Nr. 10 oktober 2002 - Molenwereld · 2018. 5. 18. · Nr. 10 oktober 2002 Maandblad over molens en...

Nr. 10 oktober 2002

Maandblad over molens en hun opvolgers 5de jaargang, nr. 10

Een sleutel voor het ge-heim van de Putmolen?

Vier meter molen-landschap (5b)

Bij de omslag voorzijde: De molen van Moerland in Halsterenstaat en gaat met één roe sinds de breuk van de binnenroe op12 augustus jl. De as en de buitenroe die nu nog in de molenzit zijn afkomstig van de korenmolen van Dinteloord. Ze zijnin 1947 in de Halsterse molen gestoken waarmee deze molenwerd hersteld van opgelopen oorlogsschade. Malen met één roe gaat ook. Zeker bij harde wind maakt hetweinig uit of er met één of twee roeden wordt gemalen. Bij hetmalen met één roe komt dan een wiek niet zo snel in het wer-velingsgebied van zijn voorganger. Anders gezegd: hij krijgt danniet met verstoorde wind te maken die ‘tegenwerkt’ (foto Niekvan Eekelen).

Bij de omslag achterzijde: Met de onlangs gereed gekomenmolen van Paaslo (zie het vorige nummer van de Molenwereld)is het Nederlandse molenbestand wel verrijkt met een heel bijzonder exemplaar (foto G.H. Varwijk).

COLOFON

Redactie & administratie: Moerdijkstraat 39 2751 BE Moerkapelle,Tel./fax: +31 (0)79-5931303E-mail adres: [email protected]

Verschijning: elf maal per jaar, als regel op de eerste woensdag van demaand. Gedurende de maanden juli en augustus verschijntéén gecombineerd nummer

Uitgave:De 'Molenwereld' is een uitgave van de Stichting MolenwereldBenedenrijweg 521 2987 VA RidderkerkTel.: 0180-411018

Uitgever:dhr. Sj. J. VeermanNeptunushof 28 2931 XS Krimpen a/d LekTel.: 0180-524509E-mail adres: [email protected]

Eindredacteur:dhr. J.S. BakkerMoerdijkstraat 37 2751 BE Moerkapelle,Tel/fax 079-5931303E-mail adres: [email protected]

Advertenties:J. OttevangerMolenviergang 2 2761 BK ZevenhuizenTel.: 0180-638180 / Fax: 0180-638179 E-mail adres: [email protected]

Abonnementen:Tel.: +31 (079)-5931303 (na 18.00 uur) / Fax: +31 (079)-5931303Nederland (€ 47,50) per jaar (incl. 6% BTW)

Overige landen Europa (€ 65,-)Andere landen prijs op aanvraag

De abonnementsprijs dient bij vooruitbetaling te worden voldaan.Abonnementen kunnen op ieder gewenst moment ingaanen worden automatisch verlengd tenzij een abonnement uiterlijk 1 december van het lopende abonnementsjaarschriftelijk wordt opgezegdDe in het lopende abonnementsjaar (van januari t/m december) reeds verschenen nummers worden na ontvangst van het abonnementsgeld direct toegezonden,indien nog voorradig

Prijs losse nummers: in Nederland € 6,-; overig Europa € 7,- (exclusief porto)

Donateurs van de Stichting Molenwereld ontvangen het blad gratis bij een minimum-donatie van € 62,50 Op schenkingen en legaten aan de Stichting Molenwereld isartikel 24 lid 4 van de Successiewet van toepassing

Bankrelatie:Voor Nederland: Postbank 4506935 / Rabobank 3750.30.867Voor België: Postcheque 000-1746998-28

Kopij:Zenden aan de redactie van de Molenwereld, Moerdijkstraat 39, 2751 BE Moerkapelle

Lay-out en Druk:Vis Offset, Alphen aan den Rijn

ISSN 1387-2974

© COPYRIGHT 2001 Stichting Molenwereld MoerkapelleNiets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/ofopenbaar worden gemaakt op welke wijze dan ook zondervoorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever

Inhoud pagina

Molens Actueel 255

Grensmolens 268

Vier meter molenlandschap (5b) 271J.S. bakker

Nogmaals de Kokermolen van Ooy-Ubbergen 275

Een sleutel voor het geheim van de Putmolen? 276

Papiermolen: ‘Zo gaat de molen’ 279

Ambacht:; Geen steen op de andere laten 279

Missing Link: De Oud Strijder door de bril van Darwin 280

Zoeker 282

Redactioneel‘Vier meter molenlandschap’ blijkt, zoals ze in Noord-Holland zeg-gen ‘een kind met een lang laif’, een verhaal waar geen eind aanlijkt te komen. Er zijn inmiddels al heel wat aleveringen verschenen,maar nu begint dat eind toch in zicht te komen. Ook in dit nummerbieden wij u zo weer een interessant stuk Zaanse molengeschie-denis.Hetzelfde, een kind met een lang lijf, kan ook gezegd worden vande wipkorenmolen. Het is zo ongeveer een estafette. In dit num-mer haalt Jan den Besten herinneringen op aan de Thorense mo-len tussen Leuth en Persingen. Daar blijkt uit dat een aantal veron-derstellingen in Molenwereld 2002-5-144 e.v. juist blijken te zijn. Hetblijft zonde en jammer dat deze unieke molen de oorlog niet heeftoverleefd. Paul Groen ziet in De Oud Strijder van Tienhoven, de‘verdraaide’ wip van Molenwereld 2002-7/8 een ‘missing link’ in deontwikkeling van de standerdmolen naar de ‘volgroeide’ wipmo-len. Of dat zo is, is een tweede.Jan Hofstra confronteerde ons in het vorige nummer met de raad-sels rond de Putmolen van Aarlanderveen. In theorie is er een ju-weel van een oplossing. Alleen blijkt de praktijk, als zo vaak, tochweerbarstig te zijn.

JSB

Afsluitdatum van de kopij voor het novembernummer van de Molenwereld: 11 oktober 2002; kort nieuws (Molensactueel) mag een weekje later.

2555de jaargang 2002 nr. 10

MOLENSACTUEEL

Informatie bestemd voor deze rubriek: schriftelijk: Molenwereld, Moerdijkstraat 39, 2751 BE Moerkapelle, fax 079-5931303

E-mail adres: [email protected]

Nieuwe huisstijl voor De Hollandsche Molen

De Hollandsche Molen is volop in bewe-ging. Vorig jaar betrok de vereniging haarnieuwe onderkomen aan de Zeeburgerdijk139 in Amsterdam. Daarnaast intensi-veerde De Hollandsche Molen de afgelo-pen jaren haar activiteiten op het gebiedvan voorlichting en fondsenwerving, tech-nische advisering en biotoopzaken. De ver-eniging wil een ondernemende, betrouw-bare en kwalitatief hoogstaande organisa-tie zijn, vooral gericht op landelijke molen-thema’s. Een intensieve samenwerking metalle bij het molenbehoud betrokken perso-nen en partijen staat daarbij voorop.Bij een andere organisatie hoort ook eenandere uitstraling. Reden voor De Holland-sche Molen om na ruim twintig jaar af-scheid te nemen van het vertrouwde wip-molentje als beeldmerk en op zoek tegaan naar een nieuwe huisstijl. Tijdens deAlgemene Ledenvergadering in maart vandit jaar kon het nieuwe logo gepresenteerdworden en sindsdien is het te zien op de in-ternetsite www.molens.nl. Vanaf augustuszijn briefpapier en enveloppen op basisvan dit logo uitgevoerd. In het najaar komtde vernieuwing van verschillende folders,affiches en brochures aan bod. Sluitstukvan de invoering van de nieuwe huisstijl isde transformatie van het blad Molens:vanaf januari 2003 wordt de vormgeving in-

Het nieuwe beeldmerk van De Hol-landsche Molen.

grijpend veranderd en het blad van devereniging geheel in kleur gedruktWij hopen dat de nieuwe huisstijl de ver-nieuwing van De Hollandsche Molen dui-delijk onder de aandacht brengt De doel-stelling van de vereniging — het behoudvan alle molens in Nederland — verandertna bijna tachtig jaar niet, uitstraling en be-leving wel. Met deze moderne vormgevinghopen we nog meer mensen bij het werkvan onze vereniging te betrekken. Vereniging De Hollandsche Molen.

Olieslagersgilde

Mark den Boer (van De Passiebloem inZwolle), Martijn Coenraads (van de Colsewatermolen in Eindhoven) en Mark Dwars-waard (van Holtens molen in Deurne) heb-ben we het initiatief genomen om een olie-slagersgilde op te richten. Tot op heden be-staat het gilde uit twintig leden maar er isnog niet actief geworven. Het is de bedoe-ling dat twee keer per jaar een blad ver-schijnt (‘De Olienoot’) waarvan het eersteexemplaar eind september is uitgekomen.Naast dit blad verschijnt eens in de zoveeltijd een themanummer dat zeer serieus opde verschillende aspecten van de oliesla-gerij zal ingaan. Onlangs is bijvoorbeeldeen intervieuw met Jaap Kaal afgenomen,en in combinatie met de brief van Husslageweten we nu toch dingen die anders nietbekend zouden worden. Maar ook een on-derwerp als overbrengverhoudingen,schuintes van beitels of een tabel met deinhoud van de stamperpotten van de nogbestaande oliemolens behoort tot de mo-gelijkheden. Doel van het gilde is het ver-binden van de olieslagers van de LageLanden om te komen tot het vermeerde-ren en verspreiden van de kennis van deambachtelijke olieslagerij met eerbied voorregionale verschillen. Mark den Boer.

Forse bijdrage voor GroningerMonumenten Fonds

De provincie Groningen gaat voor 0,5 mil-joen euro deelnemen in de NV GroningerMonumentenfonds. Dat fonds wil monu-mentale gebouwen verwerven, restaure-ren en vervolgens exploiteren. Het Gronin-ger Monumentenfonds richt zich met nameop gebouwen die om financiële redenenniet door de markt of beherende stichtin-gen kunnen worden gerestaureerd. Vorigjaar presenteerde de NV zich voor het eerst

aan de provinciale politiek (zie Molenwe-reld 2001-5-119). Secretaris H.Huizinga infor-meerde de statenleden toen over de inte-resse van het fonds voor o.a. de stoom-houtzagerij in Nieuwe Pekela en molens inde gemeente Ten Boer. Volgens gedeputeerde H.Gerritsen van deprovincie Goningen, zijn de betreffendegebouwen op het eerste gezicht niet ren-dabel te exploiteren. ‘Maar onder be-paalde condities kan dat wel’. De NV Gro-ninger Monumentenfonds probeert doorde verkoop van aandelen zoveel mogelijkgeld los te weken om oude panden aan tekunnen kopen. Het fonds spiegelt zich aaneen vergelijkbaar iniatief in Amsterdam. Inde hoofdstad beschikte de NV StadsherstelAmsterdam vorig jaar over een vermogenvan tachtig miljoen euro. Het Groningerfonds heeft inmiddels voor vijf miljoen euroaan toezeggingen in aandelen of achter-gestelde leningen. H. Noot.

Nieuwe molenfolder provincieGroningen

Op 12 sept heeft gedeputeerde H. Gerrit-sen op uitnodiging van de Stichting DeGroninger Molen en de Groninger BorgenStichting een bezoek gebracht aan eenaantal molens en borgen in de provincie.Tijdens het bezoek aan de molen De Leliein Eenrum kreeg de gedeputeerde die cul-tuur in zijn portefeuille heeft het eersteexemplaar van de nieuwe Groninger mo-lenfolder. De folder (in kleur) brengt niet al-leen de 84 Groninger molens in beeld,maar geeft via een kaart ook aan waar zete vinden zijn. De tekst van de folder is, tenbehoeve van toeristen uit het buitenland,ook voorzien van tekst in het Duits, Engelsen Frans. Buiten een aantal borgen be-zocht Gerritsen ook de molen De Palen inWesterwijtwerd.

Gronings molenaarshuwelijk

Op zaterdag 7 september zijn Hendrik-JanBerghuis en Mieke Beneker uit Zuidwolde inhet huwelijksbootje gestapt. Voor deze gelegenheid zijn veel molens inhun woonomgeving in de vreugd gezet.De molens van Winsum, Zuidwolde, Mens-ingeweer en Usquert zij door meelevendecollega’s voorzien van vlaggen. Zeer speci-aal was de feesttooi van korenmolen Wil-helmina te Noorderhoogebrug, één vande molens waar Hendrik Jan actief is: hier is

256 5de jaargang 2002 nr. 10

MOLENSACTUEEL

De versierde molen van Noorder-hoogebrug met het bruidspaar op debalie (foto H. Noot).

Wilhelmina in de vlaggen (foto H. Noot).

voor de verandering de Rotterdamse feest-tooi gebruikt, alles georganiseerd en uitge-voerd door Harmannus en Karin Noot.Het bruidspaar is vanaf molen Konings-laagte in een koets naar Winsum gegaan,waar de huwelijkssluiting plaats vond.Daarvandaan zijn ze weer met de koetsnaar Mensingeweer gegaan voor een fo-tosessie op molen Hollands Welvaart. De molen van Noorderhoogebrug,waarop Hendrik Jan Berghuis vrijwillig mole-naar is, heeft op Rotterdamse wijze versierdgestaan. De molen in het kruis met 4 x 6(=24) rood-wit-blauwe vlaggen van een bijanderhalve meter. Op de toppen van dewieken hebben een Groninger en eenNoord-Hollandse vlag gestaan. Onder destelling kwamen in goudverf geschilderdeletters, zijnde de initialen van de bruid enbruidegom. De letters waren 1.22 x 1.00 m.Tussen de letters kwamen grote trouwrin-gen die in elkaar zijn gestrengeld. De vlag-gen werden gehuurd van een verhuurbe-drijf en de letters/ringen werden volledigbetaald door een schildersbedrijf uit Thes-inge. Dat bood zelfs nog aan om ze te schil-deren. Van het overgebleven multiplexwerden nog een zestal rode harten uitge-zaagd die aan de onderste wieken komente hangen. Alles is getekend door KarinNoot, terwijl Harmannus Noot alles heeft uit-gezaagd en geschuurd. Een aannemer uitNoorderhoogebrug heeft de onderzijdevan de molen opnieuw geheel wit geschil-derd. Harry van Hoorn/Harmannus Noot.

Ida Wierenga op de bres voorde brug

De toegankelijkheid van de molen Goliathbij Uithuizermeeden onder de rook van deEemshaven is sterk afhankelijk van het

bruggetje over het Oostpolderbermka-naal. De brug, eigendom van Rijkswaters-taat verkeert in slechte staat. Daaromheeft Rijkswaterstaat bij de gemeenteEemsmond een sloopvergunning voor het

bruggetje aangevraagd. Ida Wierenga,vrijwillig molenaar van de Goliath laat ditniet op zich zitten. Met spandoeken en hetuitdelen van pamfletten heeft zij het be-lang van het bruggetje onderstreept en zogeprobeerd om tot het behoud, c.q. hetherstel ervan te komen.

Biotooprapport molen Havelte

Op dinsdag 2 juli kreeg wethouder DeHaan van de gemeente Westerveld vanuitde Molenstichting Drenthe een biotoop-rapport voor de molen van Havelte aan-geboden. De conclusie stemt somber. Veelhoge bomen rond de molen maken niet al-leen het malen vrijwel onmogelijk, maarnemen ook het gezicht op de molen weg:van enige afstand is hij niet meer te zien.Wethouder De Haan zei er alles aan tedoen om molen te kunnen laten draaien.Er is in de afgelopen jaren veel geïnves-teerd in de molen, eigendom van de Stich-ting Havelter Molen. De slechte biotoopzou het effect van deze inspanning vooreen groot deel sterk reduceren.

Molen in huis

Tot 1937 deed een watermolen dienst inhet waterschap Matsloot Roderwolde, eenvan de weinige watermolens in Drenthe.Het was een Gronings aandoende molenmet zelfzwichting en een vijzel. Nu stond de

Op zaterdag 14 september om ongeveerelf uur is het schaalmodel (1:3) van polder-molen De Eendracht op het onlangs vol-tooide fundament worden geplaatst. Hetachtkant en de kap staan al enige tijd ge-reed achter het molenaarshuis. Onlangs isde houten schroef geplaatst en afgesteld.De plaatsing van de molen is gesponsorddoor de fa. Beving, Grootegast en De With,Lutjegast. De kap en het achtkant zijn opeen wagen van fa. De With uit Lutjegastworden geplaatst met behulp van een mo-biele kraan van de fa. Beving uit Groote-gast. Vervolgens zijn deze onderdelen naarhet moerasgebied in ontwikkeling gere-den, waarna de plaatsing is gevolgd. Deroeden zullen volgend voorjaar worden ge-stoken. De aanleiding om met dit bouwproject tebeginnen kwam, zoals zo vaak, door eensamenloop van omstandigheden. Het planom eens een molen te bouwen was er wel,maar tot de uitvoering daarvan was nogniet gekomen.Echter, in 1998 werd een bestaande mo-delmolen verkregen van de erven van deheer Postma te Sebaldeburen. Deze molenwas erg aan onderhoud toe en bovendienraakte een roede tijdens het transportzwaar beschadigd doordat er een auto te-

Sebaldeburen: plaatsing modelmolen

Het transport van demolenromp in Sebalde-buren (foto H. Berends).

De romp met de kap ophun plaats (foto H. Be-rends).


