Op de voorkant de leugen, op de achterkant de waarheid? · Over de verhouding tussen misleiding en...

Op de voorkant de leugen, op de achterkant de waarheid?

Over de verhouding tussen misleiding en verleiding bij

levensmiddelenetikettering in Nederland na het Teekanne-arrest

Naam: I.E. van der Wal

Studentnummer: 4082664

Opleiding: Master Privaatrecht met de specialisatie Intellectueel Eigendomsrecht

Universiteit: Departement Rechtsgeleerdheid, Universiteit Utrecht

Begeleider: Mr. S. Kulk

Datum: 28 juni 2018

I.E. van der Wal Masterscriptie Privaatrecht (IE) 2

Inhoudsopgave

Lijst van afkortingen ................................................................................................................................. 4

Hoofdstuk 1: Inleiding .............................................................................................................................. 6

1.1 Aanleiding voor het onderzoek ...................................................................................................... 6

1.2 Onderzoeksvraag ........................................................................................................................... 7

1.3 Deelvragen ..................................................................................................................................... 7

1.4 Grenzen van het onderzoek ........................................................................................................... 7

1.5 Onderzoeksmethode ..................................................................................................................... 7

1.6 Structuur ........................................................................................................................................ 8

Hoofdstuk 2: Normatief kader ............................................................................................................... 10

2.1 Inleiding ....................................................................................................................................... 10

2.2 Effect op de interne markt ........................................................................................................... 10

2.3 Effect op het niveau van consumentenbescherming ................................................................... 11

2.4 Conclusie ...................................................................................................................................... 13

Hoofdstuk 3: Juridisch kader .................................................................................................................. 14

3.1 Inleiding ....................................................................................................................................... 14

3.2 Achtergrond ................................................................................................................................. 15

3.2.1 Misleidende reclame............................................................................................................. 15

3.2.2 De gemiddelde consument ................................................................................................... 16

3.3 Algemene weten regelgeving .................................................................................................... 18

3.3.1 Richtlijn Oneerlijke Handelspraktijken .................................................................................. 18

3.3.2 Boek 6 Burgerlijk Wetboek ................................................................................................... 23

3.4 Specifieke levensmiddelenwet- en regelgeving ........................................................................... 26

3.4.1 Verordening betreffende de verstrekking van voedselinformatie aan consumenten .......... 26

3.4.2 Warenwetbesluit Informatie Levensmiddelen ...................................................................... 28

3.5 Zelfregulering ............................................................................................................................... 29

3.5.1 Stichting Reclame Code ........................................................................................................ 29

3.6 Conclusie ...................................................................................................................................... 31

Hoofdstuk 4: Misleidende mededelingen voor Teekanne ..................................................................... 33

4.1 Inleiding ....................................................................................................................................... 33

4.2 Labelling doctrine ........................................................................................................................ 33

4.3 Evaluatie ...................................................................................................................................... 34

4.3.1 Effect op de interne markt .................................................................................................... 34


4.3.2 Effect op het niveau van consumentenbescherming ............................................................ 35

4.4 Conclusie ...................................................................................................................................... 36

Hoofdstuk 5: Misleidende mededelingen na Teekanne ......................................................................... 38

5.1 Inleiding ....................................................................................................................................... 38

5.2 Het Teekanne-arrest .................................................................................................................... 38

5.3 Uitwerking van het Teekanne-arrest in Nederland ...................................................................... 40

5.3.1 VWS/Heks’n kaas .................................................................................................................. 41

5.3.2 100% Xylitol .......................................................................................................................... 42

5.3.3 Muesli met rozijnen en hazelnoten ...................................................................................... 43

5.3.4 Alpro Pur’Enjoy ..................................................................................................................... 44

5.3.5 Holy Soda .............................................................................................................................. 45

5.3.6 Appelsientje zwarte bes ........................................................................................................ 45

5.3.7 Koopmans Zelfrijzend Amandelbakmeel ............................................................................... 46

5.3.8 Limoncello pudding ............................................................................................................... 46

5.3.9 AH Stevia extract zoetstof ..................................................................................................... 47

5.3.10 Quaker Havermout Granola Original .................................................................................. 47

5.4 Nieuwe verhouding na Teekanne ................................................................................................ 48

5.5 Evaluatie ...................................................................................................................................... 49

5.5.1 Effect op de interne markt .................................................................................................... 50

5.5.2 Effect op het niveau van consumentenbescherming ............................................................ 51

5.6 Conclusie ...................................................................................................................................... 53

Hoofdstuk 6: Conclusie .......................................................................................................................... 54

Literatuurlijst ......................................................................................................................................... 57

Uitspraken ............................................................................................................................................. 62

Hof van Justitie EG/EU ....................................................................................................................... 62

Gerechtshof ....................................................................................................................................... 62

Rechtbanken ...................................................................................................................................... 62

College van Beroep (SRC) ................................................................................................................... 62

Reclame Code Commissie (SRC) ........................................................................................................ 63


Lijst van afkortingen

AA Ars Aequi

ACM Autoriteit Consument & Markt

A-G Advocaat-generaal

B2B Business to business

B2C Business to consumer

BEUC Bureau Européen des Unions de Consommateurs

BfB Bundesmonopolverwaltung für Branntwein

BVV Bundesverband der Verbacherzentralen und Verbracherverbände

BW Burgerlijk Wetboek

CvB College van Beroep

EFFL European Food and Feed Law Review

EU Europese Unie

HvJ EG Hof van Justitie van de Europese Gemeenschappen (bij uitspraken tot 1

december 2009)

HvJ EU Hof van Justitie van de Europese Unie (bij uitspraken vanaf 1 december 2009)

IER Intellectuele Eigendom en Reclamerecht

MvA Memorie van Antwoord

MvT Memorie van Toelichting

MvV Maandblad voor Vermogensrecht

NRC Nederlandse Reclame Code

NtEr Nederlands tijdschrift voor Europees recht

NVWA Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit

PbEU Publicatieblad van de Europese Unie (vanaf 1 februari 2003)

RCC Reclame Code Commissie

Richtlijn OHP Richtlijn Oneerlijke Handelspraktijken (2005/29/EG)

SER Sociaal-Economische Raad

SRC Stichting Reclame Code

Stb. Staatsblad

TvC Tijdschrift voor Consumentenrecht en handelspraktijken

VIC-Verordening Verordening betreffende de verstrekking van voedselinformatie aan

consumenten (1169/2011)

VMT Voedingsmiddelen, management en technologie

VrA Vermogensrechtelijke analyses


VWEU Verdrag betreffende de werking van de Europese Unie

VWS Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport

WNPR Weekblad voor Privaatrecht, Notariaat en Registratie

WW Waar&Wet


Hoofdstuk 1: Inleiding

1.1 Aanleiding voor het onderzoek

We leven in een tijd waarin nadruk wordt gelegd op gezonde voeding en veel consumenten bewust

bezig zijn met wat zij eten.1 De voedingsindustrie speelt daarop in en probeert met verpakkingen

consumenten op allerlei manieren te verleiden.2 De verleiding kan echter omslaan in misleiding.

Ondanks dat misleiding niet mag,3 komt het toch voor in de praktijk.4 Misleidende verpakkingen krijgen

veel aandacht. Zo blijkt uit recent onderzoek van de Consumentenbond dat consumenten zich ergeren

aan misleidende verpakkingen en dat zij het tijd vinden voor actie.5 Daarnaast organiseert de actiegroep

Foodwatch jaarlijks het Gouden Windei, een verkiezing voor het meest misleidende product.6

Misleidende verpakkingen zijn niet alleen onderwerp van discussie in Nederland, maar ook in Europa.7

Lange tijd werd van de consument verwacht dat hij de ingrediëntendeclaratie bestudeerde, alvorens hij

een aankoopbeslissing nam. Aangenomen werd dat een mededeling op een verpakking niet misleidend

kon zijn, zo lang de ingrediëntendeclaratie maar juist en volledig was. Deze leer staat bekend als de

labelling doctrine. In 2015 deed het Hof van Justitie van de Europese Unie een belangrijke uitspraak in

het Teekanne-arrest.8 Het Hof nuanceert in het arrest voor het eerst de labelling doctrine: een

mededeling op een verpakking kan misleidend zijn, zelfs wanneer het product een juiste

ingrediëntendeclaratie bevat.

Duidelijk is dat het Teekanne-arrest zorgt voor een verandering in de beoordeling van misleidende

levensmiddelentikettering. Onduidelijk is echter nog welke handvatten met betrekking tot misleidende

mededelingen gedestilleerd kunnen worden in Nederland. Bovendien is onduidelijk hoe de nieuwe lijn

zich verhoudt tot de werking van de interne markt en het niveau van consumentenbescherming. Drie

jaar later is het een goed moment om de balans op te maken.

1 Nielsen 2015, p. 1-27 en BEUC 2018, p. 5-6. 2 Zie onder meer BEUC 2018 waaruit blijkt dat voedinsgproducenten de waarheid oprekken over hun producten. 3 Het recht hanteert verschillende misleidingverboden, zoals blijkt uit hoofdstuk 3. 4 Consumentenbond 2017, p. 5-6. Voor de verschillende misleidingsverboden zie hoofdstuk 3. 5 Consumentenbond 2017, p. 29-30. 6 Zie voor informatie, de genomineerden en winnaars https://www.foodwatch.org/nl/onze-

campagnes/onderwerpen/misleidende-marketing/het-gouden-windei/ (laatst geraadpleegd op 9 mei 2018). 7 Speyart, IER 2017/11, p. 95. 8 HvJ EU 4 juni 2015, ECLI:EU:C:2015:361, C-195/14, IER 2015/53, m.nt. E.H. Hoogenraad en B. Duivenvoorde

(Teekanne).


1.2 Onderzoeksvraag

De onderzoeksvraag die centraal staat in deze scriptie luidt als volgt: In hoeverre is de nieuwe verhouding

tussen misleiding en verleiding met betrekking tot mededelingen omtrent ingrediënten bij

levensmiddelenetikettering in Nederland na het Teekanne-arrest in overeenstemming met de goede

werking van de interne markt en een hoog niveau van consumentenbescherming?

1.3 Deelvragen

De volgende deelvragen maken een antwoord op de onderzoeksvraag mogelijk:

- Wat is misleiding en hoe is misleiding met betrekking tot levensmiddelenetikettering geregeld in de

wet?

- Wat was de situatie met betrekking tot misleidende mededelingen voor het Teekanne-arrest?

- Wanneer is een mededeling op een verpakking betreffende een ingrediënt misleidend in Nederland

na het Teekanne-arrest?

- Waarom is de nieuwe verhouding in Nederland na het Teekanne-arrest wel dan wel niet in

overeenstemming met de goede werking van de interne markt en een hoog niveau van

consumentenbescherming?

1.4 Grenzen van het onderzoek

In het onderzoek ligt de focus op misleidende mededelingen, dat wil zeggen een tekst of afbeelding,

betreffende een ingrediënt op verpakkingen van levensmiddelen. Productnamen, zoals sojamelk, vallen

derhalve buiten het onderzoeksveld. Ook cosmetica en verzorgingsproducten vallen buiten de grenzen

van het onderzoek.

In het onderzoek wordt gekeken naar het Europese alsmede het Nederlandse juridische kader omtrent

misleidende levensmiddelenetikettering. Het onderzoek beperkt zich wat betreft de situatie na het

Teekanne-arrest vervolgens tot Nederland.

1.5 Onderzoeksmethode

De onderzoeksmethode bestaat ten eerste uit klassiek juridisch onderzoek. Aan de hand van

bestudering van literatuur en uitspraken wordt beoogd het bestaande recht en zijn ontwikkelingen in

kaart te brengen en de nieuwe situatie in Nederland na het Teekanne-arrest te beschrijven. Bij de

bestudering van uitspraken worden niet alleen rechterlijke uitspraken, maar ook uitspraken van de

Stichting Reclame Code (hierna: SRC) betrokken, omdat de meeste uitspraken omtrent misleidende

levensmiddelenetikettering in zelfreguleringsverband plaatsvinden.9 De uitspraken zijn op verschillende

9 Zoals duidelijk wordt in paragraaf 3.5.1 is het overgrote deel van de omzet die wordt gemaakt binnen de

advertentie- en marketingindustrie, waaronder ook een deel van de voedingsindustrie, aangesloten bij de SRC.


manieren gevonden. Zo is gebruik gemaakt van de zoekfunctie op de website van de SRC en de

zoekfunctie op de website van de rechtspraak.10 Er is vooral gezocht op de trefwoorden ‘misleiding’,

‘Teekanne’, ‘etikettering’ en ‘verpakking’. Alle relevante uitspraken, dat wil zeggen de uitspraken die

betrekking hebben op misleidende levensmiddelenetikettering na het Teekanne-arrest, zijn verder

onderzocht.

De onderzoeksmethode bestaat ten tweede uit een evaluatie van het recht, waarbij gebruik wordt

gemaakt van een eigen ontwikkeld normatief kader. De evaluatie vormt het begin van een onderzoek

naar de effecten van het Teekanne-arrest dan wel de nieuwe lijn in Nederland op de interne markt en

op het niveau van consumentenbescherming. Het toetsen van de volledige en daadwerkelijke effecten

vraagt om een uitvoerige economische toets. In het onderzoek is daar omwille van de tijd en het gebrek

aan middelen echter niet voor gekozen. De bevindingen zijn derhalve begrensd. Het doel is om de

mogelijke effecten in kaart te brengen, waarbij gebruik wordt gemaakt van juridische bevindingen en

inzichten uit de gedragseconomie.

1.6 Structuur

Deze scriptie vangt in hoofdstuk 2 aan met een uiteenzetting van het normatief kader. Het normatief

kader bestaat uit twee aspecten; de effecten op de interne markt en de effecten op het niveau van

consumentenbescherming worden getoetst. Het normatief kader is ontleend aan de doelstellingen die

ten grondslag liggen aan het juridisch kader.

Hoofdstuk 3 bespreekt het juridisch kader. Het hoofdstuk vangt aan met een korte schets van de

achtergrond van het juridisch kader. De centrale begrippen misleiding en de gemiddelde consument

worden besproken. Vervolgens wordt het juridisch kader op Europees en nationaal niveau uiteengezet.

Daarbij wordt algemene wetgeving, specifieke wetgeving en zelfregulering besproken. Duidelijk wordt

dat, ondanks de verscheidenheid aan bronnen, ieder regelgevend instrument een verbod op misleiding

van de gemiddelde consument hanteert. Bovendien wordt duidelijk dat twee doelstellingen ten

grondslag liggen aan het juridisch kader, te weten het bijdragen aan de goede werking van de interne

markt en het tot stand brengen van een hoog niveau van consumentenbescherming.

In hoofdstuk 4 wordt de situatie met betrekking tot misleidende mededelingen betreffende

ingrediënten op verpakkingen voor het Teekanne-arrest geschetst. De labelling doctrine wordt

besproken. Vervolgens wordt de labelling doctrine afgezet tegen het normatief kader van het

Ondanks dat de aanbevelingen van de SRC niet bindend zijn, worden zij in 96% procent van de gevallen wel

gevolgd. 10 Voor de zoekfuncties zie ‘Uitspraken zoeken’ op www.reclamecode.nl en www.rechtspraak.nl.


onderzoek. De effecten op de interne markt en het niveau van consumentenbescherming worden

geëvalueerd.

In hoofdstuk 5 wordt het Teekanne-arrest besproken. Daarnaast wordt de uitwerking van het arrest in

Nederland onderzocht aan de hand van een uitsprakenonderzoek, waarbij ook uitspraken van de

zelfreguleringsinstantie SRC worden betrokken. De nieuwe lijn, die zal blijken uit het

uitsprakenonderzoek, wordt afgezet tegen het normatief kader. Onderzocht wordt wat de effecten van

de Nederlandse uitwerking van het Teekanne-arrest zijn op de interne markt en op het niveau van

consumentenbescherming.

Tot slot bevat hoofdstuk 6 de conclusie. In de conclusie wordt een antwoord op de onderzoeksvraag

geformuleerd. Duidelijk wordt dat de nieuwe verhouding in Nederland na het Teekanne-arrest een

spanningsveld blootlegt tussen de goede werking van de interne markt en het streven naar een hoog

niveau van consumentenbescherming.


Hoofdstuk 2: Normatief kader

2.1 Inleiding

De nieuwe verhouding tussen misleiding en verleiding in Nederland na het Teekanne-arrest wordt in

hoofdstuk 5 geëvalueerd aan de hand van een zelf ontworpen normatief kader. In dit hoofdstuk wordt

het normatief kader uiteengezet. Het kader bestaat uit twee aspecten. Het eerste aspect betreft een

evaluatie van de mogelijke effecten op de interne markt. Het tweede aspect betreft een evaluatie van

de effecten op het niveau van consumentenbescherming. Voor een volledig beeld wordt ook de situatie

voor het Teekanne-arrest in hoofdstuk 4 op deze wijze geëvalueerd. Zo wordt immers duidelijk wat de

gevolgen zijn van het arrest. Het normatief kader is ontleend aan de doelstellingen die ten grondslag

liggen aan het juridisch kader.11

2.2 Effect op de interne markt

Allereerst worden de mogelijke effecten van de nieuwe verhouding op de interne markt geëvalueerd.

Het doel van de evaluatie is niet om de daadwerkelijke en volledige effecten aan de hand van een

economische toets te bespreken, maar meer om een aanzet te geven tot vervolgonderzoek. Gepoogd

wordt de mogelijke effecten in kaart te brengen voor zover dat mogelijk is binnen de gehanteerde

onderzoeksmethode.

Met de interne markt wordt de ruimte bedoeld waarin de vrije handel binnen de Europese Unie (hierna:

EU) is gewaarborgd. Deze markt kent als het ware geen binnengrenzen; goederen, personen, diensten

en kapitaal kunnen vrij circuleren. De interne markt vormt de kern van de EU en is gestoeld op het idee

dat een markt zonder belemmeringen zorgt voor de beste marktresultaten. Een markt waar veel

concurrentie kan plaatsvinden, zodat vraag en aanbod elkaar op de meest efficiënte manier treffen,

wordt geambieerd. Zo kunnen bedrijven uit verschillende lidstaten met elkaar concurreren, hetgeen

leidt tot een breder aanbod en lagere prijzen. Om die concurrentie te garanderen, wordt een level

playing field nagestreefd: door middel van onder meer harmonisatie gelden dezelfde eenduidige regels

in de lidstaten.12

Bij de evaluatie van de mogelijke effecten op de interne markt zal worden getoetst op rechtszekerheid.

In de Europese Unie, waar levensmiddelen de grenzen over dienen te gaan voor de meest efficiënte

werking van de interne markt, vormt rechtszekerheid immers de kern. Indien de regels voor

voedingsproducten duidelijk en gelijk zijn in iedere lidstaat, worden de producenten niet belemmerd in

hun grensoverschrijdende handel, hetgeen de concurrentie ten goede komt. Indien er daarentegen veel

11 Het juridisch kader wordt besproken in hoofdstuk 3. 12 Barnard & Peers 2014, p. 300-324.


discussie mogelijk is wat betreft misleiding en de interpretaties van de verschillende rechters en

lidstaten zeer uiteenlopen, zal er rechtsonzekerheid ontstaan. De rechtsonzekerheid zorgt voor een

afname van de grensoverschrijdende concurrentie, waardoor de goede werking van de interne markt

wordt belemmerd.

2.3 Effect op het niveau van consumentenbescherming

Ten tweede wordt getoetst hoe de nieuwe verhouding uitwerkt op het niveau van

consumentenbescherming. In het recht wordt bij de beoordeling van het niveau van

consumentenbescherming niet per consument bekeken wat hij denkt en doet, maar wordt gebruik

gemaakt van een gemiddelde consument.13 Deze gemiddelde consument werd ontwikkeld in reactie op

protectionistische maatregelen van lidstaten die het vrije verkeer van goederen belemmerden.14 Voor

het creëren van een unie was het noodzakelijk dat de lidstaten het recht hetzelfde toepasten. De

gemiddelde consument bood daarbij houvast. Het recht diende zo te worden uitgelegd dat

handelsbelemmeringen werden voorkomen en marktdeelnemers zonder problemen in de gehele unie

konden opereren. De gemiddelde consument en daarmee het niveau van consumentenbescherming

werden derhalve ontwikkeld voor de goede werking van de interne markt.15

Waar consumentenbescherming eerst nog nauw verband hield met de integratie van de interne markt,

is het naar verloop van tijd veel meer een zelfstandige doelstelling geworden. De consument wordt

gezien als de zwakkere partij ten opzichte van de professionele wederpartij. Om de ongelijkheid te

compenseren, dient de consument als zwakkere partij te worden beschermd. Door middel van

bescherming wordt de consument een volwaardige marktdeelnemer. Waar het in de kern op neerkomt,

is het in staat stellen van de consument om geïnformeerde keuzes te maken. De consument mag niet

worden misleid.16 Consumentenbescherming houdt in dat de belangen van consumenten daadwerkelijk

worden beschermd.17

De evaluatie van de effecten op het niveau van consumentenbescherming vraagt om meer dan slechts

een juridische aanpak, waar in dit onderzoek de ruimte voor kan worden gevonden. Begrepen dient te

worden hoe de consument keuzes maakt, hoe hij misleid wordt en of het recht daarbij aansluit.18 De

consument wordt immers pas echt beschermd indien het recht overeenstemt met de werkelijkheid.

13 In hoofdstuk 3 wordt dieper ingegaan op de gemiddelde consument. In deze paragraaf wordt volstaan met een

korte alinea. 14 Kabel 2005, p. 16. 15 Straetmans 2017, p. 89. 16 Barnard & Peers 2014, p. 681-687. 17 Artikel 28 Handvest van de Grondrechten van de EU en artikel 169(1) VWEU. 18 Barnard & Peers 2014, p. 687.


