Nieuwsbrief nr. 1, 2005 - NVMP · Het doet deugd om in de Nieuwsbrief nieuw schrijverstalent aan...

COVID-19-pandemie illustreert dat er geen plaats is voor kernwapens in de wereld

NVMP - A RT S EN VOOR V R E D E

140e jaargang zomer 2020

NIEUWSBRIEF

2

Uitgave van Artsen voor Vrede / AVVen de Nederlandse Vereniging voorMedische Polemologie‘Gezondheidszorg enVredesvraagstukken’ / NVMP

Verschijnt twee keer per jaar.

Redactie M. BakkerH. D’aes (hoofdredacteur)J.M.G. van der Dennen (eindredacteur)H. van ItersonM. TyssenC. Mudde

Redactie-adresVoor Nederland:Postbus 199, 4190 CD Geldermalsen, telefoon: 06-42009559, e-mail: [email protected]: www.nvmp.orgHier kunt u ook vorige nummers van deNieuwsbrief bekijken.

Europese website: http://www.ippnw-europe.org

Vormgeving / drukEquipe, HeerenveenSMG Groep

KopijsluitingInleveren kopij voor 15 november 2020.

Bureau / SecretariaatVoor NVMP: Postbus 199, 4190 CD Geldermalsen, telefoon: 06-42009559, e-mail: [email protected] vragen over en bestellen van medisch-polemologische literatuur (artikelen, boeken, documentatiemappen), audiovisueel materiaal, symposiumverslagen en eerder verschenenNieuwsbrieven.Contactpersoon voor Vlaanderen: Hugo D’aes,e-mail: [email protected]

LidmaatschapNVMP-lidmaatschap vanaf € 100,--/jaar. IBAN NVMP: NL36TRIO0379714329Opzegging lidmaatschap uiterlijk 1 december.

CopyrightOvernemen van artikelen uit de Nieuwsbrief istoegestaan met vermelding van de bron.

Bij de voorplaatArmsrace

Colofon

ISSN 2215-1230

InhoudWoord van de voorzitter . . . . . . . . . . . . . 3COVID-19-pandemie illustreert dat er geen plaats is voor kernwapens in dewereld . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5Verklaring Raad van Kerken tegen dekernwapenwedloop . . . . . . . . . . . . . . . . 6Column . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7Boekbespreking: Frank Dikötter: Acht dictators uit de twintigsteeeuw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8Boekbespreking: Pro Patria et Patienti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13Persbericht: VS overweegt kern-proeven te hervatten . . . . . . . . . . . . . . . . 15

Nederlandse componisten in deTweede Wereldoorlog . . . . . . . . . . . . . . 16Column: Oorlog - waar is het goed voor? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19Persbericht: Nederland geen zeggen-schap over inzet Amerikaansekernwapens Volkel . . . . . . . . . . . . . . . . . 20Verslag van de digitale AlgemeneLedenvergadering (AV) van de NVMP- Artsen voor Vrede, april 2020 . . . . . . . 21ICAN-rapport over de vele miljardenbesteed aan kernwapens . . . . . . . . . . . . . 23Een actieve Nederlandse inzet vooreen kernwapenvrije wereld . . . . . . . . . . 24

Redactioneel

Het doet deugd om in de Nieuwsbrief

nieuw schrijverstalent aan het werk te zien!

Jeffrey Quarsie doet in zijn verhaal uit de

doeken hoe hij bij Artsen voor Vrede is

terechtgekomen. Twee totaal verschillende

maar ingrijpende ervaringen hebben zijn

levensvisie mee bepaald. U leest een pak-

kend relaas van ons jongste bestuurslid.

En we hebben na lange tijd weer een nieuwe

columnist: Marc Cosyns is in Vlaanderen wel-

bekend als huisarts en als docent ethiek,

deontologie en palliatieve zorg aan de

UGent. Hij bleef ook na het opheffen van de

Vlaamse afdeling enthousiast lid van onze

vereniging. Hij zal ons in deze en volgende

nieuwsbrieven alert houden voor de link

tussen onze activiteiten als Artsen voor

Vrede en de dagelijkse actualiteit. Deze keer

– het zal u niet verwonderen – speelt

COVID de hoofdrol in zijn column. Het

gebruik van oorlogstaal “in de strijd tegen

het virus” trok zijn aandacht.

En de coronapandemie zorgde ook voor

niet te onderschatten gevolgen op ons

werkterrein: het 23ste IPPNW-wereldcon-

gres dat einde mei had moeten plaatsvinden

in Mombasa, Kenya, is uitgesteld. Maar ook

de heel belangrijke herzieningsconferentie

van het Non-Proliferatieverdrag is verdaagd

tot volgend jaar. En zoals bekend werd onze

eigen ALV afgelast, of beter: vervangen door

een digitale stemming en bevraging bij onze

leden. Het verslag hiervan krijgt u van

Marianne Begemann.

Toch hebben we voor u ook wat niet-

corona onderwerpen in petto, zoals de

bespreking van twee interessante boeken:

Pro patria et patienti is een werk uit onze

eigen rangen, met name van Leo van

Bergen, over de geschiedenis van de

Nederlandse militaire geneeskunde. Mimi

Tyssen was alvast helemaal mee met het

verhaal, zoals blijkt uit haar beoordeling van

dit lijvige werk. Hans van der Dennen zette

zijn tanden in Acht dictators uit de twintigste

eeuw, een recente vertaling van het boek

van Dikötter en kadert het in wetenschap-

pelijke inzichten over dictators en hun aan-

hang. Tot slot heeft ook Christien Mudde

zich opnieuw verdiept in de muziekgeschie-

denis: ze beschrijft hoe het enkele Neder-

landse componisten is vergaan tijdens en

na de Tweede Wereldoorlog.

Maar zoals gewoonlijk geven we eerst het

woord aan onze voorzitter. Er was de laat-

ste tijd internationaal én nationaal heel wat

aan de orde! Peter Buijs vertelt u over de

voorbije drukte en over de plannen van

Artsen voor Vrede in de komende maan-

den.

De redactie wenst u een aangename zomer

met hopelijk een deugddoende vakantie.

3

Mijn vorige ‘Woord’ was ge-heel gewijd aan ons Urgentappeal for a nuclear weapon-free World in het Vredespaleis,26/11 jl. - onze 50e verjaardag- en de goodwill die wij daar-mee hebben verworven totver buiten onze grenzen - alsgoed Calvinist eraan toevoe-gend: “Noblesse oblige!” Maarondertussen dacht ik: “Hetvolgende ‘Woord’ kan alleenmaar tegenvallen…” Inmiddelsvalt er echter alweer zoveel temelden dat ik ruimte tekortkom vanwege bedreigendeexterne ontwikkelingen, m.n.vanuit de VS, en vanwege watwij zelf hebben ondernomen,vaak samen met anderen.

Laat ik beginnen met de laatste dag datik op pad was voor de NVMP, in eenvolstrekt ander tijdperk: 10 maart j.l.Onbekommerd reisde ik in stampvolletreinen naar Utrecht voor het Balie-beraad, daarna door naar BuitenlandseZaken om ‘26/11’ te evalueren, ge-volgd door een ontmoeting met poten-tiële studentenbestuursleden. Tweedagen later begon de lockdown enwerd alles afgelast: de Toetsings-confe-rentie van het Non-ProliferatieVerdrag(NPT RevCon), waarop onze activitei-ten vooral gericht waren; het eersteIPPNW-Wereldcongres in Afrika -inclusief onze Workshop over ‘26/11’-en onze AV, waarvoor Paul Blokhuisgevraagd was vanuit VWS de crucialelink te leggen met het kernwapen-vraagstuk, vanwege de onacceptabelemedisch-humanitaire gevolgen. HetCoronatijdperk brak aan, met Zoom,GoToMeeting en facetimen om contac-ten te onderhouden en voortgang teboeken.

Gelukkig waren daarvoor 10 maartbelangrijke voorwaarden gecreëerd, tebeginnen met genoemd Balieberaad, dewaardevolle maatschappelijke coalitievoor een kernwapenvrije wereld, in

2016 door ons geïnitieerd met o.a. hetRode Kruis, Humanistisch Verbond,Burgemeesters voor vrede PAX enIALANA. Vorig jaar stond het op eenlaag pitje vanwege ons jubileum, maarvrijwel iedereen was er weer, plus tweenieuwkomers: Jan Hoekema als voor-zitter van Pugwash-Nederland en KeesNiewerth namens de Raad van Kerken,die als vicevoorzitter meteen de on-voorwaardelijke afwijzing van kernwa-pens door de Raad kon aankondigen -voor het eerst sinds de grote twisten inkerkelijk Nederland vanwege deelna-me aan het massale kernwapenverzet,begin jaren 80!

Hoofdpunt was welke activiteiten wedit jaar samen zouden kunnen ont-plooien. Dat werden:1) Een oproep aan BuZa tot een leiden-de, verenigende rol bij de RevCon;2) Het kernwapenthema in verkiezings-programma’s van politieke partijenkrijgen;3) Herdenken dat 75 jaar geleden tweeUS atoombommen Hiroshima enNagasaki wegvaagden;4) Een Humanity House Meeting,najaar 2020.Het eerste en laatste punt ‘hangen’, hettweede wordt afgerond en aan hetderde wordt gewerkt.