MOLENSACTUEEL

genaan reed. Nadat de kap van deze 3meter hoge molen was gehaald, werd dui-delijk dat er wel heel veel vernieuwd zoumoeten worden. Daarom is besloten omeen volledig nieuwe molen te bouwennaar voorbeeld van de poldermolen DeEendracht te Sebaldeburen.In het voorjaar van 1999 werd met de kapvan de replica begonnen. Het achtkantvolgde in 2000 en de schroef en enkele an-dere onderdelen werden in 2001 gemaakt.Alle onderdelen zijn nagemaakt op eenschaalgrootte van 1 op 3 van de polder-molen De Eendracht. Ook werd zoveel mo-gelijk de in de molenbouw oorspronkelijkgebruikte houtsoorten aangehouden. Zo ishet achtkant van Amerikaans grenenhouten hebben de tandwielen iepen velgen eneikenhouten kruishouten, terwijl de kam-men van pokhout of essen zijn gemaakt.De houten vijzel heeft een diameter van 46cm en drie gangen. De lengte is 3, 30 me-ter, de spoed 0,58 cm, terwijl de opvoer-hoogte 0,90 – 1,10 meter is.De modelmolen heeft zelfzwichting en eenvlucht van 7,10 m. Hij is met riet gedekt.Deze werkzaamheden werden uitgevoerddoor de fa. Kleinjan & V.d. Vegt uit hetOverijsselse Den Ham. Het waren dezelfderietdekkers die ook De Eendracht vannieuw riet hadden voorzien in 1994.Bij de start van het bouwproject was nogniet duidelijk waar de molen geplaatst zou

moeten worden. Het eigen terrein was hier-voor niet direct geschikt. Door ruilverkaveling werd een aangren-zend stuk grond, welke voor 1970 ook bij demolen hoorde, aan de agrarische bestem-ming onttrokken en aan de gemeenteGrootegast toebedeeld. Over een ge-deelte van deze grond is een recreatieffietspad aangelegd. Het resterende deelleent zich uitstekend om als moerasgebiedte worden ingericht. De modelmolen zouhierin een functie kunnen hebben als wa-teropvoerwerktuig. Dit plan werd nader uit-gewerkt en bij de gemeente Grootegastingediend. Het college reageerde positiefen steunt deze ontwikkeling, omdat dit eenaanvulling kan betekenen op de recre-atieve beleving van de fietsers.In juni van 2002 werd door de gemeenteGrootegast een bouwvergunning afgege-ven, waarna het fundament in de zomervan 2002 kon worden gemaakt. De roedenzullen in de winterperiode worden afge-maakt. Alle werkzaamheden vinden plaatsin vrije tijd en voor eigen rekening.Het ligt in de bedoeling het molentje in hetvoorjaar van 2003 maalvaardig klaar tehebben. Het gaat dan het, nog af te gra-ven, weiland onder water zetten en hou-den, zodat hier een moerasgebied zal ont-staan. Over het afgraven vinden nog be-sprekingen plaats met het WaterschapNoorderzijlvest c.a. Henk Berends.

De molen van Havelte.

molen dan ook bij de provinciegrens nietver van de Hooiweg in Roderwolde. De in1853 gebouwde molen werd op 27 no-vember 1937 voor afbraak verkocht aanAaldrik Jager uit Sappemeer, handelaar inafbraakmaterialen voor de lieve sommavan 187 gulden. Zo verdween de molen uithet polderland, al staat het molenaarshuiser nog.

In Sandebuur bij Roderwolde stond eenboerderijtje en de bewoners, de familieLubbers, wilden kort voor de oorlog de be-staande schuur vervangen door een gro-tere. Waarvoor zij het houtwerk van de mo-len gebruiken. Het boerderijtje, Sandebuur20, wordt nu bewoond door Harry Boerma,oud-consulent van de RDMZ. Hij onder-kende de achtergrond van de balken inzijn huis. Zo zijn zowel achtkantstijlen als le-geringsbalken verwerkt. De molen vanMatsloot-Roderwolde leeft zo nog door, vrij-wel onbekend en een klein beetje bemind.Het zal niet de enige molen zijn die zo nogin gedegenereerde vorm voort bestaat.Met een beertje geluk kan men op papieren met een p.c. de oorspronkelijke molenreconstrueren, zoals Robbert Verkerk datdeed met de onderdelenleverancier voorde molen van Rijkevoort in Molinologie2001-15.

Standerdmolen voor Zwolle???

Stichting Levende Stadsgeschiedenis inZwolle is aan het lobbyen voor het levendmaken van de stadsgeschiedenis. Als op-kikker voor de binnenstad is het volgendebedacht. Maak de overkluisde AA op deMelkmarkt weer open, bouw een replicavan een hijskraan en bouw een standerd-molen op het Rodetorenplein. Inmiddelszijn ze aan het uitzoeken wat een en anderkost en hoe de Zwolse standerdmolens erhebben uitgezien. Opmerkelijke plannen,

waarbij de molen een sluitpost is. Iedereenis overtuigd van de slechte biotoop ensommigen willen bij voorbaat een motor in-bouwen. Dat gaat natuurlijk veel te ver. Lie-ver zouden we De Hersteller hersteld zien...Mark den Boer.

Passiebloemnieuws

De restauratie van het fundament van devoorslag van de oliemolen De Passiebloemin Zwolle is hersteld. Saillant detail is dat vande vijf stuitblokken er in 1985 vier vervangenzijn. Het ene blok dat is gebleven is ook nu,wegens uitzonderlijke kwaliteit, weer ge-handhaafd. Op het eind droeg dit blok,dat onder de stamperpotten stond, het ge-hele voorslagblok. Als enige was dit stuit-blok geplaatst op twee oude blauwe mo-lenstenen (wolfjes) waarvan er nu één inde fundering is opgenomen. Voor latereonderzoekers ligt de andere te wachten inde kruipruimte... Aangezien het voorslag-blok weer is rechtgezet is de positie van hetlaad t.o.v. de wentelas iets veranderd het-geen betekent dat alle stamper en heivuis-ten alsmede de schorttouwen en de han-geniersblokken moeten worden afgesteldom een lichte bediening te waarborgen.Verder is de brandgevaarlijke verlichting,met gloeilampen van 200 Watt, vervangendoor stof- en waterdichte armaturen.Naast het brandgevaar was de oude ver-lichting ook nog erg verblindend en veelfotografen hebben zich in deze lampen


MOLENSACTUEEL

vergist. In combinatie met wat indirecte TLverlichting hopen we tot een beter afge-wogen verlichtingsplan te komen alhoewelwe te maken hebben met een zeer uitge-knepen budget. We hopen in samenwer-king met de electricien proefondervindelijktot een goede opstelling te komen. De onderhoudsavonden beginnen hunvruchten af te werpen. Alle nieuwe men-sen zijn inmiddels niet nieuw meer en wetenwat er van hun verwacht wordt. Dat ge-beurt nu ook omdat mensen weten wat zekunnen doen. Het gevlucht is inmiddelsgrotendeels in de lijnolie gezet en dat zieter schitterend en stoer uit. Ook is de molenal een stuk schoner dan voorheen.Het erf van de molen is opnieuw ingericht.Het ziet er mooi uit, al hebben we nog eenaantal praktische bezwaren ontdekt. Vol-gens de stratenmakers kon een regenpijpwel Ìn het zand eindigen en is kennelijk ven-tilatie onder de molen volstrekt overbodig...Voorlopig is de plannenmakerij van het sta-dion weer terug bij af en wordt het zoveel-ste haalbaarheidsonderzoek gestart. Hiermoet de vinger aan de pols gehouden blij-ven worden al heeft de verantwoordelijkewethouder in april nog verzekerd dat erniets te vrezen was. Ten Noordwesten vande molen is het voormalige fabrieksterreinleeggeschoven. De sloop is versneld uitge-voerd omdat er in de verlaten gebouwenvaak brand werd gesticht. Het doel, hetbouwen van een woonwijk, komt nu echtin zicht. ‘Uiteraard’ wil de projectontwikke-laar te hoog bouwen en hebben wij daarbezwaar tegen. Hierover wordt nog verderonderhandeld. Mark den Boer.

Nieuwe kap voor de molen vanHarskamp

In 1945 schoten Canadese troepen het ge-vlucht kapot van de korenmolen van Hars-kamp. De molen sleet vervolgens tientallenjaren lang zijn bestaan als kale romp. In1983 kocht G. de Geit molen met de be-doeling om de molen te herstellen. Op 8maart 1985 kreeg de molen een nieuwekap en later kwamen er ook wieken, al vol-deden beiden niet bepaald aan de tradi-ties van de Nederlandse molenbouw-kunde. De molen zelf werd ingericht als wo-ning. Later kam er bij de molen een zalen-centrum. In 1988 kochten Gerrit en JannieVerweij de molen. Zij begonnen in de zalenbij de molen een partycentrum, Partycen-trum De Molen. Ook kwam er nu een cam-ping bij plus een aantal pensionkamers/ -overnachtingsmogelijkheden. Een aanne-mer uit Harskamp vervangt deze zomer dekap van de molen. De nieuwe kap krijgtweer een rietdek, net als de oorspronke-lijke, voor de oorlog.

Meer wind voor de Werklust inOeneDe landelijke rust in het Veluwse dorpjeOene werd op vrijdag 11 juli ruw verstoorddoor twee grommende kettingzagen dieniets heel lieten van een rij (te) hoge popu-lieren ten noordoosten van de molen. Deze

mooie biotoopverbetering is hopelijkslechts de eerste stap op weg naar eenmolen die op alle windrichtingen kandraaien, die van grote afstand reeds is tezien en waarvan het belang van vrije wind-vang door de dorpsbewoners wordt on-derkend. De molen werd in 1984 eigendom van eenstichting die hem liet restaureren. Ten noor-den van de molen staat een schuur diebijna twee meter hoger is dan de stelling.Hierdoor kan de molen op het noordwes-ten en het noordoosten niet draaien. Ietsverder naar het noorden staat een siloge-bouw tot askophoogte. Dus altijd als wehet over windbelemmering hadden kekenwe naar die gebouwen. Gevolg was datwe aanvankelijk geen oog hadden voorwat er achter onze rug gebeurde. Dekleine boompjes groeiden en geleidelijkwerd de molen ingesloten door hinderlijkgeboomte. Ten zuiden werden kortelings zelfs drienieuwe eiken geplant op de enige vrijehoek die over was. Vanuit de stichting wasverzuimd om de kersverse bewoners in telichten over de belangen van de molen.Door die ervaring wijs geworden beslotenwe om onze kans waar te nemen toen dewoning ten oosten van de molen te koopkwam. Na enig praten kreeg we voor el-kaar dat we de 58 populieren die honderdmeter verderop stonden mochten kappen.Op voorwaarde dat we de vergunningen,het omzagen en het afvoeren van de bo-men geheel voor onze rekening zoudennemen. Tot ons geluk bleek dat populieren dielangs landbouwgrond staan zonder ver-gunning gekapt mogen worden. Voor hetbewuste gebied wordt overigens eennieuw bestemmingsplan voorbereidwaarin een molenbeschermingszone zalworden opgenomen (voorschrift van deProvincie). Bij de gemeente hebben weaangevoerd dat het nieuwe bestemmings-plan zoveel mogelijk moet stroken met dewerkelijke situatie. Dit bleek een schot in deroos. Er werd ons geen strobreed in de weggelegd. Kortom, we mochten zagen…De ongelijke strijd was kort en hevig. De

De molen van Oene met ervoor deverzaagde peppels (foto M. den Boer).

windrichting was goed, de zagen warenscherp en binnen 51 minuten gooiden allebomen het bijltje erbij neer. Het is wonder-baarlijk wat twee vastberaden mannenmet een kettingzaag kunnen uitrichten. Hetverwerken van de stammen was wat meerwerk, maar aan het einde van de dagkwam er een loonwerker met een versnip-peraar. Wat een geweldige machine.Stammen tot 20 centimeter verdwenenzonder een spoor achter te laten. Het wasalsof de wind het voelde. De volgendedag kwam hij dapper en ongehinderd uithet oostnoordoosten aanwaaien. Het wasgeweldig. M. den Boer.

Geen gemeentelijke steun voormolen Doesburg

De stadskorenmolen van Doesburg werdop 15 april 1945 opgeblazen. Sinds enigejaren zijn er in het IJsselstadje mensen actiefom te komen tot de bouw van een opvol-ger, zij het niet op de plaats van de ver-woeste voorganger (zie Molenwereld 1999-7-148; 2000-10-203; 2001-10-245 en 2001-12-308). De bouwkosten worden geraamd op680.000 euro. Het gemeentebestuur heeftnu de Stichting Doesburgse Stadsmolen la-ten weten, dat men geen bezwaar heefttegen de bouw van een nieuwe molen,maar dat men op voorhand geen grondnoch een financiële bijdrage wil schenkenvoor de bouw van de molen, aangeziende gemeente de bouw van de molen niettot haar prioriteiten rekent. Dat maakt hetvoor de stichting er niet gemakkelijk op,aangezien de praktijk leert dat een derge-lijk enorm bedrag niet eenvoudig uit parti-culiere bronnen te verkrijgen is.

Etten: Napoleon in de Strik

Voor de molen in het Gelderse Etten is geldnodig. Tegen deze beltmolen is een grotestenen loods aangebouwd, die het oor-

De molen De Witten in Etten met er-voor de te slopen schuur (foto P.Grund 1978).


MOLENSACTUEEL

spronkelijke uiterlijk flink schaadt: hoger dande belt en de oorspronkelijke inrit in de beltaan het zicht onttrekkend. Ter plaatse wilmen nu de oorspronkelijke situatie herstel-len: de schuur slopen, de originele ingangherstellen en een kleinere schuur in deoude vorm herstellen. Daarmee is een be-drag van ongeveer 50.000 euro gemoeid. Om aan geld te komen organiseert de Et-tense Molenstichting eind mei volgend jaareen openluchtblijspel op het plein voor deoude kerk in het dorp: ‘Napoleon in deStrik’. Het openluchtspel gaat over een ver-meend bezoek van Napoleon aan hetdorp in 1811, waar Napoleon dan een af-faire met ‘Taarten Trien’ gehad zou heb-ben. De Strik is de naam van de straatwaaraan de molen De Witten in 1861 werdgebouwd. De kosten van de uitvoering raamt men op15.000 euro. Die kosten wil men afdekkendoor sponsoring zodat de opbrengsten vande kaartverkoop geheel ten goede aande molen komen. Men rekent in Etten opzeker drieduizend bezoekers. Aan het blijspel nemen diverse verenigin-gen en stichtingen deel zoals de toneelver-eniging en het Ettens mannenkoor.

Doorstart Wijnveen

Het van oorsprong Voorthuizer molenma-kersbedrijf Wijnveen heeft heel oude pa-pieren en is een van de bekendste molen-makerijen van Nederland geweest. Het be-stond al in 1795. Rond 1900 heeft Wijnveenveel korenmolens in het Gelders-Utrechtsegrensgebied gebouwd, waarbij de Oostza-ner molensloper Gebr. de Boer ‘hofleveran-cier’ was. Toen maalderijen en later meng-voederfabrieken het maaltoneel meer enmeer gingen beheersen sloeg ook Wijn-veen het pad van de moderne techniek in.Toch bleef men daarnaast nog vrij langwindmolenwerk doen en speelde eengrote rol in het ‘verbeteren’ van windmo-lens zoals dat in de jaren dertig van de vo-rige eeuw opgeld deed. Zo was het bedrijfgespecialiseerd in het aanbrengen van Bi-lauwieken. In Nederland kreeg het Tech-nisch Bureau voor Maalderij en Meelfabri-cage van J.H. Rijnenberg de licentie voorde patenten van Bilau. Rijnenberg wasevenmin als A.J. Dekker molenmaker envandaar ook dat hij de werkzaamhedenuitbesteedde, voor de Bilau-wieken was ditaan Wijnveen. Het boek Wieksystemen vanG.J. Pouw laat hierover een steekje vallen.Na de oorlog liet Wijnveen het werk aanwindmolens vallen en concentreerde menzich op het werk voor de mengvoederfa-bricage. Het verhuisde van Voorthuizennaar Ede en werd Wijnveen Ede b.v. Hetwas op zijn terrein een gerenommeerd be-drijf met 85 man personeel. Helaas werd op5 april het faillisement uitgesproken van-wege problemen met de bouw van vis-voerfabrieken in Noorwegen. Toch kwamhet tot een doorstart. De nieuwe investe-ringsmaatschappij Citadel Enterprise bvnam recent Wijnveen over en het wordt nuvanuit Rheden voortgezet in afgeslanktevorm met 25 man personeel.

Herbouw Puurveense Molen laatnog op zich wachten

Op 24 februari 1964 ging de PuurveenseMolen in Kootwijkerbroek in vlammen op.Herbouwplannen liepen op niets uit, maarde wens bleef in ‘Kootjebroek’ leven. In1989 werden er opnieuw plannen ge-smeed. Die kwamen in een stroomversnel-ling doordat men in 1992, tien jaar geleden,de hand wist te leggen op de molen DeVrees in Winterswijk. Deze molen werd toengedemonteerd en naar Kootwijkerbroekgebracht. Alles leek zich voorspoedig teontwikkelen, ook omdat de gemeente Bar-neveld zich heel positief opstelde. Er wordteen mooie plaats voor de molen gevon-den, niet ver verwijderd van zijn in 1964 af-gebrande voorganger. Helaas tekenen ag-rariërs bezwaar aan omdat zij vrezen voorconflicten uit de toeristische hoek (klachtenover stank). Dat betekent dat er eennieuwe plaats gezocht moet worden. Hetgemeentebestuur denkt daarbij aan dezuidwestkant van Kootwijkerbroek. Al metal is dit een zaak van lange adem. Van-daar, dat het gemeentebestuur de molenniet heeft aangemeld voor hert PRUP (Pro-vinciaal Restauratie Uitvoeringsprogramma2002-2007, maar wel voor dat van 2003-2008. Het geduld in Kootwijkerbroek wordtwel zwaar op de proef gesteld.

Herstel Putter stoomgemaal

De Veluwe zal men niet snel associëren metpoldermolens en -gemalen. Toch hebbenze, zij het aan de randen, wel degelijk be-staan. Sterker nog het stoomgemaal Her-tog Reijnout van de polder Arkemheem bijNijkerk behoort bij de laatste stoomgema-len die in bedrijf zijn geweest. Gelukkig be-staat het nog. Het kan zelfs nog steedsfunctioneren, niet alleen voor demonstra-tie, maar het blijkt in tijden van groot wa-terbezwaar nog steeds zijn mannetje tekunnen staan. Minder bekend is dat nietver van de hertog Reijnout nog een com-pleet stoomgemaal staat; ook een gemaaldat nog heel lang als stoomgemaal in be-drijf is geweest; tot 1971 toe: een der laat-sten der Mohikanen. De Putterpolder kreeg elf jaar na de Nijker-kerpolder zijn windmolen; in 1874. De mo-lens blijken niet in staat het water in de pol-der Arkemheem in de hand te houden. In1882 krijgt de Nijkerkerpolder zijn Hertog Rei-jnout , terwijl in 1885 de molen van de Put-terpolder wordt vervangen door het ooknog steeds bestaande stoomgemaal.Beide gemalen zijn ontworpen door het in-genieursbureau Van Hasselt & De Koning(nu als Haskoning te Nijmegen gevestigd).In 1980 verkocht het waterschap het Puttergemaal aan een particulier, de heer Vander Klok, die het met zorg bleef omringen.Sinds het jaar 2000 wordt er aan restauratiegewerkt. Een grote tegenvaller was de af-keuring van de ketel die uit 1912 dateert.De oorspronkelijk 14 mm dikke wand bleekop sommige plaatsen nog maar 4 mm tezijn. Gelukkig vond men in ‘s-Gravenzandeeen bruikbare ketel uit 1949, de laatst ge-

bouwde ketel van die soort in Nederland.Sinds maanden werken vrijwilligers vrijweliedere woensdag aan het herstel van hetgemaal. Er is nog een lange weg te gaan,maar men hoopt het stoomgemaal in 2006weer onder stoom te hebben.