De inzichten uit de gedragseconomie kunnen hulp bieden bij het begrijpen van het beslissingsgedrag

van de consument. In de wetenschap van de gedragseconomie worden inzichten gebruikt uit de

psychologie om te onderzoeken hoe consumenten daadwerkelijk tot een besluit komen. Eén van de

belangrijkste inzichten uit de gedragseconomie is het inzicht dat consumenten niet altijd rationele

beslissingen nemen die in overeenstemming zijn met hun eigen belang.19 Dit wordt afgezet tegen het

meer traditionele economische model waarbij van een consument wordt uitgegaan die altijd rationeel

handelt.20

Studies uit de gedragseconomie tonen aan dat het beslissingsgedrag van consumenten sterk wordt

beïnvloedt door de twee manieren van denken: de intuïtie, oftewel het snelle denken (het

onderbuikgevoel), en de redenering, het langzamere denken waarbij voor- en nadelen worden

afgewogen.21 Deze twee manieren van denken hebben vaak veel onbewuste vooroordelen, ofwel

typische irrationele gedachtenprocessen of uitkomsten daarvan,22 bij de consument ten gevolg.23

Bij de onbewuste vooroordelen kan gedacht worden aan verschillende vooroordelen. Een van de meest

bekende is het framing effect, waarbij waarde wordt gehecht aan de presentatie van de keuzes.

Gebleken is dat de presentatie van een keuze consumenten tot een ander besluit kan doen komen, ook

al zijn de mogelijkheden waaruit gekozen kan worden hetzelfde.24 Een ander goed voorbeeld is het

decoy effect. Door het toevoegen van een irrelevante optie aan de keuzemogelijkheden, verandert de

keuze van de consument opeens ten opzichte van de keuze zonder de irrelevante optie.25 Ook

emotionele vooroordelen spelen een rol. Consumenten hechten vaak veel waarde aan niet-financiële

voordelen en maken keuzes onder emotionele invloed.26 Ten slotte kan gedacht worden aan de

zogenaamde ankers. Dat zijn factoren die door consumenten worden gezien als referentiepunt. Denk

bijvoorbeeld aan de aandacht van consumenten voor etikettering tijdens het winkelen. Consumenten

leggen in zo een situatie de nadruk op afbeeldingen, grote teksten en kleuren vanwege de vaak beperkte

tijd.27 Deze elementen zijn namelijk snel te verwerken en houden verband met de intuïtie. Complexere

informatie zoals de ingrediëntendeclaratie wordt door de meeste consumenten niet geraadpleegd,

19 Martins Pereira, Capital Markets Law Journal 2016, Volume 11, Issue 3, p. 415. 20 Barnard & Peers 2014, p. 687. 21 Martins Pereira, Capital Markets Law Journal 2016, Volume 11, Issue 3, p. 415. 22 Duivenvoorde 2013, p. 154. 23 Martins Pereira, Capital Markets Law Journal 2016, Volume 11, Issue 3, p. 415. 24 Duivenvoorde 2013, p. 154. 25 Duivenvoorde 2013, p. 154. 26 Martins Pereira, Capital Markets Law Journal 2016, Volume 11, Issue 3, p. 417. 27 Grunert & Wills, Journal of public health 2007, 15(5), p. 385-399.


omdat die meer tijd en redenering vraagt.28 Tijd die consumenten niet hebben, althans niet gebruiken.

Consumenten vertrouwen op hun ankers en maken op basis daarvan assumpties waardoor een

vertekend beeld kan ontstaan van het product. Dit laatste staat ook wel bekend als het

verankeringseffect.29

Duidelijk is dat consumenten niet te allen tijde de beschikbare informatie tot zich nemen en derhalve

niet op basis van redenering keuzes maken. Consumenten baseren beslissingen meer op basis van

onbewuste vooroordelen dan op basis van een rationele kosten- en batenafweging. De manier waarop

informatie wordt gepresenteerd is derhalve van belang voor de keuze van de consument.30 De

consument kan eenvoudig beïnvloed en misleid worden door opvallende teksten en afbeeldingen. Bij

de evaluatie van de effecten op het niveau van consumentenbescherming wordt getoetst of het recht

aansluit bij de werkelijkheid zoals geschetst door de gedragseconomie, omdat alleen dan van werkelijke

consumentenbescherming sprake is.

2.4 Conclusie

Het normatief kader van het onderhavige onderzoek wordt gevormd door twee aspecten. Ten eerste

worden de mogelijke effecten op de interne markt geëvalueerd. Daarbij zal worden getoetst op de

rechtszekerheid. Rechtszekerheid zorgt immers voor grensoverschrijdende handel, hetgeen de

concurrentie en derhalve de interne markt ten goede komt. Ten tweede worden de effecten op het

niveau van consumentenbescherming geëvalueerd. Getoetst wordt of het recht overeenstemt met de

werkelijkheid. Inzichten uit de gedragseconomie spelen daarbij een rol. Van consumentenbescherming

is immers alleen sprake, indien de werkelijke consument wordt beschermd.

28 Schebeste & Purnhagen, Wageningen Working Paper Law and Governance 2016/03, p. 18-20. Zie ook

Consumentenbond 2017 waaruit blijkt dat consumenten de achterkant van een verpakking niet lezen, omdat zij

in de veronderstelling zijn dat de voorkant een goed genoeg beeld geeft. In het rapport staan bovendien

voorbeelden van mogelijk misleidende verpakkingen met daarbij de meningen van consumenten. 29 Schebeste & Purnhagen, Wageningen Working Paper Law and Governance 2016/03, p. 20-21. 30 Barnard & Peers 2014, p. 687.


Hoofdstuk 3: Juridisch kader

3.1 Inleiding

In het onderhavige onderzoek wordt de Nederlandse beoordeling van misleidende

levensmiddelenetikettering na het Teekanne-arrest geëvalueerd. De Nederlandse beoordeling wordt

vormgegeven door het juridisch kader omtrent misleidende levensmiddelenetikettering op Europees

en nationaal niveau. In dit hoofdstuk staat het juridisch kader centraal.

Voor een goed begrip van het juridisch kader is het van belang dat de achtergrond kort wordt besproken,

omdat die van invloed is geweest op de inhoud van het recht. De centrale begrippen misleiding en de

gemiddelde consument komen vaak terug bij het onderwerp misleidende levensmiddelenetikettering

en hebben een zekere ontwikkeling doorgemaakt. Duidelijk wordt dat het begrip misleiding geen

losstaand begrip is. Misleiding wordt beoordeeld vanuit het gezichtspunt van de gemiddelde

consument.

Na de bespreking van de achtergrond, wordt het juridisch kader op Europees en nationaal niveau

uiteengezet. Het juridisch kader bestaat uit drie lagen. De eerste laag betreft algemene weten

regelgeving en bestaat uit de Europese Richtlijn Oneerlijke Handelspraktijken en de nationale

implementatie daarvan in Boek 6 van het Burgerlijk Wetboek. De tweede laag bestaat uit specifieke

levensmiddelenwet- en regelgeving. De Verordening betreffende de verstrekking van voedselinformatie

aan consumenten wordt samen met de daarop aansluitende Nederlandse regels van het

Warenwetbesluit Informatie Levensmiddelen behandeld. De derde laag bestaat uit zelfregulering op

nationaal niveau. In onderstaande tabel (tabel 1) wordt een overzicht gegeven van de te bespreken wet-

en regelgeving. In het navolgende wordt per verordening, richtlijn, wet en zelfreguleringsinstrument

onder meer uiteengezet hoe zij zich tot elkaar verhouden, wat het toepassingsbereik is, wat de

doelstellingen zijn en wat er geregeld is met betrekking tot misleiding.

Europese Unie Nederland

Algemene weten regelgeving Richtlijn Oneerlijke

Handelspraktijken (2005/29/EG)

Boek 6 Burgerlijk Wetboek

Specifieke levensmiddelenwet- en

regelgeving

Verordening betreffende de

verstrekking van voedselinformatie

aan consumenten (nr. 1169/2011)

Warenwetbesluit Informatie

Levensmiddelen

Zelfregulering n.v.t. Stichting Reclame Code

Tabel 1: Een overzicht van de algemene en specifieke wet - en regelgeving en zelfregulering op het

gebied van misleidende levensmiddelene tikettering


Bij de uiteenzetting van het juridisch kader wordt duidelijk dat de regulering van misleidende

levensmiddelenetikettering voornamelijk een Europese aangelegenheid is. De verklaring hiervoor kan

worden gevonden in de globalisering en de daarmee gepaard gaande toename van

grensoverschrijdende handelspraktijken. Deze ontwikkeling vraagt om geharmoniseerde regels voor

alle marktdeelnemers in de Europese Unie.31 De Europese regels zijn geïmplementeerd in en aangevuld

met nationale regels.

3.2 Achtergrond

3.2.1 Misleidende reclame

Voor de begripsbepaling van misleiding dient het begrip reclame, zoals opgevat in de juridische

literatuur, kort behandeld te worden. Misleiding kan immers worden gezien als oneerlijke reclame.

3.2.1.1 Reclame

Reclame is het aanprijzen van goederen, diensten en/of denkbeelden.32 Gezien het aanprijzende

element, is een zekere mate van overdrijving eigen aan reclame en derhalve geaccepteerd.33 De

overdreven uitspraken die worden gedaan en de subjectieve superlatieven die worden gebruikt horen

bij de gangbare reclamepraktijk waarin verleiding is toegestaan.34 Reclame vervult twee belangrijke

functies: het informeren van de consument en het bevorderen van de concurrentie op de markt.35 Deze

twee functies zorgen er samen voor dat vraag en aanbod elkaar vinden en dat de marktwerking tot zijn

recht komt. De reclame dient dan echter wel eerlijk te zijn en niet om te slaan in misleiding.

3.2.1.2 Misleidend karakter

Indien reclame niet eerlijk is, bestaat de kans dat consumenten producten kopen die zij niet zouden

kopen als zij op de hoogte waren geweest van de waarheid. Daarnaast bestaat de kans dat concurrenten

schade lijden, omdat consumenten handelen op grond van foutieve informatie en derhalve producten

kopen van anderen.36 De grens tussen verleiding en misleiding dient niet te worden overschreden. De

verschillende weten regelgeving, die verderop in dit hoofdstuk worden besproken, zeggen niet met

zoveel woorden wat onder het begrip misleiding moet worden verstaan; misleiding is een open norm

en de invulling ervan hangt in hoge mate af van de feitelijke omstandigheden van het geval. Zo blijkt uit

de Richtlijn Oneerlijke Handelspraktijken dat er sprake is van misleiding indien bepaalde informatie de

31 Gielen et al. 2017, p. 666. 32 Zie onder meer artikel 1 NRC en de bijbehorende toelichting. 33 Geerts & Vollebregt 2009, p. 65. 34 Zoals het zijn van ‘de beste’, ‘de leukste’ of ‘de mooiste’. Zie in dit verband artikel 6:193b lid 4 BW. Hoofdstuk 3

bespreekt de artikelen van Boek 6 BW en andere weten regelgeving. 35 Gielen et al 2017, p. 665-666. 36 Gielen et al. 2017, p. 666.


consument brengt tot een besluit dat hij zonder de informatie niet had genomen,37 hetgeen in de

meeste gevallen een feitelijke waardering van de rechter verlangt.38 Daarnaast bevat de Verordening

betreffende de verstrekking van voedselinformatie aan consumenten een opsomming van

onderwerpen waarbij met name niet mag worden misleid, maar wordt het begrip misleiding niet

gedefinieerd.39 De jurisprudentie van het Hof van Justitie EU maakt in bepaalde gevallen duidelijk wat

er onder het begrip misleiding moet worden verstaan, maar is tegelijkertijd zeer casuïstisch.40 Dat is niet

meer dan logisch, nu de vraag of een bepaalde mededeling een misleidend karakter heeft sterk

afhankelijk is van de omstandigheden van het geval. Waar het op neerkomt, is de vraag of de

mededeling een onjuiste indruk heeft gewekt of kan wekken bij de gemiddelde consument.41

3.2.2 De gemiddelde consument

De vraag of een bepaalde mededeling misleidend is, wordt beoordeeld aan de hand van de maatstaf

van de gemiddelde consument. Het begrip de gemiddelde consument is geen statisch begrip. Het heeft

een zekere ontwikkeling doorgemaakt.

3.2.2.1 Ontwikkeling van het begrip de gemiddelde consument

De beoordeling van misleiding hangt af van de consument die de rechter voor ogen heeft. Een

mededeling is immers pas misleidend indien er een verkeerde indruk wordt gewekt bij de consument.

Om grote verschillen in de toepassing van de Europese weten regelgeving tussen lidstaten te

voorkomen, heeft het Hof van Justitie EU het criterium van de gemiddelde consument geïntroduceerd

en ontwikkeld.42 Het criterium is bedoeld om de lidstaten houvast te bieden in het correct toepassen

van het recht.

37 Artikel 6(1)(b) van Richtlijn 2005/29/EG van het Europees Parlement en de Raad van 11 mei 2005 betreffende

oneerlijke handelspraktijken van ondernemingen jegens consumenten op de interne markt en tot wijziging van

Richtlijn 84/450/EEG van de Raad, Richtlijnen 97/7/EG, 98/27/EG en 2002/65/EG van het Europees Parlement en

de Raad en van Verordening (EG) nr. 2006/2004 van het Europees Parlement en de Raad (‘Richtlijn oneerlijke

handelspraktijken’) (PbEU 2005, L 149/22), waarover in paragraaf 3.3.1.4 meer. 38 De Richtlijn Oneerlijke Handelspraktijken bevat echter een uitzondering: bepaalde praktijken uit Bijlage I bij de

richtlijn zijn onder alle omstandigheden misleidend, zie paragraaf 3.3.1.4. 39 Artikel 7(1)(a) tot en met (d) van Verordening (EU) nr. 1169/2011 van het Europees Parlement en de Raad van

25 oktober 2011 betreffende de verstrekking van voedselinformatie aan consumenten, tot wijziging van

Verordeningen (EG) nr. 1924/2006 en (EG) nr. 1925/2006 van het Europees Parlement en de Raad en tot intrekking

van Richtlijn 87/250/EEG van de Commissie, Richtlijn 90/496/EEG van de Raad, Richtlijn 1999/10/EG van de

Commissie, Richtlijn 2000/13/EG van het Europees Parlement en de Raad, Richtlijnen 2002/67/EG en 2008/5/EG

van de Commissie, en Verordening (EG) nr. 608/2004 van de Commissie (‘VIC-Verordening’) (PbEU 2011, L

304/18), waarover meer in paragraaf 3.4.1.3. 40 Zie bijvoorbeeld HvJ EG 2 februari 1994, ECLI:EU:C:1994:34, C-315/92 (Clinique) en HvJ EU 26 oktober 2016,

ECLI:EU:C:2016:800, C-611/14, IER 2017/18, m.nt. P.G.F.A. Geerts (Canal Digital Danmark). 41 Zie voor de uitwerking in Nederland: Kamerstukken II 1978/79, 13 611, nr. 6, p. 21 (MvA). 42 Duivenvoorde 2013, p. 149.


Het begin van deze ontwikkeling wordt gevonden in het Cassis de Dijon-arrest.43 Het Hof hanteerde in

het Cassis de Dijon-arrest impliciet een abstract criterium; zij maakte geen gebruik van markt- of

deskundigenonderzoeken, maar zij stelde eigenhandig vast wat de fictieve consument dacht en deed.

Het Hof overwoog dat de consument niet enkel keek naar de algemene indruk van de verpakking, maar

ook kennis nam van de informatie op het etiket.44 Ook in het Clinique-arrest werkte het Hof met een

consument in abstracto in plaats van met percentages van consumenten die daadwerkelijk werden

misleid. Bovendien bleek dat de consument niet naïef werd geacht wat betreft reclame.45 In het Mars-

arrest maakte het Hof duidelijk dat van de consument werd verwacht dat hij kritisch was. De consument

zou er niet zomaar van uitgaan dat de strook op de verpakking, waarop stond dat de chocoladerepen

tien procent groter waren, ook daadwerkelijk tien procent van de verpakking innam.46

3.2.2.2 De Gut Springenheide-consument

In het Gut Springenheide-arrest introduceerde het Hof voor het eerst het expliciete criterium van de

gemiddelde consument.47 Aanleiding van het arrest was de discussie in Duitsland over wie precies de

consument moest zijn bij de beoordeling van misleiding. Duitse rechters gingen uit van een naïeve en

kwetsbare consument.48 Beargumenteerd werd dat deze gemiddelde consument strijdig was met de

jurisprudentie van het Hof, bestaande uit onder meer de hierboven besproken Mars- en Clinique-

arresten.49 Niet alleen in Duitsland, maar ook in andere lidstaten, ontstond een situatie waarin

doorgeschoten werd in consumentenbescherming, waardoor de concurrentie beperkt en de nationale

markt beschermd kon worden.50

Het Hof maakte met haar Gut Springenheide-arrest een einde aan de handelsbelemmerende praktijken

van de verschillende lidstaten. Zij maakte duidelijk dat de consument niet naïef en kwetsbaar was, zoals

werd gedacht door de verwijzende Duitse rechter, omdat dat een te grote inbreuk zou vormen op de

vrije handel. Het Hof overwoog dat de gemiddelde consument geïnformeerd, omzichtig en oplettend

is.51 De gemiddelde consument maakt geïnformeerde en rationele keuzes en wordt derhalve niet snel

43 HvJ EG 20 februari 1979, ECLI:EU:C:1979:42, C-120/78 (Cassis de Dijon). 44 HvJ EG 20 februari 1979, ECLI:EU:C:1979:42, C-120/78 (Cassis de Dijon), r.o. 13. 45 HvJ EG 2 februari 1994, ECLI:EU:C:1994:34, C-315/92 (Clinique), r.o. 21-23. 46 HvJ EG 6 juli 1995, ECLI:EU:C:1995:224, C-470/93 (Mars), r.o. 24. 47 HvJ EG 16 juli 1998, ECLI:EU:C:1998:369, C-210/96, NJ 2000/374 (Gut Springenheide). 48 Duivenvoorde 2015, p. 82. 49 Duivenvoorde 2015, p. 42. 50 Duivenvoorde 2013, p. 150. 51 HvJ EG 16 juli 1998, ECLI:EU:C:1998:369, C-210/96, NJ 2000/374 (Gut Springenheide), r.o. 31. Het criterium is

later gecodificeerd in de Richtlijn Oneerlijke Handelspraktijken. Deze richtlijn is in Nederland geïmplementeerd in

de artikelen 6:193a-j BW. Hoofdstuk 3 gaat nader in op zowel de richtlijn als de Nederlandse implementatie

daarvan.


misleid.52 Het is aan de nationale rechters om deze fictieve maatman toe te passen bij vraagstukken

omtrent misleiding.53 Nationale rechters mogen daarbij in bijzondere omstandigheden gebruik maken

van empirische gegevens, zoals resultaten van opinie- of deskundigenonderzoek.54 In de praktijk wordt

daar echter nauwelijks gebruikt van gemaakt, vanwege de kosten en tijd die ermee gemoeid zijn.55 De

nationale rechter beoordeelt misleiding bijgevolg vanuit het normatieve oogpunt van de gemiddelde

consument, die neer wordt gezet als een rationale beslisser die de verantwoordelijk heeft en neemt om

zich goed te informeren.56

3.3 Algemene weten regelgeving

In deze paragraaf worden de Europese Richtlijn Oneerlijke Handelspraktijken en de nationale

implementatie daarvan in Boek 6 van het Burgerlijk Wetboek besproken.

3.3.1 Richtlijn Oneerlijke Handelspraktijken

3.3.1.1 Toepassingsbereik

De Richtlijn Oneerlijke Handelspraktijken (hierna: Richtlijn OHP) is een overkoepelende richtlijn voor

consumentenbescherming en heeft een breed toepassingsbereik.57 De richtlijn is van toepassing op

“oneerlijke handelspraktijken van ondernemingen jegens consumenten […] vóór, gedurende en na een

commerciële transactie met betrekking tot een product”.58 Met handelspraktijk wordt “iedere handeling,

omissie, gedraging, voorstelling van zaken of commerciële communicatie, met inbegrip van reclame en

marketing, van een handelaar, die rechtstreeks verband houdt met de verkoopbevordering, verkoop of

levering van een product aan consumenten” bedoeld.59

52 Conclusie A-G N. Fennelly, ECLI:EU:C:1999:425, bij HvJ EG 13 januari 2000, ECLI:EU:C:2000:8, C-220/98 (Lifting),

par. 25-29. 53 HvJ EG 16 juli 1998, ECLI:EU:C:1998:369, C-210/96, NJ 2000/374 (Gut Springenheide), r.o. 32. 54 HvJ EG 16 juli 1998, ECLI:EU:C:1998:369, C-210/96, NJ 2000/374 (Gut Springenheide), r.o. 31 en 35. 55 Mak, AA 2017/7, p. 595. 56 Dit betekent ook dat verwacht wordt dat de consument etiketten leest, waarover meer in hoofdstuk 4. Het

beeld van de gemiddelde consument als rationele beslisser wordt zeer sterk uitgedrukt door A-G Trstenjak in haar

conclusie bij het Mediaprint-arrest. Zij stelt dat de consument geacht wordt “het potentiële gevaar van bepaalde

handelspraktijken te herkennen en daarop rationeel te reageren” (Conclusie A-G V. Trstenjak, ECLI:EU:C:2010:161,

bij HvJ EU 9 november 2010, ECLI:EU:C:2010:660, C-540/08 (Mediaprint), par. 103). Zie bovendien Schulze,

Schulte-Nölke & Jones 2002, p. 114. Zij benadrukken dat de consument niet alleen recht heeft op informatie, maar

dat hij die informatie ook daadwerkelijk tot zich moet nemen. 57 Richtlijn 2005/29/EG van het Europees Parlement en de Raad van 11 mei 2005 betreffende oneerlijke

handelspraktijken van ondernemingen jegens consumenten op de interne markt en tot wijziging van Richtlijn

84/450/EEG van de Raad, Richtlijnen 97/7/EG, 98/27/EG en 2002/65/EG van het Europees Parlement en de Raad

en van Verordening (EG) nr. 2006/2004 van het Europees Parlement en de Raad (‘Richtlijn oneerlijke

handelspraktijken’) (PbEU 2005, L 149/22). 58 Artikel 3(1) Richtlijn OHP. 59 Artikel 2(d) Richtlijn OHP.


