Noodzakelijk, maar niet vanzelfsprekend · Uit de macro-indicator voor slimmer werken komt een...

ING Economisch Bureau • oktober 2019

Digitale ziekenhuiszorg Noodzakelijk, maar niet vanzelfsprekend

ING Economisch Bureau 2 Digitale ziekenhuiszorg • oktober 2019

Inhoud

Inleiding

Nieuwe technologieën veranderen ons leven voortdurend. Online communiceren en consumeren we waar, wanneer en met wie we willen. Met ingrijpende veranderingen voor diverse sectoren tot gevolg, zoals disruptie, maar ook lagere prijzen en meer keuzevrijheid.

De ziekenhuiszorg lijkt op het eerste gezicht slechts zijdelings met de digitale wereld in aanraking te komen. De dokter spreek je face-to-face. Maar gaat dit wel in alle gevallen op? En blijven we dit altijd op dezelfde manier doen? Facetimen is tegenwoordig net zo gewoon als water uit de kraan. Wat als traditionele werkwijzen niet langer aansluiten bij de wens van patiënt en maatschappij en digitalisering zaken eenvoudiger en betaalbaarder kan maken?

In dit rapport kijken we eerst naar de noodzaak voor ziekenhuizen om digitale toepassingen gerichter in te zetten (hoofdstuk 1). Hoofdstuk 2 gaat dieper in op de voordelen ervan. Vervolgens komen de factoren aan bod die digitale ziekenhuiszorg tot nu toe afremmen (hoofdstuk 3). Tot slot bekijken we hoe digitale toepassingen de ziekenhuiszorg gaan veranderen en wat nodig is om deze ontwikkeling te versnellen (hoofdstuk 4).

Inhoudsopgave

Conclusie 3

1 | De noodzaak: Grenzen aan de groei? 4Productiever zorg verlenen noodzaak voor ziekenhuizen 5Betere ICT-benutting vergt andere manier van werken 6Digitale omslag steeds urgenter 7

2 | De voordelen: Recept voor meer productiviteit 8In drie stappen naar meer digitale productiviteit 9Meer waarde voor patiënt en ziekenhuis 10Succesvoorbeelden uit binnen- en buitenland 11

3 | De uitdagingen: De patiënt en andere remmende factoren 12Patiënt tot op zekere hoogte bereidwillig 13Vier factoren die digitalisering ziekenhuiszorg afremmen 14

4 | De toekomst: Minder grenzen, meer mogelijkheden 15Meer regie bij digitale gegevensuitwisseling vereist 16Minder poliklinieken en bedden, meer ICT-investeringen 17Kortere en minder belastende ‘patiëntreizen’ 18Genoeg mogelijkheden voor forse productiviteitsgroei 19

Colofon 20


Conclusie

In 2040 170.000 ziekenhuismedewerkers meer nodigZiekenhuizen kampen met groeiende personeelstekorten. Tot en met 2040 neemt de zorgvraag naar verwachting met zo’n3% per jaar toe. Bij voortzetting van de productiviteitstrend van de afgelopen vijf jaar (0,4% productiviteitsgroei per jaar), zijn er in 2040 bijna 170.000 ziekenhuismedewerkers meer nodig (+57%).

Personeelstekorten dreigen chronisch te worden...Omdat de beroepsbevolking in 2040 ruim 500.000 personen kleiner is dan in 2018, dreigen de personeelstekorten chronisch te worden.

...tenzij de productiviteit toeneemtEfficiëntere zorgverlening kan de personeelsbehoefte temperen. Het verhogen van de productiviteit kan door te investeren in meer of beter kapitaal of door slimmer (samen) te werken.

Vooral productinnovatie, weinig procesinnovatieDe forse groei van het digitale kapitaal sinds 1995 (+16% per jaar) heeft de arbeidsproductiviteit nauwelijks doen toenemen (+0,1% per jaar). Er is vooral in technologie geïnvesteerd die de zorg wel beter kan maken (door productinnovaties), maar niet direct efficiënter (door procesinnovaties).

Digitalisering maakt efficiëntere zorg mogelijk…Er zijn tegenwoordig voldoende digitale toepassingen die een efficiëntere manier van zorg verlenen mogelijk maken. Bijvoorbeeld door patiëntmonitoring op afstand en automatische signalering en opvolging bij een zorgbehoefte.

…en de patiënt heeft er ook baat bijPatiënten kunnen ook steeds meer zorghandelingen zelf uitvoeren, zoals hartfilmpjes maken of hun bloeddruk meten, waardoor een ziekenhuisbezoek achterwege kan blijven. Uit onze consumenten-enquête komt naar voren dat bijna drie op de vijf Nederlanders periodieke ziekenhuiszorg liever thuis of dicht bij huis ontvangt (zoals bij de huisarts of in een gezondheidscentrum) dan in het ziekenhuis.

Digitale ziekenhuiszorg heeft kostenvoordelen door:1 meer preventie en snellere interventie,2 meer zorg vindt plaats buiten het ‘dure’ ziekenhuis,3 minder fouten en minder dubbel administratief werk door

betere gegevensuitwisseling en analysetechnieken.

Ziekenhuizen zien digitalisering als kans3 op de 5 ziekenhuisbestuurders zien digitale innovatie als één van de belangrijkste manieren om de ziekenhuiskosten te verlagen, zo blijkt uit onze enquête. Zij verwachten dat digitale procesinnovaties de komende tien jaar een besparing van 12% op de totale geneeskundige zorguitgaven opleveren.

Viertal factoren remt digitale vernieuwing nog af:1 beperkte investeringsruimte,2 tegengestelde bekostigingsprikkels die een andere manier

van werken ontmoedigen,3 beperkte 'klantdruk', waar geen sterke innovatieprikkel

vanuit gaat,4 geringe samenwerking, waardoor de fragmentatie van

patiëntgegevens moeilijk is op te lossen.

Regisseur(s) uit het veld nodig voor uniforme registratie en uitwisseling patiëntgegevensEen compleet patiëntbeeld is essentieel voor diagnose, behandeling en medisch onderzoek. Om patiëntgegevens via een platform aan elkaar te kunnen koppelen en samen te voegen tot één dossier, moeten deze wel op een uniforme manier worden geregistreerd en uitgewisseld. Wanneer één of enkele regisseurs uit het veld het voortouw nemen in bovenregionale samenwerking, kan soepele gegevensuitwisseling sneller in zicht komen. Ook de toenemende invloed van ‘Big Tech’ kan uniformering van patiëntdata op termijn versnellen.

Minder poliklinieken en ziekenhuisbedden nodigUiteindelijk zal, als gevolg van meer digitale ondersteuning, monitoring en meting op afstand, het aantal poliklinieken afnemen. Patiënten ontvangen sneller de juiste zorg door vroege signalering en gaan na behandeling sneller naar huis, waardoor ook minder ziekenhuisbedden nodig zijn.