Minstens zo inspirerend was 10 maartde BuZa-evaluatie van ‘26/11’. Nanamens onze delegatie (MarianneBegemann, Leo van Bergen, a.s. stu-dent-AB-lid Britt Vegting en ik) verteldte hebben hoe prettig wij de samenwer-king hadden beleefd - zoals het weder-zijds respect bij de sprekerskeuze –

Woord van de voorzitterjuni 2020

antwoordde het hoofd Veiligheids-beleid, Hester Somsen in de over-treffende trap. Sommigen binnen BuZahadden hun hart vastgehouden, maarover het eindresultaat was men zo tespreken dat zij voorstelde de samen-werking te continueren, waarmee wijnatuurlijk graag instemden! Brittbelichtte e.e.a. nog vanuit jongerenper-spectief, wat zeer gewaardeerd werd.

Opgetogen deden Marianne, Britt en ikeen uur later verslag hiervan aan tweeandere kandidaat-bestuursleden: DirkHoogenkamp, 5e jaars medisch stu-dent, en Jeffrie Quarsie, afgestudeerdarts én specialist InternationaleBetrekkingen. Die werden daardoornog enthousiaster om zich voor deNVMP te willen gaan inzetten. In aprilwerden ze tot bestuurslid benoemd viade elektronische AV, met veel positiefcommentaar vanuit de leden.

Met deze verheugende ‘drieslag’ kon-den we tijdens de corona lockdownprima vooruit, vooral vanwege de uit-gestelde NPT RevCon - de belangrijk-ste eerste tussenstop van de Neder-landse regering en van ons op weg naareen kernwapenvrije wereld. Dat boodonverwacht ruimte en tijd om in hetverlengde van onze eerdere acties, onsVredespaleis evenement en de daarmeeverworven nieuwe netwerken initiatie-ven uit te doktoren om in samenspraakmet BuZa de druk op te voeren op dekernwapenstaten om hun verplichtin-gen inzake nucleaire ontwapening con-form Artikel VI NPV na te komen.Daaraan hebben ze zich steeds straffe-

Peter Buijs

Vervolg op pagina 4

Wij worden genoemd in het jaarverslag van Buitenlandse Zaken

Nederland was tot eind 2019 lid van de bestuursraad van het IAEA en speelde in die hoedanigheid een sturende rol op dossiers zoals Iran, waarborgen en nucleaire veiligheid. Ook ondersteunden we de organi-satie van een conferentie van Artsen voor Vrede over een <<urgent appeal for a nucleair weapon free world >>. In dit kader drong Nederland op verschillende niveaus bij de VS en andere NAVO-bondgenoten aan op meer unilaterale nucleaire transparantie, maar kreeg geen bijval hiervoor vanwege de verslechterende veiligheidscontext. Het kabinet zet eveneens in NPDI-verband in op wederzijdse transparantie tussen kernwapenstatenonderling.

4

Vervolg van pagina 3

loos kunnen onttrekken, veelbelovendeNPV-slotverklaringen uit 1995, 2000en 2010 ten spijt, mede door het ont-breken van massale wereldwijde be-moeienis van civil society en de publie-ke opinie. Op alle RevCons &PrepComs staat niet minder dan hetvoortbestaan van de mensheid op hetspel, zonder dat de mensheid dat weet,laat staan daarbij actief betrokken is,terwijl in veel landen grote meerderhe-den kernwapens afwijzen (bij ons ca.85%).

Uit consultaties van sprekers op 26/11bleek, dat diplomatieke kanalen voornucleaire ontwapening behoorlijk dichtzitten, vooral bij de hoofdspelers, metname de VS, die in sneltreinvaart rele-vante verdragen opzegt: Irandeal, INF,Open Skies en kennelijk ook het kern-proefverbod CTBT. Ondertussen blijfthet herhaalde Russische aanbod omNew Start te verlengen onbeantwoorden zijn beide landen een gevaarlijkenieuwe, uiterst kostbare kernwapen-wedloop begonnen.

Allen deelden onze conclusie dat erdus een extern momentum gecreeërdzou moeten worden om het ontwape-ningsproces op gang te krijgen, enhoopten met mij, dat dat uit de medi-sche hoek zou kunnen komen, net alsbegin jaren 80, toen IPPNW-artsenReagan en Gorbatsjov naar hun eigenzeggen de doorslaggevende argumen-ten gaven om onderhandelingen te be-ginnen, met als uiteindelijk resultaateen afname van 80% van hun nucleairearsenalen! Zou zoiets te herhalen zijn?En zou een nadeel als COVID-19 daar-bij ook een voordeel kunnen hebben?

Dat bracht me op het idee van eenUrgent Global Medical Appeal vanzoveel mogelijk internationale medi-sche organisaties aan de wereldleiders,m.n. van de kernwapenstaten, gesteunddoor zoveel mogelijk andere interna-tional maatschappelijke organisaties(kerken, Pugwash, ICRC, Mayors forPeace, The Elders etc.) Werktitel: Amuch bigger disaster than COVID-19is inevitable, unless you abolish yournuclear weapons! ‘We, the globalhealth care community, are workinghard, together with governments, civilsociety and citizens to cope with theCOVID-19 pandemic, and the wholeworld has experienced the unimagina-

ble consequences: a completely disrup-ted daily life, weeks of lock down, mil-lions of victims, 100.000’s of dead -among them many colleagues - and acrippled economy, with huge unem-ployment, poverty and inequity.

So it is of the highest importance to doeverything we can to prevent a nextglobal health disaster. That is exactlythe reason to raise our medical voice,because there is another global threatwith even much bigger medical-huma-nitarian consequences, and maybeeven the end of our civilisation: anuclear war, intended or by accident.For years we warn that then any sub-stantial medical aid is illusionary, andthat, according to the experts, such adisaster is inevitable unless we act.And we can, for the crucial differencewith pandemics is, that we exactlyknow how to prevent this catastrophe:abolish all nuclear weapons! However, practising this vital therapyis far beyond our medical possibilities,so we urgently need you, leaders fromthe nuclear weapon states! Only youhave the final power to eliminate your14.000 nuclear weapons, up to 1000times stronger than those wiping outHiroshima and Nagasaki, 75 yearsago. And you are obliged to do so,because almost all countries, includingmost of you, signed the Non-Prolifera-tion Treaty, including Article VI regar-ding total nuclear disarmament. So weurge you: Disarm, instead of starting anew nuclear arms race, in the interestof us all. And take acute measures likeno-first-use, de-alerting and de-targe-ting, to reduce the unacceptable risk ofnuclear accidents. Renew and restoreimportant international treaties, anduse the enormous amounts of moneyinvolved to improve our world’s com-mon future, to prevent pandemics andother health threats or to be better pre-pared, to stimulate scientific research,to develop new essential drugs andvaccines and to provide adequatemedical infrastructures and educatestaff. The NPT Review Conference2021 is an excellent opportunity to fin-ally start this existential process!

Zo’n appèl zou bijgevallen moetenworden door zoveel mogelijk maat-schappelijke groeperingen en regerin-gen, veel publiciteit moeten veroorza-ken en hopelijk leiden tot vergelijkbare

wereldwijde demonstraties als recentmet Black lives matter, en begin jaren80 rond de toenmalige kernwapens.Ondertussen kan Nederland achter deschermen, samen met de vele landenwaarmee ze al in NPV-verband samen-werkt , bruggen slaan naar de kern-machten om tot daadwerkelijke dia-loog te komen.

Deze gedachtegang vond brede instem-ming in eigen kring, bij IPPNW enICAN, en bij sprekers in het Vredes-paleis, met name bij Miguel Jorge uitBrazilië, voorzitter van de WorldMedical Organization, een sleutelorga-nisatie voor vervolgstappen. Maarvoorlopig zit hij met andere delen vande wereld nog midden in de COVID-19-pandemie, dus dit blijft nog evenwerk-in-uitvoering.

Ondertussen hebben we onze handenvol aan andere nucleaire zaken als deplannen binnen de regering-Trump omde kernproeven te hervatten, of denieuwe ‘Pentagonpapers’ uit 1961,waaruit zonneklaar blijkt, dat Neder-land eind jaren 50 geen enkele zeggen-schap bedongen heeft over deAmerikaanse kernwapens op onsgrondgebied.

Twee opeenvolgende weekenden had-den Wil Verheggen, ons oud-en-nieuwbestuurslid, tevens PR-officer, en ik heter maar druk mee, maar met succes:we tipten Nieuwsuur, die het diezelfdeavond uitzond, en inspireerden meer-dere partijen tot Kamervragen.Gelukkig maar, want ook het parle-mentaire kernwapenwerk is doorCorona stilgevallen. En we hebben ereen actieve bondgenoot bij: ‘De Raadvan Kerken in Nederland deelt de ern-stige bezorgdheid die de NVMP(Nederlandse Vereniging voorMedische Polemologie – Artsen voorVrede) uitspreekt over de mogelijkehervatting van kernproeven.’ Aldushaar persbericht van 25-5-2020. Gaande jaren 80-tijden herleven? Daar zouhet wel heen moeten, wereldwijd. Wieweet wat daarover in de volgendeNieuwsbrief te melden valt.