De brede begrippen en toepassing maken duidelijk dat de richtlijn oneerlijke praktijken van

ondernemingen gericht op consumenten, die in potentie het economische gedrag van consumenten

kunnen verstoren, wil sanctioneren (ook wel business to consumer/b2c).60 Misleidende

levensmiddelenetikettering valt onder het brede toepassingsbereik van de richtlijn. Een mededeling op

een verpakking kwalificeert immers als een handelspraktijk en misleiding valt onder het begrip oneerlijk,

zoals ook duidelijk zal worden bij de bespreking van de artikelen van de richtlijn.61

3.3.1.2 Maximumharmonisatie

Het belang van de Richtlijn OHP ligt vooral in het feit dat de richtlijn voorziet in maximumharmonisatie.

Dit houdt in dat lidstaten niet mogen afwijken van de bepalingen bij het implementeren van de richtlijn

in nationale weten regelgeving.62 De richtlijn geeft het maximale en minimale niveau van bescherming

aan.63 Het gevolg is dat er één wettelijke regeling in Europa is. De voorlopers van de Richtlijn OHP

voorzagen in minimumharmonisatie,64 waardoor de lidstaten meer ruimte hadden om hun eigen plan

te trekken en de bepalingen per lidstaat derhalve sterk uiteen liepen.65

3.3.1.3 Doelstellingen

De verschillen tussen lidstaten inzake oneerlijke handelspraktijken hadden tot gevolg dat er

onduidelijkheid bestond over de vraag welke nationale regels van toepassing waren. De onduidelijkheid

resulteerde in rechtsonzekerheid bij ondernemingen, waardoor zij minder snel geneigd waren hun

praktijken uit te breiden tot meerdere lidstaten. De onduidelijkheid resulteerde daarnaast in

60 Praktijken die tussen ondernemingen spelen (business to business/b2b) vallen buiten het bereik van de richtlijn,

omdat voor die praktijken een aparte richtlijn geldt, zie Richtlijn 2006/114/EG van het Europees Parlement en de

Raad van 12 december 2006 inzake misleidende reclame en vergelijkende reclame (PbEU 2006, L 376/21). Dit

betekent echter niet dat concurrenten die schade ondervinden van de oneerlijke praktijken van ondernemingen

gericht op consumenten, niet kunnen optreden tegen die praktijken. Indien een onderneming bijvoorbeeld nadeel

ondervindt, omdat consumenten vanwege oneerlijke handelspraktijken van een concurrent wegblijven, kan zij

zich beroepen op de bepalingen van de Richtlijn OHP. Concurrenten worden immers expliciet genoemd als

actiegerechtigd (Overweging 8 en artikel 11 Richtlijn OHP. Zie hierover bovendien Hondius & Rijken 2015, p. 382-

382 en Verkade 2016, p. 10-11). Concurrenten kunnen zich derhalve ook op de bepalingen uit de Richtlijn OHP

beroepen, zo lang de praktijk maar oneerlijk is jegens de consument. 61 Zie paragraaf 3.3.1.4. 62 Zie onder meer overweging 11 en artikel 4 Richtlijn OHP. Drie voorbeelden waarin duidelijk wordt dat afwijkende

nationale bepalingen strijdig zijn met de Richtlijn OHP zijn HvJ EG 23 april 2009, ECLI:EU:C:2009:244, gevoegde

zaken C-261/07 en C-299/07 (VTB-VAB/Total Belgium en Galatea/Sanoma); HvJ EU 14 januari 2010,

ECLI:EU:C:2010:12, C-304/08 (Plus Warenhandelsgesellschaft); en HvJ EU 9 november 2010, ECLI:EU:C:2010:660,

C-540/08 (Mediaprint). 63 Steijger, NtEr 2007/14, p. 126. 64 Zie onder meer artikel 14 van de Richtlijn van de Raad van 10 september 1984 betreffende het nader tot elkaar

brengen van de wettelijke en bestuursrechtelijke bepalingen der Lid-Staten inzake misleidende reclame

(84/450/EEG) (PbEU 1984, L 250/17) waarbij minimumcriteria ter harmonisatie werden vastgesteld. 65 Overweging 3 Richtlijn OHP.


onzekerheid bij consumenten over hun rechten met als gevolg dat het vertrouwen in de interne markt

afnam.66 Consumenten werden gezien als de motor van de interne markt, maar zij kochten maar weinig

over de grens.67 De Richtlijn OHP maakt een einde aan de verschillen en de daardoor ontstane

onduidelijkheid.68

De richtlijn heeft twee doelstellingen. Ten eerste heeft de richtlijn tot doel bij te dragen aan de goede

werking van de interne markt.69 De goede werking van de interne markt houdt in dat een level playing

field gecreëerd dient te worden waarbij barrières worden weggenomen, zodat een handelspraktijk niet

in de ene lidstaat verboden is terwijl zij in de andere lidstaten toelaatbaar is.70 Ten tweede heeft de

richtlijn tot doel om een hoog gemeenschappelijk niveau van consumentenbescherming tot stand te

brengen.71 Een hoog beschermingsniveau voor consumenten is een belangrijk streven binnen de

Europese Unie.72 Tot op zekere hoogte is consumentenbescherming instrumenteel aan het goed

functioneren van de interne markt, omdat een hoog niveau van bescherming het vertrouwen vergroot

waardoor consumenten eerder geneigd zijn over de grenzen te kopen.73 De richtlijn benadrukt echter

ook het belang van het beschermen van de meer kwetsbare groepen consumenten.74

Duivenvoorde onderscheidt nog een derde doelstelling, naast het goed functioneren van de interne

markt en de consumentenbescherming, die niet expliciet genoemd wordt in de Richtlijn OHP. Hij

betoogt dat de richtlijn in brede zin de mededinging op de markt wil verbeteren en verwijst daarbij naar

de Guidance van de Commissie bij de Richtlijn OHP.75 Pavillon stelt echter terecht dat dit voorgestelde

derde doel dienstig is aan het overkoepelende doel van het goed functioneren van de interne markt.76

De verbetering van de mededinging hangt samen met de interne markt-doelstelling en behoeft derhalve

niet te worden gezien als een opzichzelfstaande derde doelstelling.

3.3.1.4 Misleidingsverbod

Wat betreft het verbod op oneerlijk handelspraktijken bevat de Richtlijn OHP een gelaagde, drievoudige

structuur in de artikelen 5 tot en met 9. De richtlijn voorziet allereerst met artikel 5 in een algemeen

66 Overweging 3 en 4 Richtlijn OHP. 67 Geerts & Vollebregt, p. 5. 68 Overweging 4 Richtlijn OHP. 69 Artikel 1 Richtlijn OHP. 70 Duivenvoorde, WNPR 2010, p. 533. 71 Artikel 1 Richtlijn OHP. 72 Zie bijvoorbeeld artikel 169(1) en (2)(a) VWEU. 73 Duivenvoorde 2015, p. 17. 74 Overweging 18 en 19 en artikel 5(3) Richtlijn OHP, waarover meer in paragraaf 3.3.1.5. Dit bevestigt het meer

zelfstandig worden van de doelstelling van een hoog niveau van consumentenbescherming. 75 Duivenvoorde 2015, p. 18 en SEC(2009)1666, p. 6. 76 Pavillon, MvV 2016, nummer 1, p. 28.


verbod op oneerlijke handelspraktijken, een zogenaamde catch all clausule.77 Een handelspraktijk is

oneerlijk indien zij in strijd is met de vereisten van professionele toewijding en het economische gedrag

van de gemiddelde consument wezenlijk verstoort of kan verstoren.78 Van strijdigheid met de

professionele toewijding is sprake in het geval de praktijk indruist tegen het normale niveau van

zorgvuldigheid dat redelijkerwijs van een handelaar mag worden verwacht.79 Het economische gedrag

van consumenten wordt als verstoord geacht, indien het vermogen om een geïnformeerd besluit te

nemen merkbaar wordt beperkt, waardoor de consument anders handelt dan dat hij normaal

gesproken zou doen.80

De richtlijn geeft ten tweede in lid 4 van artikel 5 aan dat misleidende en agressieve handelspraktijken

meer in het bijzonder als oneerlijke handelspraktijken hebben te gelden. De artikelen 6, 7, 8 en 9 werken

deze twee specifieke categorieën van oneerlijke handelspraktijken nader uit. Zo wordt het bijvoorbeeld

als misleidend beschouwd indien onjuiste informatie, of feitelijk juiste maar bedrieglijke informatie, ten

opzichte van de samenstelling van het product de gemiddelde consument ertoe kan brengen een besluit

te nemen dat hij zonder de misleiding niet zou hebben genomen.81 Misleidende

levensmiddelenetikettering valt hieronder.

Het algemene verbod en het meer specifieke verbod op misleidende en agressieve handelspraktijken

vragen feitelijke waardering door de rechter. De feitelijke waardering van mogelijk misleidende

levensmiddelenetikettering wordt beoordeeld aan de hand van de handvatten die geboden worden

door het Hof in het Teekanne-arrest. In hoofdstuk 5 wordt het arrest alsmede de Nederlandse

uitwerking uitvoerig besproken. Tot aan het Teekanne-arrest werd misleidende

levensmiddelenetikettering onverkort beoordeeld op basis van labelling doctrine, waarover meer in

hoofdstuk 4.

De derde laag bestaat uit een opsomming in Bijlage I van handelspraktijken die onder alle

omstandigheden oneerlijk zijn. Een voorbeeld van zo een handelspraktijk is het aanbrengen van een

kwaliteitslabel zonder de daarvoor vereiste toestemming te hebben gekregen.82 Gezien het feit dat de

77 Howells & Straetmans, Perspectives on Federalism 2017, vol. 9, issue 2, p. 195. 78 Indien een handelspraktijk slechts een duidelijk herkenbare groep van kwetsbare consumenten treft, geldt een

andere maatstaf dan ‘de gemiddelde consument’, waarover meer in paragraaf 3.3.1.5. 79 Artikel 2(h) Richtlijn OHP. 80 Artikel 2(e) Richtlijn OHP. 81 Artikel 6(1)(b) Richtlijn OHP. Zie hierover ook Steijger, NtEr 2007/14, p. 129. 82 Bijlage I sub 2 Richtlijn OHP.


opgesomde praktijken in de bijlage altijd als oneerlijk worden bestempeld, behoeven zij geen feitelijke

waardering door de rechter.83

3.3.1.5 De gemiddelde consument

De Richtlijn OHP neemt het door het Hof van Justitie geformuleerde criterium van de gemiddelde

consument over.84 De richtlijn geeft hiervoor als reden dat zo de geboden bescherming uit hoofde van

het evenredigheidsbeginsel effectief kan worden toegepast.85 Het evenredigheidsbeginsel brengt met

zich mee dat er een belangenafweging dient plaats te vinden tussen de vrije handel binnen de interne

markt en de bescherming van de consument. Ondanks het belang van consumentenbescherming, mag

de vrije handel binnen de interne markt niet onnodig worden beperkt.86 Het criterium van de

gemiddelde consument zou een goed evenwicht tussen de twee genoemde belangen bieden.

Bij de beoordeling of een bepaalde handelspraktijk oneerlijk is, wordt de gemiddelde consument zoals

geformuleerd in het Gut Springenheide-arrest als maatstaf genomen. Het feit dat een handelspraktijk

het beslissingsgedrag van een individuele consument verstoort, is derhalve niet van belang. Een

handelspraktijk is pas oneerlijk, indien het economische gedrag van de fictieve gemiddelde consument

wezenlijk wordt verstoord of kan worden verstoord. De richtlijn bepaalt overigens wel dat daarbij

rekening kan worden gehouden met maatschappelijke, culturele en taalkundige factoren.87 De EU-

wetgever erkent daarmee in zekere zin dat de verschillen wat betreft de omgang met reclame tussen

lidstaten niet verdwenen zijn, ondanks de grootschalige harmonisatie.88

Naast deze gemiddelde consument roept de Richtlijn OHP ook een gemiddelde kwetsbare consument

in het leven in lid 3 van artikel 5. De bepaling is opgenomen als reactie op de geuite zorgen van het

Europees Sociaal en Economisch Comité. Het Comité vreesde dat het criterium van de gemiddelde

consument niet genoeg bescherming zou bieden voor de kwetsbare groepen, die minder goed

geïnformeerd of minder hoog opgeleid zijn.89 Een handelspraktijk die het economische gedrag van

slechts een duidelijk herkenbare groep kwetsbare consumenten verstoort of kan verstoren, wordt niet

beoordeeld vanuit het gezichtspunt van de Gut Springenheide-consument, maar vanuit het gezichtspunt

van de gemiddelde kwetsbare consument. Hierbij moet gedacht worden aan consumenten die wegens

hun geestelijke of lichamelijk handicap, leeftijd of goedgelovigheid bijzonder vatbaar zijn voor een

83 Howells & Straetmans, Perspectives on Federalism 2017, vol. 9, issue 2, p. 195. 84 Zie paragraaf 2.3.2. 85 Overweging 18. Zie hierover ook Tzoulia, TvC 2017-6, p. 257. 86 Dit is onder meer tot uitdrukking gebracht in HvJ EG 13 januari 2000, ECLI:EU:C:2000:8, C-220/98 (Lifting), r.o.

27 en 28. 87 Overweging 18 Richtlijn OHP. 88 Tzoulia, TvC 2017-6, p. 259. 89 COM(2003)356 def., p. 83-84.


bepaalde handelspraktijk.90 De bescherming van de meer kwetsbare consument door de Richtlijn OHP

bevestigt het meer zelfstandig worden van de doelstelling van een hoog niveau van

consumentenbescherming, hetgeen in paragraaf 2.2 reeds is opgemerkt.

De gemiddelde kwetsbare consument vormt echter pas de maatstaf, indien aan drie voorwaarden

wordt voldaan. Ten eerste dient er sprake ze zijn van een duidelijk herkenbare groep. Ten tweede dient

alleen deze groep consumenten te worden benadeeld door de handelspraktijk. Ten derde moet het

redelijkerwijs voorzienbaar zijn voor de handelaar dat deze specifieke groep wordt benadeeld. De

genoemde drie vereisten zijn in de praktijk vaak moeilijk te vervullen.91 Duidelijk wordt dat de

gemiddelde kwetsbare consument slechts in uitzonderlijke gevallen de gemiddelde Gut Springenheide-

consument vervangt.92

3.3.2 Boek 6 Burgerlijk Wetboek

3.3.2.1 Implementatie van de Richtlijn OHP

Boek 6 van het Burgerlijk Wetboek implementeert de Richtlijn OHP. De doelstellingen zijn derhalve

hetzelfde: het bijdragen aan de goede werking van de interne markt en het tot stand brengen van een

hoog niveau van consumentenbescherming tegen oneerlijke handelspraktijken.93

Op het moment van implementeren was er veel discussie over de vraag hoe de bepalingen omgezet

zouden moeten worden in de Nederlandse wet. Ondanks de maximumharmonisatie, bepaalt de Richtlijn

OHP vrijwel niets over de implementatie van de bepalingen in nationaal recht en al helemaal niet over

implementatie in het nationale privaatrecht.94 Sterker nog, de richtlijn stelt in het tweede lid van artikel

3 dat de richtlijn het verbintenissenrecht en in het bijzonder de rechtsgevolgen van contracten onverlet

laat. Dat is begrijpelijk, aangezien lidstaten de regels inzake oneerlijke handelspraktijken verschillend

aanpakken. Zo komt het voor dat oneerlijke handelspraktijken publiekrechtelijk, mededingingsrechtelijk

of aansprakelijkheidsrechtelijk worden geregeld.95

Voor de implementatie was er geen bepaling in de Nederlandse wet die direct vergelijkbaar was met

het begrip oneerlijke handelspraktijk.96 Verschillende ingangen voor implementatie werden geopperd

en bekritiseerd, zoals de plaatsing bij de onrechtmatige daad in Boek 6 BW, bij de wilsgebreken in Boek

90 Overweging 19 Richtlijn OHP. 91 Duivenvoorde, WNPR 2010, p. 534. 92 Tzoulia, TvC 2017-6, p. 261. 93 Kamerstukken II 2006/07, 30 928, nr. 3, p. 1 (MvT). 94 Van Boom, TvC 2008-1, p. 5. 95 Wilhelmsson, Osgoode Hall Law Journal 2006/44(3), p. 471. 96 SER 2004, p. 31.


3 BW of bij de wanprestatie in Boek 6 en 7 BW.97 De wetgever heeft er uiteindelijk voor gekozen de

richtlijn te implementeren als species van de onrechtmatige daad in de nieuw gecreëerde Afdeling 3A

van Titel 3 van Boek 6 BW.98 Deze keuze is verdedigbaar, omdat oneerlijke handelspraktijken ook

plaatsvinden in situaties waarbij geen overeenkomst tot stand is gekomen.99 De consument heeft door

de implementatie als species van de onrechtmatige daad de mogelijkheden om een schadevergoeding

te vorderen en een verbodsactie in te stellen.100


Zoals besproken in paragraaf 3.3.1.2 brengt de maximumharmonisatie van de richtlijn met zich mee dat

lidstaten niet mogen afwijken van de bepalingen van de richtlijn bij het regelen van materie die binnen

de werkingssfeer van de richtlijn valt. Afdeling 3A neemt het brede toepassingsbereik van de richtlijn

over en sanctioneert oneerlijke handelspraktijken van ondernemingen jegens consumenten.101

Misleidende levensmiddelenetikettering valt derhalve ook onder het bereik van Afdeling 3A.

97 SER 2004, p. 31-36. Zie ook de Vrey, VrA 2006/1, p. 51-71. 98 Wet van 25 september 2008 tot aanpassing van de Boeken 3 en 6 van het Burgerlijk Wetboek en andere wetten

aan de richtlijn betreffende oneerlijke handelspraktijken van ondernemingen jegens consumenten op de interne

markt, Stb. 2008/397. Zie ook Geerts & Vollebregt 2009, p. 15. 99 Geerts & Vollebregt 2009, p. 15-16 en Van Boom, TvC 2008-1, p. 6. 100 Kamerstukken II 2006/07, 30 928, nr. 3, p. 5 en Duivenvoorde, TvC 2016-1, p. 16. Bij het vorderen van

schadevergoeding dient de consument niet alleen de onrechtmatigheid (de oneerlijke handelspraktijk) te

bewijzen, maar ook de toerekenbaarheid en het causaal verband. De wetgever is de consument

tegemoetgekomen in artikel 6:193j BW. Lid 1 van het artikel regelt dat de consument slechts hoeft te stellen dat

de informatie onjuist of onvolledig is en niet de bewijslast daarvoor draagt. Het is aan de handelaar om te bewijzen

dat de verstrekte informatie materieel juist en volledig is. Lid 2 van het artikel bevat een omkering van de bewijslast

ten aanzien van de toerekenbaarheid. Indien onrechtmatig is gehandeld, is de handelaar aansprakelijk voor de

schade, tenzij de handelaar anders bewijst (Van Boom, TvC 2008-1, p. 7). De consument heeft bovendien de

mogelijkheid om een klacht in te dienen bij de Autoriteit Consument en Markt (ACM) vanwege schending van

Afdeling 3A. Bij de implementatie van de Richtlijn OHP in Afdeling 3A is echter bepaald dat de handhaving van

oneerlijke praktijken in eerste instantie wordt overgelaten aan de SRC, waarover meer in paragraaf 3.5.1

(Vollebregt, TvC 2016-6, p. 267). 101 Bij de bespreking van het toepassingsbereik van de Richtlijn OHP is duidelijk geworden dat concurrenten

actiegerechtigd zijn op grond van artikel 11 Richtlijn OHP en zich derhalve mogen beroepen op de richtlijn. Deze

bepaling is echter niet door de Nederlandse wetgever geïmplementeerd (Van Boom, TvC 2008-1, p. 16-17 en Van

Nispen, Huydecoper & Cohen Jehoram 2012, p. 383). De vraag komt op of concurrenten op grond van Afdeling 3A

kunnen opkomen tegen oneerlijke B2C-praktijken. In de literatuur verschilden de meningen hierover (voor een

goed overzicht zie Van Eek, IER 2014, afl. 4, p. 235-241 en de daar aangehaalde literatuur en Van Nispen, GS

Onrechtmatige daad, aant. 13). Zo beargumenteerde Steijger dat de wetgever met het niet expliciet vermelden er

voor heeft gekozen de concurrenten uit te sluiten (Steijger, NtEr 2007/14, p. 140). Ook Boom stelde dat het

geldend recht is dat concurrenten geen eigen bevoegdheid hebben op grond van Afdeling 3A (Van Boom, TvC

2010-3, p. 140-141). Verkade beargumenteerde daarentegen dat de expliciete vermelding van concurrenten als

actiegerechtigd niet nodig is. Afdeling 3A dient richtlijnconform te worden uitgelegd. Concurrenten kunnen zich

derhalve wel degelijk beroepen op de bepalingen (Verkade 2016, p. 14). Geerts en Vollebregt onderschreven dit

met verwijzing naar de interne markt-strekking van de richtlijn (Geerts & Vollebregt 2009, p. 8). Gezien de vaste



In de artikelen 6:193a tot en met 193i BW is de kern van de Richtlijn OHP geïmplementeerd. Bij de

implementatie is de richtlijn zeer getrouw gevolgd.102 De systematiek van de artikelen 2, 5 tot en met 9

en de zwarte lijst is bijna gelijk. Afgezien van enkele verschillen in de gebruikte woorden en zinnen doen

zich geen inhoudelijke discrepanties voor.103 Bij de beoordeling van misleidende

levensmiddelenetikettering wordt, net zoals bij de beoordeling onder de Richtlijn OHP, gebruik gemaakt

van de handvatten in het Teekanne-arrest. Voorheen werd de Nederlandse beoordeling van

levensmiddelenetikettering tevens gestoeld op de labelling doctrine. De artikelen van Afdeling 3A

worden hier kort besproken.104

Artikel 6:193a BW geeft de definities van onder andere consument, handelspraktijk en professionele

toewijding.105 Artikel 6:193b BW implementeert artikel 5 Richtlijn OHP en voorziet net zoals dat artikel

in een overkoepelend catch all verbod. Lid 1 van het artikel geeft het algemene verbod: een handelaar

handelt onrechtmatig, indien de handelspraktijk oneerlijk is. Lid 2 geeft het centrale criterium voor

oneerlijkheid: “een handelspraktijk is oneerlijk indien een handelaar handelt in strijd met de vereisten

van professionele toewijding en het vermogen van de gemiddelde consument om een geïnformeerd

besluit te nemen merkbaar is beperkt of kan worden beperkt, waardoor de gemiddelde consument een

besluit over een overeenkomst neemt of kan nemen, dat hij anders niet had genomen”. Uit de Memorie

van Toelichting blijkt dat hier de Gut Springenheide-consument wordt bedoeld.106 Lid 3 geeft de tweede

laag aan en stelt, net zoals artikel 5 lid 4 Richtlijn OHP, dat misleidende en agressieve handelspraktijken

meer in het bijzonder oneerlijk zijn. Lid 3 verwijst naar de uitwerkingen van misleidende en agressieve

handelsprakijken in de artikelen 6:193c tot en met 193i BW. Zo behandelen de artikelen 6:193c en 193d

tot en met 193f de misleidende mededeling, waar misleidende levensmiddelenetikettering onder valt,

respectievelijk de misleidende omissie. Artikel 193h behandelt de agressieve handelspraktijk. De derde

lijn in de rechtspraak van de afgelopen jaren kan inmiddels geconcludeerd worden dat concurrenten inderdaad

actiegerechtigd zijn en zich mogen beroepen op de regels van Afdeling 3A. Zie onder andere Hof Den Haag 23

december 2014, ECLI:NL:GHDHA:2014:4446 (Hotels.nl/Hotel Booker c.s.); Rb Rotterdam 27 maart 2014,

ECLI:NL:RBROT:2014:2601 (Omega Pharma/Proctor & Gamble); en Rb Den Haag 14 januari 2015,

ECLI:NL:RBDHA:2015:799 (Genius c.s./Tell Sell c.s.); en Rb Amsterdam 17 juli 2015, zaaknr. C-13-588872,

IEPT20150717 (Achmea/Promovendum). 102 Verkade 2016, p. 13. 103 Steijger, NtEr 2007/14, p. 137. Zie ook de transponeringstabel in Kamerstukken II 2006/07, 30 928, nr. 3, p. 10

(MvT) waaruit blijkt dat de drielaagse structuur van de Richtlijn OHP is overgenomen. 104 Waarbij gebruikt is gemaakt van Hondius & Rijken 2015, p. 385-392; Geerts & Vollebregt 2009, p. 16- 38; en

Verkade 2016, p. 13-67. 105 Het valt op dat het begrip “wezenlijke verstoring van het economische gedrag van consumenten”, zoals

opgenomen in de definitielijst van de Richtlijn OHP, niet opgenomen is in de definitielijst van artikel 6:193a BW.