Jaarlijks 1% productiever werken scheelt 60.000 manEen productiviteitsgroei van 1% per jaar zou de benodigde personeelsomvang in 2040 met circa 60.000 verlagen. Economisch vergelijkbare landen hebben laten zien dat dit haalbaar is.

<< Inhoud

1.1 Productiever zorg verlenen noodzaak voor ziekenhuizen 51.2 Betere ICT-benutting vergt andere manier van werken 61.3 Digitale omslag steeds urgenter 7

Hoofdstuk 1 | De noodzaak: Grenzen aan de groei?

<< Inhoud


De noodzaak: Grenzen aan de groei?

1.1 Productiever zorg verlenen noodzaak voor ziekenhuizen

Personeelsschaarste knelt in zorgsectorIn de zorg neemt het aantal vacatures ruim twee keer zo snel toe als in de rest van de economie. De krapte knelt meer dan ooit. Het verzuim en verloop van personeel groeit en patiënten moeten langer op zorg wachten.

Zorgvraag groeit structureel…Door nieuwe medische technologieën, bevolkingsgroei, vergrijzing en welvaartstijging groeit het zorgvolume volgens het trendscenario van het RIVM de komende twintig jaar jaarlijks bijna 3%. Aangenomen dat de uitgaven aan

medisch-specialistische zorg – na afloop van het huidige sectorakkoord* in 2022 – ook met bijna 3% per jaar toenemen, komt de hoeveelheid medisch-specialistische zorg in 2040 ruim 70% hoger uit dan in 2018.

…waardoor in 2040 anderhalf keer meer ziekenhuismedewerkers nodig zijn dan in 2018… Wanneer de productiviteitsstijging op het niveau van de afgelopen vijf jaar zou blijven (0,4% per jaar), moeten er in 2040 ruim anderhalf keer zoveel mensen (+57%) in de medisch-specialistische zorg werken als in 2018*.

Omdat de potentiële beroepsbevolking volgens de CBS-prognose in 2040 zo’n 500.000 personen kleiner is dan in 2018, dreigen de personeelstekorten bij ziekenhuizen chronisch te worden.

…tenzij de productiviteit fors stijgtPas als de productiviteit met zo’n 2,5% per jaar toeneemt, lost de extra personeelsbehoefte helemaal op. Een gerichte inzet van digitale medische toepassingen, zoals e-health en kunstmatige intelligentie, kan hier een bijdrage aan leveren.

Bron: CBS

Bron: ING Economisch Bureau o.b.v. Vtv2018.nl (RIVM), CBS

* In 2015-prijzen. Tussen 2019 en 2022 gem. 0,4% groei (afgesproken in sectorakkoord), daarna gem. 2,9% groei (gelijk aan het VTV-trendscenario voor totale

zorguitgaven)

400

450

500

550

20172016201520142013

0

5

10

15

20

25

30

35

201920172015201320112009200720050

5

10

15

20

25

30

35

2017201520132011200920072005

€ 10

€ 20

€ 30

€ 40

€ 50

€ 60

2040203520302025202020152010

2018€ 27 mrd.

2040€ 46 mrd.

71%

€ 0

€ 10

€ 20

€ 30

€ 40

€ 50

€ 60

2040203520302025202020152010

2018€ 27 mrd.

2040€ 46 mrd.

+71%

150

200

250

300

350

400

450

500

550

2040203520302025202020152010

150

200

250

300

350

400

450

500

550

2040203520302025202020152010€ 10

€ 20

€ 30

€ 40

€ 50

€ 60

2040203520302025202020152010

2018297.000

2040465.000 168.000 w.z.p. extra

nodig bij 0,4% productiviteitsgroei per jaar

Gelijk aantal w.z.p. als in 2018 nodig bij 2,5% productiviteitsgroei per jaar

150

200

250

300

350

400

450

500

550

2040203520302025202020152010150

200

250

300

350

400

450

500

550

2040203520302025202020152010

Personeelskrapte zorgsector op recordniveauVacaturegraad zorgsector (aantal vacatures per 1.000 banen)

70% volumegroei tot en met 2040 verwachtPrognose ‘reële’ uitgaven medisch-specialistische zorg o.b.v. het sectorakkoord en het trendscenario uit de Volksgezondheid Toekomstverkenning (VTV) 2018

In 2040 bijna 170.000 ziekenhuismedewerkers meer nodig bij voortzetting productiviteitstrendAantal werkzame personen (w.z.p.) in de medisch-specialistische zorg in duizenden*

<< Inhoud



1.2 Betere ICT-benutting vergt andere manier van werken

Geneeskundige zorg maakt digitale inhaalslagDe geneeskundige zorg (waarvan meer dan de helft uit ziekenhuiszorg bestaat) is een digitale laatbloeier. Sinds 1995 is het digitale kapitaal in deze sector door extra investeringen echter met 16% drie keer zo snel toegenomen als de totale kapitaalgoederenvoorraad. Desondanks ligt de waarde van het digitale kapitaal met € 4.800 per werkzame persoon nog altijd lager dan het gemiddelde van alle sectoren.

Toch is productiviteit nauwelijks toegenomenOndanks de toegenomen digitalisering is de arbeidsproductiviteit in de geneeskundige zorg sinds 1995 slechts met 0,1% per jaar gestegen.

Vooral productinnovatie, weinig procesinnovatieEr is vooral in technologie geïnvesteerd die de zorg wel beter kan maken (door productinnovaties), zoals software voor nieuwe behandeltechnieken, maar niet direct efficiënter (door procesinnovaties, zoals meer zorg op afstand).

Hogere productiviteit vergt andere manier van werkenZo’n driekwart van de innovatiesuccessen komt niet uit ICT-investeringen voort, maar uit de daaraan gerelateerde sociale innovatie, zoals slimmer werken en samenwerken met externe partijen. Uit de macro-indicator voor slimmer werken komt een zelfde beeld naar voren: deze zogenaamde ‘multifactorproductiviteit’ verklaarde in de laatste vijf jaren met economische groei gemiddeld 1,1 procentpunt van de ontstane groei, terwijl toenemende inzet van ICT-kapitaal slechts 0,3 procentpunt aan de groei bijdroeg.