Hopelijk in ieder geval de 50e ratifica-tie van de Ban Treaty TPNW, waarmeedie van kracht wordt als nieuw druk-middel in onze strijd voor een kerwa-penvrije wereld! *

5

We naderen de 75-ste verjaardag vande atoombombardementen opHiroshima en Nagasaki. Ook is hetbinnenkort 25 jaar geleden dat tot deonbepaalde verlenging van het Non-Proliferatie Verdrag (NPV) werdbesloten. Dit jaar zou de toetsingscon-ferentie van het NPV plaatsvinden,deze is door de coronacrisis uitgesteldtot 2021. Het is in deze context datmaatschappelijke organisaties een op-roep aan NPV-staten doen. Deze omvatdrie kernboodschappen.

1) De wereldwijde steun voor hetNPV is groot, maar de levensvat-baarheid op lange termijn is nietvanzelfsprekend.Het is bemoedigend om te zien dat allelanden hun steun aan het NPV hebbenuitgesproken, ook in de recente VN-vergaderingen van de Veiligheidsraad.Het verdrag is echter zo sterk als dezwakste schakel: de uitvoering. Hoelanger de uitvoering van gemaakteNPV-afspraken op zich laat wachtenhoe minder gewicht het verdrag krijgt.Voor de levensvatbaarheid van hetNPV op lange termijn moeten alle landen hun verplichtingen volledignakomen. Afspraken die op eerdereNPV-herzieningsconferenties in 1995,2000 en 2010 zijn overeengekomenblijven echter grotendeels onvervuld ensommige dreigen zelfs geheel ver-loren te gaan zoals het New START-verdrag.

Oproep van maatschappelijkeorganisaties aan staten die hetNon-Proliferatie Verdraghebben ondertekend.

Terwijl de wereld de strijd aanbindttegen de dodelijke COVID-19-pande-mie kunnen we het ons niet veroor-loven andere mondiale bedreigingenuit het oog te verliezen. De klimaat-problematiek en de dreiging van eencatastrofale nucleaire oorlog zijn, in dewoorden van voormalig VN secretaris-generaal Kofi Annan, ’problemen zon-der paspoort’.

De omvang van de wereldwijde crisisdie door de COVID-19-pandemiewordt veroorzaakt, is te wijten aanmeerdere politieke mislukkingen. Keerop keer hebben regeringen en andereactoren de waarschuwingen van weten-schappers over grensoverschrijdendebedreigingen genegeerd. Ook in hetgeval van COVID-19 was dat hetgeval en nu is het te laat. We staan nietalleen op een cruciaal punt in de strijdtegen het coronavirus, we bevindenons ook op een cruciaal punt van onzeinspanningen om het kernwapengevaarte beteugelen en tot een verbod opkernwapens te komen. De spanningentussen kernwapenstaten nemen toe, hetrisico op een kernoorlog groeit.Miljarden dollars worden uitgegevenaan een hernieuwde nucleaire wapen-wedloop, belangrijke kernwapenver-dragen worden opgezegd of staanonder grote druk.

Een van de vele lessen die we uit decoronacrisis kunnen trekken is datwetenschap niet genegeerd mag wor-den onder het mom van een ‘nationaalveiligheidsbeleid’, dat geldelijk gewinbelangrijker vindt dan mensen en demachtigen het meest bevoordeelt.

2) De ernstige situatie waarin dewereld zich bevindt en het stijgenderisico op nucleaire conflicten ennucleaire wapenwedloop vereiseneen nieuw en krachtig leiderschapvan verantwoordelijke staten.Uitvoeren van besluiten uit het verle-den moeten het begin en niet het eindevormen van het NPV-verdrag. Het risi-co op het gebruik van kernwapens isveel te groot en neemt alleen maar toe.Vooral cyberaanvallen en kunstmatigeintelligentie brengen ongekende on-zekerheid mee voor een veilige leef-omgeving. Het is deze omgeving dieeen krachtdadigere actie van alle statenvereist om de nucleaire risico's tegen tegaan met als einddoel het eliminerenvan kernwapens, een actie die is ge-worteld in de ‘diepe bezorgdheid overde catastrofale humanitaire gevolgenvan elk gebruik van kernwapens’. Veellanden hebben hun inzet voor nucleaireontwapening getoond door het Treatyon the Prohibition of Nuclear Weapons(TPNW) te ondertekenen. Het TPNW-verdrag is een belangrijke bijdrage aanhet gemeenschappelijke doel om dedreiging van een nucleaire oorlog wegte nemen en kernwapens te elimineren.

3) Degenen die zich tegen verande-ring verzetten, zeggen dat het “kli-maat" niet geschikt is voor verderevooruitgang, maar andere verant-woordelijken wereldwijd gaan juistde uitdaging aan.De wereld kan niet wachten tot de om-geving "geschikt" is voor ontwapening.Het is waar dat voortgang in conflict-preventie, controle over niet-nucleairewapenarsenalen, bescherming vanmensenrechten, klimaat en milieu enandere inspanningen behulpzaam zou-den zijn bij nucleaire ontwapening.Maar actie ondernemen tot ontwape-ning door te onderhandelen en zelfeenzijdige stappen te zetten helpt bijhet creëren van een omgeving voor hetverwezenlijken van een wereld zonder

Hans van Iterson

NVMP-Artsen voor vrede onderschrijft NGO-statement

COVID-19-pandemie illustreert dater geen plaats is voor kernwapens

in de wereld

Vervolg op pagina 6

kernwapens. Zo wordt gebouwd aaneen klimaat van wederzijds vertrouwendie een positieve bijdrage zal leverenaan het oplossen van de urgente pro-blemen waar deze wereld mee kampt.Het uitstel van de 2020 NPV-toetsings-conferentie biedt een ongekende kansom de huidige koers te veranderen,verder weg van bittere politisering enhet concentreren op inspanningen dieleiden naar een kernwapenvrije wereld. Ondergetekende organisaties roepenNPV-staten en de internationale ge-meenschap op om de extra tijd goed tegebruiken. De huidige situatie vereistnieuw en gedurfder leiderschap vanverantwoordelijke staten, om te bou-wen aan een actieplan dat de doel-stellingen zoals verwoord in Artikel VIvan het NPV dichterbij brengt en een

momentum creëert voor verdere ont-wapening, die de mensheid kan behoe-den voor een nucleaire oorlog.

ConclusieVoor het bereiken van een kernwapen-vrije wereld en een wereldgemeen-schap die eerlijker, vreedzamer en eco-logisch duurzaam is moeten we over-stappen van een op irrationele angstgebaseerde ideologie van afschrikkingnaar rationele angst voor het onver-mijdelijke gebruik van kernwapens,hetzij per ongeluk, misrekening of ont-werpfouten. We moeten de hoop koe-steren dat we veiligheid opnieuw kun-nen definiëren volgens humanitaire enecologische richtlijnen die zullen lei-den tot de eliminatie van kernwapensen demilitarisering. Hierdoor kunnenmiddelen worden vrijgemaakt die drin-gend nodig zijn voor de menselijke

levensbehoeften en bescherming vanons leefmilieu. De wereldwijde impactvan de recente COVID-19-pandemieillustreert dat er geen plaats is voorkernwapens op de wereld. Wetenscha-pers hebben decennia lang gewaar-schuwd voor de grote gevolgen vaneen wereldwijde pandemie, en zij wer-den genegeerd. Opnieuw luiden weten-schap en samenleving de noodkloktegen kernwapens. De wereldwijdepandemie heeft aangetoond hoeonvoorbereid we zijn om met een cata-strofe op wereldschaal om te gaan.

De kernwapendreiging levert geen ver-gelijkbare crisis op. De gevolgen vaneen kernexplosie zijn in één klap de-sastreus. Herstellen van een kernoorlogis onmogelijk. Kernwapens laten geencurve zien die gaat afvlakken. Onzeenige optie hierbij is preventie.

Op 5 mei j.l. verspreidde deRaad van Kerken, die allebelangrijke Christelijke Kerk-en in Nederland verenigt, viade pers een open brief aanminister-president Rutte ende voorzitters van de fractiesvan de Politieke Partijen inde Tweede Kamer.