De definitie van het begrip is daarentegen verwerkt in artikel 6:193b lid 2, hetgeen niet voor problemen zorgt. 106 Kamerstukken II 2006/07, 30 928, nr. 3, p. 14 (MvT). Zie ook Schebeste & Purnhagen, TvC 2017-6, p. 274.


laag bestaat uit de zwarte lijsten van de artikelen 193g en 193i. Deze handelspraktijken zijn onder alle

omstandigheden misleidend of agressief en derhalve oneerlijk.

3.4 Specifieke levensmiddelenwet- en regelgeving

Naast de zojuist besproken algemene weten regelgeving gelden er op het gebied van

levensmiddelenetikettering ook specifieke voorschriften.107 De noodzaak hiervoor kan worden

gevonden in de overtuiging dat voedingsproducenten vooral maximale winst willen behalen en dat zij

de grenzen opzoeken van het toelaatbare om dit te bereiken.108 Gedacht kan worden aan het vervangen

van bepaalde ingrediënten door goedkopere kunstmatige alternatieven, het afbeelden van ingrediënten

op de verpakking die het product niet bevat of het zo klein mogelijk vermelden van de ingrediënten op

de verpakking zodat er veel ruimte overblijft voor mededelingen van verleidende aard. Specifieke

voorschriften op het gebied van levensmiddelenetikettering zorgen ervoor dat de grenzen voor

producenten duidelijk zijn en dat consumenten goed geïnformeerd worden over de producten die zij

kopen. Bovendien vraagt de omvang en de impact van de voedingsindustrie ook om specifieke

voorschriften; de voedingsindustrie is immers, als een van de weinige, een industrie waar ieder individu

direct mee te maken krijgt in zijn of haar leven. In deze paragraaf worden de Verordening betreffende

de verstrekking van voedselinformatie aan consumenten samen met de daarop aansluitende

Nederlandse regels van het Warenwetbesluit Informatie Levensmiddelen besproken.

3.4.1 Verordening betreffende de verstrekking van voedselinformatie aan consumenten


De Verordening betreffende de verstrekking van voedselinformatie aan consumenten (hierna: VIC-

Verordening)109 stelt de voorschriften met betrekking tot voedselinformatie, en met name

107 Zie onder meer overweging 5 van Verordening (EU) nr. 1169/2011 van het Europees Parlement en de Raad van

25 oktober 2011 betreffende de verstrekking van voedselinformatie aan consumenten, tot wijziging van

Verordeningen (EG) nr. 1924/2006 en (EG) nr. 1925/2006 van het Europees Parlement en de Raad en tot intrekking

van Richtlijn 87/250/EEG van de Commissie, Richtlijn 90/496/EEG van de Raad, Richtlijn 1999/10/EG van de

Commissie, Richtlijn 2000/13/EG van het Europees Parlement en de Raad, Richtlijnen 2002/67/EG en 2008/5/EG

van de Commissie, en Verordening (EG) nr. 608/2004 van de Commissie (‘VIC-Verordening’) (PbEU 2011, L 304/18)

waarin wordt benadrukt dat de algemene beginselen inzake oneerlijke handelspraktijken moeten worden

aangevuld met specifieke voorschriften. 108 Macmaoláin 2007, p. 77. 109 Verordening (EU) nr. 1169/2011 van het Europees Parlement en de Raad van 25 oktober 2011 betreffende de

verstrekking van voedselinformatie aan consumenten, tot wijziging van Verordeningen (EG) nr. 1924/2006 en (EG)

nr. 1925/2006 van het Europees Parlement en de Raad en tot intrekking van Richtlijn 87/250/EEG van de

Commissie, Richtlijn 90/496/EEG van de Raad, Richtlijn 1999/10/EG van de Commissie, Richtlijn 2000/13/EG van

het Europees Parlement en de Raad, Richtlijnen 2002/67/EG en 2008/5/EG van de Commissie, en Verordening

(EG) nr. 608/2004 van de Commissie (‘VIC-Verordening’) (PbEU 2011, L 304/18).


voedseletikettering, vast.110 De verordening is van toepassing op exploitanten van

levensmiddelenbedrijven, op alle voor de eindgebruiker bestemde levensmiddelen en op

cateringdiensten.111 Het hoofddoel van de verplichte voedselinformatie op etiketten is om “de

consumenten in staat te stellen een levensmiddel te identificeren en er passend gebruik van te maken

volgens hun individuele voedingsbehoeften”.112 De VIC-Verordening vervangt oudere Europese

regelgeving, zoals de Etiketteringsrichtlijn,113 maar de doelstellingen en kernelementen zijn

behouden.114


De oudere Europese regelgeving werd ontworpen rondom de doelstellingen van

consumentenbescherming en de interne markt.115 De VIC-Verordening neemt deze twee doelstellingen

ook als uitgangspunt. Volgens het eerste artikel legt de verordening de basis voor “de waarborging van

een hoog niveau van consumentenbescherming ten aanzien van voedselinformatie, […], en zorgt daarbij

ook voor het soepel functioneren van de interne markt”.116 Gestreefd wordt naar een hoog niveau van

bescherming van de gezondheid en de belangen van de consumenten. Bovendien wordt het recht op

informatie van consumenten gewaarborgd.117 Door middel van het voorschrijven van heldere,

begrijpelijke en leesbare etikettering worden consumenten in staat gesteld om doordachte keuzes te

maken.118 De verordening vervangt verschillende losstaande regelgeving en zorgt daarmee voor meer

duidelijkheid, rechtszekerheid en het terugdringen van de bureaucratie. Bovendien wordt de

handhaving en daarmee de rechtspraak vereenvoudigd. Dit alles dient de belangen van de interne

markt.119


Teneinde de twee bovengenoemde doelstellingen te bereiken stelt de VIC-Verordening dat er een

verbod moet worden ingesteld door de lidstaten “op informatie die misleidend is voor de consument”.120

Voedseletiketten alsmede de verantwoordelijkheden van de producenten moeten duidelijk zijn. De VIC-

110 Artikel 1(2) VIC-Verordening. 111 Artikel 1(3) VIC-Verordening. 112 Overweging 17 VIC-Verordening. 113 Richtlĳn 2000/13/EG van het Europees Parlement en de Raad van 20 maart 2000 betreffende de onderlinge

aanpassing van de wetgeving der lidstaten inzake de etikettering en presentatie van levensmiddelen alsmede

inzake de daarvoor gemaakte reclame (PbEU 2000, L 109/29). 114 Overweging 9 VIC-Verordening. 115 Holland & Pope 2004, p. 33. 116 Artikel 1(1) VIC-Verordening. 117 Overweging 3 VIC-Verordening. 118 Artikelen 3 en 7(2) VIC-Verordening. 119 Overweging 9 VIC-Verordening. 120 Overweging 20 VIC-Verordening.


Verordening bepaalt in artikel 7 dat voedselinformatie eerlijk moet zijn en niet mag misleiden. In de

verordening wordt een opsomming gegeven van onderwerpen ten aanzien waarvan met name niet mag

worden misleid: zoals ten aanzien van de samenstelling van het levensmiddel, door te suggereren dat

er bepaalde ingrediënten aanwezig zijn, of door te suggereren dat een bepaald normaliter gebruikt

ingrediënt aanwezig is, terwijl het in werkelijkheid is vervangen door een ander ingrediënt.121 Wat

betreft het vervangen van een ingrediënt door een ander ingrediënt bevat de VIC-Verordening

bovendien een substitutieclausule.122 Indien een ingrediënt, waarvan de consument verwacht dat het

van nature aanwezig is of normaal gesproken gebruikt wordt voor het product, vervangen is door een

ander ingrediënt, dient dat duidelijk vermeld te worden op het etiket dichtbij de naam van het product

en in een groot lettertype.

Net zoals bij de beoordeling van de algemene misleidingsverboden met betrekking tot

levensmiddelenetikettering, wordt ook bij de beoordeling van het specifieke verbod gebruik gemaakt

van het Teekanne-arrest, omdat de beoordeling een feitelijke waardering vraagt. Voorheen werd het

specifieke verbod beoordeeld aan de hand van de labelling doctrine, zoals ook het geval was bij de

algemene verboden.

3.4.2 Warenwetbesluit Informatie Levensmiddelen

Gezien het feit dat de VIC-Verordening rechtstreekse werking heeft, is omzetting in nationale weten

regelgeving niet nodig.123 Het Warenwetbesluit Informatie Levensmiddelen (hierna: Warenwetbesluit)

bevat regels die aansluiten op de VIC-Verordening.124 De regels gaan voornamelijk over handhaving en

verbinden onder meer sancties aan de niet-naleving van de VIC-Verordening.125 Wat betreft het

misleidingsverbod verwijst het Warenwetbesluit naar artikel 7 van de VIC-Verordening.126

De Nederlandse Voedsel en Warenautoriteit (hierna: NVWA) houdt in Nederland toezicht op de naleving

van de VIC-Verordening.127 Meldingen over misleidende levensmiddelenetikettering neemt de NVWA

echter niet direct in behandeling, vanwege het gesprek aan een risico voor de volksgezondheid. Pas bij

121 Artikel 7(1)(a) tot en met (d) VIC-Verordening. 122 De substitutieclausule kan gevonden worden in Bijlage VI, Deel A, paragraaf 4 VIC-Verordening. 123 Artikel 288 VWEU. Zoals ook terug te lezen is in de Nota van toelichting bij Besluit van 3 april 2013, houdende

regels inzake de verstrekking van voedselinformatie aan consumenten (Warenwetbesluit informatie

levensmiddelen), Stb. 2013, 146, p. 14-15. 124 Besluit van 3 april 2013, houdende regels inzake de verstrekking van voedselinformatie aan consumenten

(Warenwetbesluit informatie levensmiddelen), Stb. 2013, 146. 125 Defares & Bruggers, NtER 2014-1, p. 5. 126 Artikel 2 lid 6 Warenwetbesluit. 127 Artikel 13 Warenwetbesluit.


veel meldingen, kan de NVWA besluiten tot onderzoek over te gaan.128 De handhaving van de NVWA zal

niet verder worden besproken, tenzij het komt tot een gerechtelijke procedure zoals het geval is in de

in paragraaf 5.3.1 te bespreken uitspraak inzake VWS/Heks’n kaas.129

3.5 Zelfregulering

Op het gebied van misleidende mededelingen is er, naast weten regelgeving afkomstig van de

wetgever, sprake van zelfregulering. Zelfregulering houdt in dat verschillende belanghebbenden uit het

veld zelf de verantwoordelijkheid nemen voor het opstellen, uitvoeren en handhaven van de regels. De

Europese wetgever moedigt zelfregulering aan in de Richtlijn OHP.130

3.5.1 Stichting Reclame Code

Op initiatief van verschillende belanghebbenden, zoals adverteerders, consumentenorganisaties en de

media, is de Stichting Reclame Code (hierna: SRC) in het leven geroepen. De SRC en belanghebbenden

hebben samen de Nederlandse Reclame Code (NRC) opgesteld. De NRC is een vorm van zelfregulering

en bevat algemene en branche specifieke gedragsregels.131

Naast het opstellen van gedragsregels, houdt de SRC zich bezig met de controle op de naleving van die

regels. De SRC biedt een informele en goedkope toetsing van uitingen aan de NRC in twee instanties.132

Een ieder die meent dat een bepaalde uiting niet voldoet aan de NRC kan een klacht indienen bij de

Reclame Code Commissie (hierna: RCC) zonder een bepaald belang te hoeven stellen.133 Tegen een

uitspraak van de RCC kan beroep worden ingesteld bij het College van Beroep (hierna: CvB).

Het overgrote deel van de klachten over misleidende praktijken komt bij de RCC terecht. Dit is te

verklaren door de informele, snelle en goedkope procedure. Een ander groot voordeel van de SRC is dat

iedereen mag klagen zonder bijvoorbeeld eerst een bepaalde overeenkomst te hebben gesloten met

een aangesloten onderneming, zoals vaak gebruikelijk is bij zelfreguleringsinstanties.134 Op dit moment

is naar schatting tachtig à negentig procent van de omzet die wordt gemaakt binnen de advertentie- en

128 Onder ‘meldingen misleiding’ op: https://www.nvwa.nl/onderwerpen/etikettering-van-

levensmiddelen/misleiding (laatst geraadpleegd op 10 mei 2018). 129 Rb. Rotterdam 13 mei 2016, ECLI:NL:RBROT:2016:3513, IER 2016/50, m.nt. E.H. Hoogenraad en S. Arayess

(VWS/Heks’n kaas). 130 Overweging 20 Richtlijn OHP. 131 De NRC wordt actueel gehouden door wijzigingen. De meest recente versie ten tijde van het onderhavige

onderzoek dateert van 1 september 2017. 132 Hondius & Rijken 2015, p. 412. 133 Holzhauer 1994, p. 162. 134 Hondius & Rijken 2015, p. 411.


marketingindustrie, waaronder ook een deel van de voedingsindustrie,135 aangesloten bij de SRC.136

Ondanks dat de aanbevelingen van de RCC en CvB niet bindend zijn, worden zij in 96% procent van de

gevallen wel gevolgd.137 Gezien het voorgaande kan de Nederlandse zelfregulering op het gebied van

misleidende praktijken een groot succes worden genoemd.


Met de NRC en het bijbehorende toezicht streeft de SRC naar de bevordering van verantwoorde

reclame. Dit streven dient zowel het belang van de consument, omdat eerlijke reclame het vertrouwen

vergroot in de reclame, als het belang van de adverteerder, omdat zo eerlijke concurrentie en

bedrijfsvoering worden gestimuleerd.138 De twee doelstellingen van consumentenbescherming en het

verbeteren van de werking van de interne markt kunnen hier worden herkend. Bovendien heeft de SRC

nog een derde doel, dat in zekere mate eigen is aan zelfregulering: de SRC tracht de druk om

reclameregels tot in detail wettelijk geregeld te hebben te verlichten en beperkt zodoende het risico op

algehele reclameverboden.139


Het algemene deel van de NRC kan worden gezien als een voorloper van Afdeling 3A van Boek 6 BW.140

De NRC is vrijwel een letterlijke implementatie van de Richtlijn OHP, 141 zij het dat het toepassingsbereik

van de NRC beperkt is tot reclame-uitingen.142 Het begrip reclame wordt echter zeer breed opgevat en

omvat onder meer verpakkingen en etiketten.143 Het plaatsen van een mededeling op een verpakking

kwalificeert derhalve als reclame in de zin van de NRC. In het geval er sprake is van een reclame-uiting,

dienen de regels van de NRC in acht te worden genomen.


De NRC bevat verschillende regels met betrekking tot reclame-uitingen. De regels lijken sterk op de

bepalingen van de Richtlijn OHP en daarmee de bepalingen van Afdeling 3A van Boek 6 BW. Bij de

135 Zie de betrokken organisatie bij de SRC onder Hoofdstuk 3 ‘Betrokken organisaties’ van de NRC. Zo is

bijvoorbeeld de Federatie Nederlandse Levensmiddelen Industrie aangesloten bij de SRC. 136 Van Boom, Faure, Huls & Philipsen 2009, p. 52. 137 Het gezag van de uitspraken blijkt uit het percentage compliance gepubliceerd onder het kopje ‘compliance’

op de website www.reclamecode.nl (laatst geraadpleegd op 27 april 2018). 138 Hoofdstuk 1 ‘Stichting Reclame Code’ onder ‘Werkwijze Reclame Code Commissie & College van Beroep’ van

de NRC, p. 4. 139 Hoofdstuk 1 ‘Stichting Reclame Code’ onder ‘Werkwijze Reclame Code Commissie & College van Beroep’ van

de NRC, p. 4. 140 Verkade 2016, p. 70. 141 Duivenvoorde, TvC 2016-1, p. 17. 142 Voor de beoordeling van een aanprijzing speelt de totale uiting een rol volgens de toelichting van artikel 1 NRC.

Dat wil zeggen dat het niet alleen gaat om de tekst, maar ook om de grootte, opmaak, kleurgebruik, etc. 143 Artikel 1 en bijbehorende toelichting NRC.


beoordeling van misleidende levensmiddelenetikettering wordt dan ook aangesloten bij het algemene

juridische kader. Voorheen werd de labelling doctrine onverkort gebruikt. Nu wordt het Teekanne-arrest

gehanteerd om misleiding bij mededelingen op levensmiddelen te beoordelen.

Artikel 7 NRC bepaalt dat reclame niet oneerlijk mag zijn. Van oneerlijkheid is sprake in het geval de

reclame “in strijd is met de vereisten van professionele toewijding en het economische gedrag van de

gemiddelde consument die zij bereikt of op wie zij gericht is met betrekking tot het product wezenlijk

verstoort of kan verstoren”.144 De toelichting bij artikel 7 maakt duidelijk dat aangesloten wordt bij de

bepalingen omtrent de ‘normale’ gemiddelde Gut Springenheide-consument en de kwetsbare

gemiddelde consument van de Richtlijn OHP.145 Artikel 7 maakt verder duidelijk dat misleidende en

agressieve reclame in ieder geval oneerlijk is. Artikel 8 werkt misleidende reclame vervolgens verder uit.

Volgens dit artikel is reclame misleidend indien informatie onjuist is, of indien de informatie voor de

gemiddelde consument onduidelijk of ondubbelzinnig is. Bovendien moet de reclame de gemiddelde

consument ertoe (kunnen) brengen een besluit te nemen dat hij anders niet had genomen. Het artikel

somt in sub a tot en met g elementen op ten aanzien waarvan misleid kan worden, zoals de

samenstelling van het product. Deze opsomming is echter niet limitatief.146 De NRC bevat in Bijlage I

een lijst met uitingen die onder alle omstandigheden kwalificeren als misleidende reclame.

3.6 Conclusie

In dit hoofdstuk is het juridisch kader omtrent misleidende levensmiddelenetikettering besproken. Aan

de besproken regelgeving ligt het idee ten grondslag dat eerlijke mededelingen zorgen voor

geïnformeerde consumenten en bevordering van de concurrentie op de markt. Misleidende

mededelingen creëren het risico van schade bij zowel de consument als de concurrent. Waar de grens

tussen misleiding en verleiding precies ligt, verschilt per geval. Over het algemeen kan worden gezegd

dat er sprake is van misleiding indien er een onjuiste indruk is gewekt of kan worden gewekt bij de

gemiddelde consument. Om grote verschillen in de toepassing van het Europese recht te voorkomen,

heeft het Hof van Justitie EU de maatstaf van de gemiddelde consument geïntroduceerd en ontwikkeld.

Bij de beoordeling of een bepaalde mededeling misleidend is, dienen rechters de fictieve maatstaf van

de goed geïnformeerde, omzichtige en oplettende consument toe te passen.

Het juridisch kader bestaat uit drie lagen. De eerste laag is van algemene aard en omvat de Richtlijn OHP

en de Nederlandse implementatie daarvan in Boek 6 BW. De tweede laag is van specifieke aard en

144 Artikel 7 NRC. 145 Zoals besproken in paragraaf 3.3.1.5. 146 Hetgeen blijkt uit de woorden “ten aanzien van bijvoorbeeld een of meer van de onder a t/m g genoemde

elementen” in artikel 8.2 NRC.


bestaat uit de VIC-Verordening en de daarop aanvullende Nederlandse regels in het Warenwetbesluit.

