie 2 – Doorgangskamp Westerbork / deportatie 3 – Concentratie- en vernietigingskamp / moordVraag verzet door familie van EstherVan nazi-Duitsland naar Nederland gevlucht, geprobeerd naar Engeland te vluchten, geprobeerd onder te duiken.

Interview met Ted Musaph-AndriesseBekijk met uw leerlingen in de digitale les een kort fragment uit een interview met Ted Musaph-Andriesse, waarin zij verteld over haar ervaringen tijdens de oorlog. Bij opdracht 4 op bladzijde 7 in het werkschrift moeten leerlingen het verhaal van Ted verge-lijken met dat van Esther uit De Ontdekking. Het interview komt uit het AVRO televisie-programma Naar eer en geweten (1995).

Wim Helena1

Helena2

Helena3

Theo

vader moeder

Kees

Jeroen’smoeder

Jeroen’svader

Jeroen

3

De keuze van Wim (15 minuten)

In het stripboek spelen de keuzes en dilemma’s van de hoofdpersonen een belangrijke rol. Iedere persoon reageert verschillend. Wim gaat bij het verzet, terwijl Theo dienst neemt in het Duitse leger. Vader raakt steeds meer betrokken bij de jodenvervolging en moeder laat de bezetting gelaten over zich heen komen. De hoofdpersonen representeren drie belangrijke reacties op de bezetting: verzet, collaboratie en aanpassing. Bij deze opdracht staat het begrip verzet centraal. Via Wim verdiepen leerlingen zich hierin.

Leerdoelen

• omschrijven wat verzet inhoudt.

• enkele voorbeelden geven van verzet.

• enkele redenen noemen waarom mensen in verzet kwamen.

• gaan inzien dat de meeste verzetsmensen geen buitengewone helden waren, maar gewone mensen.

• een vergelijking maken tussen verzet toen en nu.

Mogelijke antwoordenEr waren verschillende vormen van verzet. Passief, actief en/of gewapend verzet. Voor-beelden van verzet zijn; het helpen van onder-duikers, niet inleveren van de radio, deelnemen aan een staking, vervalsen van persoonsbe-wijzen, het doorknippen (saboteren) van tele-foonlijnen. Leerlingen zullen waarschijnlijk het gewapende verzet het meest gevaarlijk vinden en vormen van ongewapend verzet het minst gevaarlijk. U kunt deze termen introduceren.Vraag: Waarom gingen mensen als Wim in het verzet?Alle redenen droegen in meer of mindere mate bij aan Wim’s keuze voor het verzet. De meeste verzetsmensen waren geen helden, maar gewone mensen. Discussieer bijvoorbeeld over de vraag of je Wim een held moet noemen.

Discussie Opvallend zijn vooral de motivatie van Geert de Jong (in eerste instantie spanning en avontuur) en zijn fanatisme als hij steeds meer betrokken raakt bij het verzet. Discussieer samen over de stelling in de digitale les en vul het aantal stemmen ‘eens’ en ‘oneens’ in. De stelling is een uitspraak van Geert de Jong: ”Ik vond dat je iemand mocht doden. Het gebeurde zo vaak, het was oorlog.”

De keuze van Theo (15 minuten)

De leerlingen verdiepen zich via Theo in het thema collaboratie.

Leerdoelen

• omschrijven wat collaboratie inhoudt.

• enkele voorbeelden geven van collaboratie.

• enkele redenen noemen waarom mensen collaboreerden.

• beginnen te begrijpen hoe propaganda gebruikt werd om jonge mannen te enthou-siasmeren voor dienst in het Duitse leger.

Antwoorden werkschrift bij pagina 6Bij vraag 1:Collaboratie tijdens de bezetting van Nederland betekende samenwerken met de nazi’s, de macht-hebbers. Dat kon op verschillende manieren, door bijvoorbeeld als politieagent mee te werken aan razzia’s, lid te worden van de Nederlandse nazi-partij of door dienst te nemen in het Duitse leger. Bij vraag 4:Theo was geen felle nazi en geld was ook geen motief. De overige redenen droegen in meer of mindere mate bij aan de keuze van Theo voor het Duitse leger. De meeste collaborateurs waren geen schurken, maar gewone mensen. Discussieer bijvoorbeeld over de vraag of Theo ‘goed’ of ‘fout’ was.

Antwoord digitale lesZoek in de strip de twee plaatjes waarom Theo in het Duitser leger ging vechten. Paginanummers 20 en 23.

Discussie Bespreek met leerlingen wat zij opvallend vinden aan wat Jan Montyn vertelt over het meevechten in het Duitse leger.Opvallend is vooral dat Jan Montyn weg wilde van huis, dat hij volledig a-politiek was en op zoek naar avontuur.