Sloopvergunning aangevraagdvoor molenromp Renkum

Eigenaar W. Roosenboom heeft bij de ge-meente een sloopvergunning aange-vraagd voor de romp van zijn molen aanMolenweg 53. De Renkumse Hoop werd in1853 gebouwd als beltmolen, maar verloortijdens het noodweer op 2 oktober 1910 zijngevlucht. (Diezelfde dag overkwam DeOude Molen in Wijchen dit ook; daarbij wa-ren twee doden te betreuren.) De molenwerd hersteld. Een paar jaar later, in 1924werd de molenromp vier meter verhoogd

De molen van Renkum, schitterendvoorbeeld van een aan een verslech-terde biotoop aangepaste molen.

vanwege windbelemmering als gevolgvan oprukkende bebouwing en beplan-ting. Zo bleef de molen als baliemolen tochin bedrijf. In september 1944 fungeerde deRenkumse molen als oriëntatiepunt voor depiloten in verband met de luchtlandingenvoor de operatie Market Garden (Slag omArnhem). Bij de daaropvolgende oorlogs-handelingen wordt de molen zwaar be-schadigd en vervolgens in 1945 onttakeldtot kale romp. In 1988 stelt de provincieGelderland de molen onder bescherming,terwijl in 1991 de gemeente Renkum demolen op de gemeentelijke monumenten-lijst plaatst. In januari 1992 vraagt een plaat-selijke werkgroep plaatsing aan op de rijks-monumentenlijst. Dit verzoek wordt om on-begrijpelijke redenen in maart 1993 afge-


MOLENSACTUEEL

wezen (zie het artikel ‘De molen in Renkumen (on)begrijpelijk (on)beschermde mo-lens’ in De Molenaar 1993-36-983).De heer Rooseboom, de vierde generatieRooseboom die eigenaar is van de molen,heeft nu in de molen een dierenspeciaal-zaak. Hij vindt de molenromp bouwvalligworden en zelfs een gevaar worden voorde omgeving. Daarom wil hij de molen-romp op zijn minst voor een flink deel slo-pen. Dat zou dan wel eens het begin vanhet totale einde kunnen zijn. De gemeen-telijke monumentencommissie heeft voorde sloopvergunning een negatief adviesuitgebracht aan het College van B&W.Toch, al zou de molenromp blijven staan,lost het de problemen niet op, noch voorde molen, noch voor de eigenaar. Het zoute wensen zijn, dat de in 1993 afgebrokenlijn weer opgepakt kon worden. Dat kan al-leen maar als alle betrokken partijen con-structief samenwerken. De molen van Ren-kum en daarmee Renkum zelf is dit zekerwaard.

Nieuwe eigenaar molenmakers-bedrijf

Het bouwbedrijf Groot Roessink v.o.f. inVoorst, de lezers van dit blad beter bekendals molenmaker, is recent overgenomendoor de Koninklijke Woudenberg Ameidebv, een bekend en gecertificeerd restaura-tiebedrijf (niet dezelfde Woudenberg dieeigenaar is van het molenmakersbedrijf DeGelder). Groot Roessink legt zich pas sinds 1975legde het zich toe op het molenmakers-werk. De aanleiding daarvoor was een ad-vertentie van een molenmaker in de regiodie stopte met zijn werk en zijn gereed-schappen te koop aanbood. Frits GrootRoessink reageerde en bleek vrij snel ‘ge-pakt door het molenwerk. Het werkgebiedvan de onderneming ligt hoofdzakelijk inOverijssel, in het bijzonder in de IJsselstreek.Eind jaren zeventig droeg Frits de onderne-ming geleidelijk over aan zijn zoon Gerrit.Gerrit Groot Roessink is commercieel direc-teur, terwijl Ben Arendsen de technische za-ken in zijn portefeuille heeft. Dit jaar kendede Vereniging Hollandsche Molen het be-drijf het Certificaat van Verdienste toe (zieMolenwereld 2002-5).Na de overdracht van Groot Roessink aanWoudenberg heeft de heer G.W. GrootRoessink ervoor gekozen om terug te tre-den als directeur. Bouwbedrijf Groot Roes-sink en Koninklijke Woudenberg komen inoostelijk Nederland nu onder de gezamen-lijke leiding van de heren B. Arendsen en R.Bossenbroek. De heer Groot Roessink heeftop 19 september via een receptie in Res-taurant Pijnappel in Klarenbeek afscheidgenomen, waarbij men tevens kennis konmaken met de nieuwe directie.

Laat De Nachtegaal eindelijkeens zingen!

Al een kwart eeuw wordt er in Heemstedegepraat over restauratie van de in de zo-

mer van 1936 onttakelde molen De Nach-tegaal in Heemstede. Het binnenwerk, driekoppel stenen met een ijzeren spoorwiel,bleef nog tot 1946 in de molen. De ruim tien jaar geleden stilgelegde meel-fabriek van Höcker, een der laatste kleinerevan Nederland, is thans in gebruik is alsruimte voor kunstenaars. Molen en fabriekvormen een heel harmonieus industrieelcomplex, wellicht het mooiste voorbeeld inNederland van een molen die uitgroeidetot meelfabriek. Een jaar of vijf geleden isde molen wel op de rijksmonumentenlijstgezet, maar de fabriek niet. Mede-eige-naar Höcker denkt aan een woon-werkbe-stemming voor de fabriek. Op dit momentgebeurt er niets, maar de staat van onder-houd vraagt dringend om handelen. Infeite zitten de gemeente en de eigenaarop elkaar te wachten. Het is te hopen dater na 25 jaar praten en kijken iets gedaanwordt.

Licht in het donker voor De OudeMolen in Wijchen?

De Oude Molen in Wijchen en zijn mole-naar, Rolf Klip, hebben veel te leiden vande aanwezigheid van een ‘hangplek’ bijde molen. ‘Ledigheid is des duivels oorkus-sen’ blijkt ook daar niet ver bezijden dewaarheid. Nadat aanvankelijk de zaakvanaf de kant van het gemeentebestuurnogal gerelativeerd, om niet te zeggen ge-bagatelliseerd, werd zorgde het letterlijk enfiguurlijk erop gooien van de vang vooreen kentering, zeker nadat Klip weigerdeverder zo te draaien (zie Molenwereld

2001-2-34, 2002-5-129 en 2002-7-192). Een van de voorgestelde maatregelen washet verlichten van de molen met schijnwer-pers; niet alleen tegen vandalisme, maarook voor het mooi. Volgens wethouder Ke-ser zou men dan wel, wat hij noemde, ‘huf-terbestendige’ verlichting moeten wordenaangebracht en juist dat bleek, met 12.000euro, te duur. Nu uit de particuliere hoek fi-nanciële toezeggingen zijn gedaan komthet wel in het bereik van de mogelijkhe-den. Of het een einde maakt aan de ver-nielingen is vers twee. Verder is ook de gemeentelijke ambtenaarvoor openbare orde en veiligheid bezigmet de kwestie om greep op de situatie tekunnen krijgen.

Twiskemolen: de windbelemme-ring wordt opgegeten

Al enige jaren wonen wij, Mirjam Vos en Ro-bert-Jan Prins, op de Twiskemolen bij Land-smeer. Deze molen had de jaren daarvoornauwelijks meer gemalen en daardoor washet onderhoud aan zowel molen als om-geving in het slop geraakt. Inmiddels is demolen grotendeels ‘bij’; dat wil zeggen:nieuwe windpeluw, vier nieuwe fokken,roeden doorhijsen, vijzel inkorten (!) en ein-deloos veel kleine dingen, zodat de molenweer prachtig maalt.Naast het werk aan de molen, zijn wij Ne-derlandse Landgeiten gaan houden. Dezedieren passen bij een monument, het is eenzeldzaam huisdierras. Belangrijker is dat zelief, leuk en mooi zijn en dat ze takken, bo-men en struiken eten. Op een gebied van1,8 ha ten zuidwesten van de molen looptnu een groep van 12 stamboek— landgei-tenbokken, die daar de enorm hard groei-ende wilgen in toom moeten houden. Entot nu toe met succes. Er wordt gewerktaan uitbreiding van het project...Robert-Jan Prins.

De Nachtegaal in Heemstede met er-achter de stilgelegde meelfabriek, eenprachtig voorbeeld van een klassiekemolen die uitgroeide tot een kleine,maar moderne meelfabriek; een en-semble dat zeldzaam in zijn soort is.

Geiten aan het ‘werk’ bij de Twiskemo-len; goed voor een biotoopprijs? (fotoR.J. Prins).


MOLENSACTUEEL

Verzekeringsproblemen bij DeNieuwe Molen in Veenendaal

Volgens een krantenbericht zouden verze-keringsmaatschappijen het oneens zijnover de vraag wie verantwoordelijk is voorde schade die aangericht werd bij het ver-ongelukken van De Nieuwe Molen in Veen-endaal op 9 maart. Er zijn dan ook heel watpartijen in het geding: de voornaamste zijn:- de Stichting De Utrechtse Molens als eige-naar van de molen;- vrijwillig molenaar Gerard Schoumans vande molen;- de gemeente Veenendaal als eigenaarvan het molenhuisje;- de bewoners van het molenhuisje, hetechtpaar Zwart.Volgens het bewuste bericht zou een ver-zekeringsexpert voor de gemeente deschuld bij de vrijwillige molenaar hebbenneergelegd. Nu kan de gemeente dit na-tuurlijk alleen doen voor de schade aanhet huis en die liegt er niet om. Daarnaast iser nog de schade aan de molen en die isnog groter. Als inderdaad de molenaar juri-disch (!) schuldig wordt verklaard en daar-mee aansprakelijk is voor de schade aanhet huis, dan heeft dat waarschijnlijk ookconsequenties voor de schade aan demolen.De kwestie is allesbehalve opgelost, maareen ding is wel duidelijk, staat als een paalboven water: Een vrijwillig molenaar kanaansprakelijk gesteld worden voor scha-den van enorme omvang. De vraag is of zo’n schade die, zoals inVeenendaal, in de tonnen loopt past bin-nen de verzekering van de vrijwilliger (maxi-mum-dekking!), hetzij via het Gilde van Vrij-willige Molenaars en/of een persoonlijkew.a.-verzekering van de molenaar. Alsbeide in het geding zijn, in hoeverre sluitenze elkaar uit of in hoeverre overlappen zeelkaar? Iedere vrijwillige molenaar doet ergoed aan dit heel goed na te gaan, op zijnminst door zijn polissen te raadplegen en bijtwijfels contact opnemen met de verzeke-raar. Volstaan met ‘Het zal wel goed zitten’kan enorme problemen opleveren.

Sloop blauwselfabriek in Westzaan

De blauwselfabriek aan de J.J. Allanstraatin Westzaan zal waarschijnlijk binnen niet alte lange tijd worden gesloopt in het kadervan een nieuwbouwplan. De fabriek is inmeer dan een opzicht een historischeplaats, want het gebouw heeft een ge-schiedenis van drie eeuwen, want in 1701stichtte een compagnie de blauwselmolenDe Blauwe Hengst. In 1825 wordt de stijfsel-fabrikant Cornelis Avis de enige eigenaar.Hij laat in 1833 bij de molen een stoomma-chine plaatsen: de allereerste in de Zaan -streek. In 1836 nemen zijn twee zoons eneen zwager het bedrijf over voor 20.000gulden, toen een enorm bedrag. Ondanksde aanwezigheid van de stoommachineblijft men ook nog zeventig jaar (!) gebruikmaken van windkracht. In 1849 werd op zijn plaats een andereblauwselmolen gebouwd, met de uit As-sendelft afkomstige papiermolen Het Wel-varen. In 1907 wordt deze molen gesloopten als korenmolen in Ouderkerk a/d Amstelherbouwd. Avis was de enige fabrikant in Nederlanddie blauwsel maakte voor verffabrieken,papierfabrieken, suikerraffinaderijen enwasse rijen. Tachtig procent van de produc-tie werd geëxporteerd. Eind jaren zestigmoest het bedrijf zijn deuren sluiten, waarnahet fabriekscomplex voor diverse doelein-den werd gebruikt; al met al wat mennoemt een historical site in de Zaanstreek.

Stichting Uitgeester en AkersloterMolens dertig jaar

In augustus bestond de Stichting Uitgeesteren Akersloter Molens dertig jaar. De Stich-ting ontstond naar aaneiding van het ver-branden van de molen De Kat van de pol-der De Zien op 7 september 1971. Dankzijde inspanningen van de stichting kon dezemolen toch herbouwd worden met de bo-venbouw van de al vele jaren gedemon-teerd liggende zaagmolen Ons Genoegenuit Alblasserdam. Anders was De Kat nooitmeer herrezen.

Blauwselmolen Het Welvaren in West-zaan met de fabrieksschoorsteenpijpvoor de eerste stoommachine in deZaanstreek.

In 1978 ging de molenwerkgroep van Aker-sloot in de stichting op. Ook hier lukte hetweer om een molen met niets uit de grondte tillen: d’ Oude Knegt. Dubbel tragischwas daarom de brand die de molen tijdensde jaarwisseling van 2000/2001 in de aslegde. Als alles volgens plan verloopt zaldeze herbouwde molen tijdens de Natio-nale Molendag van 2004 weer kunnen ma-len, zelfs historisch meer verantwoord danzijn voorganger. Daarnaast is de stichtingook actief betrokken bij het beheer van an-dere molens in de gemeente. Sinds 1974spant de stichting zich ook in voor de bouwvan een paltrok in Uitgeest als eerbewijsaan de uitvinder van dit molentype, Cor-nelis Cornelisz. door Leeghwater ‘een boervan Uytgeest’ genoemd.

Molen Goudswaard hersteld

De molen van Goudswaard leed aan fun-deringsproblemen (zie Molenwereld 2001-5-123). Dit probleem is nu opgelost door hetaanbrengen van een betonnen ring rondde molen. Daarbij is het niet gebleven. Hetbovenwiel kreeg nieuw vangstukken. Te-vens maakte molenmaker Johan Hoefkensuit Middelburg een nieuwe baard. Diekreeg niet het model van zijn directe voor-ganger, maar men greep op basis van fo-to’s terug op het model van de baard zo-als die omstreeks 1900 was. Waarschijnlijk isdeze oude baard omstreeks 1910 vervan-gen door een baard van een ander mo-del. Verder is ook het metselwerk van deromp op verschillende plaatsen gevoegd.Verder wil vrijwillig molenaar Van Kaam nogeen klein museum maken, met name overde molens in de Hoeksche Waard, in eengebouwtje bij de molen.

Molens Moerkapelle niet op gemeentelijke monumentenlijst

Recent stelde de gemeente Zevenhuizen-Moerkapelle haareerste gemeentelijkemonumentenlijst vast. Tot verbazing van ie-dere molinoloog zijn de molenstompen vande polder De Honderd morgen daarin nietopgenomen. Het gaat om een bijzondergeheel, want, uniek, alle zeven molens van

De constructie van de ondertoren vanmolen No.5 van De Honderd Morgenbij Moerkapelle.

MOLENSACTUEEL


deze polder zijn als stomp bewaard geble-ven, zodat het beeld van een grotere mo-lenpolder nog heel goed herkenbaar is.Het is wel genoemd het Kinderdijk van demolenstompen, refererend aan het molen-complex Kinderdijk, nu werelderfgoed.Ook de afzonderlijke molens wijken in talvan opzichten af van wat gangbaar is.Daarvan is nog heel veel terug te vindenzoals de molens met het scheprad aan de‘verkeerde’ kant of het bijzondere tussen-boezemstelselDe gemeente Moerkapelle heeft voor degemeentelijke herindeling het bijzonderekarakter van dit molencomplex wel onder-kend getuige de in 1990 uitgekomen nota‘Het bestrijden van een gruwelijk vanda-lisme’, waarin niet alleen het bijzondere enwaardevolle karakter van dit molencom-plex wordt onderstreept maar ook dat vande afzonderlijke molens. Tevens worden erlijnen in uitgezet naar de toekomst. Helaasliepen de plannen na de gemeentelijkeherindeling spoedig dood.Inmiddels is er zelfs nog meer boven tafelgekomen aan historische bijzonderheden.Zo heeft wipmolenkenner ing. Jan den Bes-ten uit Loenen al eerder op grond vantechnische details erop gewezen dat detoren van de wipmolen waarschijnlijk de al-leroudste van Nederland is. Archiefonder-zoek van de heer L. v.d. Bos uit Rotterdamblijkt dit te staven. Tijdens de Sint Victors-schouw op 22 oktober 1622, zo vond hij, ge-ven de hoogheemraden van Schieland deschout en ambachtsbewaarders van deWildeveenen consent dat zij ‘sulle en mogedoen setten en stellen een wipwatermolen(...) om haer overich water (...) te mogen

De vijzelgang van De Honderd Mor-gen. De voorwaterloop van de wip isde ‘bron’ van de Rotte.

uytmalen op de Rotte’. De nog bestaandeondertoren van deze wip is daardoor hetoudste bouwwerk van Moerkapelle, alsenige daterend van voor de droogmakingvan de polder en een der oudste gebou-wen in de gemeente. Het is en blijft onbegrijpelijk dat dit zo bij-zondere molencomplex vrijwel onbe-schermd is, niet op gemeentelijk, noch opprovinciaal, noch op rijksniveau. Voor alledrie zou heel veel te zeggen zijn. Daar komtnog bij dat de molinoligische waardensinds 1990 helaas niet onaangetast zijn ge-bleven, zij het dat het hoogheemraad-schap van Schieland op grond van het ge-noemde kaderplan wel het noordelijk uit-einde van de Rottekaden op keurhoogteheeft gehouden.