De derde laag omvat de zelfregulering op nationaal niveau. Ondanks de verscheidenheid aan bronnen,

hanteert ieder regelgevend instrument een verbod op misleiding van de gemiddelde consument. De

door het Hof ontwikkelde maatstaf is overgenomen. Wat betreft de beoordeling van misleidende

levensmiddelenetikettering werd voorheen vastgehouden aan de labelling doctrine. Sinds juni 2015

wordt misleiding echter beoordeeld aan de hand van het Teekanne-arrest. Bovendien is duidelijk

geworden dat dezelfde twee doelstellingen de achtergrond van het regelgevend kader vormen, te

weten het bijdragen aan de goede werking van de interne markt en het tot stand brengen van een hoog

niveau van consumentenbescherming. Het normatief kader van het onderzoek is gegrond op deze twee

doelstellingen.


Hoofdstuk 4: Misleidende mededelingen voor Teekanne

4.1 Inleiding

Om een goed beeld te kunnen vormen over de gevolgen van het Teekanne-arrest, dient te worden

bekeken hoe misleiding werd beoordeeld alvorens het arrest werd gewezen. In dit hoofdstuk wordt de

labelling doctrine besproken. Vervolgens wordt de labelling doctrine afgezet tegen het normatief kader

van het onderzoek. De effecten van de labelling doctrine op de interne markt en het niveau van

consumentenbescherming worden geëvalueerd.

4.2 Labelling doctrine

Tot het Teekanne-arrest werd de labelling doctrine onverkort gehanteerd bij de invulling van de

misleidingsverboden bij vraagstukken omtrent levensmiddelenetikettering.147 De labelling doctrine

hield in dat de consument verwacht werd de hele verpakking van een product te bestuderen, inclusief

de ingrediëntendeclaratie, alvorens hij een aankoopbeslissing maakte.148 De doctrine ging terug tot het

reeds besproken bijna veertig jaar oude Cassis de Dijon-arrest en werd verder uitgekristalliseerd in

latere rechtspraak van het Hof van Justitie EU.

In het Cassis de Dijon-arrest besliste het Hof van Justitie EU dat Duitsland de invoer van de Franse likeur

Cassis de Dijon niet mocht verbieden op grond van een mogelijke misleiding van de consument wat

betreft het alcoholpercentage.149 Het Hof voerde aan dat de consument voldoende werd beschermd

indien de informatie op het etiket correct was. Het Hof veronderstelde dat consumenten hun

aankoopbeslissing niet baseerden op de algemene indruk van een product, maar dat zij

productetiketten lazen en kennis namen van het land van oorsprong en het alcoholpercentage op het

etiket.150 In het Commissie v. Duitsland-arrest vervolgde het Hof deze lijn en maakte zij duidelijk dat de

consument de lijst van ingrediënten las alvorens hij tot een aankoop overging, waardoor hij voldoende

werd beschermd door informatie op etiketten.151 Het Hof maakte duidelijk dat consumenten voldoende

bescherming genoten zolang de ingrediëntendeclaratie klopte. In het Darbo-arrest koppelde het Hof,

onder verwijzing naar het Commissie v. Duitsland-arrest, de labelling doctrine aan de gemiddelde Gut

147 Arayess & Hendrickx, VMT 2016/8, p. 34. Voorbeelden van uitspraken waarin de labelling doctrine werd

toegepast: RCC 16 april 2009, dossiernummer 2009/00196 (Lemmens/Vrumona-Vitaminwater); RCC 26 november

2008, dossiernummer 2008/08.0509 (Unox bospaddenstoelensoep); RCC 16 september 2008, dossiernummer

2008/08.0376 (Scharrelei-salade); RCC 28 november 2007, dossiernummer 2007/07.0510 (CoolBest VitaDay

Mango & Passion); en Rb Utrecht (vzgr) 6 augustus 2002, ECLI:NL:RBUTR:2002:AE6295 (San Carlo &

Uniechips/Smiths). 148 Duivenvoorde 2015, p. 68. 149 HvJ EG 20 februari 1979, ECLI:EU:C:1979:42, C-120/78 (Cassis de Dijon), r.o. 2-3 en 12. 150 HvJ EG 20 februari 1979, ECLI:EU:C:1979:42, C-120/78 (Cassis de Dijon), r.o. 13. 151 HvJ EG 26 oktober 1995, ECLI:EU:C:1995:352, C-51/94 (Commissie v. Duitsland), r.o. 34.


Springenheide-consument. Het Hof bepaalde dat de gemiddelde geïnformeerde, omzichtige en

oplettende consument niet werd misleid door de tekst “natuurzuiver” op de verpakking, omdat de

aanwezigheid van het kunstmatige additief pectine duidelijk werd vermeld in de

ingrediëntendeclaratie.152 Van de gemiddelde consument werd verwacht dat hij de

ingrediëntendeclaratie bestudeerde, omdat zijn aankoopbeslissing ook afhankelijk was van de

samenstelling van het product. Een juiste ingrediëntendeclaratie voorkwam de misleidende indruk van

een mededeling.153 Sindsdien werd de labelling doctrine zo uitgelegd dat de gemiddelde consument niet

werd misleid door het gebruik van een schijnbaar misleidende mededeling op de verpakking, indien die

mededeling werd tegengesproken door de ingrediëntendeclaratie.

4.3 Evaluatie

Om uiteindelijk de conclusie te kunnen trekken wat het Teekanne-arrest voor verandering heeft

gebracht met betrekking tot de effecten op de interne markt en op het niveau van

consumentenbescherming, dient de situatie voor het arrest ook te worden getoetst aan het normatief

kader. Alleen zo wordt de verandering immers duidelijk. In deze paragraaf wordt onderzocht wat het

effect van de labelling doctrine was op de interne markt en op het niveau van


4.3.1 Effect op de interne markt

De labelling doctrine bood een duidelijke geharmoniseerde standaard bij de beoordeling van misleiding.

Indien de ingrediëntendeclaratie juist en volledig was, kon van misleiding geen sprake zijn.154 De

labelling doctrine was het resultaat van jarenlange rechtspraak en zorgde voor veel rechtszekerheid.

Het was voor de voedingsproducenten duidelijk wat zij wel en niet konden doen met hun verpakkingen.

Indien zij een juiste en volledige ingrediëntendeclaratie opnamen, handelden zij niet in strijd met

misleidingsverboden. De labelling doctrine gold bovendien in alle lidstaten, waardoor er geen grote

152 HvJ EG 4 april 2000, ECLI:EU:C:2000:184, C-465/98 (Darbo), r.o. 22. 153 Straetmans 2017, p. 95-96. Zie ook de conclusie A-G L.A. Geelhoed, ECLI:EU:C:2003:668, bij HvJ EG 15 juli 2004,

ECLI:EU:C:2004:445, C-239/02 (Douwe Egberts), par. 78-79. Volgens Geelhoed zal de gemiddelde consument altijd

het etiket bestuderen alvorens hij een product koopt. Hij stelt dat “[z]olang de betrokken informatie correct is,

ervan [uit moet] worden gegaan dat de gemiddeld geïnformeerde, omzichtige en oplettende gewone consument

in staat zal zijn zich een oordeel te vormen over de aangeprezen producten, zonder dat zulks zijn economische of

gezondheidsbelangen behoeft te schaden. Een absoluut verbod op het verschaffen van de betrokken informatie

gaat dan ook verder dan nodig is voor het veiligstellen van deze belangen. Sterker, door het niet verschaffen van

informatie omtrent de eigenschappen van een product om bij te dragen tot het vermageren, zouden deze belangen

juist kunnen worden geschaad”. Geelhoed benadrukt dat de consument informatie kritisch bekijkt, omdat hij er

belang bij heeft niet te worden misleid. 154 Deze eenduidige informatieverplichting volstond. De dwingende regels die lidstaten stelden waardoor

buitenlandse producten geweigerd konden worden, werden gezien als overbodig (Vroom-Cramer 1998, p. 96).


verschillen bestonden bij de toepassing van Europese wetgeving en derhalve bij de vraag of een

verpakking misleidend was. De uniforme rechtszekerheid die ontstond, zorgde ervoor dat producenten

met hetzelfde gemak over de grenzen van lidstaten konden handelen als binnen hun eigen land. De

concurrentie kon zo worden vergroot, hetgeen positieve effecten had op het functioneren van de

interne markt.155

4.3.2 Effect op het niveau van consumentenbescherming

De labelling doctrine ging uit van de gedachte dat de consument genoeg bescherming genoot en ten

volle kon profiteren van de interne markt, indien hij de beschikking had over volledige en juiste

informatie.156 Het beschikken over informatie zou de consument op gelijke voet brengen met zijn sterke

professionele wederpartij.157 De gemiddelde consument werd in het licht van de doctrine neergezet als

iemand die goed in staat was om alle informatie te verwerken om zo tot een weloverwogen

aankoopbeslissing te komen. Bovendien werd van de gemiddelde consument verwacht dat hij gebruik

maakte van de informatie, vooral in het geval die informatie hem in staat stelde om de mogelijk

misleidende mededelingen op verpakkingen te corrigeren.

De labelling doctrine en het consumentenbeeld dat daaraan ten grondslag lag, werden stevig

bekritiseerd in de literatuur.158 De gedachte dat het gemiddelde consumenten-model een goed beeld

gaf van standaard beslissingsgedrag was volgens vele auteurs niet realistisch. Zij verwezen daarbij naar

de inzichten uit de gedragseconomie, die aantonen dat de consument niet per se rationeel handelt. De

labelling doctrine werd niet gedacht te zorgen voor een hoog niveau van consumentenbescherming,

omdat de werkelijke consument niet werd beschermd. Incardona en Poncibò stelden dat de labelling

doctrine en het gemiddelde consumenten-model een ideaalbeeld gaf van de rationele consument in

een efficiënte markt. Dit beeld kwam niet overeen met de onvoorspelbare werkelijkheid. Volgens

Incardona en Poncibò werden er te hoge eisen gesteld aan het gedrag van consumenten wat betreft

rationaliteit, zonder dat aandacht werd besteed aan de daadwerkelijke keuzes van consumenten.159 Het

155 In paragraaf 2.2 is duidelijk geworden dat het geloof is dat meer concurrentie leidt tot meer vraag en aanbod

waardoor de interne markt het meest efficiënt is. 156 Het idee dat met het vrijgeven van informatie veel, al dan niet alle, problemen konden worden opgelost, kwam

niet als een verrassing. Het interne marktbeleid was gestoeld op het idee dat geharmoniseerde

informatieverplichtingen nauwelijks een negatief effect op de markt konden hebben. (Straetmans 2017, p. 89).

Sterker nog, volledige informatie zou bij consumenten voor de meest geïnformeerde en derhalve meest efficiënte

beslissingen zorgen, hetgeen de interne markt ook ten goede kwam (Conclusie A-G N. Fennelly,

ECLI:EU:C:1999:425, bij HvJ EG 13 januari 2000, ECLI:EU:C:2000:8, C-220/98 (Lifting), par. 25. Zie ook Incardona &

Poncibò, Journal of Consumer Policy 2007, 30, p. 31). 157 Deze gedachte staat nog steeds bekend als het informatieparadigma (Straetmans 2017, p. 89). 158 Weatherill, Common Market Law Review 36 (1999), Issue 1, p. 51-85. 159 Incardona & Poncibò, Journal of Consumer Policy 2007, 30, p. 35.


was volgens hen niet reëel om van de doorsnee consument te verlangen dat hij bij iedere beslissing een

intensieve voor- en nadelenafweging maakte. Consumenten handelen namelijk nooit volledig rationeel,

omdat menselijk gedrag afhankelijk is van onbewuste vooroordelen, zoals sociale invloeden en

emoties.160

Duivenvoorde stelde dat er verschillende onjuiste presumpties ten grondslag lagen aan de labelling

doctrine. Allereerst werd de gemiddelde consument gezien als rationele beslisser.161 Duivenvoorde

stelde, onder verwijzing naar de gedragseconomie, dat dit beeld “voorbijgaat aan de vele fouten die

mensen – vaak stelselmatig en dus voorspelbaar – maken”.162 De consument is vaak niet in staat om alle

beschikbare informatie goed tot zich te nemen, door onder meer een overvloed aan informatie en

cognitieve vooroordelen.163 Duivenvoorde stelde de vraag welke consument alle productetiketten las.164

Ten tweede benoemde Duivenvoorde de presumptie dat het gedrag van de gemiddelde consument het

standaard consumentengedrag goed weergaf.165 De presumptie ging ervan uit dat consumentengedrag

standaard kon zijn. Duivenvoorde betwiste dit en benadrukte dat er in de praktijk aanzienlijke verschillen

tussen beslissingsgedragingen van consumenten bestonden, zodat niet van een standaard gesproken

kon worden. Deze verschillen kunnen liggen in de voorafgaande kennis van consumenten over

producten, de mate van betrokkenheid en persoonlijkheidskenmerken. Wat betreft dit laatste kan

gedacht worden aan de behoefte van consumenten om na te denken en dingen uit te pluizen. Niet

iedere consument voelt deze behoefte.166 Duivenvoorde betoogde dat de onjuistheid van de twee

presumpties ervoor zorgde dat veel problemen op de markt bleven bestaan en dat moeilijk gesproken

kon worden van een hoog niveau van consumentenbescherming.167

4.4 Conclusie

Voor het Teekanne-arrest gold de labelling doctrine onverkort. Misleiding werd beoordeeld vanuit het

oogpunt van de gemiddelde consument. In de labelling doctrine werd van de gemiddelde consument

verwacht dat hij de ingrediëntendeclaratie bestudeerde, alvorens hij een aankoopbeslissing nam. Een

mededeling op een verpakking was volgens de labelling doctrine dan ook niet misleidend, indien de

ingrediëntendeclaratie juist was. Het was de taak van de producent om de consument volledig te

informeren, maar de consument droeg zelf de verantwoordelijkheid om deze informatie cognitief te

160 Incardona & Poncibò, Journal of Consumer Policy 2007, 30, p. 33. 161 Duivenvoorde 2013, p. 152 en Duivenvoorde 2015, p. 161. 162 Duivenvoorde 2013, p. 152 163 Duivenvoorde 2013, p. 152-155 en Duivenvoorde 2015, p. 161-165. 164 Duivenvoorde, WNPR 2010, p. 533. 165 Duivenvoorde 2013, p. 155 en Duivenvoorde 2015, p. 165. 166 Duivenvoorde 2013, p. 155-158 en Duivenvoorde 2015, p. 165-173. 167 Duivenvoorde 2013, p. 160


verwerken.168 De gedachte was dat de met het uniforme en duidelijke informatievereiste van een

volledige en juiste ingrediëntendeclaratie de producenten veel rechtszekerheid genoten en de

consument genoeg werd beschermd. Afgezet tegen het normatief kader kan worden geconcludeerd dat

de labelling doctrine enerzijds de goede werking van de interne markt stimuleerde door het bieden van

uniforme rechtszekerheid op EU-niveau. Anderzijds lijkt het consumentenbeeld dat ten grondslag lag

aan de labelling doctrine verre van realistisch, gezien de inzichten uit de gedragseconomie. De labelling

doctrine leek niet de werkelijke consument te beschermen. Van een positief effect op het niveau van

consumentenbescherming kon derhalve niet worden gesproken. Er ontstond een roep naar een meer

realistisch consumentenbeeld, zodat de consument daadwerkelijk zou worden beschermd.

168 Purnhagen, European Journal of Risk Regulation 2017, 8.2, p. 437.


Hoofdstuk 5: Misleidende mededelingen na Teekanne

5.1 Inleiding

In 2015 wees het Hof van Justitie EU het Teekanne-arrest, waarin zij tegen de verwachtingen in de

labelling doctrine nuanceerde.169 In de literatuur wordt het Teekanne-arrest wel gezien als een stap

richting een meer realistisch consumentenbeeld.170 Het lijkt erop dat het Hof zich de kritiek op de

labelling doctrine en het beeld van de gemiddelde consument dat daaraan ten grondslag ligt, heeft

aangetrokken.

In dit hoofdstuk wordt het Teekanne-arrest en de uitwerking ervan in Nederland besproken. Dit laatste

gebeurt aan de hand van een uitsprakenonderzoek, waarbij ook uitspraken van de

zelfreguleringsinstantie SRC worden betrokken. De nieuwe lijn die duidelijk wordt door het

uitsprakenonderzoek wordt afgezet tegen het normatief kader. Onderzocht wordt wat de effecten van

de Nederlandse uitwerking van het Teekanne-arrest zijn op de interne markt en op het niveau van


5.2 Het Teekanne-arrest

In het Teekanne-arrest erkent het Hof dat een juiste en

volledige ingrediëntendeclaratie niet meer in alle

gevallen een mededeling van misleidende aard op een

verpakking corrigeert.171 Het Hof wijkt hiermee af van

de labelling doctrine. Voorheen gold dat een

mededeling niet misleidend kon zijn indien de

ingrediëntendeclaratie juist was.172 Vanaf het

Teekanne-arrest geldt dat mededelingen misleidend kunnen zijn, ook als de ingrediëntendeclaratie juist

en volledig is. Belangrijk om op te merken is dat, ondanks de afwijking van de vaste lijn in de

jurisprudentie, het Hof met haar uitspraak in het Teekanne-arrest de labelling doctrine niet ten einde

brengt. De labelling doctrine is nog steeds het uitgangspunt. Het Hof brengt echter een nuancering

aan.173

169 HvJ EU 4 juni 2015, ECLI:EU:C:2015:361, C-195/14, IER 2015/53, m.nt. E.H. Hoogenraad en B. Duivenvoorde

(Teekanne). 170 Howells & Straetmans, Perspectives on Federalism 2017, vol. 9, issue 2, p. 201-203; Mak, AA 2017/7, p. 596-

597 en Schebeste & Purnhagen, Wageningen Working Paper Law and Governance 2016/03, p. 14. 171 HvJ EU 4 juni 2015, ECLI:EU:C:2015:361, C-195/14, IER 2015/53, m.nt. E.H. Hoogenraad en B. Duivenvoorde

(Teekanne), r.o. 37-43. 172 Zie hoofdstuk 4. 173 Arayess & Hendrickx, VMT 2016/8, p. 35.


Aanleiding van het arrest was de verpakking van de vruchtenthee “Felix Himbeer-Vanille Abenteuer”,

hetgeen vertaalt als Felix framboos-vanille avontuur, van Teekanne GmbH & Co. KG (hierna: Teekanne).

Op de verpakking van de thee staan afbeeldingen van frambozen en vanillebloesem en teksten die

benadrukken dat de thee enkel bestaat uit natuurlijke ingrediënten.174 Uit de ingrediëntendeclaratie

blijkt dat er geen vanille, frambozen of een aroma daarvan in de thee zit, maar wel aroma met vanille-

en frambozensmaak.175 Het Bundesverband der Verbacherzentralen und Verbracherverbände (hierna:

BVV), een Duitse consumentenorganisatie, betoogde dat de mededelingen op de verpakking de

consument zouden kunnen misleiden. De mededelingen wekken immers de indruk dat de thee

bestanddelen van vanille en framboos bevat, of ten minste natuurlijke vanille- en frambozenaroma’s.176

Het BVV begon een procedure die uiteindelijk terecht komt bij het Bundesgerichtshof.177 Het

Bundesgerichtshof stelde de prejudiciële vraag aan het Hof of een levensmiddelenverpakking de indruk

mag wekken dat een bepaald ingrediënt aanwezig is, terwijl dit niet het geval is en dit laatste enkel blijkt

uit de ingrediëntendeclaratie.178 Het Hof werd daarmee aan de tand gevoeld over de labelling doctrine.

In haar uitspraak stelt het Hof voorop dat de gemiddelde Gut Springenheide-consument eerst de

ingrediëntendeclaratie leest, alvorens hij tot een aankoopbeslissing overgaat.179 Uit de

ingrediëntendeclaratie blijkt ondubbelzinnig dat de aroma’s niet zijn verkregen uit vanille en frambozen,

maar alleen zo smaken. Het feit dat de ingrediëntendeclaratie klopt en gelezen wordt, betekent echter

niet dat een verpakking niet misleidend kan zijn.180 Het Hof voert aan dat sommige mededelingen

verkeerd, leugenachtig, dubbelzinnig, tegenstrijdig of onbegrijpelijk kunnen zijn. De

174 De verpakking bevat de volgende teksten (vertaald): “vruchtenthee met natuurlijke aroma’s”, “vruchtenthee

met natuurlijke aroma’s – vanille-frambozensmaak” en “enkel natuurlijke ingrediënten”. Deze laatste vermelding

is verwerkt in een gouden cirkel op de verpakking. 175 HvJ EU 4 juni 2015, ECLI:EU:C:2015:361, C-195/14, IER 2015/53, m.nt. E.H. Hoogenraad en B. Duivenvoorde

(Teekanne), r.o. 14-16. 176 HvJ EU 4 juni 2015, ECLI:EU:C:2015:361, C-195/14, IER 2015/53, m.nt. E.H. Hoogenraad en B. Duivenvoorde

(Teekanne), r.o. 17. 177 In eerste aanleg overwoog de Duitse rechter dat de verpakking van de vruchtenthee misleidend was. In hoger

beroep werd deze uitspraak vernietigd. De hoger beroep rechter oordeelde dat de verpakking niet misleidend

was, omdat de ingrediëntendeclaratie juist en volledig was. Het was voor de gemiddelde consument duidelijk dat

de vruchtenthee geen vanille, framboos of natuurlijke aroma’s daarvan bevatte, maar dat zij slechts de smaak

daarvan had. Het BVV stelde hiertegen beroep in bij het Bundesgerichtshof. 178 HvJ EU 4 juni 2015, ECLI:EU:C:2015:361, C-195/14, IER 2015/53, m.nt. E.H. Hoogenraad en B. Duivenvoorde



(Teekanne), r.o. 38.


ingrediëntendeclaratie kan in dat geval ongeschikt zijn om het misleidende karakter te corrigeren.181

Het Hof stelt dat “[i]n de situatie waarin de etikettering van een levensmiddel en de wijze waarop deze

is uitgevoerd, in hun geheel beschouwd, de indruk wekken dat dit levensmiddel een ingrediënt bevat dat

het in werkelijkheid niet bevat, kan een dergelijke etikettering de koper dus misleiden ten aanzien van de

kenmerken van dat levensmiddel”.182

Het is aan de nationale rechter om te beoordelen of de gemiddelde consument daadwerkelijk wordt

misleid in de door het Hof voorziene situaties. Daarbij dienen alle verschillende elementen van de

verpakking te worden onderzocht.183 Het Hof geeft de nationale rechter enigszins richting door te stellen

dat “met name rekening moet worden gehouden met de plaats, de omvang, de kleur, het lettertype, de

taal, de zinsbouw en de gebruikte leestekens van de verschillende elementen”.184 Het uitganspunt is

voortaan derhalve de totale verpakking. De ingrediëntendeclaratie is daar onderdeel van, maar geeft

niet langer meer de doorslag. Het is aan de nationale rechter om te beoordelen of de vermoedelijk

misleidende mededeling voor de gemiddelde consument genoegzaam wordt gecorrigeerd door de

andere elementen op de verpakking.