* Bron: Rotterdam School of Management

Bron: CBS, bewerking ING Economisch Bureau

* Laatst beschikbare jaar ** Waarde in prijsniveau van 2015 Bron: CBS, bewerking ING Economisch Bureau

400

450

500

550

20172016201520142013

+7,1% per jaar

+12,7% per jaar

+1,1% per jaar

+0,1% per jaar

€ 5.892Alle sectoren

€ 4.818Geneeskundige zorg

Geneeskundige zorg

Alle sectoren

2017*19950

7000

0

7000 Geneeskundige zorg

Alle sectoren

20171995

Alle sectoren

Geneeskundige zorg

20181995

€ 367

€ 1.329

€ 49,9Alle sectoren

€ 41,3Geneeskundige zorg€ 38,7

€ 40,9

€ 10

€ 20

€ 30

€ 40

€ 50

€ 60

2040203520302025202020152010_ Geneeskundige zorg _ Alle sectoren 96

98

100

102

104

20182017201620152014201320122011

96

98

100

102

104Geneeskundige zorg

Alle sectoren

2018201720162015201420132012201196

98

100

102

104

20182017201620152014201320122011

Geneeskundige zorg digitaliseert relatief snel...Actuele boekwaarde software en databases per werkzame persoon

...maar productiviteit stijgt nauwelijksBruto toegevoegde waarde per gewerkt uur**

Productiviteit geneeskundige zorg lag in 2018 nog onder het niveau van 2011Bruto toegevoegde waarde per gewerkt uur, index

<< Inhoud



1.3 Digitale omslag steeds urgenter

Veeleisend speelveld maakt noodzaak digitale verbeteringen alleen maar groterNaast de toenemende zorgvraag en personeelskrapte moeten ziekenhuizen een antwoord op tal van andere uitdagingen vinden. Digitale toepassingen kunnen daarbij een rol van betekenis spelen. Doordat de manier van werken in de ziekenhuiszorg nog maar beperkt is aangepast aan de toenemende digitalisering, valt er nog een wereld te winnen.

Hogere eisen en grotere uitdagingen... ...digitalisering kan een rol van betekenis spelenPotentiële voordelen digitale toepassingen ziekenhuiszorg

• hogere efficiëntie• hogere effectiviteit• toename toegankelijkheid• minder belasting voor patiënt en personeel

Meer doen voor minder geldGroeiplafond van 0% in 2022 bij toenemende vraag

‘Juiste zorg op de juiste plek’Meer zorgverlening op afstand en grotere rol voor eerste lijn en patiënt

Hogere kwaliteitMeer specialisatie en transparantie, opschalen best practies

Meer preventieVoorkomen in plaats van genezen

Personeelstekort Door arbeidsmarktkrapte

Exploitatieresultaat verder onder drukDoor stijgende (personeels)kosten

Hoge administratieve lasten

Achterblijvende productiviteit

Eisen Uitdagingen

* Het gebruik van technologie ter ondersteuning of verbetering van

gezondheid en zorg

‘ Ik denk dat de grootste ehealth*-belofte niet één technologische toepassing betreft, maar de manier waarop zorgorganisaties technologie inzetten om problemen op te lossen.’ Dr. Patrick Courneya, Chief Medical Officer, Kaiser Permanente

Bron: www.mobihealthnews.com

Bron: OESO, bewerking ING Economisch Bureau

+62% +98%

Verlies biodiversiteit

Uitputting natuurlijkehulpbronnen

Luchtvervuiling

Klimaatverandering

Plastic zwerfafval

Uitgaven aan ziekenhuiszorgper ziekenhuisbaan (FTE)

Uitgaven aan ziekenhuiszorgper ziekenhuisbed

0 100


Nederland geeft relatief veel uit aan ziekenhuiszorgTotale uitgaven aan ziekenhuiszorg t.o.v. gemiddelde België, Duitsland en Frankrijk, 2017

<< Inhoud

2.1 In drie stappen naar meer digitale productiviteit 92.2 Meer waarde voor patiënt en ziekenhuis 102.3 Succesvoorbeelden uit binnen- en buitenland 11

Hoofdstuk 2 | De voordelen: Recept voor meer productiviteit

<< Inhoud


De voordelen: Recept voor meer productiviteit

2.1 In drie stappen naar meer digitale productiviteit

Van de drie elementen van digitale ziekenhuiszorg zijn communicatietoepassingen de minst complexe. Digitale zorg en vooral dataverwerking- en uitwisseling zijn moeilijker te optimaliseren, maar zorgen wel voor een grotere productiviteitstijging. Dit gaat via drie wegen:

1 | Meer preventie en snellere interventieLeefstijl, screening en diagnostiek kunnen verbeteren, doordat de patiënt over meer inzicht beschikt. Patiënten kunnen klachten voorkomen en zelf sneller signaleren of hulp nodig is, waardoor minder (ingrijpende) behandelingen nodig zijn.

2 | Meer zorg op afstandMet digitale toepassingen voor diagnostiek, communicatie en behandeling kunnen patiënten meer zelf doen, zoals hartfilmpjes maken of hun bloeddruk meten. Daarnaast kunnen zorgverleners via monitoring op afstand, automatische signalering en opvolging meer zorg op afstand leveren. Een beperktere zorgvraag en effectievere zorgverlening zijn het gevolg. Amerikaanse studies tonen aan dat zorg aan huis voor bepaalde aandoeningen 30% tot 50% goedkoper kan zijn dan in een ziekenhuis, met minder complicaties, lagere sterftecijfers en hogere patiënttevredenheid. 3 | Completere informatievoorzieningMet één actueel, toegankelijk digitaal patiëntendossier zijn dubbele handelingen en medische fouten die uit een onvolledig patiëntbeeld voortkomen verleden tijd. Grotere medische databases worden mogelijk, waar door diagnostiek en onderzoek effectiever kunnen plaatsvinden, bijvoorbeeld via kunstmatige intelligentie.

De elementen van digitale ziekenhuiszorg

Digitale communicatie• Online afspraken inplannen• Aanvragen herhaalrecepten• E-consult: e-mail, beeldbellen, chat• Intake en anamnese (beschrijving

voorgeschiedenis)

Digitale zorg: zelfmeting, diagnose en behandeling• Algemene health-apps• Medische health-apps en wearables• Psychische begeleiding en

behandeling• Diagnose op afstand• Monitoring, alarmering en

begeleiding op afstand

Digitale dataverwerking en -uitwisseling• Zorginformatiesystemen van

ziekenhuizen en andere aanbieders• Elektronisch patiëntendossier• Gezondheidsplatform• Kunstmatige intelligentie

- beslissingsondersteunende systemen

- Geavanceerde diagnostiek (persoonsgerichte zorg op basis van biologische patiëntkenmerken)

Toememende complexiteit en toenemende productiviteit

<< Inhoud


Digitale zorg komt aan wensen patiënt tegemoet…Via digitale weg kan patiëntmonitoring en -begeleiding over grote afstand plaatsvinden. Dit sluit aan bij de wens van drie op de vijf Nederlanders om terugkerende ziekenhuiszorg thuis of dicht bij huis te ontvangen.