Interview met Jan Montyn Net als Theo in de strip gaat Jan Montyn vechten voor de Duitsers. In de digitale les is een kort fragment uit een interview met Jan uit het AVRO televisieprogramma Naar eer en geweten (1995) opgenomen.

Interview met Geert de Jong In de digitale les is een kort fragment uit een interview met een verzetsstrijder opge-nomen. Geert de Jong vertelt hoe hij als zestienjarige in het georganiseerde verzet verzeild raakte. Het interview is in 1995 opgenomen en komt uit het AVRO televisie-programma Naar eer en geweten.

4

Vaders keuze (20 minuten)

Via vader verdiepen leerlingen zich in aan-passing en collaboratie.

Leerdoelen

• omschrijven wat aanpassing inhoudt.

• enkele voorbeelden kunnen geven van aanpassing.

• enkele redenen kunnen noemen waarom mensen zich aanpasten.

• gaan inzien dat aanpassing en collaboratie vaak in elkaar overgingen.

• het gedrag van vader vergelijken met ambtenaren in een vergelijkbare positie.

Discussiëren over vaders keuzesMaak gebruik van de digitale les bij het bespreken van de dilemma’s en keuzes van de vader van Helena. Als politieagent in oorlogstijd wordt hij met meerdere dilemma’s geconfron-teerd en maakt hij verschillende keuzes.

Antwoorden digitale les

Discussie De vader van Helena vindt het niet leuk om mee te werken aan de Jodenvervolging, maar hij komt daar niet tegen in verzet, door bijvoor-beeld een brief te schrijven aan zijn baas. Tege-lijkertijd redt vader Esther en daaruit blijkt zijn gewetensconflict. Discussieer met de leerlingen over de verschillende keuzes van vader. Probeer in de digitale les drie keuzes aan te wijzen die te maken hebben met: collaboratie, verzet of aanpassing.

Talkshow (45 minuten)

In de voorgaande lessen hebben leerlingen zich verdiept in de verschillende manieren waarop mensen hebben gereageerd op de onderdrukking tijdens de bezetting. Dit is een opdracht waarbij leerlingen hun kennis hierover gaan toepassen.

Tip: Gebruik de PDF printbladen die in de digitale les bij de ‘Talkshow’ zijn opgenomen.

Vertel dat er een talkshow wordt nagespeeld met de hoofdpersonen uit de strip. De talkshow gaat over de vraag hoe de hoofdpersonen rea-geren op de bezetting. Vertel dat de hoofdper-sonen nog midden in de oorlog zitten, in 1941. De hoofdpersonen weten dus nog niet hoe het zal aflopen en welke keuzes ze uiteindelijk zullen maken. Laat de leerlingen zonodig de eerste 22 pagina’s van de strip herlezen.

Voor elke hoofdrol (vader, moeder, Theo, Wim, Helena, Esther en Jeroen) is er een beschrijving. Laat leerlingen zich voorbereiden op hun rol door de kaartjes goed te lezen en te bedenken hoe ze reageren op de bezetting en waarom op die manier. De voorbereiding kost ongeveer 15 minuten (rolverdeling en voorbereiding op het rollenspel). Laat leerlingen naambordjes maken om duidelijk te maken welke rol een leerling speelt.

De leerling die Jeroen speelt (die in een soort tijdmachine door de tijd is gereisd) heeft een belangrijke functie als gespreksleider. Hij is erg nieuwsgierig en vraagt door. U kunt die rol het beste samen met een leerling vervullen. De rest van de klas speelt het publiek, ook hiervoor zijn er kaartjes met opdrachten, die te kopiëren zijn. Voorin de klas moeten zeven stoelen staan voor de hoofdrolspelers.

Evalueer ter afsluiting samen met de leerlingen de talkshow rond twee vragen (10 minuten):

• wat ging er goed en wat ging er niet goed?

• In hoeverre denken jullie dat de dilemma’s en keuzen in dit spel een realistische afspiegeling zijn van die tijdens WOII?

Leerdoelen

• inleven in de dilemma’s en keuzes van de hoofdpersonen uit de strip.

• Inleven in de historische situatie, je kunnen verplaatsen in de tijd.

• argumenten voor collaboratie, verzet en aanpassing gebruiken in een discussie.

• eigen standpunten verdedigen en luisteren naar anderen.

Moeders keuzeIn de digitale les zijn enkele extra opdrachten opgenomen waarin de moeder van Helena centraal staat. De moeder van Helena deed wat verreweg de meeste Nederlanders deden. Zij paste zich aan de omstandigheden aan en probeerde zo goed mogelijk de oorlogstijd door te komen.

8 1

6

5

7

34

2

1

3

4

2

5

6

7

5

Mensenrechten (10 minuten)

In de strip staan verschillende mensenrechten-schendingen. Door deze opdracht wordt dat expliciet gemaakt.

Leerdoelen

• enkele mensenrechten benoemen.