Sinds het Teekanne-arrest is het uitgangspunt de algehele indruk van de gemiddelde consument.185 Van

de gemiddelde consument wordt derhalve niet meer in iedere situatie verwacht dat hij op basis van

bestudering van de ingrediëntendeclaratie voorkomt dat hij wordt misleid. De hoge verwachtingen met

betrekking tot het verwerken van informatie, die voor het arrest werden gesteld aan de consument,

worden enigszins verlicht. Het Hof lijkt de gemiddelde consument op een meer realistische manier te

benaderen.186

5.3 Uitwerking van het Teekanne-arrest in Nederland

De nationale rechter heeft als taak het Teekanne-arrest toe te passen. In deze paragraaf wordt de

Nederlandse uitwerking van het arrest besproken. Daarbij wordt gebruik gemaakt van rechtspraak en

uitspraken van de RCC en het CvB. Hoewel de uitspraken van de RCC en het CvB toepassing van

zelfregulering betreffen en daarom niet bindend zijn, is het wel interessant om deze ook te betrekken.



(Teekanne), r.o. 41. 183 HvJ EU 4 juni 2015, ECLI:EU:C:2015:361, C-195/14, IER 2015/53, m.nt. E.H. Hoogenraad en B. Duivenvoorde

(Teekanne), r.o. 42. 184 HvJ EU 4 juni 2015, ECLI:EU:C:2015:361, C-195/14, IER 2015/53, m.nt. E.H. Hoogenraad en B. Duivenvoorde

(Teekanne), r.o. 43. 185 Schebeste & Purnhagen, Wageningen Working Paper Law and Governance 2016/03, p. 16-17. 186 Purnhagen, European Journal of Risk Regulation 2017, 8.2, p. 437.


Veel geschillen over misleidende levensmiddelenetikettering worden namelijk niet aan de rechter

voorgelegd, maar aan de RCC en het CvB.187

Het uitsprakenonderzoek laat een enigszins diffuus beeld zien door het sterk casuïstische karakter van

de uitspraken. Desalniettemin wordt duidelijk dat de nieuwe verhouding tussen misleiding en verleiding

in Nederland na het Teekanne-arrest lijkt te zijn opgeschoven richting een meer realistisch

consumentenbeeld. Er wordt niet langer alleen maar gekeken naar de ingrediëntendeclaratie, maar alle

elementen van de verpakking spelen voortaan een rol bij de beoordeling van misleiding in Nederland.188

Bij de toets lijken de ingrediëntendeclaratie en de taalkundige betekenis van teksten het zwaarst te

wegen. De oplettende consument wordt derhalve niet uit het oog verloren.

Hieronder worden alle relevante Nederlandse uitspraken na het Teekanne-arrest kort besproken om zo

de nieuwe verhouding tussen misleiding en verleiding bij levensmiddelenetikettering te duiden.189

Allereerst wordt de rechterlijke uitspraak behandeld. Daarna volgen, ieder in chronologische volgorde,

zowel de uitspraken van het CvB als de uitspraken van de RCC.

5.3.1 VWS/Heks’n kaas

De tot nu toe enige rechterlijke uitspraak na het Teekanne-arrest in Nederland gaat over de naam van

Heks’n kaas.190 De vermelding van “Heks’n kaas” op de verpakking zou volgens de NVWA de misleidende

indruk wekken dat het product een soort kaas is, in plaats van een smeerdip.191 De rechtbank oordeelt

187 Duivenvoorde, TvC 2016-1, p. 17. Zoals in paragraaf 3.5.1 reeds duidelijk is geworden is het overgrote deel van

de omzet die wordt gemaakt binnen de advertentie- en marketingindustrie, waaronder ook een deel van de

voedingsindustrie, aangesloten bij de SRC. Ondanks dat de aanbevelingen van de SRC niet bindend zijn, worden zij

in 96% procent van de gevallen wel gevolgd. 188 Zie ook Arayess & Hendrickx, WW 2016/6, p. 15. 189 Alle Nederlandse uitspraken na juni 2015 die betrekking hebben op misleidende levensmiddelenetikettering

zijn onderzocht. Het gaat om twaalf uitspraken. Twee van deze twaalf worden niet verder besproken, omdat zij

niets relevants toevoegen aan het onderzoek. Het gaat ten eerste om de Frisse Tonijnsalade-uitspraak (RCC 22

maart 2016, dossiernummer 2016/00090 (Frisse Tonijsalade)). Het gaat in deze uitspraak over een tonijnsalade

die niet zou bestaan uit tonijn, maar uit kabeljauwpoeder. De voorzitter van de RCC overweegt dat uit de volledige

ingrediëntendeclaratie blijkt dat er 42% tonijn in de salade zit. Het product mag daarom ook tonijnsalade worden

genoemd en is niet misleidend. Deze uitspraak lijkt vooral voort te komen uit een fout aan klaagsters kant. Zij heeft

niet de volledige ingrediëntendeclaratie overlegd. Ten tweede wordt de Mars-uitspraak niet besproken (RCC 10

april 2018, dossiernummer 2018/00150 (Mars)). In deze uitspraak behandelt de voorzitter het mogelijk

misleidende karakter de verpakking niet, hetgeen juist interessant was geweest voor het onderhavige onderzoek.

De voorzitter overweegt dat Mars in strijd handelt met een wettelijk voorschrift en laat zich derhalve niet uit over

het al dan niet toelaatbaar zijn van het wekken van de indruk met teksten en afbeeldingen dat er evenveel

goedkopere pinda’s als duurdere hazelnoten in de M&M’s zitten niet. 190 Rb. Rotterdam 13 mei 2016, ECLI:NL:RBROT:2016:3513, IER 2016/50, m.nt. E.H. Hoogenraad en S. Arayess

(VWS/Heks’n kaas). 191 Rb. Rotterdam 13 mei 2016, ECLI:NL:RBROT:2016:3513, IER 2016/50, m.nt. E.H. Hoogenraad en S. Arayess

(VWS/Heks’n kaas), r.o. 2.


dat de vermelding van “Heks’n kaas” op de verpakking niet

misleidend is.192 In haar toets neemt zij alle elementen van de

verpakking in overweging, zoals Teekanne voorschrijft. De rechtbank

overweegt dat de ingrediëntendeclaratie van Heks’n kaas, in

tegenstelling tot de vruchtenthee van Teekanne, niet dubbelzinnig

is. Dat is opvallend, nu er geen twijfel over kan bestaan dat de

ingrediëntendeclaratie van de vruchtenthee in Teekanne juist wel

correct was.193 Hoe dan ook, de rechtbank overweegt dat aan het

begin van de ingrediëntendeclaratie van Heks’n kaas duidelijk vermeld staat: “smeerdip met 16%

roomkaas en verse kruiden” (nadruk toegevoegd). Daarnaast worden geen andere ingrediënten vermeld

die de indruk zouden kunnen wekken dat er meer dan zestien procent (room)kaas in het product zit.

Naast de ingrediëntendeclaratie bekijkt de rechtbank ook de rest van de verpakking. Deze wekt in het

geheel niet de onjuiste indruk dat de smeerdip (nagenoeg) geheel uit kaas bestaat. De rechtbank merkt

op dat de vermelding van “Heks’n kaas” in grote letters op de verpakking bovendien niet verwijst naar

een bestaande en algemeen bekende kaassoort. De teksten op de verpakking wekken wel de indruk dat

de smeerdip roomkaas bevat, hetgeen ook klopt, maar niet dat de smeerdip een soort kaas is.

Vervolgens geeft de rechtbank op eigen initiatief handvatten voor het beoordelingskader van teksten

op verpakkingen. In het geval de tekst “smeerdip van roomkaas en verse kruiden” (nadruk toegevoegd)

luidt, wordt wel de onjuiste indruk gewekt dat de smeerdip geheel of grotendeels uit roomkaas

bestaat.194 De rechtbank hecht veel waarde aan een juiste formulering; het verschil tussen “met” en

“van” kan al het verschil maken bij de beoordeling van misleiding. Een nuttige overweging voor de

toepassing van het Teekanne-arrest in de toekomst. Duidelijk wordt dat de rechter veel waarde hecht

aan de formulering van teksten.

5.3.2 100% Xylitol

In deze uitspraak beslist het CvB over de tekst “100% xylitol” op de voorkant van de kauwgomverpakking

van Xylifresh.195 De ingrediëntendeclaratie maakt duidelijk dat de kauwgom niet voor honderd procent

192 Rb. Rotterdam 13 mei 2016, ECLI:NL:RBROT:2016:3513, IER 2016/50, m.nt. E.H. Hoogenraad en S. Arayess

(VWS/Heks’n kaas), r.o. 4.2 en 5. 193 Rb. Rotterdam 13 mei 2016, ECLI:NL:RBROT:2016:3513, IER 2016/50, m.nt. E.H. Hoogenraad en S. Arayess

(VWS/Heks’n kaas), p. 338. 194 Rb. Rotterdam 13 mei 2016, ECLI:NL:RBROT:2016:3513, IER 2016/50, m.nt. E.H. Hoogenraad en S. Arayess

(VWS/Heks’n kaas), r.o. 5. 195 CvB 23 juni 2016, dossiernummer 2016/00105, IER 2016/49, m.nt. E.H. Hoogenraad en S. Arayess (100%

Xylitol).


uit xylitol bestaat, maar uit 99,7% xylitol, 0,1% aspartaam en

0,1% acesulfaam-K. In eerste aanleg wordt door de RCC

geoordeeld dat sprake is van misleiding.196 De RCC benadrukt

dat de labelling doctrine het uitgangspunt vormt in haar

uitspraken. In dit geval vormt de ingrediëntendeclaratie echter

geen genoegzame correctie, omdat de tekst “100% xylitol” en de rest van de verpakking de consument

de indruk geven dat hij de ingrediëntenlijst niet hoeft te raadplegen.

In hoger beroep bevestigt het CvB de beslissing van de RCC dat de tekst misleidend is. De tekst heeft

volgens het CvB een zeer absolute strekking. De tekst “100% xylitol” is bovendien “naar zijn aard

ongeschikt om nog te worden genuanceerd”.197 Hiermee maakt het CvB duidelijk dat honderd procent

geen ruimte laat voor uitzonderingen. Het CvB overweegt dat de tekst de consument iedere prikkel om

de ingrediëntendeclaratie te bestuderen, ontneemt. Het zal de consument daarom ontgaan dat uit de

ingrediëntendeclaratie blijkt dat het product niet volledig bestaat uit xylitol.198 Net als in de hiervoor

besproken VWS/Heks’n kaas-uitspraak wordt veel waarde gehecht aan de taalkundige betekenis van

teksten.

5.3.3 Muesli met rozijnen en hazelnoten

Geklaagd wordt over de verpakking van de Muesli met rozijnen en

hazelnoten. De voorkant zou doen vermoeden dat de muesli rijkelijk is gevuld

met hazelnoten en amandelen, maar uit de ingrediëntendeclaratie blijkt dat

de muesli maar één procent hazelnootstukjes en geen amandelen bevat.199

De RCC is van oordeel dat de afbeelding niet misleidend is. Het feit dat de

verpakking meer hazelnoten toont dan in werkelijkheid in de muesli zitten, is

naar het oordeel van de RCC te beschouwen als een toelaatbare overdrijving,

die door de gemiddelde consument wordt herkend.200 Bovendien stelt de

RCC dat het woord “serveersuggestie” boven de kom in combinatie met het

groene blaadje en de amandelen voldoende duidelijk maakt dat de kom op

196 RCC 4 april 2016, dossiernummer 2016/00105 (100% Xylitol), r.o. 5. 197 CvB 23 juni 2016, dossiernummer 2016/00105, IER 2016/49, m.nt. E.H. Hoogenraad en S. Arayess (100%

Xylitol), r.o. 4. 198 CvB 23 juni 2016, dossiernummer 2016/00105, IER 2016/49, m.nt. E.H. Hoogenraad en S. Arayess (100%

Xylitol), r.o. 5. 199 RCC 31 juli 2017, dossiernummer 2017/00460 (Muesli met rozijnen en hazelnoten), onder ‘De klacht’. 200 RCC 31 juli 2017, dossiernummer 2017/00460 (Muesli met rozijnen en hazelnoten), r.o. 2 en 3.


de afbeelding niet zonder meer de muesli toont zoals die in de verpakking zit. Dat het woord zeer klein

en enigszins onopvallend is opgenomen, doet daar niet aan af.201

In hoger beroep overweegt het CvB dat de afbeelding de onjuiste indruk wekt dat de muesli rijkelijk is

gevuld met hazelnoten en amandelen. De onjuiste indruk wordt niet in voldoende mate gecorrigeerd

door de overige informatie op de verpakking.202 Het woord “serveersuggestie” is te veel verstopt voor

de consument om corrigerend te werken. Het woord staat in kleine, nauwelijks leesbare letters, bijna

verticaal en op een blauwe, drukke achtergrond afgebeeld. Het lijkt zelfs alsof het woord onderdeel is

van het nervenpatroon van de achtergrond. Het feit dat de verpakking deels doorzichtig is, neemt de

onjuiste verwachtingen ook niet weg, omdat niet van de consument kan worden gevergd dat hij de

inhoud door de verpakking heen controleert.203 De volledige en juiste ingrediëntendeclaratie corrigeert

de onjuiste indruk van de afbeelding bovendien onvoldoende. De verpakking is naar het oordeel van het

CvB derhalve misleidend.204 Duidelijk wordt dat het vermelden van het woord “serveersuggestie” een

onjuiste indruk, gewekt door een afbeelding, genoegzaam kan corrigeren. In dit geval is het woord

echter te onopvallend vermeld. In het algemeen lijkt het er derhalve op dat een tekst alleen

corrigerende werking kan hebben, indien die voldoende zichtbaar is afgebeeld.

5.3.4 Alpro Pur’Enjoy

In deze uitspraak gaat het over de tekst “geen zoetstoffen” op de

verpakking van Alpro Pur’Enjoy drinkyoghurt.205 De tekst zou

misleidend zijn, omdat het product wel suiker bevat.206 De RCC

stelt allereerst dat de gemiddelde consument op basis van de tekst

de onjuiste indruk zal krijgen dat het om een puur product gaat.207

In dit geval wordt de onjuiste indruk echter voldoende

gecorrigeerd. Zo wordt suiker genoemd in de

ingrediëntendeclaratie en in de voedingswaardetabel. Daarnaast

wordt vermeld dat de yoghurtdrink dertig procent minder suiker

201 RCC 31 juli 2017, dossiernummer 2017/00460 (Muesli met rozijnen en hazelnoten), r.o. 4. 202 CvB 12 oktober 2017, dossiernummer 2017/00460 (Muesli met rozijnen en hazelnoten), r.o. 4-7. 203 CvB 12 oktober 2017, dossiernummer 2017/00460 (Muesli met rozijnen en hazelnoten), r.o. 5 en 6. 204 CvB 12 oktober 2017, dossiernummer 2017/00460 (Muesli met rozijnen en hazelnoten), r.o. 7. Het CvB acht de

verpakking in strijd met artikel 7 VIC-Verordening en daarmee in strijd met artikel 2 NRC. 205 RCC 15 september 2015, dossiernummer 2015/00766 (Alpro Pur’Enjoy). De uitspraak betreft twee uitingen:

een televisiecommercial en de levensmiddelenverpakking. Alleen hetgeen relevant is met betrekking tot de

levensmiddelenverpakking wordt hier besproken, vanwege het feit dat het onderzoek zich enkel focust op

misleidende mededelingen op levensmiddelenverpakkingen. 206 RCC 15 september 2015, dossiernummer 2015/00766 (Alpro Pur’Enjoy), onder ‘De klacht’. 207 RCC 15 september 2015, dossiernummer 2015/00766 (Alpro Pur’Enjoy), r.o. 3.1 en 3.2.


bevat dan de marktreferentie. De tekst is derhalve niet misleidend. De RCC volgt het Teekanne-arrest,

maar legt tevens sterk de nadruk op de ingrediëntendeclaratie.208

5.3.5 Holy Soda

Op de voorkant van de verpakking van Holy Soda staat “Holy Soda low calorie &

100% natural”. Op de achterkant wordt door de ingrediëntendeclaratie en

verschillende teksten duidelijk dat de frisdrank de zoetstof stevia glycosides bevat

en derhalve niet honderd procent natuurlijk is.209 De RCC overweegt dat uit de

teksten “natuurlijk gezoet met stevia extract” en “dit komt uit een plantje”

voldoende duidelijk maken aan de gemiddelde consument in welke context de

tekst “100% natural” moet worden gelezen. De tekst is derhalve niet

misleidend.210 In deze uitspraak wordt, net zoals in de Muesli met rozijnen en

hazelnoten-uitspraak, duidelijk dat teksten, indien zij duidelijk worden vermeld,

de onjuiste indruk gewekt door andere mededelingen kunnen corrigeren.

5.3.6 Appelsientje zwarte bes

In deze uitspraak gaat het over het zwarte bessensap van Appelsientje, dat

voor één vijfde uit zwarte bes bestaat en voor de rest uit appel- en

druivensap.211 De RCC overweegt dat in het geval de tekst “zwarte bes” en de

afbeeldingen van zwarte bessen een onjuiste indruk over de samenstelling van

het sap zouden wekken, die indruk voldoende wordt gecorrigeerd door de

tekst “met appel en witte druif” als onderdeel van de benaming van het sap.

Bovendien staat op de voorkant van de verpakking “multivruchtensap” en

staan er grafische afbeeldingen van appels en witte druiven op de zijkant. De

verpakking met haar mededelingen is derhalve niet misleidend.212 De RCC

volgt de lijn van de Muesli met rozijnen en hazelnoten-uitspraak en Holy Soda-

uitspraak en benadrukt dat duidelijke vermelde teksten de onjuiste indruk, die

wordt gewekt door andere mededelingen, weg kunnen nemen.

208 RCC 15 september 2015, dossiernummer 2015/00766 (Alpro Pur’Enjoy), r.o. 3.3. 209 RCC 15 september 2015, dossiernummer 2015/00862 (Holy Soda), onder ‘De bestreden reclame-uiting’ en ‘De

klacht’. 210 RCC 15 september 2015, dossiernummer 2015/00862 (Holy Soda), onder ‘Het oordeel van de Commissie’. 211 RCC 7 juli 2016, dossiernummer 2016/00103 (Appelsientje zwarte bes), onder ‘De klacht’ en ‘De reactie van

klager’. 212 RCC 7 juli 2016, dossiernummer 2016/00103 (Appelsientje zwarte bes), r.o. 3.


5.3.7 Koopmans Zelfrijzend Amandelbakmeel

De voorzitter van de RCC beslist in deze uitspraak over de verpakking van

Koopmans Zelfrijzend Amandelbakmeel, dat voor ‘slechts’ 38% uit

amandelmeel bestaat.213 De voorzitter is van oordeel dat de verpakking

niet de indruk wekt dat het bakmeel uitsluitend uit amandelmeel bestaat.

Dat wordt immers nergens beweerd, ook niet door de naam en

afbeelding. Bovendien veronderstelt “zelfrijzend” dat er rijsmiddelen aan

het product zijn toegevoegd, waardoor het een samengesteld product is.

Voorts acht de voorzitter het van belang dat er vrij groot en opvallend

“met 38% amandelmeel” op de verpakking staat, waardoor er geen enkel

misverstand kan bestaan over de hoeveelheid amandelmeel. Ten slotte

zal de gemiddelde consument de ingrediëntendeclaratie lezen, waar dit percentage ook wordt

genoemd. De naam van het zelfrijzend bakmeel is derhalve niet misleidend.214 De voorzitter gaat in zijn

uitspraak uit van een goed geïnformeerde consument die weet dat zelfrijzende producten

samengestelde producten zijn. De tekst op de voorkant van de verpakking die benoemd dat het product

voor 38% uit amandelmeel bestaat, lijkt in grensgevallen doorslaggevend te kunnen zijn. Net zoals in de

Muesli met rozijnen en hazelnoten-uitspraak, de Holy Soda-uitspraak en de Appelsientje zwarte bes-

uitspraak blijkt de nadruk op de taalkundige formulering van teksten opnieuw. Een voldoende zichtbare

tekst kan mogelijke misleiding wegnemen.

5.3.8 Limoncello pudding

In deze uitspraak staat de verpakking van Mona limoncello

pudding met citroensaus centraal. Uit de ingrediëntendeclaratie

blijkt dat de pudding geen druppel van de Italiaanse likeur

limoncello bevat.215 De voorzitter overweegt dat de gemiddelde

consument zal verwachten dat de pudding voor een deel uit

limoncello bestaat, gezien de naam “Limoncello pudding”.216 Het

woord “Limoncello” staat bovendien dominant en groot in beeld.217 De voorzitter overweegt dat de

ingrediëntendeclaratie in dit geval ongeschikt is om de onjuiste indruk van de consument genoegzaam

213 RCC 23 augustus 2016, dossiernummer 2016/00600 (Koopmans Zelfrijzend Amandelbakmeel), onder ‘De

klacht’. 214 RCC 23 augustus 2016, dossiernummer 2016/00600 (Koopmans Zelfrijzend Amandelbakmeel), onder ‘Het

oordeel van de voorzitter’. 215 RCC 13 december 2016, dossiernummer 2016/00879 (Limoncello pudding), onder ‘De klacht’. 216 RCC 13 december 2016, dossiernummer 2016/00879 (Limoncello pudding), r.o. 3. 217 RCC 13 december 2016, dossiernummer 2016/00879 (Limoncello pudding), r.o. 4.


te corrigeren. De benaming is derhalve misleidend.218 Opvallend is dat de voorzitter zegt te toetsen aan

het Teekanne-arrest, maar vervolgens alleen de bewoordingen van de verpakking in overweging neemt.