…en blijkt in de praktijk meerwaarde te bieden…In navolging van Zilveren Kruis vergoeden meerdere zorgverzekeraars inmiddels het gebruik van HartWacht. Met deze app meten hartpatiënten zelf vitale waarden waarmee zorgverleners snel op afstand afwijkende waarden kunnen signaleren. Onder gebruikers is een forse afname in het aantal verpleegdagen, spoedritten én SEH-bezoeken te zien ten opzichte van het jaar voor de introductie.

…zowel bij inzet van apps…Een ander succesvoorbeeld is de SkinVision-app, waarmee CZ-verzekerden zelf kunnen beoordelen of een huidplekje kwaad kan. Een algoritme analyseert de beelden van de huid en geeft direct een risicobeoordeling. De app is in een half jaar tijd 50.000 keer geraadpleegd, waarbij een hoge mate van betrouwbaarheid is geconstateerd.

…als algoritmes…Naar schatting 10 tot 15 procent van alle diagnoses van artsen is niet geheel correct. Met de toenemende rekenkracht van computers, de groeiende hoeveelheid data en de betere ontsluiting daarvan via internet nemen de mogelijkheden voor kunstmatige intelligentie toe. Relevante toepassingen voor de zorg zijn*: • Machine learning:

Patroonherkenning die leert van ervaring zonder menselijk ingrijpen.

• Expertsystemen: Computersystemen die kennis van menselijke experts gebruiken voor probleemoplossing.

• Computervision: Op beeld gebaseerd, geautomatiseerd onderzoek.

• Spraakherkenning: Geautomatiseerde identificatie van en reactie op menselijke spraak.

• Informatieverwerking: verwerking van data manieren vergelijkbaar met menselijke hersenfuncties.

…maar werken pas optimaal met een verbindend IT-platform als basisEen verbindend IT-platform is onmisbaar voor een optimale inzet van digitale toepassingen. Het moet gefragmenteerde gegevensbronnen aan elkaar kunnen koppelen en zo ontsluiten dat een vlekkeloze gegevensuitwisseling tot stand komt. Het ideale platform bevordert zo de analysemogelijkheden én de samenwerking met andere zorgverleners en de patiënt.

In het ziekenhuis

Dicht bij huis

Thuis

■ Kleine specialistische webshop ■ Geen voorkeur ■ Grote webshop met breed aanbod

41,4%

33,3%

255.000

222.000

52.00062.000

25,3% ■ Kleine specialistische webshop

■ Geen voorkeur

■ Grote webshop met breed aanbod

■ Thuis

■ Dicht bij huis

■ In het ziekenhuis

Meerderheid Nederlanders ontvangt periodieke ziekenhuiszorg liever thuis of dicht bij huisAandeel respondenten op de vraag: "Als ik regelmatig naar het ziekenhuis moet, ontvang ik deze zorg liever...


2.2 Meer waarde voor patiënt en ziekenhuis

* Bron: U.S. Agency for International Development, M&I/Partners, bewerking

ING Economisch BureauBron: ING Vraag van Vandaag, 24 juli 2019, 25.300 respondenten

Digitalepatiëntgegevens

Digitaalplatform

Persoonlijkegezondheids-gegevens

Koppeling enuitwisseling

Rekenkracht

Medischegegevens

Betere zorguitkomsten(hogere kwaliteit, lagere kosten)

Digitaletoepassingen

Digitalepatiëntgegevens Digitaal

platform

Persoonlijke gezondheids-gegevens Koppeling en

uitwisseling

Rekenkracht

Medische gegevens Betere zorguitkomsten

(hogere kwaliteit, lagere kosten)

Digitaletoepassingen

Digitaal platform onmisbare schakel voor betere zorguitkomsten

<< Inhoud

https://www.usaid.gov/sites/default/files/documents/1864/AI-in-Global-Health_webFinal_508.pdf



2.3 Succesvoorbeelden uit binnen- en buitenland

Minder opnames, meer tevreden patiënten via telemonitoringBravis ziekenhuis verkent de mogelijkheden van telemonitoring met Medisch Service Centrum NAAST dat al nauw samenwerkt met het Slingeland Ziekenhuis en ruim 50 andere zorgklanten verspreid over het hele land. Het aantal ziekenhuisopnames voor mensen met COPD en hartfalen is in het Slingeland enorm afgenomen sinds enkele jaren geleden is begonnen met zorg op afstand. Mensen met COPD werden in het eerste jaar ruim 25% minder vaak opgenomen, patiënten met hartfalen zelfs 70% minder. ‘Door het gebruik van telefoon en tablet hebben patiënten eerder meer dan minder contact met hun dokter of verpleegkundige. Zij zijn eerder gerustgesteld.’ zegt Richard Pal, voorzitter van de medische staf in Bravis ziekenhuis.

IC-monitoring op afstand en het ziekenhuis aan huisSteeds meer Amerikaanse ziekenhuisgroepen investeren in ‘telemedicine’, waarmee artsen vanuit centrale hubs IC-patiënten op grote afstand kunnen bewaken. Specialisten kunnen via video- en audiotechnologie zorg voor pasgeborenen in meerdere neonatale eenheden vanuit één hub monitoren en aansturen. Het Mount Sinai Hospital in New York heeft een ziekenhuis-thuis-programma ontwikkeld. Een mobiel acute-zorgteam levert personeel, medische apparatuur, medicijnen en laboratorium-testen aan huis en is 24/7 beschikbaar als een aandoening verslechtert.

FDA-goedgekeurde kunstmatige intelligentieUit een klinische studie blijkt dat met de machine learning van QuantX 39% minder borstkankergevallen over het hoofd worden gezien op MRI-scans. De ECG-technologie van de Apple Watch kan via elektroden afwijkende hartritmes detecteren die zonder behandeling tot een beroerte kunnen leiden. EchoMD AutoEF meet de ‘knijpkracht’ van het hart op basis van deep learning software die is getraind met een dataset van meer dan vier miljoen afbeeldingen.

Zorg verlenen voordat de vraag ontstaatDe ziekenhuisgroep Dartford en Gravesham NHS Trust in Zuidoost-Engeland geeft ontslagen patiënten een armband met wifi mee om op afstand de vitale functies (ademhalingssnelheid, zuurstofniveaus, hartslag, bloeddruk en lichaamstemperatuur) te bewaken. Met algoritmen die constant op zoek zijn naar waarschuwingssignalen in de gegevens is een nieuwe mogelijkheid geboren: het verlenen van zorg voordat de patiënt weet dat hij het nodig heeft. Tijdens de pilot zijn zowel heropnames als eerste-hulpbezoeken afgenomen. Bovendien is het aantal dure huisbezoeken met 22% gedaald. Op langere termijn is de naleving van behandelplannen gestegen tot 96%, vergeleken met een sectorgemiddelde van 50%.