Hierin spraken de Kerken hun zorgenuit over de nieuwe kernwapenwed-loop, die op gang is gekomen na het(dreigen met) opzeggen van belang-rijke kernwapenovereenkomsten. DeV.S. trok zich in 2018 terug uit hetINF (Intermediate-Range NuclearForces)-verdrag dat Gorbatsjov enReagan in 1987 sloten, vanwege hetvermoeden dat Rusland nieuwe kern-raketten ontwikkelt. En het NPV(Non Proliferation Treaty) staat onderdruk. Dit verdrag bestaat nu 50 jaaren daarin staat de belofte dat men zoukomen tot onderhandelingen over eentotale kernontwapening (artikel IV).In een toetsingsconferentie, die eindapril bij de Verenigde Naties in New

York was gepland zou ook Nederlandeen belangrijke rol zijn toebedeeld.Echter de coronacrisis zorgde vooruitstel naar 2021. De R.v.K. roept deNederlandse delegatie op om daar testreven naar afschaffing van de kern-wapens en dus voortzetting van hetverdrag.

Ook is het 75 jaar na het einde van deTweede Wereldoorlog, dat wij inNederland vierden op 5 mei, en ook75 jaar na de atoomaanvallen opHiroshima en Nagasaki. De verkla-ring van de Raad van Kerken bevateen sterk NEE tegen kernwapens als

wapens van massadestructie. Sinds detachtiger jaren van de vorige eeuw isdit de eerste herbevestiging van deverklaring van de kerken tegen kern-wapens. In die tijd van grote demon-straties (1981 Amsterdam, 400.000mensen en 1983 Den Haag, 550.000mensen) speelde binnen de kerkeneen heftige discussie, met name ver-woord door het IKV (Inter KerkelijkVredesberaad) enerzijds en het ICTO(Interkerkelijk Comité voor Tweezij-dige Ontwapening) anderzijds. Eennieuwe verklaring, ofwel herbevesti-ging was volgens de kerken nu nodigwegens de steeds groeiende ernst van

de problematiek, dekracht van de explo-sieven en de hoe-veelheid bommen,het aantal landen dathierover beschikt enmeer. Ook nu is erhet meningsverschiltussen voorstandersvan totale ontwape-ning of van wapen-beheersing. Maarvoor de kernwapensgeldt dat de kerkenzijn vóór totaleafschaffing ervan.

6

Christien Mudde

Verklaring Raad van Kerken tegende kernwapenwedloop

*

*


‘Deze pandemie is geen oorlogssitu-atie maar een crisis van en voor de volks-gezondheid met politieke, economischeen sociaal-culturele oorzaken en gevol-gen.’ Met deze quote sluit ik mijn mails afsinds 11 maart 2020. Als reactie tegen deoorlogstaal die men hanteert in de be-richtgeving over het coronavirus. Nee, wezijn niet in oorlogstijd en we moetengeen vijanden verslaan met bazooka’svanuit de frontlinie. En we hoeven dezeoorlog niet te winnen ‘met virologen dieaan het hoofd staan van een leger aanmensen die ons door de oorlogscrisiszullen loodsen’ zoals sommige politici hetuitdrukten.

Zorgverleners vechten niet, ze strij-den niet. Ze zetten zich onnoemelijk inom ons als burgers en patiënten door-heen deze crisis in de volksgezondheid tebegeleiden. Ze verwachten daarvoor geenheldenstatus, wel respect, billijke verlo-ning en voldoende collega’s om de zorgte delen. Taal is belangrijk, zoals een kan-kerpatiënte in een interview met Borst-kanker Vlaanderen (in Nederland Borst-kankervereniging Nederland) verwoord-de: “Ik strijd noch vecht tegen mijn ziekte.Ik probeer positief ingesteld met de hulpvan velen blijvend gezond te leven, behan-delingen in te passen die op dit momentwetenschappelijk werken, mijn lichaameen vernieuwd evenwicht te laten vinden.En lukt dat niet, dan is dat toevalspech ineen leven dat te vroeg moet sterven, ineen natuur die altijd gedeeltelijk onvoor-spelbaar blijft, in een evenwicht naar waarmen streeft maar de uitersten niet mis-kent. Maar het is niet, het is nooit mijnschuld omdat ik onvoldoende ten strijdezou zijn getrokken tegen de vijand.”

Ik herhaal: deze pandemie is een crisisvan en voor de volksgezondheid metpolitieke, economische en sociaal-culture-le oorzaken en gevolgen. Deze pandemiehad waarschijnlijk kunnen voorkomenworden met de wetenschappelijke inzich-ten uit vroegere epi- en pandemieën: heterkennen dat virussen geen oorlogsvijan-den zijn, maar noodzakelijke natuurlijke

elementen waarmee we in evenwichtmoeten en kunnen leven. Dat vereist fun-damentele voorwaarden: Het transparantmelden en preventief indijken van eerstemeldingen vanuit een globale visie, wegvan het grenzen-nationalistische eigenbe-lang. Het blijven investeren in technischemiddelen die ons trouwens nu al ter be-schikking waren. Maar vooral het strevennaar een mondiale solidaire gezondheids-zorg. Het is en blijft een schande datwereldwijd primaire basisbehoeften alsdrinkbaar water en basisvoeding ontzegdworden aan meer dan 11% van de bevol-king, waarvan meer dan 60% zich in oor-logsconflictgebieden bevindt. Preventie ensolidariteit zijn de kernwoorden.Ontwapenen om te ontwikkelen is dekernboodschap. Dus toch een viraal ver-band met oorlog?

Zelfs als je zou blijven geloven datvrede maar mogelijk is door de oorlogvoor te bereiden. Zelfs als je Einsteinswoorden “You cannot simultaneously pre-vent and prepare for war” als onweten-schappelijk in de wind slaat. Dan nog zouhet kernwapenarsenaal ontmantelenalleen al voldoende zijn om iedereen opde wereld eten en drinken te geven. Énom iedereen te kunnen informeren overbasishygiëne en basisvaccinatie en datvanuit culturele eigenwaarde te bewerk-stelligen, zodat bv geen 140.000 kinderennog aan mazelen moeten sterven encoronadoden nu oversterfte veroorzaken.

Op 5 maart jl. was het 50 jaar gele-den dat het non-proliferatieverdrag, inza-ke de niet-verspreiding van kernwapens,in werking trad. Het is geen vieringgeworden maar niet omwille van corona!Op 23 mei moest de NMVP - Artsenvoor Vrede spijtig genoeg berichten datmen binnen de regering Trump het her-vatten van kernproeven overweegt:‘Daarmee zou een moratorium sinds1992 worden doorbroken en de nucleairewapenwedloop een nieuwe impuls krij-gen, met alle risico’s op een nieuweKoude Oorlog en een wereldwijde nucle-aire ramp, die Covid-19 ver zal overtref-

fen en waarbij medische hulp een illusiezal zijn’.

21 september is sinds 1981 door deVN uitgeroepen tot Internationale Dagvoor de Vrede. Duizenden mensen namensinds 2 oktober 2019 deel aan eenwereldmars voor vrede vanuit NewDelhi, de rustplaats van Mahatma Gandhi,naar Genève: Global Peace March JaiJagat/One planet, all people. Vanuit ver-schillende Europese steden zouden ookvoettochten vertrekken. Met een groepzorgverleners zouden we vanuit Belgiëmeestappen. We zoeken naar alternatie-ven. Ik durf te veronderstellen dat‘Corona’ onder controle zal zijn: een her-steld evenwicht gevonden, met vernieu-wende inzichten om de wereldsolidariteitwaarachtig te maken. Kernwapens bannenen geweldloze conflicthantering bevorde-ren. Wereldwijd investeren in maatschap-pelijk welzijn, gezondheidszorg, onderwijs,cultuur, klimaatmaatregelingen en socialezekerheid om duurzame gezondheids-enontwikkelingsdoelen te bereiken.

Het is geen oorlog, niet die oorlogdie altijd woedt

Er is geen front, niet dat front dat denatuur omwoelt

Er zijn geen helden, die vijanden ver-onderstellen

Het is het evenwicht dat viraal ver-stoord, wij zullen herstellen

Marc Cosyns (1954) is een Belgische arts en

hoogleraar. Aan de Universiteit Gent doceert

hij medische ethiek, deontologie en palliatieve

zorg in de vakgroep huisartsgeneeskunde.

Column

Het is geen oorlog, niet die oorlog die altijd woedtEr is geen front, niet dat front dat de natuur omwoeltEr zijn geen helden, die vijanden veronderstellenHet is het evenwicht dat viraal verstoord, wij zullen herstellen

Marc Cosyns

7

Boekbespreking

Dictators houden van oorlog; het legitimeert hun regime

Frank Dikötter: Acht dictators uit detwintigste eeuw

De cult van persoonsverheerlijking

8

InleidingFrank Dikötter is in 1961 inNederland geboren en groeideop in Zwitserland. Sinds 2006is hij hoogleraar humanistiekaan de Universiteit vanHongkong. Voor die tijd washij hoogleraar ModerneChinese geschiedenis aan deUniversiteit van Londen. Hijschreef eerder een uitgebreidetrilogie over Mao en China (Detragiek van de bevrijding; Mao’smassamoord; De culturele revo-lutie) waarin hij een indringendbeeld van het Mao-tijdperkschetste.