Gezien het Teekanne-arrest had de voorzitter in zijn oordeel de hele verpakking moeten beoordelen,

inclusief de afbeeldingen. Op de verpakking staan grote citroenen afgebeeld die mogelijk verwijzen naar

limoncello, aangezien zij het hoofdingrediënt vormen van de likeur.

5.3.9 AH Stevia extract zoetstof

De benaming “AH Stevia extract zoetstof” zou misleidend zijn, omdat de

zoetstof maar voor twee procent uit stevia extract bestaat en voor het overige

uit maltodextrine.219 De voorzitter overweegt enerzijds dat de gemiddelde

consument waarschijnlijk een product verwacht dat gezoet is met stevia, maar

niet dat stevia het enige ingrediënt is.220 De voorzitter overweegt anderzijds

dat de benaming “Stevia extract zoetstof” ook niet duidelijk maakt dat de

zoetstof voor maar slechts twee procent uit stevia extract bestaat. Dit is

volgens de voorzitter echter niet misleidend, omdat de wettelijke benaming op

de achterkant van de verpakking en de ingrediëntendeclaratie de

samenstelling voldoende duidelijk maken.221 Een interessante uitspraak, omdat de voorzitter aan de ene

kant stelt dat de teksten op de voorkant niets suggereren, terwijl aan de andere kant de teksten ook

niet duidelijk maken dat het slechts om twee procent stevia extract gaat. Het gebrek aan duidelijkheid

wordt echter gecorrigeerd door de wettelijke benaming en de ingrediëntendeclaratie op de achterkant

van de verpakking. De voorzitter legt sterk de nadruk op de taalkundige formulering van de tekst en de

ingrediëntendeclaratie, net zoals in de Alpro Pur’Enjoy-uitspraak.

5.3.10 Quaker Havermout Granola Original

Op de voorkant van de verpakking van Quaker Havermout Granola Original staat in een gele, grote

graankorrel “94% volkoren granen”. Uit de ingrediëntendeclaratie wordt echter duidelijk dat de

havermout voor 63% uit volkoren granen bestaat.222 De voorzitter overweegt dat, in het geval een

percentage letterlijk en zonder uitleg op de voorkant van een verpakking staat, de gemiddelde

consument ervan uit zal gaan dat dit percentage betrekking heeft op het totale aandeel in de havermout

218 RCC 13 december 2016, dossiernummer 2016/00879 (Limoncello pudding), r.o. 4. 219 RCC 31 mei 2017, dossiernummer 2017/00264 (AH Stevia extract zoetstof), onder ‘De klacht’. 220 RCC 31 mei 2017, dossiernummer 2017/00264 (AH Stevia extract zoetstof), r.o. 3. 221 RCC 31 mei 2017, dossiernummer 2017/00264 (AH Stevia extract zoetstof), r.o. 4. 222 RCC 18 september 2017, dossiernummer 2017/00621 (Quaker Havermout Granola Original), onder ‘De klacht’.


en niet op een relatief aandeel ten opzichte van de groep granen.223 De

voorkant van de verpakking bevat bovendien geen mededelingen die

het percentage uitleggen dan wel nuanceren. Sterker nog, het

tegendeel is eerder het geval. De afbeelding van graanaren op de

verpakking en de gele, grote graankorrel waar de tekst in is geplaatst

versterken de indruk dat de havermout voor 94% uit volkoren

bestaat.224 Alleen de ingrediëntendeclaratie nuanceert de tekst. De

voorzitter overweegt dat de ingrediëntendeclaratie in dit geval echter

onvoldoende de onjuiste indruk van de consument kan corrigeren. De

verpakking is misleidend ten aanzien van de samenstelling van de

havermout.225 Net als in de hiervoor besproken VWS/Heks’n kaas-

uitspraak en de 100% Xylitol-uitspraak wordt veel belang gehecht aan de taalkundige betekenis van

teksten. Een percentage kan nauwelijks worden genuanceerd door de rest van de verpakking.

5.4 Nieuwe verhouding na Teekanne

Uit de besproken uitspraken na het Teekanne-arrest wordt duidelijk dat de ingrediëntendeclaratie al

lang niet meer heilig is in Nederland, in de zin dat misleiding niet meer meteen van de baan is indien de

ingrediëntendeclaratie juist en volledig is. De ingrediëntendeclaratie blijkt echter nog wel één van de

belangrijkste factoren waar naar gekeken wordt om misleiding te beoordelen, zoals duidelijk wordt in

de Alpro Pur’Enjoy-uitspraak en de AH Stevia extract zoetstof-uitspraak. In deze uitspraken vormde de

ingrediëntendeclaratie voldoende correctie voor een eventueel misleidende indruk.

Een tweede zeer belangrijke factor is de taalkundige formulering van teksten. Zo kan het onderscheid

tussen de woorden “van” en “met” al het verschil maken wat betreft misleiding volgens de rechter in

de VWS/Heks’n kaas-uitspraak. Daarnaast is duidelijk geworden dat absolute en stellige formuleringen

moeilijk genuanceerd kunnen worden, zoals blijkt uit de 100% Xylitol-uitspraak, de Limoncello pudding-

uitspraak en de Quaker Havermout Granola Original-uitspraak. Ook is gebleken dat een mededeling die

een onjuiste indruk wekt, kan worden gecorrigeerd door teksten. Deze corrigerende teksten moeten

dan echter wel duidelijk zijn en staan meestal op de voorkant, zoals het geval was in de Holy Soda-

uitspraak, de Appelsientje zwarte bes-uitspraak en de Koopmans Zelfrijzend Amandelbakmeel-uitspraak.

223 Zoals Quaker betoogde, zie RCC 18 september 2017, dossiernummer 2017/00621 (Quaker Havermout Granola

Original), onder ‘Het verweer’. 224 RCC 18 september 2017, dossiernummer 2017/00621 (Quaker Havermout Granola Original), r.o. 3. 225 RCC 18 september 2017, dossiernummer 2017/00621 (Quaker Havermout Granola Original), r.o. 4. Het CvB

acht de verpakking in strijd met artikel 7 VIC-Verordening en daarmee in strijd met artikel 2 NRC.


Een voorbeeld van een onduidelijke tekst die de onjuiste indruk niet voldoende kan corrigeren, kan

worden gevonden in de Muesli met rozijnen en hazelnoten-uitspraak.

Afbeeldingen op verpakkingen lijken in de Nederlandse uitspraken minder een rol van belang te spelen

dan teksten. Zo wordt in de Limoncello pudding-uitspraak geen woord gerept over de eventueel

misleidende indruk van de afbeelding van citroenen en wordt in de Appelsientje zwarte bes-uitspraak

sterk de nadruk gelegd op de teksten en niet op de grote afbeeldingen van zwarte bessen op alle zijden

van de verpakking in verhouding tot de bijzonder kleine grafische afbeeldingen van appel en witte druif

op de zijkant.

De hoop bestaat dat naar verloop van tijd de casuïstische uitspraken langzaamaan een duidelijke nieuwe

doctrine zullen vormen voor de beoordeling van misleidende levensmiddelenetikettering.226 Voor nu

kan geconcludeerd worden dat de nieuwe verhouding tussen misleiding en verleiding in Nederland is

opgeschoven richting een meer realistisch consumentenbeeld. Voor het Teekanne-arrest werd alleen

de ingrediëntendeclaratie beoordeeld bij mogelijke misleiding. Indien de ingrediëntendeclaratie juist

was, werd de consument vanzelfsprekend niet misleid. Na het arrest wordt de gehele verpakking in

overweging genomen, waarbij de nadruk ligt op de ingrediëntendeclaratie en de taalkundige betekenis

van teksten. Het uitgangspunt is nog steeds de goed geïnformeerde, oplettende en omzichtige

consument, zoals blijkt uit de nadruk in de beoordeling, maar ook deze relatief slimme consument kan

worden misleid door teksten of afbeeldingen. In plaats van de verwachting dat de gemiddelde

consument altijd alle informatie tot zich neemt en voorkomt dat hij wordt misleid, leeft het idee steeds

meer dat consumenten niet zo rationeel handelen en ondanks juiste en volledige informatie misleid

kunnen worden.

5.5 Evaluatie

Duidelijk is geworden dat de nieuwe lijn in Nederland na het Teekanne-arrest inhoudt dat de gehele

verpakking wordt beoordeeld bij misleiding, waarbij de nadruk ligt op de ingrediëntendeclaratie en de

taalkundige betekenis van teksten. In deze paragraaf wordt de nieuwe lijn in Nederland na het

Teekanne-arrest geëvalueerd aan de hand van het normatief kader. De mogelijke effecten op de interne

markt en op het niveau van consumentenbescherming worden bekeken. De nieuwe lijn in Nederland

kan echter niet los worden gezien van het Teekanne-arrest. Om die reden wordt het arrest gebruikt om

de evaluatie van de nieuwe verhouding te verduidelijken.

226 Hoogenraad & Arayess, EFFL 2016, nummer 5, p. 435.


5.5.1 Effect op de interne markt

De beoordeling van misleiding is in Nederland sinds het Teekanne-arrest meer casuïstisch geworden;

waar voorheen een juiste ingrediëntendeclaratie een oplossing bood voor de mogelijke

misleidingsproblemen, is het nu aan de nationale rechter om de gehele verpakking te toetsen. Het

Teekanne-arrest brengt derhalve verandering. De duidelijke regel dat een juiste en volledige

ingrediëntendeclaratie misleiding voorkomt, geldt niet langer meer. In plaats daarvan wordt de

beoordeling van misleiding meer afhankelijk van de omstandigheden van het specifieke geval en

derhalve meer casuïstisch.

Het uitsprakenonderzoek in Nederland heeft duidelijk gemaakt dat het lastig is om één specifieke lijn te

destilleren, vanwege het sterk casuïstische karakter van de uitspraken. Dat is logisch, gezien het feit dat

het Teekanne-arrest meer aanleiding geeft tot uiteenlopende interpretatie. Er is niet langer meer één

eenduidige regel die in iedere beoordeling hetzelfde kan worden toegepast, zoals wel het geval was

voor het arrest. Er is derhalve meer ruimte voor discussie wat betreft het misleidende karakter van een

verpakking. In de Nederlandse uitspraken zijn verschillen op te merken, hetgeen aanleiding geeft te

vermoeden dat er ook verschillen zullen zijn op EU-niveau. De beoordeling van misleiding is immers veel

meer dan voorheen afhankelijk van de interpretatie van de individuele rechter en de nationale

consument.

Zo lijkt misleiding na het Teekanne-arrest in Finland door de meeste rechters snel te worden

aangenomen, omdat in het algemeen uitgegaan lijkt te worden van een relatief zwakke consument die

niet zo rationeel handelt als de Gut Springenheide-consument.227 Griekse rechters lijken misleiding te

beoordelen vanuit het oogpunt van de consument die tussen de relatief slimme Gut Springenheide-

consument en een volledige goedgelovige en onverschillige consument lijkt in te zitten.228 Uit het

uitsprakenonderzoek in Nederland blijkt dat Nederlandse rechters in het algemeen uitgaan van een

oplettende consument, gezien de nadruk op de ingrediëntendeclaratie en de taalkundige betekenis van

teksten.

De genoemde voorbeelden hebben niet tot doel de situatie na het Teekanne-arrest in een

rechtsvergelijkend perspectief te bezien. De voorbeelden worden slechts genoemd, omdat alleen zo het

mogelijke effect op de interne markt kan worden onderbouwd. Het Teekanne-arrest zet de deur open

voor verschillen in interpretatie van misleidende levensmiddelenetikettering. Het wordt wel gezegd dat

dit komt door de het gebrek aan handvatten dat het arrest biedt voor de vraag of een verpakking

227 Howells & Straetmans, Perspectives on Federalism 2017, vol. 9, issue 2, p. 205-206. 228 Howells & Straetmans, Perspectives on Federalism 2017, vol. 9, issue 2, p. 205-206.


misleidend is.229 De verschillen die op nationaal niveau ontstaan ten gevolge van de onduidelijkheid,

zorgen voor fragmentatie tussen de EU-lidstaten.230 Het zal voor de voedingsproducenten niet duidelijk

zijn wanneer een verpakking de grens tussen misleiding en verleiding overschrijdt. Zij kunnen sinds het

Teekanne-arrest met minimaal 28 verschillende interpretaties van misleiding worden

geconfronteerd.231 De nieuwe situatie na het arrest brengt derhalve veel rechtsonzekerheid met zich

mee.232

De rechtsonzekerheid die ontstaat, belemmert uiteindelijk de goede werking van de interne markt.

Indien producenten te maken krijgen met verschillende nationale interpretaties, zullen zij minder snel

geneigd zijn om hun handel uit te breiden naar andere lidstaten. De concurrentie zal derhalve afnemen

waardoor het systeem van vraag en aanbod niet meer ten volle kan functioneren. Zoals reeds duidelijk

geworden in het tweede hoofdstuk is de interne markt gestoeld op het idee dat concurrentie uiteindelijk

de meest efficiënte marktresultaten teweegbrengt. Door middel van harmonisatie en eenduidige regels

wordt een level playing field nagestreefd waardoor producenten zonder problemen in alle lidstaten

handel kunnen drijven.233 De verschillen, die ontstaan ten gevolge van de rechtsonzekerheid na het

Teekanne-arrest, werken het level playing field niet in de hand. De nieuwe situatie in Nederland na het

Teekanne-arrest lijkt derhalve niet veel goeds te brengen voor de interne markt.

5.5.2 Effect op het niveau van consumentenbescherming

Voor het Teekanne-arrest was er veel kritiek op de labelling doctrine en het onderliggende

consumentenbeeld. Het zou niet realistisch zijn om van de consument te verwachten dat hij altijd de

ingrediëntendeclaratie raadpleegt, alvorens hij tot een aankoopbeslissing overgaat. Met haar Teekanne-

arrest nuanceert het Hof de labelling doctrine en bijgevolg het consumentenbeeld. De labelling doctrine

geldt nog steeds, maar sinds het arrest kunnen mededelingen in bepaalde gevallen misleidend zijn, ook

als de ingrediëntendeclaratie juist en volledig is. Van de gemiddelde consument wordt derhalve niet

meer in alle gevallen verwacht dat hij op basis van de beschikbare informatie voorkomt dat hij wordt

misleid. Het arrest wordt gezien als een stap richting een meer realistisch consumentenbeeld.234

229 Schebeste & Purnhagen, Wageningen Working Paper Law and Governance 2016/03, p. 8. 230 HvJ EU 4 juni 2015, ECLI:EU:C:2015:361, C-195/14, IER 2015/53, m.nt. E.H. Hoogenraad en B. Duivenvoorde

(Teekanne), punt 8. 231 Schebeste & Purnhagen, Wageningen Working Paper Law and Governance 2016/03, p. 21-22. 232 Purnhagen, European Journal of Risk Regulation 2017, 8.2, p. 438. 233 Barnard & Peers 2014 p. 304. 234 Howells & Straetmans, Perspectives on Federalism 2017, vol. 9, issue 2, p. 201-203; Mak, AA 2017/7, p. 596-

597 en Schebeste & Purnhagen, Wageningen Working Paper Law and Governance 2016/03, p. 14.


Het Hof markeert met haar uitspraak een verandering in bepaalde gevallen: de nadruk op de

ingrediëntendeclaratie verschuift naar de algehele indruk van de gemiddelde consument.235 Zij lijkt met

haar uitspraak te erkennen dat consumenten niet altijd alle informatie lezen of in staat zijn die te

verwerken, zoals ook blijkt uit de gedragseconomie.236

Inzichten uit de gedragseconomie maken duidelijk dat de keuze van een consument afhankelijk is van

veel onbewuste vooroordelen, zoals de in paragraaf 2.3 reeds besproken ankers. Tijdens het winkelen

gaat veel complexe informatie voorbij aan consumenten. Zij kijken vanwege de beperkte tijd vooral naar

opvallende elementen, zoals afbeeldingen en grote teksten. De keuze die zij maken is vaak enkel

gebaseerd op die elementen en houdt verband met de intuïtie. Teekanne maakt met haar

vruchtentheeverpakking gebruik van dit onbewuste vooroordeel van de consument. Met de

afbeeldingen van framboos en vanillebloesem en de teksten die verwijzen naar het natuurlijke karakter,

wil zij de indruk wekken dat de thee de relatief dure ingrediënten framboos en vanille bevat, terwijl dat

in werkelijkheid niet zo is.237 De consument kan met mededelingen derhalve eenvoudig worden misleid.

De uitspraak van het Hof komt overeen met de inzichten uit de gedragseconomie. Zij overweegt dat de

onjuiste indruk van de consument als gevolg van de afbeeldingen en teksten op de verpakking (de

ankers), niet voldoende kan worden gecorrigeerd door de juiste ingrediëntendeclaratie. Met haar

Teekanne-arrest benadert het Hof de gemiddelde consument in bepaalde situaties meer realistisch.

In Nederland is deze lijn overgenomen. Bij de beoordeling van misleiding wordt de gehele verpakking

getoetst, waarbij de ingrediëntendeclaratie en de taalkundige betekenis iets meer de nadruk hebben.

De relatief slimme consument is nog steeds het uitgangspunt, maar ook deze consument kan worden

misleid. Het inzicht dat een juiste ingrediëntendeclaratie niet te allen tijde voldoende is om een onjuiste

indruk te corrigeren, stemt meer overeen met de werkelijkheid. Uit de gedragseconomie blijkt immers

dat consumenten hun keuzes baseren op vele onbewuste vooroordelen. Als het aankomt op

levensmiddelenetikettering vertrouwen consumenten op hun ankers vanwege de vaak beperkte tijd.

Op basis van die ankers creëren consumenten verwachtingen die een vertekend beeld kunnen geven

van de samenstelling van het product. Met de nieuwe lijn wordt erkend dat zelfs de goed

geïnformeerde, oplettende en omzichtige consument niet altijd even rationeel handelt. Misleiding

wordt derhalve vanuit een meer realistisch oogpunt benadert, hetgeen de consumentenbescherming

ten goede komt.

235 Schebeste & Purnhagen, Wageningen Working Paper Law and Governance 2016/03, p. 14-15. 236 Mak, AA 2017/7, p. 597. 237 Schebeste & Purnhagen, Wageningen Working Paper Law and Governance 2016/03, p. 20-21.


Enige nuancering is hier echter nodig. Men moet niet uit het oog verliezen dat de basis van de

beoordeling van misleiding nog steeds de labelling doctrine is. Het Hof brengt de doctrine immers niet

ten einde, maar brengt een nuancering aan in bepaalde gevallen. Het Hof noemt dat in sommige

gevallen mededelingen zo verkeerd, leugenachtig, dubbelzinnig, tegenstrijdig of onbegrijpelijk kunnen

zijn dat de ingrediëntendeclaratie geen genoegzame correctie vormt.238 Er wordt derhalve een slag om

de arm gehouden; slechts in bepaalde gevallen gaat de leer van het Teekanne-arrest op.

Al met al kan geconcludeerd worden dat de inhoud en de Nederlandse uitwerking van het Teekanne-

arrest een stap in de goede richting zet wat betreft consumentenbescherming. Ondanks dat de basis

van de beoordeling nog steeds bestaat uit de veel bekritiseerde labelling doctrine met het niet-

realistische consumentenbeeld, maakt het Hof voor het eerst duidelijk dat niet van de consument

verwacht kan worden dat hij altijd even rationeel handelt. Zij zet daarmee een stap in de richting van

een consumentenbeeld dat meer correspondeert met de werkelijkheid dan ooit tevoren.239 In bepaalde

gevallen wordt de consument nu beter beschermd.

5.6 Conclusie

In het Teekanne-arrest beslist het Hof van Justitie EU in dat een juiste ingrediëntendeclaratie niet langer

meer in alle gevallen een mededeling van misleidende aard op de verpakking corrigeert. Van de

gemiddelde consument wordt derhalve niet meer in alle gevallen verwacht dat hij zelf misleiding

voorkomt door het bestuderen van de ingrediëntendeclaratie. Het is aan de nationale rechter om

daadwerkelijk iets te doen met de richtlijnen die het Hof biedt. Het Teekanne-arrest kan in potentie

zorgen voor een verandering van koers. In Nederland lijkt die koers deels te zijn ingezet. Ondanks dat

de labelling doctrine nog steeds de basis vormt, lijkt de nieuwe verhouding tussen misleiding en

verleiding in Nederland te zijn opgeschoven richting een meer realistisch consumentenbeeld, nu in

bepaalde gevallen niet alleen de ingrediëntendeclaratie een rol speelt, maar ook andere elementen van

de verpakking in overweging worden genomen. Bij de beoordeling van misleiding wordt de omzichtige

consument echter niet uit het oog verloren, gezien de constatering dat de nadruk sterk ligt op de

ingrediëntendeclaratie en de taalkundige betekenis van teksten. Geconcludeerd kan worden dat de

nieuwe verhouding na het Teekanne-arrest enerzijds rechtsonzekerheid met zich mee lijkt te brengen,

hetgeen uiteindelijk de goede werking van de interne markt belemmert. Anderzijds lijkt de nieuwe

verhouding in bepaalde gevallen meer overeen te stemmen met de werkelijkheid, waardoor de

consument in die gevallen daadwerkelijk beter wordt beschermd.


(Teekanne), r.o. 39-40. 239 Verbiest, TvC 2017-6, p. 269-270.


Hoofdstuk 6: Conclusie

Dit onderzoek is gericht op de vraag in hoeverre de nieuwe verhouding tussen misleiding en verleiding

met betrekking tot mededelingen omtrent ingrediënten bij levensmiddelenetikettering in Nederland na

het Teekanne-arrest in overeenstemming is met de goede werking van de interne markt en een hoog

niveau van consumentenbescherming.