Bron: BN De Stem , De Gelderlander

Bron: Wall Street Journal

Bron: Docwirenews.com

Bron: Harvard Business Review

<< Inhoud

https://www.bndestem.nl/bergen-op-zoom/bravis-ziekenhuis-verkent-mogelijkheden-zorg-bieden-via-gsm-en-tablet-voelt-heel-dichtbij~a623e283/

https://www.gelderlander.nl/doetinchem/achterhoekse-ziekenhuizen-willen-zorg-op-afstand-uitbreiden~a639c162/

https://www.wsj.com/articles/what-the-hospitals-of-the-future-look-like-1519614660

https://www.docwirenews.com/docwire-pick/future-of-medicine-picks/fda-approved-uses-of-ai-in-healthcare/

https://hbr.org/2019/05/the-health-care-benefits-of-combining-wearables-and-ai

3.1 Patiënt tot op zekere hoogte bereidwillig 133.2 Vier factoren die digitalisering ziekenhuiszorg afremmen 14

Hoofdstuk 3 | De uitdagingen: De patiënt en andere remmende factoren

<< Inhoud


Mee oneens

Mee eens


53%

255.000

222.000

52.00062.000

47% ■ Kleine specialistische webshop

■ Geen voorkeur


■ Mee eens

■ Mee oneens

Via een beveiligde internetomgeving

In een telefonisch gesprek met mijn arts

In een direct gesprek met mijn arts


17% 255.000

222.000

52.00062.000

70%

■ Kleine specialistische webshop

■ Geen voorkeur


■ In een direct gesprek met

mijn arts

■ In een telefonisch gesprek

met mijn arts

■ Via een beveiligde

internetomgeving

13%

De uitdagingen: De patiënt en andere remmende factoren

3.1 Patiënt tot op zekere hoogte bereidwillig

Tot nu toe meer digitale woorden dan dadenTot nu toe zijn digitale inspanningen van ziekenhuizen veelal beperkt gebleven tot administratieve toepassingen, zoals een ziekenhuisinformatiesysteem voor logistiek en facturatie en plannings- en verwijssystemen. Twee op de vijf medisch specialisten weten zelfs niet of hun ziekenhuis een visie op digitalisering heeft.

De patiënt ziet digitale communicatie wel zitten…Digitaal ondersteunde zorgprocessen komen slechts beperkt van de grond. Tegelijkertijd houden steeds meer mensen hun lichamelijke activiteit (34%) en gegevens over gezondheid (14%) digitaal bij en zijn steeds meer mensen bereid om artsen digitaal te benaderen.

…maar het delen van patiëntgegevens en ontvangen van ziekenhuisuitslagen zonder bezoek veel minderMensen zijn over het algemeen nog wel terughoudend als het gaat om het delen van digitale patiëntgegevens en het ontvangen van ziekenhuisuitslagen zonder een bezoek aan het ziekenhuis te brengen.



Luchtvervuiling

Klimaatverandering

Plastic zwerfafval24%

24%

26%

8%



Luchtvervuiling

Klimaatverandering

Plastic zwerfafval

0 5 10 15 20 25 30 35 40



Luchtvervuiling

Klimaatverandering

Plastic zwerfafval

0 5 10 15 20 25 30

Internet een video-gesprek voeren

E-mail of portaal (beveiligd) eenmedisch inhoudelijke vraag stellen

Internet een afspraak maken

Internet een herhaalrecept aanvragen

0 30Internet een video-gesprek voeren








via internet een video-gesprek te voeren

via een e-mail of portaal (beveiligd) eenmedisch inhoudelijke vraag te stellen

een afspraak te maken

een herhaalrecept aan te vragen





0 100

MisschienJa





0 100

MisschienJa




Internet een herhaalrecept aanvragenMisschienJa

een video-gesprek te voeren

een e-mail of portaal (beveiligd) eenmedisch inhoudelijke vraag te stellen

een afspraak te maken

een herhaalrecept aan te vragen

0Internet een video-gesprek voeren






Luchtvervuiling

Klimaatverandering

Plastic zwerfafval66% 17%

16%64%

26%40%

28% 26%



Luchtvervuiling

Klimaatverandering

Plastic zwerfafval

0 5 10 15 20 25 30 35 40



Luchtvervuiling

Klimaatverandering

Plastic zwerfafval

0 5 10 15 20 25 30

















0 100

MisschienJa





■ Poland ■ Germany

■ Ja ■ Misschien

Digitaal contact met specialisten en ziekenhuisafdelingen slechts beperkt mogelijk...Percentage medisch specialisten dat aangeeft dat patiënten via internet contact op kunnen nemen met henzelf of hun afdeling om:

Minderheid hecht waarde aan het delen van een digitaal patiëntendossier met zorgverlenersAandeel respondenten op de stelling:"Ik zou aan iedere zorgverlener mijn actuele digitale medische informatie willen kunnen laten zien"

...maar meeste mensen staan wel open voor digitale communicatiePercentage respondenten dat bereid is om bij zijn of haar huisarts via internet...

Meerderheid verneemt ziekenhuisuitslagen liefst via face-to-face gesprek met artsAandeel respondenten op de vraag: "Hoe komt u uw ziekenhuisuitslagen het liefst te weten?"

Bron: E-healthmonitor 2018, Nictiz en Nivel

Bron: ING Vraag van Vandaag, 21-07’19, 15.000 respondenten

Bron: CBS

Bron: ING Vraag van Vandaag, 21-08-’19, 23.680 respondenten

* van personen die daartoe nog geen mogelijkheden hebben, die dit niet weten of nog niet doen, vragen hebben betrekking op huisarts

<< Inhoud


1 | Beperkte investeringsruimteIn 2018 hebben ziekenhuizen voor het derde achtereenvolgende jaar minder geïnvesteerd dan het jaar ervoor. De operationele marges staan al jaren onder druk. De rentabiliteit ligt bij 4 op de 5 ziekenhuizen onder de norm van 2,5% die de Nederlandse Vereniging van Ziekenhuizen (NVZ) aanhoudt*. De door ons geraadpleegde ziekenhuisbestuurders zien de beperkte investeringsruimte als grootste knelpunt voor verdere digitalisering.