Zijn boek heeft het beroemde mottovan Thomas Hobbes meegekregen, diein zijn Leviathan postuleert dat “allemensen door hun aanleg voortdurenden rusteloos streven naar het verkrijgenvan meer macht, een streven dat pasophoudt bij de dood”. Het boek bestaatuit: Voorwoord (pp. 9-18); Mussolini(19-57); Hitler (58-98); Stalin (99-133); Mao (134-169); Kim Il-sung(170-197); Duvalier (198-223);Ceauşescu (224-247); Mengistu (248-268); Nawoord (269-274); Noten (293-340); Dankwoord (341-342); enRegister (343-352). Kortom, acht sum-miere biografieën (vignets eerder) diede opkomst, bloei en ondergang vanenkele bekende en minder bekende20e-eeuwse dictators kort maar krach-tig behandelen. De namen en weder-waardigheden van Mussolini, Hitler,Stalin en Mao Zedong (tesamen met demiljoenen slachtoffers die zij op hungeweten hebben) acht ik genoegzaambekend; de vier mindere goden zal ik

in het kort, als geheugensteuntje,memoreren: Kim Il-sung (1912-1994)was de grondlegger van de Kim-dynas-tie in Noord Korea, en werd eerst doorStalin in het zadel geholpen, en laterdoor Mao in het zadel gehouden tij-

dens de Koreaanse Oorlog van 1950-1953. Tijdens zijn bewind gingen deschone propagandistische schijn en depersoonsverheerlijking gepaard metangst, en golven van repressie en ter-reur. Noord Korea werd een herme-tisch afgesloten land, overgeleverd aande grillen van de familie Kim.

Kim Il-sung overleed in 1994. Zijnkleinzoon tiranniseert het zo goed als

failliete land nu nog steeds.

François Duvalier (1907-1971), beterbekend als Papa Doc, studeerde aan-vankelijk geneeskunde aan de Univer-siteit van Haïti. Hij werd, na veel

intern geweld, gekonkelen chaos in 1957 tot pre-sident gekozen. Hij vonddat God en het lot hemhadden uitverkoren, maarom dat te onderstrepenrichtte hij zijn eigen mili-tie op, de beruchte tontonmacoutes, een moord-zuchtige, intimiderendeen verkrachtende gang-sterbende die een waarschrikbewind uitoefende.Hij wierp zich op als eenvoodoogod en ontdeedzich, zoals gebruikelijkbij dictators, van ieder-een die hem niet beviel.Het Amerikaanse bladNewsweek noemde hem“volkomen en onge-neeslijk geschift”.Dikötter schrijft:“Duvalier was een dicta-tor om de dictatuur.Ondanks alle gepraatover revolutie, preten-deerde hij niet vanuit eenideologie te handelen”(p. 220). Hij was van alle

acht dictators overigens de enige zon-der ideologie. Hij overleed in 1971.Zijn zoon, de gehate Baby Doc verloorde macht in 1986. Haïti behoort nogsteeds tot de armste landen ter wereld.

Nicolae Ceauşescu (1918-1989), dicta-tor (Conducator, naar analogie metMussolini’s Duce en Hitler’s Führer)van Roemenië, is eigenlijk voorname-lijk bekend door zijn ambitieuze, en

Johan M.G. van der Dennen

9

mogelijk nog pathologisch-narcis-tischer echtgenote Elena. Het misdadi-ge echtpaar zou het land effectief ruï-neren door megalomane, geldverslin-dende en desastreuze projecten.

Roemenië was na de bevrijding doorhet Rode Leger in 1944 een satelliet-staat van Moskou. Ceauşescu volgde in1965 Gheorgiu-Dej, de eerste commu-nistische machthebber van het land, op.Hij was niet bijzonder getalenteerd,maar sluw en een rasechte communis-tische partijtijger. Na het bloedig neer-slaan van de opstand in Tsjecho-Slowakije door het Sovjet-leger in1968 profileerde hij zich als onbe-vreesde held die het tegen de Sovjet-Unie durfde op te nemen. Naast onbe-perkte macht ambieerde hij ook erken-ning als geniaal ideoloog en lanceerdehij de ceauşescudoctrine, een patriottis-tische variant van communisme.Terwijl de levensstandaard daalde,werd de cultus rond Ceauşescu buiten-sporiger. De Conducator verlangdecontinu dankbetuigingen van de men-sen wier levens hij ruïneerde, schrijftDikötter (pp. 240-41). Zijn veiligheids-en ordedienst, de Securitate, spionnenen informanten waren overal om ieder-een te onderdrukken. Nicolae en Elenageloofden heilig in hun eigen cultus envooral dat zij waren geroepen om hetland groot te maken. Zij leefden inschitterend isolement, zonder contactmet de werkelijkheid en met als eniggezelschap de vleiers en leugenaars dieze zelf op hun hoge posities haddengezet (p. 246) Het dankbare volk exe-cuteerde het echtpaar in 1989. Het ge-zag was verloren; de angst was weg;de betovering verbroken.

Mengistu Haile Mariam (1937-??) was,als militair, lid van de Derg, de tijdelij-ke regering van Ethiopië nadat HaileSelassie, de leeuw van Juda, de koningder koningen, die als een absoluutvorst bijna zestig jaar lang had gere-geerd, was afgezet en onder mysterieu-ze omstandigheden gestorven in 1975.Vanuit het voormalige keizerlijkepaleis in Addis Abeba oefende deDerg, in het bijzonder Mengistu – dearchitect van de Derg die zijn tegen-standers vakkundig had laten elimine-ren – een schrikbewind uit, ondermarxistisch-leninistische vlag. Hij hadeen soort jongensachtige charme enwas een begenadigd spreker. Hij kon

ook wachten en wist wanneer hij moestaanvallen. Hij was de aanstichter vande Rode Terreur, en liet de staatstelevi-sie beelden uitzenden van de verminktelichamen van politieke gevangenen diewaren doodgemarteld. Na de Ogaden-oorlog van 1978 begon Mengistu tewerken aan zijn imago en zijn per-soonsverheerlijking. Het leven van de“visionaire leider” en “redder vanEthiopië” werd zelfs vergeleken met dewederkomst van Christus op aarde.Ethiopië was een arm land en onderhet bewind van Mengistu werd het

alleen maar armer. Door de hongers-nood in de jaren 1983-1985 vielen naarschatting minstens een half miljoendoden (p. 266). Medio jaren tachtigwaren burgeroorlog en honger onlos-makelijk met het regime verbonden.De overwinningen van Eritrese rebel-len en guerrillabewegingen werdenMengistu uiteindelijk fataal. In 1991 ontvluchtte hij de hoofdstad.

Na een paar weken was er niets meervan het regime over.

In het voorwoord debiteert Dikötterenkele relevante en behartenswaardigewaarheden over dictators: “Zoals demeeste dictators ontdekken: de naaktemacht heeft een houdbaarheidsdatum.Macht die met geweld gegrepen is,moet met geweld gehandhaafd worden,en kan daarbij een bot wapen zijn” (p.10). Bijbelvaste lezers zullen dit her-kennen als “wie met het zwaardomgaat…”. “Kortom, de paradox vande moderne dictator is dat hij de illusievan massale aanhang moet creëren” (p.10). Een dictator die in zijn strevennaar almacht al zijn collega’s wilde uit-schakelen, kon dat op vele manierendoen. Hij kon ze door een bloedigezuivering, showproces, standrechtelijkeexecutie, manipulatie of verdeel-en-heers-politiek uit de weg (laten) rui-men, om er maar een paar te noemen.“Maar op de lange termijn werkte depersoonsverheerlijking het best” (p.12).

De acht dictators (ook wel tiran, des-poot, autocraat, potentaat of, eufemis-tisch, machthebber, alleenheersergenoemd) in dit boek hadden heel ver-schillende persoonlijkheden, maar alle-maal namen ze besluiten die cruciaalwaren voor de cultus rond hun per-soon. De een bemoeide zich er meermee dan de ander (bijv. Mussolini,Hitler, Ceauşescu, Mengistu) (p.12-13).

Niet alle historici zijn het er overigensmee eens dat de dictator zo’n centralerol speelt. Zoals bekend noemt IanKershaw Hitler een ‘non-persoon’, eenmiddelmatige man wiens persoonlijkeeigenschappen zijn populariteit nietkunnen verklaren. De schijnwerpermoet daarom worden gericht op ‘deDuitse bevolking’ en op wat die in hemzag, schrijft hij. Maar hoe kunnen weweten wat de bevolking over een leiderdacht als het eerste slachtoffer vandiens regime de vrijheid van menings-uiting was? (p. 13). Maar ik denk, con-tra Dikötter en pro Kershaw, dat demagie en de charismatische mystiek enzelfs messianisme van de Grote Leideralleen te begrijpen zijn uit de wissel-werking, de dialectiek zo u wilt, tussenleider en volgers. Een Sterke Man met

Vervolg op pagina 10

Papa Doc

Ceauşescu

10

schier bovenaardse gaven was immerseenvoudiger te verkopen aan een gro-tendeels analfabete bevolking dan deabstracte theorie van het dialectisch-materialisme (p. 15). De lang zittendedictators vertrouwden doorgaans optwee machtsinstrumenten: de persoons-verheerlijking en de terreur (p. 18),appellerend aan twee diepe menselijkeangsten: de angst voor de vrijheid (ende daarbij behorende roep om de sterkeleider) en de angst voor het lijden ende dood.