Waar de verhouding tussen misleiding en verleiding ligt, heeft altijd al in hoge mate afgehangen van de

omstandigheden van het geval. Misleiding kan op vele manieren worden beoordeeld, hetgeen de

interne markt kan verstoren. Om verschillen in de toepassing van het recht te voorkomen, is de maatstaf

van de gemiddelde, rationele, goed geïnformeerde, omzichtige en oplettende consument in het leven

geroepen. Inzichten uit de gedragseconomie maken echter duidelijk dat het beslissingsgedrag van

consumenten vaak niet het resultaat is van een rationale kosten- en batenafweging. Het

beslissingsgedrag wordt beïnvloedt door vele onbewuste cognitieve vooroordelen.

Voor het Teekanne-arrest gold de labelling doctrine onverkort, waarbij van de gemiddelde consument

werd verwacht dat hij de ingrediëntendeclaratie bestudeerde alvorens hij een aankoopbeslissing nam.

Geconcludeerd kan worden dat de labelling doctrine enerzijds een uniforme en eenduidige regel bood

op EU-niveau, hetgeen de goede werking van de interne markt stimuleerde. Anderzijds voorzag de

labelling doctrine niet in een hoog niveau van consumentenbescherming. De gedachte dat een

consument altijd de ingrediëntendeclaratie zou raadplegen, was volgens velen niet realistisch gezien de

inzichten uit de gedragseconomie. Het recht beschermde een utopische consument, niet de echte

consument.

Het Hof van Justitie EU nuanceert in haar Teekanne-arrest de labelling doctrine. Ondanks dat de labelling

doctrine nog steeds het uitgangspunt is, kan het voortaan zo zijn dat een juiste ingrediëntendeclaratie

niet meer in alle gevallen een mededeling van misleidende aard op de verpakking corrigeert. Van de

gemiddelde consument wordt derhalve niet meer in alle gevallen verwacht dat hij zelf misleiding

voorkomt door het bestuderen van de ingrediëntendeclaratie. Het is aan de nationale rechter om

daadwerkelijk iets te doen met de richtlijnen die het Hof biedt.

Ondanks dat de labelling doctrine nog steeds de basis vormt, lijkt de nieuwe verhouding tussen

misleiding en verleiding in Nederland te zijn opgeschoven richting een meer realistisch

consumentenbeeld. Bij de beoordeling van misleiding wordt de gehele verpakking getoetst, waarbij de

ingrediëntendeclaratie en de taalkundige betekenis iets meer de nadruk hebben.

Afgezet tegen het normatief kader, kan enerzijds geconcludeerd worden dat de nieuwe verhouding in

Nederland rechtsonzekerheid met zich mee brengt. Misleiding was altijd al afhankelijk van de


omstandigheden van het geval, maar door de uniforme en eenduidige regel van de labelling doctrine

werden de verschillen in interpretatie tussen lidstaten zeer beperkt. Het arrest zet echter weer de deur

open voor uiteenlopende interpretaties. Gezien het feit dat er al verschillen zijn op te merken in de

Nederlandse uitspraken, bestaat de aanmerkelijke kans dat de verschillen op EU-niveau zullen

toenemen. Van een level playing field met geharmoniseerde en eenduidige regels is dan niet langer

meer sprake, hetgeen uiteindelijk de goede werking van de interne markt belemmert.

Anderzijds kan geconcludeerd worden dat de nieuwe verhouding in bepaalde gevallen wel zorgt voor

betere consumentenbescherming. Ondanks dat het uitgangspunt nog steeds de veel bekritiseerde

labelling doctrine met haar niet-realistische consumentenbeeld is, geldt nu in sommige gevallen dat de

gehele verpakking getoetst moet worden. Daarbij wordt uitgegaan van een meer realistische

consument, die niet altijd even rationeel handelt en derhalve niet altijd de ingrediëntendeclaratie

raadpleegt. De gemiddelde consument wordt minder normatief begrepen. De nieuwe verhouding

schuift derhalve in bepaalde gevallen op richting een consumentbeeld dat meer overkomt met de

werkelijkheid, zoals inzichtelijk gemaakt door de gedragseconomie, hetgeen zorgt voor daadwerkelijke

consumentenbescherming in die gevallen.

Al met al luidt de conclusie van het onderzoek dat de nieuwe verhouding tussen misleiding en verleiding

in Nederland inhoudt dat de gehele verpakking getoetst dient te worden, indien sprake is van een

mededeling die een dermate onjuiste indruk wekt. Gezien het uitsprakenonderzoek lijken de

ingrediëntendeclaratie en de taalkundige betekenis van teksten daarbij de nadruk te krijgen. De nieuwe

verhouding lijkt aan de ene kant niet in overeenstemming met de goede werking van de interne markt,

omdat de deur open wordt gezet voor verschillende interpretaties, hetgeen een deuk betekent voor de

harmonisatie en rechtszekerheid en derhalve voor de interne markt. De nieuwe verhouding lijkt aan de

andere kant wel deels in overeenstemming met het streven naar een hoog niveau van

consumentenbescherming. Ondanks dat de grondgedachte nog steeds niet uitgaat van een realistische

consument, wordt voor het eerst in bepaalde gevallen rekening gehouden met de werkelijke

consument. De nieuwe verhouding erkent dat de consument niet altijd even rationeel handelt en stemt

daarmee overeen met de inzichten uit de gedragseconomie. Er wordt een eerste stap gezet in de

richting van een meer realistische en daarmee daadwerkelijk betere consumentenbescherming.

De nieuwe verhouding in Nederland legt de spanning tussen de interne markt en

consumentenbescherming bloot. Waar voorheen consumentenbescherming in het teken stond van de

interne markt, is het nu veel meer een zelfstandige doelstelling geworden. Het tegelijkertijd nastreven

van een goede werking van de interne markt en een hoog niveau van consumentenbescherming lijkt

niet langer mogelijk te zijn. De goede werking van de interne markt vraagt om eenduidige en


geharmoniseerde regels. Een hoog niveau van consumentenbescherming vraagt echter om een

specifieke beoordeling per geval zodat de werkelijke consument wordt beschermd, hetgeen de deur

openzet voor uiteenlopende interpretaties door de lidstaten. Het meer realistisch bekijken van de

consument heeft derhalve een negatief effect op de interne markt en vice versa.

Er is als het ware sprake van een wip-wap-effect tussen de twee doelstellingen: voor het vinden van een

goede balans moet op beide vlakken iets worden ingeleverd. De nieuwe verhouding na het Teekanne-

arrest zet een stap richting die balans, maar er is nog een lange weg te gaan alvorens de interne markt

en de consumentenbescherming beide tegelijkertijd op een gewenst niveau zijn.


Literatuurlijst

Arayess & Hendrickx, WW 2016/6, p. 10-15

S. Arayess en J. Hendrickx, ‘Mindfoulness: een open blik op (misleidende) verpakkingen Een kijkje in de

(juridische) praktijk na het ‘Teekanne-arrest’, WW 2016/6, p. 10-15.

Arayess & Hendrickx, VMT 2016/8, p. 34-36

S. Arayess en J. Hendrickx, ‘Misleiding op verpakkingen. Uitspraak in zaak Teekanne: voor en na’, VMT

2016/8, p. 34-36.

Barnard & Peers 2014

C. Barnard & S. Peers, European Union Law, Oxford: University Press 2014.

BEUC 2018

BEUC, Food Labels: tricks of the trade. Our recipe for honest labels in the EU, te raadplegen op

http://www.beuc.eu/publications/beuc-x-2018-049_our_recipe_for_honest_labels_in_the_eu.pdf,

2018.

Boom, van, TvC 2008-1, p. 4-23

W.H. van Boom, ‘Inpassing en handhaving van de Wet oneerlijke handelspraktijken’, TvC 2008-1, p. 4-

23.

Boom, van, Faure, Huls & Philipsen 2009

W.H. van Boom, M.G. Faure, N.J.H. Huls & N.J. Philipsen, Handelspraktijken, reclame en zelfregulering.

Pilotstudy Maatschappelijke Reguleringsinstrumenten, Den Haag: Boom juridische uitgevers 2009.

Boom, van, TvC 2010-3, p. 140-141

W.H. van Boom, ‘Boekbesprekingen’, TvC 2010-3, p. 140-141.

Consumentenbond 2017

Consumentenbond, Informatie op Voedselverpakkingen. De mening van consumenten, te raadplegen op

https://www.consumentenbond.nl/binaries/content/assets/cbhippowebsite/actie-

voeren/kletsplaatjes/rapport-informatie-op-voedselverpakkingen-def.pdf, 2017.

Defares & Bruggers, NtEr 2014-1, p. 1-7

K.J. Defares en J.N. Bruggers, ‘Eten is weten: nieuwe regels voor voedselinformatie aan consumenten’,

NtEr 2014-1, p. 1-7.

Duivenvoorde, WNPR 2010, p. 533-534

B.B. Duivenvoorde, ‘De gemiddelde consument als rationele actor’, WNPR 2010, p. 533-534.


Duivenvoorde 2013

B.B. Duivenvoorde, ‘De Gemiddelde Consument als Standaard bij Misleiding. Een kritische blik vanuit de

gedragwetenschappen’, in: W. van Boom, I. Giesen en A. Verheij, Capita Civilologie. Handboek empirie

en privaatrecht, Den Haag: Boom juridische uitgevers 2013, p. 149-170.

Duivenvoorde 2015

B.B. Duivenvoorde, The Consumer Benchmarks in the Unfair Commercial Practices Directive (diss.

Amsterdam UvA), Cham: Springer 2015.

Duivenvoorde, TvC 2016-1, p. 16-23

B.B. Duivenvoorde, ‘Oneerlijke handelspraktijken’, TvC 2016-1, p. 16-23.

Eek, van, IER 2014, afl. 4, p. 235-241

D. van Eek, ‘Het Ryanair/PR Aviation-arrest: de luchtbrug tussen de OHP-regels en concurrenten’, IER

2014, afl. 4, p. 235-241.

Geerts & Vollebregt 2009

P.G.F.A. Geerts & E.R. Vollebregt, Oneerlijke handelspraktijken, misleidende reclame en vergelijkende

reclame. Een bespreking van de art. 6:193a-6:196 BW¸ Deventer: Kluwer 2009.

Gielen et al. 2017

Ch. Gielen et al., Kort begrip van het Intellectuele Eigendomsrecht, Deventer: Wolters Kluwer 2017.

Grunert & Wills, Journal of public health 2007, 15(5), p. 385-399

K. Grunert & J. M. Wills, ‘A review of European research on consumer response to nutrition information

on food labels’, Journal of public health 2007, 15(5), p. 385-399.

Holland & Pope 2004

D. Holland en H. Pope, EU Food Law and Policy, Den Haag: Kluwer Law International 2004.

Holzhauer 1994

R.W. Holzhauer, Ontoelaatbare reclame, Zwolle: W.E.J. Tjeenk Willink 1994.

Hondius & Rijken 2015

E.H. Hondius & G.J. Rijken, Handboek Consumentenrecht. Een overzicht van de rechtspositie van de

consument, Zutphen: Uitgeverij Paris 2015.

Hoogenraad & Arayess, EFFL 2016, nummer 5, p. 433-535

E. Hoogenraad & S. Arayess, ‘Dutch Interpretations of “Teekanne” and Related Topics’, EFFL 2016,

nummer 5, p. 433-435.


Howells & Straetmans, Perspectives on Federalism 2017, vol. 9, issue 2, p. 180-215

G. Howells en G. Straetmans, ‘The Interpretive Function of the CJEU and the Interrelationship of EU and

National Levels of Consumer Protection’, Perspectives on Federalism 2017, vol. 9, issue 2, p. 180-215.

Incardona & Poncibò, Journal of Consumer Policy 2007, 30, p. 21-38

R. Incardona & C. Poncibò, ‘The average consumer, the unfair commercial practices directive, and the

cognitive revolution’, Journal of Consumer Policy 2007, 30, p. 21-38.

Kabel 2005

J.J.C. Kabel, Rechten en publiekopvattingen: feit, fictie of ervaring? Over de beoordeling door de rechter

van commerciële communicatie, Amsterdam: Otto Cramwinckel 2005.

Macmaoláin 2007

C. Macmaoláin, EU Food Law. Protecting Consumers and Health in a Common Market, Portland: Hart

Publishing 2007.

Mak, AA 2017/7, p. 592-599

V. Mak, ‘De ‘gemiddelde consument’: van fictie naar feit?’, AA 2017/7, p. 592-599.

Martins Pereira, Capital Markets Law Journal 2016, Volume 11, Issue 3, p. 414-428

C. Martins Pereira, ‘Reviewing the literature on behavioural economic’, Capital Markets Law Journal

2016, Volume 11, Issue 3, p. 414-428.

Nielsen 2015

Nielsen, We are what we eat: Healthy eating around the World, te raadplegen op

https://www.nielsen.com/content/dam/nielsenglobal/eu/nielseninsights/pdfs/Nielsen%20Global%20

Health%20and%20Wellness%20Report%20-%20January%202015.pdf, 2015

Nispen, van, Huydecoper & Cohen Jehoram 2012

C.J.J.C. van Nispen, J.L.R.A. Huydecoper & T. Cohen Jehoram, Vormen, namen en reclame (Industriële

eigendom, deel 3), Deventer: Kluwer 2012.

Nispen, van, GS Onrechtmatige daad

C.J.J.C. van Nispen, ‘Titel 3 afd. 3 Boek 6 BW, in: C.J.J.M. Stolker (red.), Groene Serie Onrechtmatige daad,

Deventer: Kluwer (online, bijgewerkt 14 oktober 2017).

Pavillon, MvV 2016, nummer 1, p 27-32

C.M.D.S. Pavillon, ‘Een doelmatigheidsonderzoek naar de maatstaf van de gemiddelde consument’, MvV

2016, nummer 1, p. 27-32.


Purnhagen, European Journal of Risk Regulation 2017, 8.2, p. 437-440

K.P. Purnhagen, ‘More Reality in the CJEU’s Interpretation of the Average Consumer Benchmark – Also

More Behavioural Science in Unfair Commercial Practices?’, European Journal of Risk Regulation 2017,

8.2, p. 437-440.

Schebeste & Purnhagen, Wageningen Working Paper Law and Governance 2016/03, p. 1-23

H. Schebesta, & K.P. Purnhagen, ‘The Behaviour of the Average Consumer: A Little Less Normativity and

a Little More Reality In CJEU's Case Law? Reflections on Teekanne’, Wageningen Working Paper Law

and Governance 2016/03, p. 1-23.

Schebeste & Purnhagen, TvC 2017-6, p. 272-278

H. Schebesta & K.P. Purnhagen, ‘Is the ‘behavioural turn’ in consumer law taken by Dutch courts?’, TvC

2017-6, p. 272-278.

Schulze, Schulte-Nölke & Jones 2002

R. Schulze, H. Schulte-Nölke & J. Jones, A Casebook on European Consumer Law, Oxford: Hart 2002.

SER 2004

SER, Advies van de Commissie voor Consumentenaangelegenheden. Oneerlijke handelspraktijken op

consumententerrein in de EU. Uitgebracht van de Minister van Justitie en de Staatssecretaris van

Economische Zaken, Den Haag: SER 2004.

Speyart, IER 2017/11, p. 67-104

H.M.H. Speyart, ‘Van de brug af gezien’, IER 2017/11, p. 67-104.

Steijger, NtEr 2007/14, p. 124-142

L. Steijger, ‘Wetgevingspraktijken onder de loep genomen: een analyse van de implementatie van de

Richtlijn Oneerlijke handelspraktijken in Nederland’, NtEr 2007/14, p. 124-142.

Straetmans 2017

G Straetmans, ‘Trade practices and consumers disinformation’ in: G. Siebert et al, Commercial

communication in the digital age, Berlijn: De Gruyter 2017, p. 89-103.

Tzoulia, TvC 2017-6, p. 257-262

E. Tzoulia, ‘Imprints of behavioural research in EU consumer protection legislation: the ‘average

consumer test’ in the Unfair Commercial Practices Directive’, TvC 2017-6, p. 257-262.

Verbiest, TvC 2017-6, p. 263-271

P. Verbiest, ‘Arrest Canal Digital: naar een bescherming van de real life-consument bij oneerlijke

handelspraktijken?’, TvC 2017-6, p. 263-271.


Verkade 2016

D.W.F. Verkade, Oneerlijke handelspraktijken jegens consumenten (Monografieën BW, Losdeling

handboek over het burgerlijk recht, B49A), Deventer: Wolters Kluwer 2016.

Vollebregt, TvC 2016-6, p. 267-275

E.R. Vollebregt, ‘De Wet oneerlijke handelspraktijken en gedragscodes’, TvC 2016-6, p. 267-275.

Vrey, de, VrA 2006/1, p. 51-71

R.W. de Vrey, ‘Vermogensrechtelijke gevolgen van oneerlijke handelspraktijken’, VrA 2006/1, p. 51-71.

Vroom-Cramer 1998

B.M. Vroom-Cramer, Productinformatie over levensmiddelen. Etiketteringsvraagstukken naar Europees

en Nederlands recht, Lelystad: Koninklijke Vermande 1998.

Weatherill, Common Market Law Review 36 (1999), Issue 1, p. 51-85

S. Weatherill, 'Recent Case law Concerning the Free Movement of Goods: Mapping the Frontiers of

Market Deregulation', Common Market Law Review 36 (1999), Issue 1, p. 51-85.

Wilhelmsson, Osgoode Hall Law Journal 2006/44(3), p. 461-500

T. Wilhelmsson, ‘Harmonizing unfair commercial practices law: The cultural and social

dimensions’, Osgoode Hall Law Journal 2006/44(3), p. 461-500.


Uitspraken

Hof van Justitie EG/EU

- HvJ EG 20 februari 1979, ECLI:EU:C:1979:42, C-120/78 (Cassis de Dijon)

- HvJ EG 2 februari 1994, ECLI:EU:C:1994:34, C-315/92 (Clinique)

- HvJ EG 6 juli 1995, ECLI:EU:C:1995:224, C-470/93 (Mars)

- HvJ EG 26 oktober 1995, ECLI:EU:C:1995:352, C-51/94 (Commissie v. Duitsland)

- HvJ EG 16 juli 1998, ECLI:EU:C:1998:369, C-210/96, NJ 2000/374 (Gut Springenheide)

- HvJ EG 13 januari 2000, ECLI:EU:C:2000:8, C-220/98 (Lifting)

- HvJ EG 4 april 2000, ECLI:EU:C:2000:184, C-465/98 (Darbo)

- HvJ EG 15 juli 2004, ECLI:EU:C:2004:445, C-239/02 (Douwe Egberts)

- HvJ EG 23 april 2009, ECLI:EU:C:2009:244, gevoegde zaken C-261/07 en C-299/07 (VTB-VAB/Total

Belgium en Galatea/Sanoma)

- HvJ EU 14 januari 2010, ECLI:EU:C:2010:12, C-304/08 (Plus Warenhandelsgesellschaft)

- HvJ EU 9 november 2010, ECLI:EU:C:2010:660, C-540/08 (Mediaprint)

- HvJ EU 4 juni 2015, ECLI:EU:C:2015:361, C-195/14, IER 2015/53, m.nt. E.H. Hoogenraad en B.

Duivenvoorde (Teekanne)

- HvJ EU 26 oktober 2016, ECLI:EU:C:2016:800, C-611/14, IER 2017/18, m.nt. P.G.F.A. Geerts (Canal

Digital Danmark)

Gerechtshof

- Hof Den Haag 23 december 2014, ECLI:NL:GHDHA:2014:4446 (Hotels.nl/Hotel Booker c.s.)

Rechtbanken

- Rb Utrecht (vzgr) 6 augustus 2002, ECLI:NL:RBUTR:2002:AE6295 (San Carlo & Uniechips/Smiths)

- Rb Rotterdam 27 maart 2014, ECLI:NL:RBROT:2014:2601 (Omega Pharma/Proctor & Gamble)

- Rb Den Haag 14 januari 2015, ECLI:NL:RBDHA:2015:799 (Genius c.s./Tell Sell c.s.)

- Rb Amsterdam 17 juli 2015, zaaknr. C-13-588872, IEPT20150717 (Achmea/Promovendum)

- Rb. Rotterdam 13 mei 2016, ECLI:NL:RBROT:2016:3513, IER 2016/50, m.nt. E.H. Hoogenraad en S.

Arayess (VWS/Heks’n kaas)

College van Beroep (SRC)

- CvB 23 juni 2016, dossiernummer 2016/00105, IER 2016/49, m.nt. E.H. Hoogenraad en S. Arayess

(100% Xylitol)

- CvB 12 oktober 2017, dossiernummer 2017/00460 (Muesli met rozijnen en hazelnoten)


Reclame Code Commissie (SRC)

- RCC 28 november 2007, dossiernummer 2007/07.0510 (CoolBest VitaDay Mango & Passion)

- RCC 16 september 2008, dossiernummer 2008/08.0376 (Scharrelei-salade)

- RCC 26 november 2008, dossiernummer 2008/08.0509 (Unox bospaddenstoelensoep)

- RCC 16 april 2009, dossiernummer 2009/00196 (Lemmens/Vrumona-Vitaminwater)

- RCC 15 september 2015, dossiernummer 2015/00862 (Holy Soda)

- RCC 15 september 2015, dossiernummer 2015/00766 (Alpro Pur’Enjoy)

- RCC 22 maart 2016, dossiernummer 2016/00090 (Frisse Tonijsalade)

- RCC 4 april 2016, dossiernummer 2016/00105 (100% Xylitol)

- RCC 7 juli 2016, dossiernummer 2016/00103 (Appelsientje zwarte bes)

- RCC 23 augustus 2016, dossiernummer 2016/00600 (Koopmans Zelfrijzend Amandelbakmeel)

- RCC 13 december 2016, dossiernummer 2016/00879 (Limoncello pudding)

- RCC 31 mei 2017, dossiernummer 2017/00264 (AH Stevia extract zoetstof)

- RCC 31 juli 2017, dossiernummer 2017/00460 (Muesli met rozijnen en hazelnoten)

- RCC 18 september 2017, dossiernummer 2017/00621 (Quaker Havermout Granola Original)

- RCC 10 april 2018, dossiernummer 2018/00150 (Mars)

Op de voorkant de leugen, op de achterkant de waarheid? · Over de verhouding tussen misleiding en...

Documents

Transcript of Op de voorkant de leugen, op de achterkant de waarheid? · Over de verhouding tussen misleiding en...