Nieuwerkerk in actie

In Nieuwerkerk a/d IJssel werkt men zo on-geveer op alle fronten aan het herstel vande molen Windlust op Kortenoord. Er zijn enworden diverse acties gevoerd. Zo heeftde statiegeldactie die via plaatselijke su-permarkten wordt gevoerd al zo’n 7000euro opgebracht. In de wijnwinkels isFranse wijn met een Kortenoordetiket ver-krijgbaar. Er zijn molenmokken te koop enook kan men voor honderd euro zijn naamlaten inmetselen in de molen.Vrijwillegers hebben inmiddels al zo’n36.000 oude IJsselsteentjes schoongebikten er liggen er nog zo’n 5000 op afhande-ling te wachten. Recent kreeg de molenstichting van degemeente een flink voorschot op een nogvast te stellen subsidie, terwijl tijdens OpenMonumentendag op zaterdag 14 septem-ber gedeputeerde ir. M. Houtman eenbouwhistorisch rapport over de molen datin opdracht van de provincie is opgesteldoverhandigde aan het stichtingsbestuur.Dit rapport zal de basis zijn voor het herstelvan de Windlust.

Schiedam houdt het molen -verleden levend

Dankzij de Stichting De Schiedamse Molenswerden vanaf 1983 de plaatsen gemar-keerd van de verdwenen molens aan deBroersvest. De Broersvest wordt op dit mo-ment gereconstrueerd in verband met etTramPlusproject. De Historische VerenigingSchiedam heeft de vrees uitgesproken datdeze markeringen zouden verdwijnen. Ditblijkt niet het geval. De markeringen zullenterugkomen, zelfs nog beter dan voorheen;De plaatsen worden nu in de vorm van vol-ledige cirkels met een diameter van dertienmeter uitgevoerd met bronzen ‘punaises’,zodat nu het complete grondvlak van demolens zichtbaar is. Verder maken bronzenplaquettes op granieten sokkels bij de cirkelduidelijk om welke molen het gaat. Hetgaat om niet minder dan vijf molens: De Ba-tavier, De Eendragt, De Washington, DeOostmolen en de Witte. Zo blijft de herinne-ring aan deze molens in het stadsbeeld be-waard, een voorbeeld ter navolging.

Pleidooi voor De Harmonie inBiervliet

Molenaar-eigenaar P. Lijbaart van De Har-monie in Biervliet heeft aan het gemeente-bestuur van Terneuzen gevraagd om eenjaarlijkse onderhoudsbijdrage ter hoogtevan een kwart van het maximaal door Mo-numentenzorg subsidiabel gestelde be-drag aan onderhoudsubsidie. De onder-houdslasten wegen de eigenaar zwaar,terwijl de molen voor hem zijn economi-sche waarde heeft verloren. Lijbaart ver-wijst daarbij naar de gemeente Oostburgdie al jaren een onderhoudssubsidie vers-trekt aan de eigenaren van de molens inde gemeente. Tevens heeft hij aangedron-gen om in het bestemmingsplan een mo-lenbeschermingszone in te stellen in ver-band met oprukkende beplanting en be-bouwing die gaande weg voor meer wind-belemmering zorgen. Bovendien wacht demolen al jaren op een grote restauratie,waarvoor een tien jaar geleden al een ver-eist bedrag van 150.000 euro is genoemd.

Vaste grond voor De Koorn-bloem in Goes

In september is het aannemingsbedrijf VanHalteren uit Bunschoten begonnen met hetopknappen van de vest bij de molen DeKoornbloem in Goes. Daarmee is een be-drag van 200.000 euro gemoeid. De wal tussen de Westerstraat en de Paar-denweg waarop de molen staat gleedlangzaam maar zeker de vest in. Het leiddetot verzakkingen aan de molen die inmid-dels zo’n acht centimeter uit het lood staat.Het bedrijf heeft inmiddels bij de molen eendamwand geslagen in de vest, een paarmeter buiten de huidige beschoeiing. Deruimte tussen de damwand en de be-staande wal wordt opgevuld met klei. Hetwaltalud wordt daardoor minder steil,waardoor het wegzakken van de wal in de


MOLENSACTUEEL

Omstreeks 1965 was er aan de voet vanDe Koornbloem geen spoor van destadsgracht meer te vinden.

vest tot het verleden behoort. Voor hetslaan van de damwand is gebruik ge-maakt van een zogenaamde silent pilerom trillingen te voorkomen. Als de dam-wand op de gebruikelijke manier geheidzou worden dan had dit fataal kunnendoorwerken in de molen. Als de molenwalklaar is wordt de stadsgracht verder uitge-diept tot anderhalve meter. De veste was al eens eerder helemaal ver-land en werd omstreeks 1965 opnieuw uit-gegraven. De laatste jaren is de toen uit-gegraven gracht steeds verder dichtge-slibd en dichtgegroeid met riet. Dit kwamde waterkwaliteit niet ten goede. Als allesachter de rug is vormen vest en molenweer een plaatje.

Licht gloort voor de Beerse molen

Al jaren bivakkeert de in 1960 onttakeldemolen De Hoop in Beers tussen wal enschip; een weinig riante plaats (zie Molen-wereld 2000-10-216 e.v.) In 2000 luidde deVereniging Molenvrienden Land van Cuijkde noodklok voor deze molen. Nu lijkt hetdan toch de goede kant op te gaan. Degemeente Cuijk heeft een aantal rand-voorwaarden geformuleerd voor het be-houd van de molen. Zo moet de molenworden ondergebracht in een stichting zo-dat men kan profiteren van een gunstigersubsidieregime. Bovendien wil de ge-meente een zo sober mogelijke restauratiedoor de molen alleen draaivaardig te ma-ken. Dit zou de restauratiekosten reducerentot een kleine 330.000 euro, waarin de ge-meente dan ook substantieel bijdraagt. Het wil nog niet zeggen dat de zaak hier-mee rond is, maar er liggen in ieder geval

Beers niet hopeloos: toch nog een kansvoor deze in 1960 onttakelde molen,een schoolvoorbeeld van een Brabantsestenen molen.

uitgangspunten op tafel die het besprekenwaard zijn en uitweg bieden uit de zichvoortslepende impasse.

Effe noar Geffe

Zaterdag 10 augustus was het kermis inGeffen. Tevens werd daar de boerenmarktEffe noar Geffe gehouden. Deze markt be-gon met een mis in de openlucht bij destanderdmolen Zeldenrust. De molen stondook in een ander opzicht in de belangstel-ling, want hij wordt voortaan ‘s avonds ver-licht dankzij de inzet van oud-wethouder A.van Zandvoort en zijn zoon. Tevens werdendie dag de nieuwe posters voor de molengepresenteerd, gesponsord door J. vanHerpen. Triest was, dat men die dag demolen eigenlijk ook in de rouw moest zet-ten omdat op diezelfde oud-molenaar enlaatste particuliere eigenaar van de molen,R. Schuffelers op 79-jarige leeftijd overleed.

Geen wieken voor de molen vanPrincenhage?

Sinds enige jaren is het echtpaar Hof-San-ders actief om de molen De Hoop in Prin-cenhage te restaureren (zie Molenwereld2002-3), gedurende tientallen jaren dehoogste molen ter wereld. Om de resulta-ten ervan ook voor komende generatiesveilig te stellen willen zij een molenbescher-mingszone opgenomen zien in het nieuwebestemmingsplan Princenhage. Aange-zien die ontbreekt heeft het echtpaar Hofbezwaar aangetekend tegen dit plan. DeProvinciale Planologische Commissie heeftdie bezwaren ongegrond verklaard omdat

het bestemmingsplan op zich voldoendewaarborgen zou bevatten. Het echtpaarSanders stelt dat die te zwak zijn waardoorin de toekomst risico’s kunnen ontstaan.‘Dan maar geen wieken aan de molen’ isde reactie van het teleurgesteld echtpaarHof. Men wil wel in ieder geval in beroepgaan tegen het verwerpen van het be-zwaar. Het doet ook allemaal erg kromaan, want als de redenering van de PPCopgaat dat het bestemmingsplan vol-doende waarborgen biedt dan is een mo-lenbeschermingszone toch ook geen pro-bleem, omdat die dan ook niet nadelig isvoor het bestemmingsplan? Het zou tochzonde zijn dat men om deze woordenstrijdde hoogste molen ter wereld een kale ka-chelpijp laat blijven?

Drama Keersopper Molen sleeptzich voort

Sinds 1982 probeert de heer P. Seuntiëns uitOerle de Keersopper Molen in Riethoven teherbouwen (zie Molenwereld 1999-6-130,2001-4-96, 2001-11-282). De gemeente Ber-geijk wilde geen medewerking verlenen endat conflict liep heel hoog op. Vervolgensliet Seuntiëns zonder vergunning een muurbouwen rond het molenaarshuis, een be-schermd rijksmonument. Een verzoek vanSeuntiëns om het huis van de rijkslijst af tevoeren is geweigerd. Vervolgens eist de ge-meente in april de sloop van de muur bin-nen acht weken. Alsof het allemaal niet erg genoeg wasbrandt zondagmorgen 14 juli het mole-naarshuis af, gelukkig zonder persoonlijkeongelukken. Seuntiëns denkt zelf aan kort-sluiting. Geen molen en nu geen mole-naarshuis meer. De gemeente bekijkt nu demogelijkheid of het muldershuis in originelestaat herbouwd kan en moet worden.

Bisschopsmolen in bedrijf gesteld

Tijdens Open Monumentendag op zater-dag 14 september werd de Bisschopsmo-len na restauratie in bedrijf gesteld, ook al isde molen nog niet helemaal klaar. Zo moethet waterrad nog een grote beurt krijgen.De restauratie gold vooral de bouwkun-dige constructie van het molengebouw.Vooral het dak en de vloeren waren zeerslecht. Ook de muren eisten herstel. Methet herstel was zo’n 450.000 euro gemoeid.De opening werd verricht door burge-meester Leers in samenwerking met de‘prins-bisschop’ van Luik. Deze kerkvorstvan weleer was immers in het verleden ei-genaar van de molen en had trouwens inde stad verder ook heel veel in de melk tebrokkelen. Na het vertrek van bakker Evers is de ge-meente Maastricht nog niet rond over deverdere exploitatie van de molen met deaangrenzende panden. Men denkt weeraan een ambachtelijke bakker en tevenszal er met waterkracht eco-stroom opge-wekt worden. Een museum behoort ook totde mogelijkheden.


MOLENSACTUEEL

Het complex van de Friedesse Molen inNeer is een van de mooiste van Limburg. In1962 onderging het evenwel een forse de-gradatie. De Neerbeek werd ‘genormali-seerd’ en daarmee verdween de molen-stuw. Het grote rad kwam niet alleen doel-loos in het water te hangen, maar tevenszette het verval in van de molen en daar-mee van het schilderachtige plekje. Jaren-lang werd er gepraat over restauratie,maar het ontbreken van stuwhoogte zoudraaien vrijwel uitsluiten. In 1997 begon het tij te keren. Hans Reutersrichtte met acht anderen de Stichting Frie-desse Molen op en daarmee begon hetfeitelijke gevecht om de restauratie van demolen. Dat was heel moeizaam, ook al om-dat men de molen weer malend wildehebben. Dat eiste ingrijpende waterstaat-kundige voorzieningen, zoals de onmisbarestuw bij de molen; in principe herstel van desituatie voor 1962. Dankzij enorme inspan-ningen lukte het om de betrokken overhe-den en instanties op een lijn te krijgen en definanciering rond te krijgen. Al met al was erdan ook een bedrag van 1,1 miljoen euromee gemoeid, een enorm bedrag, zekervoor een watermolenrestauratie. In juli 2001werd met de feitelijke uitvoering begonnenen nu is de molen klaar. Op 19 juli heeft decommissaris van de koningin, of zoals ze inLimburg nog zeggen, de gouverneur, deheer B.J.M. Baron Van Voorst tot Voorst demolen in bedrijf gesteld. De zodag erop ze-gende vicaris Storken van he bisdom Roer-mond de molen in. Bij die gelegenheidwerd tevens een beeld onthuld van SintVictor, de patroonheilige van de mole-naars, gemaakt door kunstenares An Nijs-sen-Tobben. Haar voorvader Godefridus

Ingebruikstelling Friedesse Molen in Neer

De Friedesse Molen in Neer met stu-wen in de Neerbeek: er kan wonderboven wonder weer gemalen worden(foto J.L.J. Tersteeg).

Het nieuwe en aangepaste waterrad vande Friedesse Molen (foto J.L.J. Ter-steeg).

Tobben werd in 1717 eigenaar van de mo-len en was vermoedelijk er de naamgevervan.De restauratie van de Friedesse Molendwingt veel respect af; niet alleen of zelfsniet zozeer vanwege de molenrestauratieop zich, want dat komt wel meer voor. Het

is juist het herstellen van de waterstaatkun-dige molenstructuur die uniek is. Hopelijkvindt het meer navolging. Daarvoor is hetniet moeilijk om mogelijkheden te beden-ken, want er is op dat terrein te veel verlo-ren gegaan.

De Friedesse Molen van de landkant (foto J.L.J. Tersteeg).

De officiële ingebruikstelling van demolen ging met groot ceremonieel ge-paard (foto J.L.J. Tersteeg).

De oude situatie met de Friedesse Mo-len omstreeks 1940.


MOLENSACTUEEL

Geen terpdorp bij De Zwaan

In 1964/1965 herbouwde molenmaker Me-dendorp de uit het Brabantse Vinkel af-komstige korenmolen De Zwaan in hetAmerikaanse Holland (Michigan). Enigejaren geleden ontstonden er plannen ombij de molen een Fries-Groningse terpdorp,Windmill Village, te stichten. Het moest eenauthentiek dorp worden met ruim tachtigechte of nagebouwde woningen en win-kels en zelfs een kerkje en een school. InNederland was het adviesbureau Low-lands Management erbij betrokken, dat aleerder zijn sporen had verdiend met debouw van de molen van Fulton (Illinois). Erwaren in Groningen al een paar pandenopgekocht om te verschepen. Ook het ge-meentebestuur van Holland was enthou-siast. Toch heeft het gemeentebestuur meteen betrokken projectontwikkelaar nu de-finitief een streep door de plannen ge-haald omdat de financiering niet rond tekrijgen was: investeerders bleven achter-wege. Het ging dan ook om een bedragvan vijftig miljoen dollar.

Molenruilbeurs

Op zaterdag 2 november a.s wordt de 43-ste molen ruil beurs gehou den in de recre-atieruimte van de Bethelkerk aan de Burg.Norbruis laan 1 te Utrecht, wijk Zuilen. Daarkunnen verzame laars op molenge biedhun foto’s, ansicht kaarten, boe ken, sti-ckers, dia’s, postzegels en wat niet al rui-len. De ruil beurs begint om 10.00 uur en isom 15.00 uur afgelopen. Voor nadere informatie: J.L.J. Tersteeg,Spuistraat 589, 2987 TW Ridder kerk. tel.0180-411121.

De Zwaan in Holland-Michigan, eengewezen Brabantse korenmolen metdaarvoor waarschijnlijk een Zuid-Hol-lands verleden.

In ‘t kort

� Vrijwillig molenaar Henk Ovinge uit Oos-terhesselen heeft om gezondheidsredenenna zeventien jaar afscheid moeten nemenvan de molen van Aalden. Helaas heeft

men nog geen gediplomeerde opvolgerkunnen vinden en daarom staat de molenstil. � Op 27 september is de Borgelinkmolenaan de Lattroperstraat in Denekamp offi-cieel in bedrijf gesteld door burgemeesterF.P.M. Willeme en wethouder mevr. A.E. Snij-ders-Geelink van de gemeente Dinkelland.� De gemeente Hardenberg heeft eenperceel weiland van 3000 m2 verkocht aande eigenaar van de Haarmolen in Heemsedie als buffer kan dienen tussen de molenen het bedrijventerrein Haardijk (zie Molen-wereld 2002-4-95, 6-163 en 7-199).� Op zaterdag 7 september, OverijsselseMolendag, heeft burgemeester ir. J.J. vanOverbeeke de molen aan de Ommerwegin Hellendoorn, De Wippe, officieel geo-pend. De begane grond van de molenwordt gebruikt door de plaatselijke huisart-senpraktijk, terwijl hoger in de molen de Pu-bliekssterrenwacht Hellendoorn is geves-tigd.� Ook op zaterdag 7 september heeft bur-gemeester Oosterhof van Kampen bij demolen een koninklijke onderscheiding uit-gereikt aan vrijwillig molenaar Johan Lief-tink. Lieftink is benoemd tot lid in de Ordevan Oranje-Nassau wegens zijn verdienstenals vrijwillig molenaar en als bestuurslid vande afdeling Overijssel van het Gilde vanVrijwillige Molenaars.� Tegelijk met de Overijsselse Molendag ishet 200-jarig bestaan van de standerdmo-len van Usselo gevierd.� Op vrijdag 4 oktober wordt met een 160-tons kraan de kap op de molen van Strau-pitz bij Berlijn geplaatst. Deze kap is ver-nieuwd in de werkplaats van molenmaker

Johan Barten en Henk Hazendonk werken in de nieuwe werkplaats van De Gelder inNieuw-Lekkerland aan het nieuwe onderwiel voor de Eendragtsmolen bij Zevenhuizen(foto J.L.J. Tersteeg).

De nieuwe molen van Klaas de Leeuwin Anna Paulowna, waarvoor het acht-kant van de Lauwerpolder bij Uithui-zen, eindelijk rust (of werk?) heeft ge-kregen. (foto G. Barendse).


MOLENSACTUEEL

Vaags in Aalten, terwijl een plaatselijk be-drijf het zinken dakwerk heeft uitgevoerd.� De nieuwe windpeluw voor de Buiten-molen in Zevenaar wordt niet gemaakt vande oude houten as, zoals eerder vermeld,maar geheel nieuw van bilinga, omdat deoude as te veel krimpscheuren had.� In de werkplaats van molenmaker DeGelder in Nieuw- Lekkerland is deze zomerde laatste hand gelegd aan een nieuw on-derwiel voor de Eendragtsmolen bij Zeven-huizen. Het wiel heeft een doorsnede van4,70 m. Zoals bekend zijn onderwielen vanschepradmolens de grootste wielen in de

Te koop gevraagd:Verticale mengmachine Inhoud 750 - 1000 ltr.