2 | Remmende bekostigingsprikkelsZiekenhuizen snijden op korte termijn in eigen vlees wanneer zij digitale alternatieven aanbieden die ten koste gaan van reguliere zorg. Afnemende volumes leiden tot afnemende inkomsten. Het grote aantal vrijgevestigde artsen krijgt veelal ook op basis van de hoeveelheid geleverde zorg uitbetaald. De prikkel ontbreekt dan om niet-noodzakelijke zorg te vermijden en meer zorg op afstand en in samenwerking te leveren. Er is eerder sprake van een prikkel tot ‘overproductie’. Bovendien betreft digitale zorg veelal chronische, weinig complexe zorg waarop, onder de huidige bekostiging, meer operationele marge zit dan op complexe zorg. Het verminderen en op afstand verlenen van deze zorg is zonder aanpassing in de bekostiging dus kostbaar.

* Bron: Healthcheck Ziekenhuizen 2019, KPMG

3 | Beperkte klantdruk door ondoorzichtig product

Ziekenhuiszorg is een ondoorzichtig product. Zowel kostprijs als kwaliteit behandelingen zijn vaak een black box voor zowel de patiënt, de zorgverzekeraar als het ziekenhuis zelf. Goed vergelijkbare kwaliteitsindicatoren ontbreken. Zijn keuze voor een zorgverlener bepaalt de patiënt daardoor niet zozeer op basis van de geleverde zorgkwaliteit, maar vooral op basis van reistijd, doktersadvies en reviews van andere patiënten. Zorgverzekeraars concurreren vanwege dit gebrek aan transparantie vooral op prijs en veel minder op ingekochte zorgkwaliteit. Zij stellen ook nog niet altijd harde inkoopeisen als het om digitalisering en verplaatsing van zorg gaat. De prikkels voor veel ziekenhuizen om het roer om te gooien blijven daardoor beperkt.

4 | Gefragmenteerde marktBinnen het gefragmenteerde zorglandschap legt elke organisatie zorggegevens – mede door de software-eisen die IT-leveranciers en zij zelf stellen – op zijn eigen manier vast. Áls patiëntgegevens al goed uit applicaties van verschillende aanbieders zijn te halen, kunnen zij meestal niet via een platform aan elkaar worden gekoppeld om tot één dossier te komen. De afgesproken standaarden zorgen tot nog toe niet voor eenduidige vastlegging in IT-systemen. Vanwege het mededingingstoezicht zijn organisaties vaak huiverig om op dit gebied samen te werken.

De uitdagingen: De patiënt en andere remmende factoren

3.2 Vier factoren die digitalisering ziekenhuiszorg afremmen

Bron: ING Economisch Bureau

** O.b.v. 19 respondenten

Werknemer tijdelijk>= 1 jaar

Werknemer vast,geen vaste uren

Werknemer tijdelijk< 1 jaar

Werknemer tijdelijk,geen vaste uren

Uitzendkracht

Werknemer tijdelijk,uitzicht op vast

Oproep/-invalkracht

Werknemer tijdelijk>= 1 jaar

Werknemer vast,geen vaste uren

Werknemer tijdelijk< 1 jaar

Werknemer tijdelijk,geen vaste uren

Uitzendkracht

Werknemer tijdelijk,uitzicht op vast

Oproep/-invalkracht

■ Poland ■ Germany

0 1 2 3 4 5 6 7

Werknemer tijdelijk >= 1 jaar

Werknemer vast, geen vaste uren

Werknemer tijdelijk < 1 jaar

Werknemer tijdelijk, geen vaste uren

Uitzendkracht

Werknemer tijdelijk, uitzicht op vast

Oproep/-invalkracht

21%4,3%

19%

19%

15%

13%

6,1%

4,3%

3,1%

2,7%

2,2%

1,7%

1,6%

0 25Grote complexiteit'

Nieuwe behandelmethodenniet gevalideerd

Verkeerde bekostigingsprikkels

Te weinig tijd/capaciteit

Hoge kosten/te weinigfinanciële middelen

Grote complexiteit





0 25

Grote complexiteit'





Ziekenhuisbestuurders zien beperkte investeringsruimte als grootste obstakel voor digitaliseringDe vijf door ziekenhuisbestuurders** meest genoemde obstakels voor invoering digitale procesinnovaties en e-healthtoepassingen

Vier factoren die versnelde digitalisering tot nu toe afremmen

<< Inhoud

4.1 Meer regie bij digitale gegevensuitwisseling vereist 164.2 Minder poliklinieken en bedden, meer ICT-investeringen 174.3 Kortere en minder belastende ‘patiëntreizen’ 184.4 Genoeg mogelijkheden voor forse productiviteitsgroei 19

Hoofdstuk 4 | De toekomst: Minder grenzen, meer mogelijkheden

<< Inhoud


De toekomst: Minder grenzen, meer mogelijkheden

4.1 Meer regie bij digitale gegevensuitwisseling vereist

Regisseur(s) uit het veld nodig voor uniforme registratie en uitwisseling patiëntgegevenOm patiëntgegevens via een platform aan elkaar te kunnen koppelen en samen te voegen tot één dossier, moeten deze wel op een uniforme manier worden geregistreerd en uitgewisseld. Landelijke uitwisselstandaarden brengen tot nu toe onvoldoende snelheid in dit proces. Op aandringen van de minister voert elk ziekenhuis wel zijn eigen persoonlijke gezondheidsomgeving in voor zijn patiënten. Dit heft de fragmentatie echter nog niet op. Eén of enkele regisseurs uit het veld zullen het voortouw moeten nemen om bovenregionale samenwerking vorm te kunnen geven.

Verzekeraars, UMC’s of ‘Big Tech’ kunnen voortouw nemenZorgverzekeraars of grote zorginstellingen, zoals academische ziekenhuizen, hebben veelal regio-overstijgende werkgebieden en een uitgebreid netwerk. Dergelijke partijen lijken het meest kansrijk om het veld mee te krijgen in gezamenlijke afspraken. Ook de toenemende invloed van ‘Big Tech’ kan uniformering van patiëntdata op termijn versnellen. Partijen als Amazon, Apple en Google investeren fors in digitale platformen, apps en nieuwe bedieningsconcepten voor de zorgsector. In iedere smartphone zit inmiddels standaard een gezondheidsdossier.

Bovenregionale samenwerkingsvorm meest kansrijk

' Een centraal patiëntendossier is de absolute basis voor nieuwe digitale zorgmodellen. De complexiteit van gegevensuitwisseling uit zich in een IT-discussie, maar het ware probleem is het gebrek aan ketenregie.'

Simon Vermeer, Chief Information Officer, Erasmus MC

• Elke partij heeft de vrijheid zijn eigen manier van dossiervorming te bepalen en via een persoonlijke gezondheidsomgeving op patiëntniveau te ontsluiten. Past goed binnen systeem van gereguleerde mededinging.

• Echte uniformiteit moeilijk haalbaar: aan elkaar koppelen zeer moeizaam door gebrek aan uniforme registratieafspraken.

• Bovenregionaal zijn gegevens niet gemakkelijk uit wis-selbaar, bijvoorbeeld voor sommige hoogcomplexe zorg.