Waren de meeste 20e-eeuwse dictatorsmassamoordenaars door utopischeidealen en krankzinnige ideologieën(fascisme, nationaal-socialisme,marxisme-leninisme), de hedendaagsewould-be dictatortjes en tirannen-in-spe, zoals Trump, Poetin, Xi Jingpin,Kim Jung-un, Assad, Erdogan, Orban,Bouterse, Bolsonaro, en vele anderenlijken op het eerste gezicht meer mis-lukte, charlatanesque clowns danlevensgevaarlijke onderdrukkers, maarook deze abjecte schertsfiguren kunnenmoorddadig uitvallen en uitermatedodelijk zijn.

Psychologie van de dictator(mannen en macht)Sommige dictators ontsproten uit(falende) democratieën en andere uitoligarchieën of militaire regimes.Sommige waren moorddadige klepto-craten en andere oorspronkelijk ideolo-gische kruisvaarders, die zichzelf cor-rumpeerden en uiteindelijke degene-reerden tot massamoordenaars.Absolute macht corrumpeert absoluut.(Volgens Van den Berghe zijn alle sta-ten, of ze nu door een dictator wordengeregeerd of niet, moorddadige klepto-cratiën, maar dit geheel terzijde).De dictators / tirannen / despoten zijnallemaal mannen: Mussolini, Hitler,Lenin, Stalin, Mao Zedong, Ceauşescu,Kim Il-sung en zijn dynastie, Duvalier,Mengistu, Franco, Salazar, Assad(vader en zoon), Saddam, Gaddafi,Tito, Hoxha, Pol Pot, Soekarno,Castro, Khomeini, Djengis Khan,Tamerlane (Timoer Lenk), de Romein-se en Chinese keizers, Moebarak,Moboetoe, Bokassa, Idi Amin, MoulayIsmael, Moegabe, Zuma, Videla,Pinochet en alle andere, ontelbare,Zuid-Amerikaanse massamoordenaars.De standaard-politicologische theo-rieën, waarin geslacht geen relevante

variabele is, hebben grote moeite ditfenomeen te verklaren (als het al eenverklaring behoefde), terwijl evolutio-nair-geïnformeerde theorieën, zoals debiopolitics-school en de evolutionaireleiderschapstheorie (ELT) daar geenenkele moeite mee hebben. Anderzijdshebben deze laatstgenoemde theorieënwel weer moeite om de uitzonderingente verklaren: die mannen die hun exor-bitante macht en/of puissante rijkdomniet vertaalden naar exorbitante seks enreproductief succes. Volgens Mark vanVugt & Anjana Ahuja (2010) Denatuurlijke leider zijn de voordelen/-beloningen van macht/leiderschap:Salaris, Status en Seks (De zogenoem-de drie S’en) via de vele vrouwen, bij-vrouwen, concubines, haremdames,minnaressen, aanbidsters en groupies.Van bijvoorbeeld Mussolini, Mao,Moboetoe, Djengis Khan weten we datzij veelvuldig van het vrouwelijkschoon genoten en hun genen genereusverspreidden, maar op figuren als

Hitler, Stalin, Pol Pot, en Ceauşescu isdit aspect van de theorie eigenlijk nietvan toepassing. Sommigen haddennogal getroebleerde relaties met vrou-wen. Bij mijn weten is naar deze ano-malie nauwelijks onderzoek gedaan.

MachtRudi Rummel onderscheidde meer dan10 soorten macht, zoals coercive,social, intellectual, authoritative, enzo-voort. Earle (1994) vond vier bronnenvan macht: sociale, militaire, ideologi-sche, en economische macht. Er zijnvele andere typologieën van macht. Inde literatuur wordt ook onderscheidgemaakt tussen macht, gezag, en pre-stige. Maar de macht die dictators na-streven is voornamelijk coercivepower, vergeldingsmacht, de machtdie, volgens Mao, uit de loop van eengeweer komt, de autoritaire macht dieThomas Hobbes, Nicollò Machiavelli,Hannah Arendt, Erich Fromm, StanleyMilgram, en Arthur Koestler bedoel-den.

CharismaDictators zijn niet zelden (patholo-gisch)-narcistische, machiavellistische,psychopathoïde, gewetenloze, hard-vochtige, zichzelf-onfeilbaar-achtendemanipulatoren met superieure minach-ting of totale onverschilligheid ten op-zichte van hun onderdanen. “Net als bijveel andere dictators gingen ook bijMao hoogdravende gedachten omtrentzijn historische bestemming gepaardmet een buitengewoon kwaadaardigeinborst” (Dikötter, De CultureleRevolutie, 2016: p. 11). Vrouwen val-len vaak bij bosjes op deze slechtemannen. Salaris, status en seks: dit triumviraat van factoren werkt machts-wellust in de hand (Van Vugt & Ahuja,2010: 22). We lijken vooral gechar-meerd van charismatische leiders, maareen gebrek aan charisma is geen belet-sel voor macht (Van Vugt & Ahuja,2010: 25). Het was Freuds idee dat deemotionele band die wordt gesmeedtussen een leider en zijn volgelingen dekern vormt van leiderschap. Charismawordt door sommige wetenschappersgezien als een aangeboren eigenschap(maar niemand kan het definiëren). Decharismatische leider is een menselijkemagneet; mensen voelen zich tot hemaangetrokken vanwege zijn persoon-lijkheid en bezielende retoriek. Degroepsidentiteit is in feite sterk verwe-


Mengistu

Mao

11


punten van Ian Kershaw [The HitlerMyth, 1987] en Detlev Peukert[Volksgenossen und Gemeinschafts-fremde, 1982], die suggereren dat“Hitlers eigen populariteit een van debelangrijkste peilers was waarop hetbewind rustte en opgebouwd werd”(Robert Gellately, Pal achter Hitler,2001: 14-15). Hitler nam hun diepge-wortelde angst weg en maakte hun hei-melijkste hoop waar. Hitler was zichoverigens zeer bewust van deze symbi-otische liefdesrelatie: “Het is het won-der van onze tijd dat u mij onder zo-veel miljoenen gevonden hebt, en datik u gevonden heb, is een groot gelukvoor Duitsland” liet Hitler op de partij-dag in september 1936 zijn verrukteaanhangers weten.

Ook “Il Duce” was een charismatischposeur en begenadigd spreker die, metzijn zorgvuldig ingestudeerde redevoe-ringen, stembuigingen, pathos, en zijnkarakteristieke macho-poses, zijn toe-

hoorders tot massahysterie wist op tezwepen. Maar dit is geen noodzakelij-ke voorwaarde voor een geslaagd dic-tatorschap.

De psychologie van de geboren volgerEr zijn niet veel wetenschappelijkewerken die aandacht besteden aan de‘volgers’, in de vorm van fanatici,ware gelovigen, kaderleden, meelo-pers, opportunisten, jaknikkers, aange-vers, “degenen” die met hun roep omde sterke leider dictaturen faciliteren enin stand houden, ondanks de staatster-reur, het nepotisme, de machtswellust,willekeur, en dwang tot persoonsver-heerlijking. De volgende paragraaf isvoornamelijk ontleend aan Van Vugt &Ahuja (2010) die er wel enige aandachtaan besteden. Geen leider zonder vol-gers. “De natuurlijke manier waaropbinnen een groep spontaan een leider-volgerrelatie ontstaat, suggereert dathet een adaptatie is” (Van Vugt &Ahuja, 2010: 28). Mensen hebben eennatuurlijke aanleg om te volgen (VanVugt & Ahuja, 2010: 69; zie ook:Barbara Kellerman, Followership,2008). De evolutionaire redenen zijn:(1) groepscohesie, (2) het is veiligerom anderen te kopiëren dan het opeigen houtje uit te zoeken en (3) demogelijkheid om leiderschapsvaardig-heden zelf aan te leren (Van Vugt &Ahuja, 2010: 75-76). In zijn Mozes enMonotheïsme schreef Freud: “Weweten dat de overgrote meerderheidvan de mensen een sterke behoefteheeft aan autoriteit die ze kunnenbewonderen, waaraan ze zich kunnenonderwerpen en die hen domineert ensoms zelfs slecht behandelt… Het ishet verlangen naar de vader”. ErichFromm en Ernest Becker noemen dezeroep om de sterke leider en vaderfiguureen symptoom van de angst voor devrijheid. Deze ‘volg het gezag’-hou-ding [Milgram] is ook heel vaak mis-bruikt door kwaadaardige leiders. Onzegeschiedenis, van Nero tot Mao, laatzien dat vurige aanhangers van wredeleiders veel gevaarlijker kunnen zijndan mensen die zich enigszins buitende maatschappij plaatsen [Koestler].Dergelijke figuren waren in staat ande-ren op te dragen hun moorddadigewerk uit te voeren (Van Vugt & Ahuja,2010: 84).

ven met die van hemzelf (Van Vugt &Ahuja, 2010: 37). Voorbeelden vancharismatische leiders zijn Mussolinien Hitler. Weinig tot totaal geen charis-ma hadden Stalin, Mao, Kim Il-sung,Pol Pot, Papa Doc (Duvalier), die zichdan ook zelden in het openbaar ver-toonden of zich met woord en gebaartot het volk richtten.