In goede staat.

Fa. A. Brasser Oostweg 2 - 4 4313 RA Biggekerke

Tel/fax 0118-551323

windmolenbouw. Het wiel is eind augustusin de molen geplaatst.� De twee arbeidershuisjes bij de molenvan Kloetinge worden op dit moment ge-restaureerd door Bouwgroep Peters uit Mid-delburg. Beide huisjes worden samenge-trokken tot een appartement dat door deeigenaar, de familie Bierens, die zelf in denieuwe villa naast de molen woont, ver-huurd wordt. De huisjes zijn rijksmonument.� De restauratie van de molen van Kuitaartis vertraagd. Drukte bij molenmaker Hoef-kens is hiervan de oorzaak. De planning isnu dat de molen in het voorjaar van 2003weer kan malen.� In 1999 wilde de gemeente Middelburgde in januari 1943 uitgebrande korenmolenvan Sint Laurens slopen (zie Molenwereld1999-4-80). Het pakte heel anders uit: omhet voortbestaan van de molen veilig testellen werd plaatsing op de rijksmonumen-tenlijst aangevraagd (zie Molenwereld2001-2-38). Dit verzoek is gehonoreerd enop 26 augustus jl. kwam het besluit af.� Het gemeentebestuur van Tholen wil172.000 euro beschikbaar stellen voor res-tauratie van korenmolen De Hoop in SintPhilipsland.� Molenmaker Beijk uit Afferden neemt inopdracht van de gemeenteals eigenaarvan de molen de standerdmolen Sint Wille-brordus in Bakel onderhanden. De kap vande molen, evenals het dak over de steek-banden krijgt een nieuwe bedekking vanschaliën. De beplanking wordt van de kastafgehaald, waarna de achterliggendehoutconstructie wordt gerestaureerd. Ver-der wordt het hek van de brug vernieuwden krijgt de molen een algehele schilder-beurt.� Het molenhuis van de Kasterense Molenaan de Kasterense straat in de gemeenteBoxtelwordt vrijwel zeker rijksmonument, nuzowel Monumentenzorg als de gemeenteBoxtel een positief advies hierover hebbenuitgebracht. Eind juni is bakhuis achter hethuis na algehele restauratie geopend. Demolen zelf behoort echt al vele jaren tothet verleden. � Vrijwillig molenaar Treffers van de stan-derdmolen in Sprang-Capelle wil niet meerdraaien met de molen omdat dit volgenshem, gelet op de staat van de molen on-

Het achtkant van de molen van deEtersheimer Braakpolder staat sindskort weer op zijn plaats (foto J.L.J. Ter-steeg).

De molen van Sint Laurens in 1974.

verantwoord is. De gemeente werkt aaneen totaalplan voor de molen, waarbij ookverplaatsing en/of verhoging meespeelt.Dit laatste vanwege de verslechterde bio-toop door de nieuwe wijk Landgoed. Wan-neer en hoe dit tot uitvoering komt is nogniet bekend.

Molenkalender

6 oktober: Limburgse Molendag.27 oktober: Rijnlandse Molendag.2 november: Molenruilbeurs Utrecht.9 november: Molendag Tielerwaard.

Tentoonstellingen

27 februari 2002 - januari 2003: Tentoonstel-ling ‘Molens, Mythes en Mysteries’ in muse-ummolen De Palmboom in Schiedam

Kanaalweg 108 • 8861 KJ Harlingen • Tel. 0517 - 41 33 77 • Fax 0517 - 41 48 73 • www.houtcompagnie.nl

A L M E N U MHouthandel

Zagerij

Import

Voor molenrestauraties

EIKEN- EN BILINGA STAMMEN IN VOORRAADIn te zagen volgens bestek en tekening

Verder: Iepen • Bolletrie • Steenbeuk • DouglasLarix • Azobé • Noord Noors Grenen


Molens restaureren en onderhouden vraagt om vakmanschap en jarenlange ervaring.Die vindt u bij de leden van de Nederlandse Vereniging van Molenmakers.De bedrijven die het logo van de NVVM voeren staan borg voor.....

kwaliteit en deskundigheid.

Beijk B.V. Afferden 0485-531910

BosAlmkerk 0183-401218

Doornbosch B.V.Adorp 050-3061724

Bouw ‘75 B.V. Workum 0515-542133

CoppesBergharen 0487-531239

Fa. Dunning-Bremer B.V.Adorp 050-3061221

De Gelder Favier B.V.Tricht 0183-353508

Groot Roessink VOFVoorst 0575-501272

Groot Wesseldijk B.V.Laren 0573-421568

Herrewijnen VOF Spijke-nisse

0181-634558

Jellema CVBirdaard 0519-332357

Kistemaker & Korver VOFMiddenbeemster 0299-683743

J.K .Poland B.V. Broek op Langedijk 0226-333440

Saendijck B.V.Zaandijk 075-6285602

Gebr. Straver v/h M. StraverAlmkerk 0183-401415

VaagsAalten 0543-473359

Verbij Hoogmade B.V.Hoogmade 071-5018478

Wintels Denekamp 0541-351210

Nederlandse Vereniging Van Molenmakers


Niedersachsen

Duitsland

West- Vlaanderen

België

Restauratie hoogste molen vanBelgië begonnenIn juni 2002 is in Zarren, begonnen met derestauratie van de Couchezmolen, dehoogste windmolen van België met eenbaliehoogte van ongeveer elf meter eneen vlucht van 23 m. Hij overleefde als dooreen wonder de Eerste Wereldoorlog enbleef tot 1949 in bedrijf. De molen is vroegerook oliemolen geeest. Sporen daarvan zijnnog steeds in de molen terug te vinden. In

De Couchezmolen van Zarren, dehoogste Vlaamse windmolen. Tegen demolen staan nog twee kantstenen dieherinneren aan het oliemolenverleden.De ijzeren balie is ook bijzonder, alkomt die in deze streek zo wel meervoor. (foto John Verpaalen 1989).

1997 gingen de eigenaar en de gemeenteKortemark een erfpachtovereenkomstaan, waarbij de gemeente voor een sym-bolische frank per jaar de molen in erf-pacht overnam. Vervolgens ontwikkeldende architecten Carlos Rabaut en GinoWeyne een restauratieplan. De uitvoeringliet nog op zich wachten wegens proble-men bij de aanbesteding in 2000. Nu is hetdan zo ver. De firma Aquastra uit Wevel-gem tekent voor het bouwkundig ge-deelte, terwijl molenmaker Roland Wiemeuit Deinze voor het typische molenmakers-werk zorgt. De totale kosten worden ge-raamd op 540.000 euro. Vooral het herstelvan de gemetselde romp is in grijpend endaardoor kostbaar. Zestig procent van dekosten worden gefinancierd door deVlaamse gemeenschap, twintig procentdoor de provincie Wst-Vlaanderen en twin-tig procent door de gemeente Kortemark.

Gemeente Holtriem wil molenhuis kopenDe in 1872 gebouwde molen van Nenndorf/Westerholt, kreis Wittmund, tussen Nordenen Esens, ten noorden van Aurich is eenschitterende koren- en pelmolen, waar totomstreeks 1967 door Arnold Peters op dewind werd gemalen. Het stijlvolle molenhuisdraagt daar niet weinig toe bij. Het bijzon-dere is dat de molen zelf in Nenndorf staat,maar het molenhuis pal naast de molen inWesterholt! De molen is al eigendom vande gemeente Holtriem. Deze gemeentekoestert de molen en ook nu krijgt de mo-len een grote beurt met o.a. het aanbren-gen van een nieuwe windroos. Met dewerkzaamheden is een bedrag van meerdan 35.000 euro gemoeid. Zo is er sinds1976 niet minder dan 225.000 euro in demolen geïnvesteerd.Nu is de laatste bewoonster van het mo-lenhuis overleden en de gemeente wil nuhet molenhuis met het land ook kopen vande erfgenamen om het ensemble in zijn to-

taliteit te kunnen bewaren. Men wil het huisdan betrekken bij de molen. Een architec-tuurstudente van de Hogeschool in Olden-burg heeft de toekomst van het totalecomplex als afstudeeropdracht gekozen.Al met al is het gemeentebestuur van Holt -riem zo een lichtend voorbeeld, en zekerniet voor Duitsland alleen. Het gebeurtmaar al te vaak dat bij de molen beho-rende gebouwen van de molen vervreem-den, niet alleen in eigendom, maar ook inbeheer en gebruik. De natuurlijke eenheidvan molen en bijbehorende bebouwingvalt uiteen. Het integraal behoud van eenmolencomplex als eenheid is historisch ei-genlijk een must, maar in de praktijk vaakeen stiefkind.

De molen van Nenndorf vormt methet molenaarshuis een bijzonder mooilandschappelijk geheel.

Halve molen cadeauIn het dorpje Schweindorf in de kreis Witt -mund stonden niet ver van elkaar twee vrijkleine molens van hetzelfde model tot voorkort ontliepen de lotgevallen elkaar nietveel. Beide molens zijn in dezelfde tijd ge-bouwd, d een in 1907, de andere in 1908.

De molen van Schweindorf in juli1976: een kale romp.


Beide zijn ongeveer in dezelfde tijd ontta-keld, zodat ze er in 1976 beide als kale rompbij stonden. Daarna scheidden hun wegen.Drie molenliefhebbers trokken zich het lotvan de molen van Johann Klaaßen aan enkochten de in 1908 na brand herbouwdemolen aan. Het waren Gisela Becker (voorde helft) uit Marburg (!) en de beide broersGundolf en Thorsten Scheweling (elk vooreen kwart). In 1992 werd de SchweindorferMühlenverein opgericht om de molen terestaureren. De pogingen werden met suc-ces bekroond en in 2000 was de molen ophet gevlucht na uiterlijk weer compleet. Ditjaar is de molen weer helemaal tip-top inorde en hij kan weer malen. Dit werd in halfaugustus gevierd met een grootscheepsmolenfeest. Bij die gelegenheid schonk Gi-

Nogmaals de molen van Schweindorf,een kwart eeuw later, in juni 2000: ui-terlijk weer compleet, alleen het ge-vluct ontbreekt nog (foto H. Noot).

sela Becker haar aandeel in de molen aande molenvereniging. De voorzitter vandeze vereniging, Holger Rathmann, heeftsamen met Erhard Pfeifer de opleiding voorvrijwillig molenaar gevolgd, zodat de molenregelmatig kan draaien. Zo is de Schwein -dorfer molen een van de vele Oost-Friesemolenwonderen. De tijd dat er aan dezekant van de grens lacherig kon worden ge-daan over een ‘Attrappen-kreuz’ (onechtgevlucht) is toch wel voorbij.

Molenfeest in Upgant-SchottIn 1991 richtten twintig inwoners van Upg-ant-Schott, een dorpje tussen Emden enNorden de Mühlenverein Upgant-Schotte.V. is met als doel het behoud van de mo-len en de bijbehorende gebouwen. Tot1880 stond op deze plaats een standerd-molen die in dat jaar vervangen werd dooreen achtkante baliemolen. Die branddeop 15 mei 1934 tot op de onderbouw toeaf. Molenaar Bernhard Sterrenberg liet demolen herbouwen met de onderdelen vande Kirchmühle van Bad Zwischenahn,waarvan de onderbouw nog bestaat enwaarvoor nu daar weer herstelplannen zijn!(zie Molenwereld 2002-2-40). De familieSterrenberg blijft de windmolen trouw. Diebehoort tot de laatste die in Oost-Frieslandop de wind zijn blijven malen en dat terwijlde laatste molenaar van oorsprong zaag-molenaar op een watermolen was: AugustBrüderle, afkomstig uit het Zuidduitse Badendie in 1948 trouwt met molenaarsdochterTheda Sterrenberg. In 1991 ging molenaarBrüderle met pensioen. Dat was dan ookde aanleiding voor de oprichting van demolenvereniging. Men wilde niet dat demolen in verval en erger zou raken. Juistdan ook beginnen allerlei euvelen de kopop te steken. Het muurwerk is slecht door

De molen van Upgant-Schott na devoltooide restauratie (foto H. Noot).

Het complete bestuur van de Mühlenverein Upgant-Schott met als derde en vierdevan links molenaar August Brüderle en zijn vrouw Theda-Brüderle-Sterrenberg(foto H. Noot).

De gerestaureerde knechtswoning bijde molen van Upgant- Schott (foto H.Noot).

de brandschade van 1934. De toen aan-gebrachte ijzeren balie is doorgeroest. Demolenvereniging pacht dan de molen ende bijgebouwen van de familie Brüderle enmen begint met een ambitieus en kostbaarrestauratieprogramma. In 1991/1992 wordthet slechte muurwerk van de onderbouwhersteld. Vervolgens kwam in 1994 eennieuwe, nu houten balie gereed. In dat jaarbegon men ook met de restauratie van deuit 1825 daterende en tot een ruïne verval-len knechtswoning. In 1997 werd het eerstegrote molenfeest georganiserd, waarbij dehet jaar ervoor gerestaureerde knechtswo-ning bezichtigd kon worden. In 2000 werdde oude kap gedemonteerd en naast demolen een nieuwe gebouwd, die op 4 april2002 op de molen werd gezet. Later in hetjaar werden ook de nieuwe roeden gesto-ken en op 22 juni volgde de officiële inge-bruikstelling, zodat het vijfde molenfeest inde afgelopen maand september bij eencomplete en herboren molen gevierd konworden.


Molen Werdum kan er weer tegenaanIn augustus kreeg de molen van Werdum,de Post’sche Mühle zijn gevlucht weer te-rug juist voor het tiende molenfeest. Terwijlde kreishoofdstad Wittmund moeilijk doetover het behoud van de Siutsmühle (zieMolenwereld 2002-7-201 en 2002-9-241),slaagt het kleine Werdum erin de moleneen kostbare restauratie te ondergaan.Daarmee is een bedrag van 225.000 eurogemoeid. Het kan dan ook alleen dankzijde ruimhartige steun van de gemeente.Burgemeester Hass stelt dat de continue‘Flickschusterei’ (schoenlapperswerk, lap-werk) op termijn een ramp is voor de mo-lens. Vandaar, dat de zaken bij de molenvan Werdum grondig zijn aangepakt. Demolen blijft eigendom van de bakkersfami-lie Post, terwijl de gemeente de molen voor35 jaar heeft gepacht. Wel gaat de familiePost de molen weer gebruiken en malenvoor de eigen bakkerij. Men heeft in Wer-dum veel en lang actie gevoerd voor hetbehoud van de molen Zo kon men molen-aandelen kopen. Er zijn er ongeveer 460van verkocht met een opbrengst van meerdan 15.000 euro. Tijdens het tiende molen-feest overhandigde Hertha Daniels van deHeimatverein een cheque van 20.000 eurovoor de molen, de opbrengst van tien jaarmolenfeesten. Waarin een klein dorp grootkan zijn...

De molen van Werdum: Oostfries klei-nood.

Nordrhein-Westfalen

Grensverkeer in MünsterlandDe vrijwillige molenaars van de Vene-mansmolen in Winterswijk hielden op 6september een molentocht door hetparklandschap in het westelijk deel vanhet Münsterland. De eerste halte was deQuantwiker Windmühle in Ahaus-Wüllen.Deze molen stamt uit het jaar 1835 en

werd in de voorbije decennia meerderemalen gerestaureerd. Vervolgens ginghet naar de watermolen van Heek-Nien-borg die met een turbine nog steeds be-drijfsvaardig is. Deze watermolen kon al-leen maar van buiten bekeken worden.De volgende stops waren de watermolenDüstermühle in Legden-Wehr en de schit-terend gelegen Brüningsmühle bij Schöp-pingen. De Düstermühle vierde in het af-gelopen jaar zijn 850-jarig bestaan (zieMolenwereld 2002-3-73) en kan ook nunog met een turbione in bedrijf zijn. De Brüningmühle is een dubbele molen;een voormalige koren en oliemolen dienu als woning wordt gebruikt. De Brü-ningmühle ligt op de Vecht. Hier leerdede Nederlandse molentoeristen de brug-heilige Johannes Nepomuk kennen, eenin Nederland vrijwel onbekende, barokfi-guur.Vervolgens ging het gezelschap naar degecombineerde wind- en watermolenSchmedding in Horstmar-Leer, waar demolenvereniging onder voorzitterschapvan professor Anton Janßen een molen-museum heeft ingericht. Deze molenheeft nu weer een waterraden wacht opde inbouw van een oliemolen. In het museum wordt maaltechniek overde volle breedte getoond. Ook een mor-tier, zoals die nu nog wordt gebruikt bij pr-imitieve volkeren wordt getoond. Profes-sor Janßen leidde de groep ook naar eenvan de mooiste bronnen van Duitsland,de bron van de Leerbach, en wees daar-bij op de culturele betekenis van het na-tuurmonument.Daarna ging men naar de molens van destad Steinfurt: de Hollicher Windmühle, inde afgelopen jaren de kostbaarste restau-ratie van een industrieel cultuurmonumentin de kreis Steinfurt; verder ook de beidewatermolens, de Niedermühle en de Sch-loßmühle. In de Hollicher Mühle wisseldende vrijwillige molenaars ervaringen uit met hun daar aanwezige collega’s.Bernhard Fritsche.

Nieuwe roeden gestoken in demolen van Coesfeld-LetteDe achtkante korenmolen van Coesfeld-Lette doet ondanks zijn dakbedekkingqua model niet erg Duits aan, terwijl deijze ren as ook zijn herkomst aan deze zijdevan de grens lijkt te hebben.Toch is het niet direct waarschijnlijk datdeze Holländermühle een daadwerkelijkNederlands verleden heeft gehad, wanthij zou aan het begin van de negen-tiende eeuw zijn gebouwd. Sinds 1842 isde molen eigendom van de familie Rütterdie het familie-erfstuk zorgvuldig onder-houdt en daarvoor veel opofferingen ge-troost (zie Molenwereld 2002-7-201). Eindaugustus zijn door molenmaker Vaags denieuwe roeden met de nrs. 74 en 75 eneen lengte van 22 m gestoken. De molenstaat er nu weer als een juweel bij.

De molen van Coesfeld-Lette met zijnnieuwe gevlucht (foto Bernhard Frit-sche).