• Is kostbaar, door versnipperde structuur moet per saldo meer worden geïnvesteerd.

• Meer uniformiteit: per landsdeel één regisseur die het voortouw neemt bij het maken van afspraken over uniforme registratie en uitwisseling.

• In één van de landsdelen zijn praktisch alle vormen van (hoogcomplexe) zorg beschikbaar.

• Biedt meer mogelijkheden van elkaar te leren en best practices op te schalen, zodat uiteindelijk één landelijk systeem ontstaat.

• Gegevensuitwisseling tussen landsdelen gecompliceerd, maar dit is alleen voor een deel van de hoogcomplexe, landelijk geleverde zorg.

• Partijen kunnen huiverig zijn voor te intensieve samenwerking vanwege mededingingstoezicht.

• Bovenregionale regisseurs moeten zorgaanbieders in hun landsdeel zien mee te krijgen.

Voordelen +

Nadelen – –

Voordelen ++

Nadelen –

Huidige situatie lokaal en regionaal

Meest kansrijk bovenregionaal

<< Inhoud



4.2 Minder poliklinieken en bedden, meer ICT-investeringen

Digitalisering maakt virtueel ziekenhuis mogelijkDe combinatie van kunstmatige intelligentie om data van patiënten op afstand te analyseren, digitale communicatiemiddelen en een goed werkend platform voor gegevensuitwisseling zal de ziekenhuiszorg fundamenteel veranderen. Er ontstaan ‘virtuele ziekenhuizen’ van waaruit vele patiënten op meerdere locaties tegelijk worden gemonitord en aangestuurd en die 24/7 beschikbaar zijn voor patiënten en zorgverleners.

Minder poliklinieken en bedden in ziekenhuis…Uiteindelijk zal, als gevolg van meer digitale ondersteuning, monitoring en meting op afstand, het aantal poliklinieken afnemen. Patiënten ontvangen sneller de juiste zorg door vroege signalering en gaan na behandeling sneller naar huis, waardoor ook minder ziekenhuisbedden nodig zijn.

Het virtuele ziekenhuis: digitale zorgverlening binnen en buiten het ziekenhuis

Virtueel ziekenhuis (hub): voorziet patiënt, ziekenhuis(netwerk) en partners van digitale ondersteuning, zoals monitoring thuis (chronische zorg) en in ziekenhuis (IC), alarmering via kunstmatige intelligentie.

Regionaal ziekenhuis(netwerk): coördineert patiëntzorg met partners zoveel mogelijk digitaal (bijv. het voor- en natraject).

Eerste lijn: schakelt expertise ziekenhuis via digitale weg in voor consultatie (minder doorverwijzing).

Overige zorgpartners (w.o. ouderenzorg): gespecialiseerde partners voor zorg aan huis en snel ontslag uit ziekenhuis door actueel digitaal beeld van beschikbaar aanbod.

Patiënt: meet en monitort lichaamswaarden, ondersteund vanuit zorgnetwerk, en beheert de toegang tot zijn gegevens.

Data

DataData

Virtueel ziekenhuis (hub)

PatiëntRegionaal ziekenhuis(netwerk)Eerste lijnOverige zorgpartners (w.o. ouderenzorg)

…en hogere ICT-investeringenICT zal een groter deel van de investeringen gaan uitmaken, ten koste van vastgoed. Ziekenhuizen kunnen hun vierkante meters beperken, doordat zij zich op de kern richten: de hotfloor (operatiecomplex, spoedeisende hulp en IC’s) en een aantal specialistische diagnostische voorzieningen (zoals CT, PET, MRI, röntgen en radiotherapie).

<< Inhoud


1 of 2 bezoeken aan zorgverlenersThuis

Traditionele patiëntreis


4.3 Kortere en minder belastende ‘patiëntreizen’

Digitale ‘patiëntreizen’ maken zorg op afstand, vroege signalering en korte doorlooptijden mogelijkOnderstaande schema’s geven een (gesimplificeerd) overzicht van het aantal noodzakelijke fysieke bezoeken aan zorgverleners bij behandeling van een ziekenhuispatiënt met chronische gezondheidsklachten. Vooral voor patiënten met een chronische ziekte en hun behandelaren heeft de inzet van digitale middelen meerwaarde, vanwege de continue of periodieke controles die nodig zijn.

Digitale patiëntreizen maken beperking artsbezoek mogelijk

• Zelfmonitoring van lichaamswaarden via wearables, smartphone en/of smartwatch. Monitoring op afstand via algoritmen die o.b.v. gemeten lichaams-waarden en patroonherkenning in grote databestanden alarm slaan

• Online medisch advies (door persoon of chatbot) of video-consult met huisarts en/of specialist

• Video-consult met specialist of verpleegkundige over behandelplan

• Evt. aanvullend diagnostisch onderzoek

• Behandeling door eerstelijns zorgverlener(s) (fysio, diëtist) en/of medicatie van apotheek

• Monitoring op basis van periodiek onderzoek en bezoek aan arts of verpleegkundige voor uitslagen en vervolg van behandeling

• Naar huisarts of medisch specialist• Evt. aanvullend diagnostisch onderzoek

• Naar specialist of verpleegkundige voor behandelplan

• Behandeling door eerstelijns zorgverlener(s) (fysio, diëtist) en/of medicatie van apotheek

• Periodiek controle-onderzoek• Bespreken uitkomsten onderzoek met

specialist of verpleegkundige

Monitoring

Diagnose

Behandeling

Controle

4 tot 7 bezoeken aan zorgverlenersThuis

Digitale patiëntreis

<< Inhoud



4.4 Genoeg mogelijkheden voor forse productiviteitsgroei

Meer dan 2% productiviteitsgroei zeldzaam in de zorgEen hogere productiviteit is geen sinecure. Van de landen met een vergelijkbaar welvaartsniveau als Nederland heeft alleen de Zweedse zorgsector de afgelopen twintig jaar een productiviteitsgroei laten zien die langjarig boven de 2% uitkwam.

Digitale koplopers voeren regie op data-infrastructuurDe Zweedse zorgsector kent een regionale aansturing met 21 districten, waardoor transformaties per regio van bovenaf worden aangestuurd. Haar brede beschikbaarheid van patiëntgegevens en de samenvoeging van specifieke databases per aandoening tot één digitaal patiëntendossier zijn in internationaal perspectief vrij uniek*. Hoewel het land niet uitblinkt in digitale zorgverlening, blijft Zweden op het gebied van data-uitwisseling niet ver achter bij bekende koplopers als Denemarken en Estland. Allebei de landen hebben een centraal vormgegeven infrastructuur voor patiëntdata.