Acteur en retoriekMussolini beschouwde zichzelf als debeste acteur van Italië. Ook Hitlernoemde zichzelf op een onbewaaktmoment de beste toneelspeler vanEuropa (p. 14). In veel biografieën vanHitler en boeken over het Derde Rijkstaan foto’s van een hysterisch geba-rende Hitler die zijn imposante gavenals orator aan wilde vullen met die vanposeur en demagoog via de geëxalteer-de gebarentaal van de stomme film. Defoto’s werden omstreeks 1925 gemaaktdoor partijfotograaf Heinrich Hoffmantoen Hitler, volgens sommige bronnen,bij een acteur in München bijles kreegin dit soort Charlie-Chaplin-achtigegesticulaties. Het werkt heden ten dageop onze lachspieren, evenals zijn bral-lerige retoriek, maar toentertijd werktehet – werkte het als een magisch pan-opticum. Mensen die zijn toesprakenaanhoorden brachten enthousiast deHitlergroet, trilden, huilden, juichten,schreeuwden hartstochtelijk, raaktenbuiten zichzelf van pure euforie. Het isslechts één van de manieren, naast(straat)terreur door de bruinhemden,persoonsverheerlijking en Führer-kul-tus, corruptie, manipulatie, indoctrina-tie, douceurtjes, misleiding en leugens,waarop de Führer zijn volgelingen aanzich wist te binden.

De Gleichschaltung en de Hitlerificatievan Duitland verliep over het algemeenzonder veel problemen. Evenals deEndlösung. “Hitler vulde niet slechtseen machtsvacuüm, hij maakte zich algauw geliefd bij Duitse patriotten, doorhet vernederende vredesverdrag van1919 aan flarden te scheuren en vrijwelvan de ene dag op de andere te herstel-len wat veel Duitsers als hun ‘rechtma-tige’ plaats beschouwden, die van hetmachtigste land van Europa. Dat lukthem vrijwel zonder leger. Als beloningvoor zulke resultaten, raakte de grotemeerderheid van de Duitsers al snelaan Hitler verknocht…” Ik ben het insommige opzichten eens met de stand- `Kim II Sung

Stalin

12


gecentraliseerde bevelstructuur (VanVugt & Ahuja, 2010: 144) - zoals Platoreeds wist.

De evolutie van reptielen, zoogdieren,primaten, hominoïdea en hominidenheeft bij de huidige mensensoort(Homo sapiens sapiens) diepe sporennagelaten (in morfologie, hersenstruc-turen en [sociaal] gedrag), en deze geë-volueerde menselijke natuur heeftwaarschijnlijk mogelijke trajecten vansocioculturele ontwikkeling afgesloten,waaronder niet-hiërarchische (con)-figuraties en niet-gestratificeerde orga-nisatievormen en maatschappijen.“Throughout human history, the over-whelming majority of political societieshave been authoritarian… evolutionhas given our species an inherent pre-ference for hierarchically structuredsocial and political systems [just like inall other social primates]” (Somit &Peterson, 1995: 19, 22). “All humaninstitutions are hierarchically organi-zed. Pyramidal.” Alle evidentie die wehebben wijst in die richting: (a) prima-tologie: alle sociale primaten hebbeneen hiërarchisch gestructureerd domi-nantiesysteem; (b) humane ethologie:jonge kinderen vormen spontaan sta-biele dominantiestructuren; (c) experi-mentele kleine-groepen psychologie:conformisme [Asch] en “instinct toobey” [Milgram]; (d) het lot van utopi-sche gemeenschappen: hoogstens eenpaar decennia; (e) politieke filosofie:de meeste denkers waren bepaald geenbewonderaars van de democratie; (f)geschiedenis: regressies van democra-tieën naar autoritaire regimes zijn vrijnormaal; (g) paleontologie en archeo-logie, etcetera.

TenslotteTerreur en persoonsverheerlijking zijnvolgens Dikötter de peilers van de dic-tatuur. Maar het zouden wel eens tweeaspecten van hetzelfde fenomeen kun-nen zijn. De auteur komt zelf min ofmeer tot deze conclusie, getuige hetvolgende citaat: “Er bestaat geen per-soonsverheerlijking zonder angst.”Gedurende een groot deel van de twin-tigste eeuw moesten honderden miljoe-nen mensen in alle werelddelen welmoedoen met de verheerlijking vanhun leider, die zijn macht kracht bijzet-te met geweld. Onder Mao of Kimstond op het bespotten van de leideropsluiting in een werkkamp. Wie niet

We zijn niet alleen zó geëvolueerd datwe autoriteiten volgen, we hebben ookeen ‘volg de meerderheid’-regel ver-innerlijkt (Van Vugt & Ahuja, 2010:85). Wat gebeurt er als we de meerder-heid willen volgen, maar de meningvan de groep botst met die van ons-zelf? Dan volgen we verbazingwek-kend genoeg toch liever de groep, ookal heeft die het bij het verkeerde eind,gewoon omdat we de groepscohesieniet willen ondermijnen (Van Vugt &Ahuja, 2010: 86; Asch, 1955). “Dealomtegenwoordigheid van leiders envolgelingen in de hiërarchie van hetleven – van vissen tot bijen tot mensen– suggereert bovendien dat elke soort,en niet alleen de homo sapiens, er slimaan doet om achter een competente lei-der aan te lopen” (Van Vugt & Ahuja,2010: 9). Dit is natuurlijk een goedadvies, maar de crux is: wie is de com-petente leider. Het bestaan van tyranni-cide in een ver verleden suggereerteveneens dat niet elke leider competentwerd geacht.

“Als leiderschap slechts voor weinigenis weggelegd, dan is volgelingschap dekeus van velen… Veel onderzoek lijkterop te wijzen dat ‘volgen’ de stan-daardinstelling is in onze hersenen. Wezijn in feite zo geprogrammeerd dat wede massa volgen, wat ook een verkla-ring is voor het fenomeen Twitter,trends en het instorten van de aande-lenmarkt. Dit to go with the flow-instinct kan ons opbreken als die massaeen straatbende, een sekte of een terro-ristische organisatie blijkt” (Van Vugt& Ahuja, 2010: 14). En de volgers-mentaliteit verklaart niet alleen Twitter,maar ook conformisme, gehoorzaam-heid aan autoriteit, modes, massabewe-gingen, kuddedierengedrag en waaromde meeste mensen denken dat ze deu-gen.

Verrassend genoeg is een democratieniet altijd populairder dan een dicta-tuur. Als het alternatief chaos is, kiezende mensen uiteindelijk toch liever vooreen dictatuur. Dat verklaart ook de nos-talgie over leiders als Stalin en Mao,die weliswaar massamoordenaarswaren, maar die ook voor sociale stabi-liteit zorgden (Van Vugt & Ahuja,2010: 142-43). Dictaturen gedijen bijoorlogen en dreigingen van buitenafomdat die mede hun bestaan rechtvaar-digen: snelle militaire actie vereist een

op bevel huilde, juichte of schreeuwdekon zwaar worden gestraft” (p. 270).

Maar waarom was persoonsverheerlij-king überhaupt nodig? Dikötter heeftdaar het volgende antwoord op, en metdeze uitspraak zullen we het moetendoen: Het punt was niet zozeer datmaar weinig mensen echt heilig in hundictator geloofden, maar dat niemandwist wat de anderen al dan niet geloof-den. Het doel van de verheerlijkingwas niet om te overtuigen of over tehalen, maar om verwarring te stichten,het gezonde verstand tot zwijgen tebrengen, gehoorzaamheid af te dwin-gen en individuen te isoleren en hunwaardigheid af te nemen. Mensenmoesten zichzelf censureren en tegelij-kertijd anderen in de gaten houden. Zemoesten degenen aangeven die de lei-der niet oprecht genoeg leken te vere-ren. Het hele spectrum ging schuilonder de schijn van uniformiteit, vanmensen die de leider oprecht de hemelin prezen – ware gelovigen, opportu-nisten, boeven – tot mensen die onver-schillig, apathisch of zelfs vijandigwaren (p. 14).

De grootste collaborateurs van de dic-tators zijn de deugende mensen, altijdbereid om hun buren geheel gratis teverlinken.

Dikötter, Frank (2019) Acht dictators uit de twin-tigste eeuw. De cult van persoonsverheerlijking.Spectrum, Amsterdam (Vertaling van How to bea Dictator, door Margreet de Boer). 352 pagi-na’s, met bibliografie, noten en register.