De molenaars uit Winterswijk voor de Quantwiker Windmühle in Ahaus-Wüllen(foto Bernhard Fritsche).


J.S. BakkerVier meter molenlandschap(5b)Een half jaar geleden stond in Molenwereld 2002-4 de vijfde

aflevering van de panoramafoto die in 1915 werd gemaaktvanaf de silo van Duyvis in Koog a/d Zaan. We vervolgen nu

de beschrijving van deze foto met de geschiedenis van de erop zichtbare molens. Daar is nu niets meer van over;

voltooid verleden tijd!

De Jonge Abraham

Rechts van De Hondeman staat een pel-molen te malen. Het is De Jonge Abraham,alias De Jood. De windbrief voor De Abra-ham werd op 14 maart 1695 afgegevenaan Cornelis Waligsz. Out. Later is zijn zoonWalig eigenaar. In 1738 wordt Jan JacobGruijs als eigenaar genoemd. Op 26 april1766 brandt hij na blikseminslag tot op degrond af. De eigenaar, Wed. Jan Duijn &Zoon geeft op 3 september de molenma-

kers Cornelis Stoffel en Pieter Zemel de op-dracht om een nieuwe pelmolen te bou-wen, die ter onderscheiding van zijn voor-ganger de naam Jonge Abraham krijgt.Het wordt een kapitale molen die ruim12.000 gulden heeft gekost, en dat terwijlmen nog bruikbare onderdelen van devoorganger heeft gebruikt! Stoffel noteert:‘Deese moole is beginne te maele den 31July 1767, namiddag 5 uere.’ De nieuwemolen gold als de op een na grootste pel-molen in de Zaanstreek (de grootste, zoalswe eerder zagen, was De Jonge Prinses).Hij had een vlucht van 84 voet (23,5 m).Na de familie Duijn is de molen van 1794 tot1867 eigendom van de familie Dekker. In1867 koopt Hendrik Blans De Abram zoals hijmeestal kortweg wordt genoemd. Blans iseen van de grotere Zaanse pellersbazen,want behalve De Jonge Abraham heeft hijook De Wildschutter, De Gans en De Hout-snip in bedrijf. In 1876 koopt zijn zoon Klaaseen buitenplaats aan de Oostzijde, laatdeze slopen en bouwt daar dan de groterijstpellerij Birma, die in juni 1878 in bedrijfkomt. Klaas Blans overlijdt op 14 augustus1878, 48 jaar oud. Zijn zoon Hendrik, nau-welijks twintig jaar oud, zet het bedrijf voorten doet dat, ondanks zijn leeftijd en gebrekaan ervaring, uitstekend. De Gans en DeSchutter worden verkocht, later ook DeHoutsnip en De Jood.De Jonge Abraham wordt gekocht doormolenmaker Simon Gras die de molen voorhet malen van veevoer in bedrijf neemt. In1913 verkoopt Gras de molen aan EggeGroot, de eigenaar van de naburige Hon-deman. Groot laat De Jonge Abraham in1917 slopen, maar plaatst de molenschuurbij De Verwachting, ex Hondeman.

De Vechter

Over de spoorlijn, ook aan de Gouw, staatde lattenzager en specerijmolen De Vech-ter. Deze molen begon zijn loopbaan inaan het Hollandschepad in Zaandam-W

Ook De Jonge Abraham maalt tijdensde watersnood van 1916 rustig door,maar met droge voeten naar de pleezal niet lukken.

De lattenzager De Vechter in bedrijfmet op de balie eigenaar Giskes (fotocoll. K. Tanger).

als schelpzandmolen. Omstreeks 1865kreeg hij zijn nieuwe plek aan de Gouw. Op21 augustus 1930 werd het hele molentjevan zijn onderbouw afgestormd. De zwaargedupeerde eigenaar Giskens werd uit denood geholpen doordat in Zaandam eencomité werd opgericht dat geld inzameldevoor herstel van deze kleine molen. Dat ge-schiedde dan ook, maar door gebrek aanwerk heeft Giskens er niet veel meer meegewerkt. Hij was zijn vader in 1907 na diensoverlijden opgevolgdLater heeft hij wegens zijn hoge leeftijd hetmolentje verkocht, maar ook de nieuwe ei-genaar kon er niet veel mee beginnen, zo-dat het molentje in augustus 1942 werd ge-sloopt.

Het Honingvat

Verderop aan de Gouw staat de oliemolenHet Honingvat. Hij dankt zijn naam aan zijnstichter, Gerrit Symonsz. Honingh, die op 5januari 1685 de windbrief voor deze molenheeft gekregen. In 1714 is hij eigendom vanCornelis Klooker. Bijna een eeuw later, in1839 komt hij op naam van Albert Kluyverte staan. Bijna zeventig jaar bleef Het Ho-ningvat eigendom van deze bekende fa-brikantenfamilie. Omstreeks 1905 wordtHein Groen eigenaar, een ‘pettenbaas’.Dan begint voor Het Honingvat ook het ge-bruikelijke drama voor veel Zaanse oliemo-


De omgewaaide Vechter in 1930. “Algemeen Handelsblad: 22-8-1930.”

lens: veevoer malen, cacaoafval verwer-ken en... verval. Behoorlijk onderhoud blijftachterwege. Als de molen omstreeks 1930in vervallen staat tot stilstand komt dan is ergeen houden meer aan. Vandalisme helptstevig mee. Wonder boven wonder wor-den een paar beginnende brandjes op deafgelegen molen toch nog bijtijds geblust.Het helpt de molen niet. De stilstaande mo-len weet zijn bestaan nog jaren te rekken.Het verval is onstuitbaar, zelfs zo dat het inde Zaanstreek nauwelijks zijns gelijke kent.Uiteindelijk heeft in januari 1940 de sloperhet laatste woord.

Het Bruine Schaap

Heel flauw is achter de linker wiektop vanHet Honingvat nog een draaiend wieken-kruis te zien. Dat is van de achtkante zaag-molen Het Bruine Schaap, die bezig is aanzijn laatste eindjes. Niet lang na het nemenvan de foto raakt de molen een roe kwijt.Zo staat de molen nog een tijd stil en wordtdan in oktober 1917 gesloopt. Oliemolen Het Honingvat in betere dagen.

Jan Jansz. Bruin en Willem Schaap krijgende windbrief voor deze molen op 21 sep-tember 1726. De herkomst van de molen-naam is niet moeilijk te raden! Het BruineSchaap is vele tientallen jaren eigendomgeweest van de bekende houtzagersfami-lie Van de Stadt.

De Woudaap

Rechts van Het Honingvat, en ook rechtsvan de zagerij De Veldvlieger van Stadlan-der en Middelhoven staat nog een oliemo-len. Het is De Woudaap, kortweg Aap ofApie genoemd. Hij wordt voor het eerst ge-noemd in 1656 met als eigenaar JacobJan. Eerder zou hij in Uitgeest gestaan heb-ben. In 1678 neemt Cornelis Cornelisz. Dec-ker met deze molen deel aan een assuran-

tiecontract. Tot 1751 blijft de molen eigen-dom van de familie Dekker; dan wordt Huij-bert Nan eigenaar, een naam die we aleerder meerdere malen zijn tegengeko-men. Later wordt de firma Jacobus Kluyver& Zn eigenaar; een der laatste grote olie-slagers met molens. Omstreeks 1900 werktedit bedrijf met zeven molens, behalve DeWoudaap: Het Honingvat, De Quak, DeSpattert, De Zaadzaaier, De Jonge Wolf enDe Munnik, warvan we De Zaadzaaier enHet Honingvat al eerder tegenkwamen. Totjuni 1904 sloeg de molen olie voor Kluyver.Dan koopt rietdekker J. Hagmeijer De Aapvoor zijn zoon, ook rietdekker van beroep.In de wintertijd hebben de rietdekkers nietveel werk om handen. Daarom moet DeWoudaap hen in die slappe tijd aan werk

Zaagmolen Het Bruine Schaap.

5de jaargang 2002 nr. 10 273

en inkomen helpen. Ook hier weer het be-kende verhaal: geen olie meer, maar vee-voeder en cacaoafval. Toen de foto werdgenomen had Het Apie nog een half jaarte gaan, want hij brandt op 30 oktober1915 af.Het achtkant van De Woudaap was niet,als gebruikelijk, met riet gedekt, maar ge-potdekseld.

De Quak

Voor de goederentrein die richting Hoornstoomt staat de oliemolen De Quak aande Noordervaldeursloot te malen. Hij wordtgenoemd in 1667 in een assurantiecontractgenoemd met als eigenaar Claes Adamsz.Bij het oprichten van het bekende Oliesla-gerscontract in 1727 neemt Pieter Jacobsz.

Oliemolen De Woudaap met op deachtergrond Het Honingvat.

Oliemolen De Quack aan de Noorder-valdeursloot (foto A. Zweekhorst, coll.L. Middelkoop).

Kuijper deel voor de lading (koopmans-goederen) van De Quak en in 1733 ookvoor de molen, samen met zijn broer Claas.Na diens overlijden wordt de molen ver-kocht en zo is van 1751 tot 1764 LourensJansz. Louwe eigenaar. Louwe is waar-schijnlijk geen achternaam, maar de voor-naam! Het betekent dan Louw (afkortingvan Laurens!), de zoon van Lourens Jansz. In de negentiende eeuw teltt de firma Ja-cob Kluyver &Zn De Quak onder haar mo-lens. Als in 1904 dit molenbedrijf wordt geli-quideerd dat maakt zij het mogelijk dateen oudgediende van het bedrijf, Evert Ter-weij, De Quak koopt. Terweij heeft voorKluyver een kwart eeuw als blokmaler opde hierboven genoemde Woudaap ge-malen en daarvoor zeventien jaar op deoliemolens van Duyvis gewerkt. Terweij is zoeen mooi voorbeeld van een ‘petten-baas’. Hij verdiende kost op dezelfde ma-nier als zijn collega’s, het verwerken van af-vallen. Evert Terweij overleed in 1931, 82jaar oud. De Quak heeft hem niet langoverleefd: hij werd in 1934 tot op balie-hoogte gesloopt. In de zomer van 1960stortte het molenrestant in, waarna de res-ten werden opgeruimd.

Het Oude Kaar

Rechts van De Quack zien we nog eenoliemolen. Het is Het Kaar, waarvoor dewindbrief werd verleend op 8 december1680 aan Willem Jansz. Kaar die dus zijn fa-milienaam vertaalde in de molen. Na zijnoverlijden liet diens weduwe in 1699 niet vervan deze molen een pelmolen bouwen.Daarna sprak men van Het Oude en HetNieuwe Kaar. Na de sloop van de pelmo-len omstreeks 1796 bestond die noodzaakuiteraard niet meer. Op 6 december 1895maalde de molen zijn kruis af, maar herstelvolgde met, voor die tijd ongebruikelijk,een nieuw gegoten as en twee nieuwe

Van rechts naar links: oliemolens Het Kaar, De Quack, Het Huis te Muiden alias DeZeef gesloopt in 1897 en De Kaver, gesloopt in 1898.

Potroeden. De molen was toen het eigen-dom van de Oostzaner Gerrit de Ridder, in1909 opgevolgd door Michiel Stadt. Zoalszoveel van zijn soortgenoten sleet hij zijnlaatste dagen met het malen van cacao-afval, laatstelijk voor Jan Stuurman. Op 28met 1917, tweede Pinksterdag, kwam daareen einde aan toen de molen in een zwareonweersbui door de bliksem werd getrof-fen en tot op de grond toe afbrandde.

Het Windei

Aan de Zaanoever voor De Quak en HetKaar staan de schuren en de onderbouwvan Het Windei nog overeind. De windbriefvoor deze molen werd op 18 mei 1655 ver-strekt aan Pieter Gerritsz. Gruys en PieterPietersz. Teun (Teun, de zoon van Pieter Pie-tersz.). Vanwege zijn plompe romp neemtBoorsma aan dat het een gewezen water-molen is die aan het water van de Zaaneen totaal andere functie, die van oliemo-len, heeft gekregen. In 1715 treedt KlaasArisz. Kaaskooper met de molen toe toteen assurantiecontract en dan is HetWindei klaarblijkelijk een van de vele mo-

lens van de familie Honig geworden. Delaatste eigenaar is Cornelis Klaasz. Honigtot aan de sloop in 1906. De onderbouw ende schuren van deze molen waren in 1950nog aanwezig als onderdeel van de Zaan-landsche Olieraffinaderij, maar zijn inmid-dels al lange tijd verdwenen.Toch is een deel van Het Windei waar-schijnlijk nog een ander leven begonnen.Op 31 juli 1906 brandde in Wageningen dekorenmolen De Eendracht van VanRooyen uit. Deze werd herbouwd en te-vens verhoogd, waardoor een bijzonderecombinatie van belt- en baliemolen ont-stond. Er zijn allerlei aanwijzingen die hetvermoeden rechtvaardigen dat de molen-


een paar gecombineerde olie- en pelmo-lens geweest. Daarvan werd Het OudeBonte Kalf in 1905 gesloopt en dat moetwelhaast de leverancier van het spoorwielzijn geweest. In het vervolg hiervan rijst on-middellijk de vraag of toevallig ook de restvan deze molen niet in Wageningen is te-recht gekomen in plaats van Het Windei.Gelet op de vorm van de baard in Wage-ningen en Zaandam en de breedte van dekap ben ik geneigd om die vraag bevesti-gend te beantwoorden. Beter fotomateri-aal van de baarden van beide molensgeeft wellicht meer uitsluitsel, want quavorm is de Wageningse baard welhaast ze-ker Zaans te noemen.Jammer genoeg sluiten de afdrukken vande foto’s voor de middenplaat rechts vanHet Windei niet helemaal vlekkeloos aan:de molen is iets opgeschoven in de richtingvan het huis, maar het mag de pet nietkreuken. We naderen nu de zogenaamdeSchoorsteenshoek, zo genoemd naar depaltrok die er heeft gestaan, maar dan zijnwe ook aangeland bij de laatste midden-plaat in een volgend nummer.

maker (waarschijnlijk Wijnveen uit Voorthui-zen, een trouwe klant van Gebr. De Boer, deOostzaanse molensloper) voor de herbouwgebruik heeft gemaakt van een Zaansemolen. Evert Smit deelde de Wageningsemolenaar Hans Dobbe ooit eens mee datde onderdelen tien tegen een afkomstigwaren van Het Windei. Dat zou dan in iedergeval gaan om de kap, staart en gevlucht.Mogelijk zijn er ook delen van het achtkantin de zolders verwerkt, een praktijk die meervoorkwam. Bij de zware en beruchte stormvan 14 november 1940 werd de completekap van De Eendracht afgeblazen. Herstelbleef nu uit. Toch bleef de molen inwendignog compleet tot omstreeks 1958. Toenwerd hij uitgesloopt, waarna de romp inapril 1996 werd afgebroken, alle pogingentot behoud ter plaatse ten spijt.Het spoorwiel van De Eendracht is nogsteeds niet uitgedraaid en doet nog steedstrouwe dienst in de molen van Frans Gun-newick in Vragender. Het is een groot en in-drukwekkend zwaar spoorwiel, dat in 1906zeker niet nieuw is gemaakt. Op de vraagaan Gunnewick of hij wist waar het van-daan kwam zei hij direct: ‘Uit de Zaan, hetspoorkaartje zat er zelfs nog op’. Alles wijsterop dat dit zware en grote wiel met nietminder dan 113 kammen het spoorwiel vaneen pelmolen is geweest. Dan rijst onmid-dellijk de vraag uit welke pelmolen komt ditdan? Nu waren omstreeks 1900 pelmolensde gewildste kandidaten voor verplaat-sing. Dat is ook logisch omdat die hetmeeste met zich meebrachten voor her-bouw als korenmolen. Het is dan ook nietzo verwonderlijk dat eigenlijk alle omstreeks1900 gesloopte Zaanse pelmolens eldersemplooi gevonden hebben. Dat maakt devraag over het spoorwiel in Vragender, ex-Wageningen, ex-Zaan wel heel erg moeilijk.Toch is er in feite maar één oplossing: er zijn

Oliemolen Het Windei met op de ach-tergrond De Zeeman (foto coll. K.Tanger).

Olie- en pelmolen Het Oude Bonte Kalf, waarvan hoogstwaarschijnlijk het spoor-wiel nog dienst doet in de molen van Vragender (foto coll. K. Tanger).

Korenmolen De Eendracht in Wagenin-gen na de herbouw in 1906, die waar-schijnlijk plaatsvond met onderdelen vanHet Windei of Het Oude Bonte Kalf.

Eerdere afleveringen van ‘Vier meter molenlandschap’:1. 2000-6-1302a. 2000-10-2142b. 2000-11-248

TIMS heeft onlangs de hand kunnen leg-gen op de laatste partij Transactions nrs.1 (Portugal, 1965, 280 pp.), 2 (Denemar-ken, 1969, 590 pp.) en 3 (Nederland,1973, 192 pp.). De Transactions bevattenalle papers die tijdens het betreffendesymposium zijn gepresenteerd, alsmedeeen impressie van het symposium en debijbehorende excursie(s). Ze zijn voorzienvan vele foto’s en andere illustraties.Wij kunnen u deze Transactions nu aan-bieden voor de sterk gereduceerde prijs

van 10,- per stuk, ofwel 1/3 van de oor-spronkelijke prijs! Bij afname van alle driede delen betaalt u slechts 25,-. Daar-naast vragen wij u een bijdrage in deverzendkosten van 3,- per exemplaar.Verkrijgbaar door overmaking van hetverschuldigde bedrag op rekeningnum-mer 2528628 ten name van TIMS, Zand-oogjes 6, 4814 SB Breda onder vermel-ding van uw naam en adres en het ge-wenste. Gelieve er rekening mee te houden datde behandeling van uw order enige tijdin beslag kan nemen. TIMS.