Bij 1% productiviteitsgroei per jaar in 2040 bijna 60.000 ziekenhuismedewerkers minder nodig…Grofweg een verdubbeling van de productiviteitsgroei van de afgelopen twintig jaar naar 1% per jaar zou de personeelsuitdaging voor ziekenhuizen al sterk verlichten. In dat geval zouden in 2040 circa 60.000 medewerkers minder nodig zijn.

…wat niet onrealistisch lijktDat lijkt haalbaar. De Zweedse, Britse en Deense zorgsectoren hebben de afgelopen twintig jaar al een soortgelijke stijging laten zien.

Ondervraagde ziekenhuisbestuurders zien digitale toepassingen als belangrijke bron van besparing…Ondanks de vele uitdagingen, geeft ruim twee op de drie van de door ons ondervraagde ziekenhuisbestuurders** aan dat zij voor de komende tien jaar nieuwe digitale toepassingen en samenwerking in de regio als grootste bron van kostenbesparingen voor hun organisatie zien.

…en verwachten er de uitgaven aan geneeskundige zorg de komende tien jaar meer dan 10% mee te verlagenGemiddeld verwachten deze ziekenhuisbestuurders dat digitale procesinnovaties de komende tien jaar een besparing van 12% op de totale geneeskundige zorguitgaven opleveren. Dit zou op basis van het RIVM-scenario een landelijke besparing van ruim 4 miljard euro betekenen.

Een digitale wereld te winnenZiekenhuizen hebben mogelijkheden om hun productiviteit substantieel te verbeteren. Digitale procesinnovaties bieden voldoende perspectief. Het succes ervan staat of valt echter met een doelgerichte samenwerking en regievoering.

** Gebaseerd op een eigen enquête, aantal respondenten: 19

' Met een investering van 16 miljoen dollar in telehealth kan je ongeveer 70 miljoen dollar besparen.' Randall Moore, bestuurder Mercy Virtual Care Center

Bron: Zorgvisie



Luchtvervuiling

Klimaatverandering

Plastic zwerfafval

0 100


-2

-1

0

1

2

3

4

BelZwiDuiVSNedFraDenVKZwe


-1,4%

0,3%0,3%0,5%0,5%0,5%0,8%0,9%

3,1%


-1,4%

0,3%0,3%0,5%0,5%0,5%0,8%0,9%

3,1%

-2

-1

0

1

2

3

4

ZwiDuiVSNedFraDenVKZwe

1%

Langjarig hoge productiviteitsgroei zeldzaamGemiddelde jaarlijkse productiviteitsstijging in de zorgsector, 1998-2018

Bron: Oxford Economics, bewerking ING Economisch Bureau* Bron: #SmartHealthSystems, Bertelsmann Stiftung

<< Inhoud

https://www.zorgvisie.nl/zorg-op-de-juiste-plek-en-op-het-juiste-moment/

DisclaimerDeze publicatie is opgesteld door de ‘Economic and Financial Analysis Division’ van ING Bank N.V. (‘‘ING’’) en slechts bedoeld ter informatie van haar cliënten. Deze publicatie is geen beleggingsaanbeveling noch een aanbieding of uitnodiging tot koop of verkoop van enig financieel instrument. Deze publicatie is louter informatief en mag niet worden beschouwd als advies in welke vorm dan ook. ING betrekt haar informatie van betrouwbaar geachte bronnen en heeft alle mogelijke zorg betracht om er voor te zorgen dat ten tijde van de publicatie de informatie waarop zij haar visie in deze publicatie heeft gebaseerd niet onjuist of misleidend is. ING geeft geen garantie dat de door haar gebruikte informatie accuraat of compleet is. ING noch één of meer van haar directeuren of werknemers aanvaardt enige aansprakelijkheid voor enig direct of indirect verlies of schade voortkomend uit het gebruik van (de inhoud van) deze publicatie alsmede voor druk- en zetfouten in deze publicatie. De informatie in deze publicatie geeft de persoonlijke mening weer van de Analist(en) en geen enkel deel van de beloning van de Analist(en) was, is, of zal direct of indirect gerelateerd zijn aan het opnemen van specifieke aanbevelingen of meningen in dit rapport. De analisten die aan deze publicatie hebben bijgedragen

voldoen allen aan de vereisten zoals gesteld door hun nationale toezichthouders aan de uitoefening van hun vak. De informatie in deze publicatie kan gewijzigd worden zonder enige vorm van aankondiging. ING noch één of meer van haar directeuren of werknemers aanvaardt enige aansprakelijkheid voor enig direct of indirect verlies of schade voortkomend uit het gebruik van (de inhoud van) deze publicatie alsmede voor druk- en zetfouten in deze publicatie. Auteursrecht en rechten ter bescherming van gegevensbestanden zijn van toepassing op deze publicatie. Niets in deze publicatie mag worden gereproduceerd, verspreid of gepubliceerd door wie dan ook voor welke reden dan ook zonder de voorafgaande uitdrukkelijke toestemming van de ING. Alle rechten zijn voorbehouden. ING Bank N.V. is statutair gevestigd te Amsterdam, houdt kantoor aan Bijlmerplein 888, 1102 MG te Amsterdam, Nederland en is onder nummer 33031431 ingeschreven in het handelsregister van de kamer van koophandel. In Nederland is ING Bank N.V. geregistreerd bij en staat onder toezicht van De Nederlandsche Bank en de Autoriteit Financiële Markten. Voor nadere informatie omtrent ING policy zie https://research.ing.com/. De tekst is afgesloten op 4 oktober 2019. 10

19 ©

ING

Bank

N.V.

Kijk op ing.nl/kennis en volg ons op Twitter

Meer weten?

Sector Banker HealthcareJan Willem Spijkman+31 (0)6 30 34 36 [email protected]

Sectoreconoom Healthcare (auteur)Edse DantumaING Economisch Bureau +31 (0)6 83 64 83 [email protected]

Met dank aanWard Bijlsma Edwards LifesciencesGodfried Bogaerts BeterDichtbijGeert van den Enden BernhovenJoris van de Rijt BernhovenWim van Harten Rijnstate Hans Schoo RijnstateHans den Hollander TergooiMenno Jansen CZPeter Langenbach Maasstad ziekenhuisMenno Riemersma Erasmus MCSimon Vermeer Erasmus MCLeonard Witkamp KsyosKors van Wyngaarden Philips

RedactieraadLex Hoekstra INGKatinka Jongkind INGMaurice van Sante ING

http://www.ing.nl/kennis

https://twitter.com/ing_economics

Noodzakelijk, maar niet vanzelfsprekend · Uit de macro-indicator voor slimmer werken komt een...

Documents

Transcript of Noodzakelijk, maar niet vanzelfsprekend · Uit de macro-indicator voor slimmer werken komt een...