• uitleggen welk mensenrecht zij het belang-rijkste vinden.

Antwoord

Heden en verleden in de klas (20 minuten)

In de digitale les zijn enkele extra opdrachten opgenomen waarin de verbinding verleden – heden centraal staat. De foto-opdracht gaat over de vraag ‘Leren mensen van de Oorlog?’ En er zijn korte filmclip waarin jongeren vertellen over het belang van het herdenken van de Tweede Wereldoorlog en de Jodenvervolging.

Leren mensen van de oorlog?Na de Jodenvervolging en de Tweede Wereld-oorlog zeiden heel veel mensen: ‘Dit mag nooit meer gebeuren.’ Stel bij elk van de zes (actuele) foto’s de vraag: Leren mensen van de Tweede Wereldoorlog? Als je op de afbeeldingen klikt worden deze groter en kun je de uitgebreide bijschriften lezen. Vul het aantal stemmen ‘ja’ en ‘nee’ in en laat leerlingen meningen uitwisselen.

Sinds 2011 woedt er een burgeroorlog in Syrië.

Een school in Frankrijk is beklad met racistische leuzen

en hakenkruizen, 2008.

Schrijfactie van Amnesty International ter gelegenheid

van 65 jaar Universele Verklaring van de Rechten van

de Mens, 2013.

Leerdoelen

• het verleden met het heden verbinden met behulp van foto’s van actuele gebeurtenissen.

• om twee argumenten voor en twee argu-menten tegen de stelling ‘mensen leren van de oorlog’ te bedenken.

• eigen standpunten verdedigen en luisteren naar anderen.

Nederlandse commando’s patrouilleren tijdens VN-

missie in Mali, 2014.

Demonstratie tegen het homohuwelijk in New York,

2011.

Servische politie-generaal is veroordeeld door het

Joegoslavië-Tribunaal in Den Haag, 2014.

8 1

6

5

7

34

2

6

Colofon Uitgave en productie: Anne Frank Stichting — Redactie: Ruud van der Rol, Lies Schippers , Piet van Ledden (Anne Frank Stichting), Marc Kropman (vak didacticus geschiedenis, Instituut voor de Lerarenopleiding van de Universiteit van Amsterdam), Maaike Kaandorp (International School Hilversum Alberdingk Thijm), Toos Kruithof (Schoter Scholengemeenschap) — Met dank aan: Fred Brandsema (OSG De Meergronden), Henk Katuin (Clusius College), Tineke Klein (Berlage Lyceum), Els Klinkhamer (Veurs College) — Vormgeving: Karel Oosting — Tekeningen: Eric Heuvel — Foto’s: © AFP Photo/Ahmad Aboud; AFP Photo/Boris Horvat; ANP/Jerry Lampen; ANP/Evert-Jan Daniels; Getty Images/Photo by Bennett Raglin/WireImage ; ANP/Jerry Lampen © Anne Frank Stichting, 2005 en 2015 — Website: www.annefrank.org/ontdekking — Contact: docenten@annefrank.nl — Digitale les: http://edu.annefrank.org/deontdekking

Herdenken(20 minuten)

Als Jeroen aan het einde van het stripverhaal (vanaf pagina 56) voor zijn oma naar de dodenherdenking gaat ontmoet hij Esther, de jeugdvriendin van oma. Esther vertelt bij de her-denking hoe zij de Jodenvervolging overleefd heeft. Ben jij wel eens bij de dodenherdenking op 4 mei geweest?

FilmclipsBekijk met de leerlingen in de digitale les een of meerdere filmpjes van jongeren die vertellen over hoe zij herdenken. Esmée, Jesse, Lovely, Marga en Sam beantwoorden in de filmclips een aantal vragen, onder andere:

• Is herdenken belangrijk?

• Hoe herdenk jij?

• Hoe herdenk jij de oorlog in Indië?

• Wat verwacht je van je bezoek aan Auschwitz?

• Hoe kijk je nu naar het monument?

Gesprek in de klasDe interviews met jongeren zijn bedoeld om in de klas te praten over het belang van het herdenken van de Tweede Wereldoorlog en de Jodenvervolging. Houd bij het leiden van het gesprek rekening met de verschillende achtergronden van de leerlingen. Probeer de omgeving van de school bij het gesprek te betrekken; Welke monumenten zijn er in de buurt? Wanneer worden er bij die monumenten herdenkingen gehouden? Zijn er gebouwen en/of plaatsen die verwijzen naar de Tweede Wereldoorlog en de Jodenvervolging? Zijn er lokale verhalen te vertellen over deze geschie-denis?

Leerdoelen

• nadenken over het belang van het herdenken van de Tweede Wereldoorlog en de Jodenver-volging.

• een eigen mening vormen over herdenken en deze delen in de klas.

• luisteren naar de verhalen en meningen van anderen.