Aanbieding TIMS Transactions

2c. 2000-12-2763a. 2001-1-133b. 2001-2-49

4. 2001-4-1015a. 2002-4-108


‘t Betere Werk

Houtcompagnie BV

Kanaalweg 108 • 8861 KJ Harlingen • Tel. 0517 - 41 33 77 • Fax 0517 - 41 48 73 • www.houtcompagnie.nl

ALMENUMHouthandel

Zagerij

Import

Voor molenrestauraties

EIKEN? EN BILINGA STAMMEN INVOORRAAD

In te zagen volgens bestek en tekening

Verder: Iepen • Bolletrie • Steenbeuk

Deze molen was in de storm van 14 no-vember 1940 zwaar beschadigd. De stormtrof de molen van achter, waardoor de bo-venas circa 75 cm. naar voren was ge-schoven. Uit een kopie van een brief vanChris van Bussel aan mij van 15 oktober1941 valt te lezen wat er allemaal mis wasmet de molen na de storm. Ook op defoto, gemaakt na de storm is de windpeluwte zien, hangend aan een zwaanhals on-der de as, voor het stormbint. De helft vanhet zijbeschot van de kop was er ook af ge-waaid. Chris schreef in zijn brief over ‘deeenigste KOKERMOLEN welke in ons landals korenmolen in bedrijf is en dat ‘de asmet wieken 75 c.M. naar voren kwamen ende eene wiek 1 M. bijna in den grond zakteen de windpeluw tusschen as en molenkastaan een trekanker bleef hangen. We heb-ben deze molen voorzien van nieuwe dak-lijst 5OO X 32 X 32 c.M. 16 nieuwe eikenschoren of carbeels in de gebinten, nieuwezware eiken houten buitentrap, nieuwe ei-ken schoren, geheel nieuw planken aanalle zijden, nieuwe kap met dekking, bitu-menroid met rooden pans1ag bestrooid.prachtig gezicht en alles in de verf, nieuwegangen en staven, nieuw covelins en voor-schild en verder nieuwe koningtaats en poten lest tot least stroomlijnwieken VAN BUS-SEL. Deze molen wordt Zaterdag a.s. opge-leverd.’

Uit gesprekken van mij met Chris van Busselnadien kwam duidelijk naar voren, dat hetgeen wipmolen was met boven- en onder-zetel aan de koker. De bovenzetel ontbraken de kop rustte van onder met de voeg-burrie op het vrij ruime boventafelementvan de ondertoren.De interieurfoto’s van Molenwereld 2002-5geven een beeld van de ligging van destenen. Deze lagen inderdaad diagonaalin de toren met er tussen de steenkraan – tezien op de linker foto. Het zoldertje in dehoek aan de kaarzijden van de beidemaalstoelen lag circa 1,10 m. boven deondervloer , waarop de beide maalbak-

ken uitkwamen. De buitendeur op onzefoto is dezelfde deur als op de oude foto uit“De Prins”van circa 1930. Deze deur zat di-rect boven het ondertafelement en kwamuit op de steenzolder. Ook op de linker fotouit Molenwereld 2002-5-145 is rechts aandeze steenzolder te zien dat hij gelijk lagmet de onderkant van het tafelement.Door voornoemde deur konden de zakkengraan op de steenzolder worden gebrachtvanaf een wagen. Onderkant deur wascirca 1,35 m. boven de molenwerf.Molenaar Vierboom heeft na het grondigherstel plus het verbusselen nog maar driejaar plezier gehad van z’n molen. Waarnahelaas de laatste KOKERMOLEN uit onsland verdween.

Jan den Besten, 24 juni 2002

Nogmaals de

Kokermolenvan

Ooy-Ubbergen

De Thorense Molen na het ongeluk van14 november 1940. Het kruis hangt uitde molen en is vastgelopen in de dijk.De balk achter de binnenroe is dewindpeluw! (foto coll. C.E. van derHorst).

Ambacht Ambacht Ambacht Ambacht Ambacht Ambacht Ambacht Ambacht Ambacht Ambacht Ambacht Ambacht Ambacht

Geen steen op de andere laten...De voorbije Hollandse zomer heeft al heel wat monden en pennen in beweging gebracht, maar zeker ook veel, zéér veel hele kleineschepselen. De gemiddeld hoge temperaturen maakten de afgelopen tijd ideaal voor insecten, en wel nu even speciaal die onderhen, die zich zo lekker thuis voelen in (malende) korenmolens en meelmaalderijen. Tal van explosies deden zich voor van het meelmotjeen de graankalander en rijstmeelkever. Voortplanting, ontwikkeling, verpoppen en het vervullen van de eigen rol in de voortgang vanhet geslacht, het kon nauwelijks nog sneller, zou je menen. Wie vroeg zich niet vertwijfeld af, waar ze toch vandaan kwamen? Pandsel had het “genoegen” ergens een steen te moeten scherpen, die al enkele maanden stil lag. En dat met zo’n zomer! Kalander-tjes hadden braaf gedaan waartoe hun instinct hen dreef en van het tussen de stenen in de krop en onder de rijn liggende graan enmeel, maximaal geprofiteerd om de soort voor uitsterven te behoeden! Ze verkeerden in topconditie en zodra de loper was gelicht spo-ten ze alle kanten op, en ik ze achterna met een sterke industriestofzuiger. Op een goed moment spande ik het scherptentje er omheenen zette de ligger in het licht van mijn scherplamp en ja .... ik had ze nog echt niet allemaal! Na het scherpen moest de binnenrijn er even af om de bus te kunnen smeren, en wie schetst mijn verbazing toen in de spiebaan vande bolspil, naast de spie, drie, vier generaties kalanders bleken te huizen, wat bleekjes om de neus, wie had er immers ooit daglicht ge-zien? Waar ze ook bleken te zitten? In de houten wigjes achter de rijnpotjes en in het hout rond de steenbus, geen eenvoudige zaakom ze daar uit te jagen. De conclusie ligt voor de hand: ligt een steen in het zomer-halfjaar langer als enkele weken stil, verwijder danniet alleen het ringmeel, maar maak ook de krop en het deksel van de bus even schoon met een stofzuiger. Soms kun je erbij komenlangs de rijn, maar anders moet de steen maar even los, tot lering ende vermaak dus!

PANDSEL

De Thorense Molen bij de inbedrijfstel-ling na het herstel in oktober 1941.


‘t Betere Werk

Een sleutelvoor het geheim

van dePutmolen?

In het vorige nummer van de Molenwereld geeft Jan Hofstraniet alleen een verhelderend ‘portret’ van de Putmolen in

Aarlanderveen van bouw tot verbouwing, maar stelt tevenshet ‘geheim’ van deze molen aan de orde. Er is een oplossingdenkbaar die het geheim oplost. Of die oplossing inderdaad

heeft gespeeld is vers twee. Jan Hofstra zet er duidelijk en terecht vraagtekens bij.

De Putmolen in Aarlan-derveen in 1974 in volbedrijf. De bouw werdop 28 november 1800aanbesteed en gegundaan de laagste inschrij-vers, Jan de Bruyne uitGouda en Leendert vanLeeuwen Lzn uit Aar-landerveen voor 22.000gulden (foto J.L.J. Ter-steeg).

Hofstra stelt in het artikel ‘De Putmolenheeft zijn geheim’ als optie een zelfstan-dige uitwatering via de Kerkvaart, maarwijst die, ondanks waterstaatkundige voor-delen terecht af wegens de kosten.

Nieuwkoop

Toch is er een situatie denkbaar, waarvoordie kosten alleszins acceptabel zijn. In de-zelfde tijd als de droogmaking van de Putin Aarlanderveen speelt ook die van aan-grenzend Nieuwkoop. Het peilverschil tus-sen Nieuwkoop en de Put is niet groot. Eenwaterstaatkundige kaart uit 1869 geeftvoor Nieuwkoop 5,35 m - NAP voor de Put -5,00 m). Er zou waterstaatkundig veel voorte zeggen zijn om Nieuwkoop een uitma-ling op de Rijn via de Kerkvaart te geven.Die veronderstelde Kerkvaartgang met zijnrechtstreekse uitmaling op de Rijn zou on-getwijfeld praktischer en minder conflictengeven dan een uitmaling op de ‘Natte pol-der’, het niet drooggemaakte deel van deplassen van Nieuwkoop. Nieuwkoop hadnamelijk een vijzelgang (met de molensNo. 5 en No. 13, de stomp van molen 5 isnog aanwezig) die op deze polder uit-maalde. Het is tevens de gang die hetdichtst bij de hypothetische Kerkvaartganglag. Deze Kerkvaartgang zou dan de vijzelgang

Stomp van de in 1894 gedeeltelijk ge -sloopte molen No. 5 van de Nieuw-koopse Droogmakerij welke voorheenop de Nieuwkoopse plassen uitmaalde(foto 1973).


aldaar overbodig maken. Een situatie alsmet deze ‘Kerkvaartgang’ (uitmaling dooreen andere polder) was bij de scheprad-gangen van Nieuwkoop eerder regel danuitzondering (Schoutenvaartse, Korteraarseen Papenveerse gangen). Daarbij werdwel de bemaling van deze bovenpolders inmeegenomen (Bloklandse polder en Schil-kerpolder). Het had natuurlijk mogelijk ge-weest om ‘t Gat op te nemen in de bema-ling van Nieuwkoop.. Daarvoor zou de Putdieper moeten worden bemalen dan striktnoodzakelijk was. Volgens de tekening entekst van Hofstra is de vijzel ingekort en aan-gepast aan de peil van de Put. Voor hetNieuwkoopse peil zou de vijzel zo’n 35 cmdieper weg moeten malen en dus langermoeten zijn. Dat klopt ongeveer met de te-kening. De Putmolen zou dus een onder-molen voor een Nieuwkoopse vijzelgangkunnen zijn, waarbij ‘t Gat werd opgeno-men in de bemaling van Nieuwkoop. Quadatering klopt dit ook perfect. Jan Hofstra veronderstelt zelf de bouw vaneen bovenvijzelmolen die er nooit kwam.Volgens het bouwbestek uit 1800 zou dePutmolen uitmalen op een nominaal bo-venpeil van 2,80 m - NAP. Rijnlands boezemhad in 1869 volgens de waterstaatkundigekaart een gemiddeld peil van 0,47 m - NAP.Het Rijnpeil was in 1986 60 cm - NAP. De op-voerhoogte van deze nooit gebouwde bo-venmolen zou dus tussen de 2,5 en de 3 mmoeten zijn tegenover de ondermolen vande ‘Kerk vaartgang’ van Nieuwkoop 3,18m. Daar valt best mee te leven. Hiermeezijn in theorie alle raadsels opgelost. Blijk-

baar (in theorie)heeft men dan in een laterstadium afgezien van deze veronderstelde‘Kerkvaartgang’ voor Nieuw koop, waar-door de huidige situatie ontstond. Er is nog iets dat voor deze gedachtegangpleit. De Put is 125 ha groot. De nominaleopvoerhoogte is 1,05 m. Al met al een vrijkleine polder met een vrij geringe opvoer-hoogte. De molen is dus knap overgedi-mensioneerd, zelfs als men daarbij de kwelin beschouwing betrekt. Als men vergelijk-bare Rijnlandse polders erbij zet dan kun-nen die het af met veel kleinere molens, zo-als uit onderstaande voorbeelden blijkt:

polderopp. in ha opvoerhoogte vluchtBuurterpolder 67 1,80 m 18,15 mKaagerpolder 100 1,40 m 15,80 mStadspolder 128 1,15 m 20,80 mStevenhofpolder 150 0,75 m 19,60 mKalkpolder 90 0,80 m 17,50 mZweilanderpolder 110 1,85 m 17,40 mDoespolder 90 1,50 m 16,50 m

Het is dus niet gewaagd om te stellen datde Putmolen zo’n tien meter te groot is. Eenmolen met een vlucht van een meter of 18had het ook afgekund.

Kaart van Jan Lunenburg uit 1983 metdaarop aangegeven de molens vanNieuwkoop en Zevenhoven met dievan de naburige polders. Er is niet veelmeer van over, alleen de molens vanAarlanderveen en De Dikke Molen pluswat stompen.


Kapitaalverspilling

Het wil er bij mij niet in dat men ‘zomaar’een Putmolen met 27 m vlucht bouwdevoor een functie die een ‘halfwas-molen’ook had aangekund. Als je nu een Putmo-len zou moeten bouwen met de aanlegvan de infrastructuur dan ben je een mil-joen euro’s kwijt, zo niet meer. Met een‘Doesmolen’ op diens plaats kon je het mis-schien voor de helft af. Een half miljoeneuro is best een bedrag om je achter jeoren te krabbelen. De bouw van de Put-molen zoals die er nu staat kan geen toe-val zijn; er moet iets achter gezeten heb-ben, maar wat?Deze ‘Kerkvaartgang’ is zo inderdaad eenhypothese, maar wel een die zo ongeveeralle vragen rond de Putmolen zou oplossen.Voor een dergelijke kapitaalverspillingmoet een verklaring zijn: een rol in Nieuw-koop is een mogelijke. Het zou mij dan ookniets verbazen als het bestek van de Put-molen heel nauw aansluit bij dat van de vij-zelmolens van Nieuwkoop. De bewaardgebleven foto’s van Nieuwkoopse vijzel-molens laten in ieder geval een grote over-eenkomst zien: alsof ze uit hetzelfde vat ge-goten zijn.Natuurlijk eiste bovenstaande hypothesede nodige kunstwerken zoals het makenvan een duiker onder het dorp Aarlander-veen door en het bekaden van de Kerk-vaart. Op zich hoeft dat geen probleem tezijn. De polder Bleiswijk kent meerdere vandit soort duikers om het water bij de molensaan de Rotte te brengen.Het ligt voor de hand dat de Zuid- en Noor-deinderpolder van zo’n Kerkvaartgang nietveel wilde weten. De polder zou dan in driedelen uiteen vallen, gescheiden door de‘Kerkvaartbovenboezem’ en de tussen-boezem van Aarlanderveen. Ook dit wasmet duikers op te lossen, maar het werd erniet makkelijker op. Bij de tweedeling doorde tussenboezem Aarlanderveen had ie-der deel nog een eigen molen, maar bijeen driedeling was hier geen sprake meervan. Ook de politieke scheiding tussen de am-bachten kan een rol gespeeld hebben.

Variant

In schepradgangenland moest men nietzoveel van vijzelmolens of vijzelgangen we-ten. Zo gingen de vijzelmolens voor de Zuid-plas dwars tegen de verlangens van Schie-land in. Schieland wilde voor de droogma-king van deze polder schepradgangen,vierhoog. De uiteindelijke bouw van vijzel-molens was zeer tegen de zin van hethoogheemraadschap.Ook in de eerste opzet voor Nieuwkoopging men uit van schepradgangen, tien ingetal en vierhoog. In beide gevallen bleekhet aantal vijzelmolens te gering. Om hetmet Pieter Raat te zeggen: in Nieuwkoopwas daarom ruig malen ‘tot een systemaverheven’ om het water maar de baas tekunnen. Ook de vijzelmolens van de Zuid-plas konden het werk eigenlijk niet af. Wel-licht was dit door Schioelandse onheilspro-

feten voorspeld. Verandering of uitbreidingvan de bemaling hing daardoor vroeg oflaat in de lucht. Nu moet de polder Aarlanderveen een pe-perdure polder geweest zijn met vier mo-lens voor 450 ha. Dat blijkt ook wel uit depolderlasten. Het moet voor het bestuureen aantrekkelijke gedachte zijn geweestom de Put met zijn molen onder te brengenbij Nieuw koop. Een tegenwerping is datook een kwart van de omslagplichtige lan-den verdwijnt, waardoor het geen wonde-ren te weeg breng t: men raakt weliswaareen dure molen kwijt, maar ook de inge-landen die ervoor betalen. De Putmolen zou dan ook met een ver-goeding voor Nieuw koop kunnen gaanbemalen dat immers met een te krappebemaling te kampen had. Op zich is dit nietzo heel vreem d, want de Achterofse pol-der bij Waddinxveen worstelde ook meteen te krappe bemaling. Een blok van diepolder is toen opgenomen in de bemalingvan de Hazerswoudse Droogmakerij. De bouw van de Putmolen zoals wij die nukennen zou dan speculatief zijn geweest.Dat geldt voor dit verhaal ook.

J.S. Bakker

Ik ben het ermee eens dat de Putmolen inwezen een paard voor een hondekar is, zo-als iemand eens zei van de huidige Zwan-burgermolen (Let wel, de huidige Zwanbur-gerpolder is maar een derde van zijn oor-spronkelijke grootte (voorheen 240 ha, nu 84ha en bovendien was deze polder eenschutsluis rijk. jsb.) Om te plagen heb ik dePutmolen wel eens vergeleken met de Hie-mertermolen. Deze spinnenkopmolen, meteen vlucht van 12 m, bemaalde ooit 155 ha,meer dan een meter hoog en blijkbaar ging

dat ook. In Zuid-Holland dus ‘veel ge-schreeuw en weinig wol’. In werkelijkheidben ik heel erg onder de indruk van wat er inZuid-Holland, onder vaak moeilijke omstan-digheden, op waterstaatkundig gebied totstand is gebracht. De theorie over de polderNieuwkoop is een mogelijkheid die niet uit iste sluiten, maar die ik op dit moment niet ergwaarschijnlijk acht. Ik heb een aantal ont-werpkaarten van deze polder, waar in eer-ste instantie alleen schepradgangen warengedacht. Later komen er kaarten waar ookvijzelgangen op staan aangegeven. Opgeen van deze ontwerpen komt de Put inbeeld, wat natuurlijk niet alles hoeft te zeg-gen. Verder heb ik een bouwtekening vaneen vijzel- en een schepradmolen van deNieuwkoopse droogmakerij en op het Rijks-archief heb ik ooit een bouwbestek doorge-lezen. Wat daar bij opviel was dat deze mo-lens vrij luxe waren uitgevoerd. Alle ramenen deuren hadden hardstenen onderdor-pels en ook aan de woningen in de molenwas veel aandacht besteed. Langs het taf-element en op de bedstee-wand was eenvrij ingewikkeld lijstwerk aangebracht. Allebinnendeuren hadden panelen, terwijl dePutmolen alleen maar opgeklampte deurenhad. Hoewel aan het interieur van de Put-molen duidelijk meer aandacht is besteeddan aan de andere molens van de polder, ishet verschil tussen een overheidsonderne-ming en een particuliere onderneming tochduidelijk in de molens zichtbaar. De stompenvan de Zoutsluisgang van de Zevenhoven-sedroogmakerij en de G4 van de Bleiswijksedroogmakerij maken dit heel duidelijk. Aande uiterlijke overeenkomsten kan volgens mijalleen worden afgeleid dat de molens vandezelfde tijd zijn en daarom zoveel op elkaarlijken. Daarmee blijft voorlopig het raadsel.

Jan Hofstra.

De Vrouw-geestmolenaan de Hei-mansweteringin Alphen a/dRijn, gebouwddoor HendrikKooperdraadtis met zijnbouwjaar 1797een tijdgenootvan de Put-molen enheeft nagenoegdezelfde afme-tingen. Hetmodel vanbeide molenskomt sterkovereen. Zijnbeide molensvolgens het-zelfde bestekgebouwd?


J.S. Bakker

Kinderen zijn vaak gefascineerd door mo-lens. Van heel wat molenliefhebbers gaatde bijzondere belangstelling ervoor terugte leiden tot in de kinderjaren. Boeken voorkinderen over molens zijn er niet veel. Heelleuk en goed afgestemd op de doelgroepis het fotoboek over de Goudse molen DeRoode Leeuw met, inmiddels, oud-mole-naar Marcel Koop en zijn gezin. Verder ver-scheen, inmiddels al heel wat jaren gele-den, in de serie Versluis basis informatie hetboekje Mooie Molens.

Recent is bij Uitgeverij De Inktvis van dehand van Ad Plomp Zo gaat de molen(een reis langs molens voor kinderen) ver-schenen, een klein formaat boekje van 64pagina’s dat qua opzet veel weg heeftvan Mooie Molens. Kinderen brengen eenbezoek aan een molen waar zij uitleg krij-gen over de werking van de diverse soor-ten molens. Bij Zo gaat de molen ligt de na-druk op techniek en constructie van demolen. Zo krijgen korenmolens, poldermo-lens, watermolens, oliemolens en zaagmo-

Zo gaat de molen

lens achtereenvolgens een beurt, evenalsdiverse molentypen en een aantal aanver-wante zaken. Verder zijn er ook rijmpjes enspreekwoorden over de molen opgeno-men. Leuk en praktisch zijn de tips voor kin-deren aan het slot van het boekje. Een enander wordt toegelicht met (pen-)tekenin-gen. Foto’s ontbreken. Een pluspunt is dekoppeling van het boekje aan een web-site: www.inktvis.nl/zogaatde molen, even-als de verwijzing naar andere websites.Het minpunt van het boekje is de stortvloedaan informatie die in een kort bestek wordtsamengeperst. Of kinderen vanaf negenjaar, de doelgroep, hiermee uit de voetenkunnen, laat staan een beeld krijgen vaneen molen, is voor mij de grote vraag.Doordat de zaken zo gecomprimeerd wor-den weergegeven ontstaat soms zelfs eenvertekend en daarmee onjuist beeld, zoalshet verhaal over het boerengemaal ommaar één voorbeeld te noemen. Soms zalhet kinderen daardoor ook boven de petgaat. Waar denkt een kind aan bij olie, zelfsal valt (op) een andere plaats de term‘plantaardige olie’? De verklaring van hetspreekwoord ‘met de billen bloot komen’ iseen regelrechte uitglijer. Niet het vele is goed, maar het goede isveel.

N.a.v.: Ad Plomp: Zo gaat de molen (eenreis langs molens voor kinderen) , 64 pagi-na’s, A5-formaat, ISBN 90 75689 23 3, Uitge-verij De Inktvis Dordrecht, verkrijgbaar bij deboekhandel, Prijs v 9,95.

PAPIERMOLEN


Miss ing L ink:De Oud Strijder door

de bril van Darwin

‘t Betere Werk

Uit het artikel ‘Een verdraaide wip’ in Molenwe-reld 2002-7/8, pag. 208 e.v.

blijkt dat De Oud Strijder inTienhoven een buitenbeen-tje is geweest voor een tochal zeldzaam molentype als dewipkorenmolen. Paul Groenuit Montfoort ziet er even-wel nog meer in, zoals uithet onder staande blijkt

De Oud Strijder in Tienhoven, een molen met raadsels. De vrijwel rechte lijn vanhet rietdek wijst op een hoge aanzet van de ‘valse’ hoekstijlen (foto coll. M.K.C.Dolman).

Het ontwerpen van een molentype da-teert volgens mij pas uit de 18e eeuw. Mo-lens werden toen zo complex en zo fraaivan constructie dat deze op de een of an-dere manier ontworpen moeten zijn. (Zieonder meer de oude molenboeken). Daar-voor was het molenvolk voornamelijk empi-risch ingesteld. Voldeed een constructieniet, dan paste men deze een beetje aanen zo evolueerde de molens geleidelijk.Kleine voorbeelden van evolutie zijn be-kend. De moerstijl versus de spoorstijlen ineen standerdmolen. Oude bovenwielenhebben enkele kruisarmen. Jongere bo-venwielen hebben kruisarmen die als sp-ouwarmen uitgevoerd zijn.

Paltrok

Een voorbeeld waarbij e.e.a wat moeilijkerte zien is, is de paltrokmolen. De oudste be-staande paltrokmolen De Otter in Amster-dam lijkt in essentie erg veel op de stan-derdmolen die men in die tijd bouwde. Fei-telijk heeft men de hoekstijlen en de borst-naald doorgetrokken en op een rollenkransgezet, om zo ruimte voor het zaagwerk temaken. Die rollenkrans was niet zelf be-dacht, maar is van de bovenkruier afkom-stig. Ook de constructie van de koning isiets anders, maar is onmiskenbaar afgeke-ken van een standerd. Zo heeft de paltroknog altijd twee kruisplaten. Bij latere pal-

trokken, zoals De Eenhoorn te Haarlem,moet je al een stuk beter kijken, wil je in deconstructie nog iets van een standerdmo-len zien. Zo heeft deze molen niet éénmaar wel drie paar ‘steenlijsten’.

Kruisplaten

Zo ook bij de wipmolen. Ergens in de l3e of14e eeuw moet er een genius geweest zijndie de standerd en het onderstel van eenstanderdmolen vervangen heeft door eenkoker en een ondertoren teneinde in dieondertoren iets aan te kunnen drijven. Nuzitten de oudste nog bestaande onderto-rens (ca 1600) van grote wippen met hundubbele manderbalken al zo perfect in el-kaar dat je je afvraagt waardoor mengeïnspireerd is geweest. Er moet wel haasteen simpelere constructie bestaan heb-ben, die mogelijk ook is afgeleid van destanderdmolen.Als je door deze bril naar de fotos van DeOude Strijder kijkt, zie je iets totaal anders:hoekstijlen die op vier stiepen staan, enwaarvan er twee lager zijn dan de anderetwee. Let onder meer op het verloop vande tussenstaande muren. Deze ondertorenstond dus op kruisplaten!

Opmerkingen

1. Zo te zien liepen de valse hoekstijlen sa-men tot op de manderstijl circa 1 m onderhet boventafelement.2. De ijzerbalken van de steenspillen zaten


tussen de losse kokerbalken.3. Volgens mij moet er mogelijk een klein lui-werk op de velg van het spoorwiel ge-draaid kunnen hebben. Dus waarom geenluiwerk.

Een paard in de wieg! Deze onvervalste Rotterdamse uitdrukkingschiet als eerste reactie te binnen bij eenwipmolen met kruisplaten. Toch benadruktPaul Groen met zijn verhaal nog eens hoeweinig we eigenlijk met redelijke zekerheidweten over het ontstaan van, zeg maar, debasistypen van molens. Dat er sprake is vaneen zekere evolutie is duidelijk, maar er iswel een fundamenteel verschil met de klas-sieke evolutietheorie van Darwin. Molens zijn mensenwerk. Het toepassen,wijzigen of achterwege laten van be-paalde constructies is niet het resultaat vaneen onzichtbare hand, maar het welover-wogen werk van mensen die dit heel be-wust en met reden doen. Daarbij speelt tra-ditie onmiskenbaar een rol, in die zin datmen, als regel, uitgaat van bestaandeconstructies en die aanpast. Om die redenontken ik ten stelligste een soort trendbreukin de achttiende eeuw, waar Groen overrept, maar dat doet in dit verband niet terzake. Onze voorouders waren niet minder intelli-gent dan wij. Dat betekent dat zij in over-bodige constructies ook verspilling van ma-teriaal en arbeid achtten. Constructiewijzi-gingen beteken dus nuttig vervangen doornuttiger.Als De Oud Strijder inderdaad kruisplatenzou hebben gehad hebben dan zouden zeeen constructief doel moeten hebben. Datze die in een standerdmolen hebben is zon-neklaar. In een wipmolen hebben ze diefunctie, het dragen van de koker (de ‘geÎ-volueerde’ standerd) zeker niet. Volgens deDarwiniaanse theorie heeft een walvis nogde rudimenten van achterpoten, maar bijeen molen werkt dat zo niet. Ook al is dewipmolen geÎvolueerd uit de standerdmo-len, dan heeft een dergelijke, vrijwel nutte-

De Oud Strijder met kruisplaten (teke-ning Paul Groen).

1. Tussenmuur. Links en rechts van eenstiep lopen de muren niet in elkaars ver-lengde! Let op de schaduwen en de mo-lenstenen tegen de muur.

2. Bovenste kruisplaat.

3. Kinderbalken voor de steenzolder.

4. Onderste kruisplaat.

5. Vreemde raveling voor trap of luiwerk.

6. Taatspot spil.

7. Stiep.

loze constructie geen bestaansrecht: menliet de kruisplaten simpel achterwege.Bovendien kloppen de kruisplaten niet in dechronologie van de wipmolen. In de tijd dat

De Oud Strijder is gebouwd, 1669, waren dewipmolens al volgroeid en hadden de con-structie zoals wij die nu kennen. Het zou, opzijn zachtst gezegd, heel vreemd zijn datmen na anderhalve eeuw, zo niet langer,teruggreep op een archaïsche en vrijwelnutteloze constructie en dat in een streekwaar de wipmolen inheems was.De constructie van de ondertoren op zich iseen ander verhaal. Daar is uitvoerig overgediscussieerd tussen Bas Koster en mij. Devorm van het grondvlak is een van de pun-ten geweest. Inderdaad lijkt het erop alsofhet grondvlak van De Oud Strijder niet vier-kant is geweest. We kwamen eigenlijk totde conclusie dat dit gezichtsbedrog is, datin de hand wordt gewerkt doordat het riet-dek uitsteekt over de steunberen en het uit-zakken van het riet op de ondertoren. Hetverschil in schaduw van de beide molen-stenen kan ook het gevolg zijn door eenverschil in de stand van de stenen tegen demuur. De linker steen staat namelijk duidelijkschever dan de rechter. Het sluit niet uit, dat de muren iets uit hetrechte vlak tussen de steunberen staat. Inhet artikel wees ik er al op, dat de idealevorm een ronde zou zijn. Vanuit dit gezichts-

De ondertoren in zijn laatste dagen met ijzeren ‘pruiken’ op de torenstijlen die mo-gelijk de plaats aangeven van de aanzet van de ‘valse’ hoekstijlen. Het weglaten vantwee kokerbalken kwam natuurlijk de stabiliteit van de koker niet ten goede. Van-daar, dat de twee aanwezige kokerbalken gestabiliseerd werden met klossen op demanderbalken (foto coll. M.K.C. Dolman).


punt laat zich ook de achtkante vorm vande ondertoren van de molens van Pettenen Abbekerk verklaren: meer ruimte. Het verschil in hoogte van de steunberenlijkt mij ook gezichtsbedrog als gevolg vanhet uitzakken van het riet. De foto van dekale ondertoren biedt een ander beelddan de ondertoren van de molen in beteredagen. Bovendien is dit schijnbare verschilin hoogte zo gering, dat dit nooit kan over-eenstemmen met de hoogte van een nor-male kruisplaat. Daarbij komt ook nog datde muurplaten vanuit de steunberen ietsomhoog lopen naar de hoeken om zomeer hoogte te krijgen voor de deuren opde hoeken. Dit is duidelijk te zien aan hetmetselwerk; er is een verschil van twee ±drie lagen. Het doet allemaal nogal rom-melig aan hetgeen de indruk van een ver-bouwing naar de ‘verdraaide wip’ ver-sterkt. Voor wat betreft de opmerkingen: - De plaats van de valse torenstijlen op dehoekstijlen is uitvoerig bediscussieerd tussenBas Koster en mij. De genoemde plaats terhoogte van de mantelstijlen was het aan-vankelijke uitgangspunt. We hebben dit los-gelaten omdat dit niet of hooguit vaagmet de foto’s van de complete molenklopte. Op de torenstijlen zitten even onderhet tafelement onverklaarbare ‘kluwens’ ij-zer. We zijn er vanuit gegaan, dat deze ‘spij-kers’ de plaats markeren waar de ‘valse’stijlen op de ‘ware’ kwamen. Daarbijspeelde nog een argument. Een hoogaanzetten van de ‘valse’ stijlen geeft maxi-male werken beweegruimte. Bij lageraanzetten wordt het werken moeilijker engaat het voordeel van de verondersteldeverbouwing voor een flink deel te niet, al-thans voor de steenzolder. Een molen isgeen Zelfstandig Gegeven Grootheid,maar een bedrijfsmiddel voor de mole-naar. Het wordt maar al te vaak vergeten.- Afgaande op de sloopfoto’s heeft de mo-len, zo te zien, heel uitzonderlijk, maar tweekokerbalken gehad tegenover de gebrui-kelijke vier. Op een van de foto’s is hetstaakijzer nog te zien. Dit staat vrij ver naarbuiten, waardoor het in onze ogen niet di-rect waarschijnlijk is dat de ijzerbalken tus-sen de kokerbalken hebben gezeten. Bo-vendien zou dat het openbreken van desteen bepaald niet vergemakkelijkt heb-ben. Het is zelfs mogelijk dat de molen en-kele kokerbalken had om zo ruimte tescheppen voor de ijzerbalken.- In eerdere artikelen waarin de wipkoren-molen aan bod kwam werd heel sterk be-twijfeld of de wipkorenmolen als grondzeilerals regel wel een luiwerk had. Zeker in dezenauwe toren lijkt mij er toch wel erg weinigruimte voor, zowel qua breedte als hoogte.

Al met al lijkt De Oud Strijder als missink linktussen standerdmolen en wip mij veel tekort door de bocht. Als het wel zo was danzou het hem inderdaad tot de archeopte-rix (het evolutionaire dier dat het grote gattussen reptiel en vogel vult) onder de mo-lens maken. Het Darwiniaanse protopaardpaste per slot toch ook in een wieg.

JSB.

De ‘Zoeker’ in het vorige nummer heeft helaas geen ‘vinder’ opgeleverd. Op hoop van be-ter een andere onbekende molen; eentje die betere dagen heeft gekend. In een eerste op-welling denk je aan De Zwarte Ruiter in Aalsmeer, maar die is het niet. De molen heeft eenzeker ‘Noord-Holland-gehalte’, maar welke is het precies?

Reacties a.u.b. te richten aan de redactie van de Molenwereld, Moerdijkstraat 39, 2751 BEMoerkapelle, fax 079-5931303, e-mail [email protected].

Z O E K E R

BON

iedere maand per post thuis

kan op drie manieren:

1. Door het nemen van een abonnement.

Abonnementen kunnen op ieder gewenst moment ingaan en worden automatisch ver-lengd tenzij een abonnement uiterlijk 1 december van het lopende abonnementsjaarschriftelijk wordt opgezegd.De in het lopende abonnementsjaar (van januari t/m december) reeds verschenennummers worden na ontvangst van het abonnementsgeld direct toegezonden, indiennog voorradig.

Abonnementsprijs: Nederland ƒ 47,50 per jaar (incl. 6% BTW).Overig Europa ƒ 65,- per jaar (incl. 6% BTW).Overige landen op aanvraag.

De abonnementsprijs dient bij vooruitbetaling te worden voldaan.

2. Door u aan te melden als donateur.

Donateurs in Nederland van de Stichting Molenwereld ontvangen hetblad gratis bij een minimum-donatie van ƒ 62,50

3. Door een cadeau-abonnement.

U kunt ook een abonnement cadeau doen. U geeft dan via onderstaande bon aan wieu de 'MOLENWERELD' wilt toesturen en met ingang van wanneer. Na ontvangst van hetabonnementsbedrag sturen wij u een cadeaubon voor de ontvanger.Een cadeau-abonnement kan voor een heel of voor een half jaar aangegaan worden.De prijs voor een heel jaar is ƒ 49,-, voor een half jaar ƒ 24,50. Na afloop van de periodewordt het cadeau-abonnement automatisch door ons beëindigd.

� JA1, ik meld mij aan als abonnee op de ‘Molenwereld’ en ontvang de nog te verschij-nen nummers t/m dec. 2002 GRATIS.

� JA1, ik meld mij aan als donateur van de Stichting Molenwereld tegen een donatie vanƒ ................... Ik maak mijn donatie over op Postbank rek. 4506935 of Rabobank rekeningnr. no. 3750.30.867 t.n.v. de Stichting Molenwereld.

Als molenliefhebber/beroepsmolenaar/molenmaker/vrijwillig molenaar2 ben ik speciaalgeïnteresseerd in:...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

� JA1, ik wil graag een cadeau-abonnement aanvragen voor:Naam:..............................................................................................................................................Adres:...............................................................................................................................................Postcode:.............................Plaats:................................................................................................Datum van ingang:........................................................................................................................

Handtekening:

Afzender (s.v.p. in drukletters)Naam:..............................................................................................................................................Adres:...............................................................................................................................................Postcode:.............................Plaats:................................................................................................Tel.:..............................................Fax:...........................................E-mail:........................................

Deze coupon kan, desgewenst, portvrij ingestuurd worden aan:

Stichting MOLENWERELD Antwoordnummer 12104 NL-2740 WD MOERKAPELLE1S.v.p. aankruisen hetgeen door u gewenst wordt. / 2Doorhalen wat niet van toepassing is.

Indien u de bon niet uit de Molenwereld wil knippen, maak dan een kopie en stuur deze in een envelop aan ons op.

De

�

Speciale aanbieding!!!

Nu abonneren...

dan krijgt u de in 2002

nog te verschijnen

nummers geheel

GRATIS!

GEVRAAGD:

zakkenzuigerG. Amersfoort

Molen ‘De Maagd’

Hulshorsttel. 0341-452725

Nr. 10 oktober 2002 - Molenwereld · 2018. 5. 18. · Nr. 10 oktober 2002 Maandblad over molens en...

Documents

Transcript of Nr. 10 oktober 2002 - Molenwereld · 2018. 5. 18. · Nr. 10 oktober 2002 Maandblad over molens en...