*

13

ingevoerde dienstplicht. Deze verwe-venheid met maatschappelijke instel-lingen, epidemische ziekten onder debevolking, verschuivingen van sociolo-gische inzichten, technologische uitvin-dingen die de vervoersmogelijkhedenvan troepen en van gewonden mogelijkmaken, krijgt in het boek veel aan-dacht. Ook op de invloed van maat-schappelijke verschuivingen zoals de

eerste feministische golf en het pacifis-me wordt ingegaan. Een niet te ver-waarlozen factor was tevens de verbe-tering van het onderwijs, waardoor hetanalfabetisme verminderde en steedsmeer mensen kranten lazen. Dit leiddetot een grotere financiële armslag vande dagbladen die hierdoor correspon-denten naar oorlogsgebieden kondensturen. Een belangrijk onderwerp isook de verwevenheid met het Neder-

Leo van Bergen gaf zijn boekals motto een vers uit de Iliasvan Homerus mee: ‘DeAchaiers die briesten vanstrijdlust waren benauwd datiemand Machaon zou dodenals de krijgskansen keerden[…] Want een geneesheer isduizend man waard al was hetmaar voor het pijlen verwijde-ren en voor het geven vanhelende kruiden’…Wat volgt iseen indrukwekkende bespre-king van de complexe, ambi-gue en wisselende rol van demilitair medische professie envan de medisch militairedienst. Betrokken en toch metafstand geschreven en voor-zien van tientallen bladzijdennoten, referenties, een registerop persoonsnamen en beeld-materiaal om je verder in hetmateriaal te verdiepen. In elfhoofdstukken krijgen we meerzicht op de militaire medischegeschiedschrijving en op enke-le centrale aandachtspuntendie herhaaldelijk terugkomenin het boek. Elk hoofdstuk ein-digt met een ‘nawoord’.

De Nederlandse Militair Geneeskundi-ge Dienst ontstond officieel in 1814, nade Napoleontische oorlogen. Een vande rode draden doorheen deze publica-tie is de militair als arts, de arts als militair, de dubbele loyaliteit en welkeeed op de eerste plaats komt, die vanMars of die van Hippocrates? Eenandere rode draad is de organisatie vande opleiding, de status van de militaireartsen in het leger en in de maatschap-pij.

In de behandelde periode gaat hetkrijgsbedrijf steeds meer de hele maat-schappij omvatten, ook vanwege de

landse Rode Kruis in oorlogstijd. Driemedische problemen komen doorheende hoofdstukken herhaaldelijk aan bod:ten eerste de meermalen fel bediscus-sieerde simulatie. Het gros van de mili-taire artsen was simulatie en aggravatieeen gruwel. Vervolgens de geslachts-ziekten vanwege de enorme omvangen gevolgen voor de bevolking. Entenslotte geestesziekten. Deze kwamen

pas duidelijk onder deaandacht naar aanlei-ding van de Ameri-kaanse Burgeroorlog,de Japans-Russischeoorlog en WO I. Ookvoor veel artsen wasde grens tussen psy-chische problematieken simulatie dun ofzelfs afwezig. Ikzelfheb keuzes moetenmaken bij het weerge-ven van de inhoud vande hoofdstukken. Mijnachtergrond van civie-le arts/psychiater zorg-de voor een focus.

Een wandelingdoor de hoofd-stukkenToen in 1814 eenmedische organisatiein het leven werd ge-roepen, was er veeleersprake van een door-start dan van eenoprichting. De funda-menten waren al inhet begin van de

Bataafse Republiek gelegd. De genees-kundige diensten van de betrokkenEuropese legers faalden in de opvangvan de enorme aantallen slachtoffersonder de krijgsmacht die vocht tegende teruggekeerde Napoleon. Er was dehoop dat met het oprichten van de cen-trale Rijkskweekschool in Utrecht dekennis en kunde van de militair


Boekbespreking

Pro Patria et Patientide Nederlandse militaire geneeskunde 1795-1950

Mimi Tyssen

14

geneeskundigen zou verbeteren. Dekweekschool kon lang als excellent teboek staan, omdat in de eerste helftvan de negentiende eeuw de universi-taire medische opleiding klinischgezien weinig voorstelde. Onder demedisch-universitaire docenten warennatuurwetenschappelijk ingesteldeonderzoekers schaars. De humaniorawaren oppermachtig aan de genees-kundefaculteiten. De teloorgang van deRijkskweekschool daarna is toe teschrijven aan de lange vredestijd enaan de academisering van het medischeberoep en verbetering van de universi-taire ziekenhuizen. De academiseringzette de vraag of de medisch officier inde eerste plaats Mars of Hippocratesdiende op scherp.

Het falen op diverse gebieden tijdensde Belgische Opstand (falend transport,te weinig plaats in ziekenhuizen, teweinig manschappen en materieel)leidde echter niet tot substantiële inves-teringen en verbeteringen van de mili-tair-medische zorg. Men was het er welover eens dat de militair-medische zorgeen noodzakelijk onderdeel van dekrijgsmacht vormde, ook als men diezorg vanuit humanitair oogpunt be-keek. Ook in vredestijd was namelijkhet lijden onder soldaten en matrozengroot. Het besef daagde dat artsen hetniet alleen afkonden, niet in vredestijden zeker niet in oorlogstijd. Hulptroe-pen werden noodzakelijk. Brancar-diers, ziekenoppassers, hospitaalsolda-ten, vrijwillige verplegers en de ver-pleegsters van het Rode Kruis.

Snel werd duidelijk dat het Nederland-se Rode Kruis niet in staat was de lacu-nes aan te vullen. De enorme mobilisa-tiemacht van 1914-1918 die onder dewapenen was geroepen en meer danvier jaar in stand bleef, ging de finan-ciële draagkracht van de staat te boven.Diverse andere delen van de krijgs-macht in die jaren kampten diepgaandmet problemen. Die van de militairegeneeskunde werden genadeloos bloot-gelegd. De dienst was een bijwagen,vonden velen. De artsen handeldenvolgens critici te veel als militair inplaats van als arts. Aan het begin vande mobilisatie was er sprake vanonderbemanning en een slechte staatvan de militaire ziekenhuizen. Het rap-port van de Commissie Ruijsch ver-leidde de minister van oorlog tot het

toezeggen van een flink budget voor deverbetering van de zorg, o.a. voor denieuwbouw van het Centraal MilitairHospitaal te Utrecht. Dit ziekenhuiskwam er pas decennia later en loste hetprobleem van de hospitalen niet op.Wel kwamen er aparte afdelingen bijde hoofdverbandplaatsen voor slacht-offers van chemische oorlogvoering enneurotici: twee nieuwe typen patiëntendie de medische problematiek van deGrote Oorlog deels hadden geken-merkt.

De wijzer die door de academiseringvan de medische opleiding en decenniavan ‘geen oorlog’ richting Hippocrateswas uitgeslagen, begon weer naar Marste neigen. In het interbellum werdbenadrukt dat de militair-medischetekortkomingen van de Grote Mobili-satie zich niet nog eens mochten voor-doen. De pacifisten lieten toen duide-lijk van zich horen. Onder het mottodat oorlog moest voorkomen wordenen niet verzacht, maakte de radicaleretak van de Nederlandse vredesbewe-ging begin jaren dertig een speerpuntvan de ‘medische zorg in oorlogstijd’.

In 1920 werd het InternationalCommittee of Military Medicine(ICMM) opgericht. In 1931 vond hunzesde internationaal congres in denHaag plaats. Opvallend was dat demedici uit de landen van de voormali-ge Centrale machten Duitsland,Oostenrijk en Turkije nu weer welkomwaren. Het in Nederland begin jarentwintig opgekomen idee dat traumati-sche ervaringen ten tijde van de oorlogzelf een rol speelden in het ontstaanvan psychoneuroses, werd door de art-sen op dit congres weer losgelaten!Overeenkomstig de opvatting van demilitaire artsen van de oorlogvoerendelanden gedurende de Eerste Wereld-oorlog, beschouwden zij oorlogsneuro-ses weer als tekenen van degeneratieen karakterzwakte.

De budgettaire tegenwind bleef en op-nieuw was de Militair GeneeskundigeDienst (MGD) aan de vooravond vande Tweede Wereldoorlog niet voldoen-de voorbereid om de medische proble-men van een eventuele langdurigemobilisatie het hoofd te bieden, laatstaan dat de dienst de problemen konoplossen die zich openbaarden tijdensde Duitse invasie van mei 1940. De

vraag wordt gesteld of een grotere enbeter voorbereide MGD betere hulpzou hebben kunnen bieden. Maar eengrotere dienst zou vermoedelijk ookzijn samengegaan met een grotere enbeter voorbereide krijgsmacht, waar-door de strijd mogelijk anders zou zijnverlopen: langduriger en met meerslachtoffers.

De oorlog in IndonesiëDe algehele psychische problematiekonder de Nederlandse militairen vanland- en zeemacht in Indonesië wasomvangrijk. De gevechtskracht gingniet alleen achteruit als gevolg vandoden en gewonden, of omdat sommi-ge militairen het gevecht psychischniet meer aankonden en moestentewerkgesteld in ‘zachtere ’baantjes ofzelfs geheel werden teruggetrokken.Een groot deel van de krijgsmacht inde archipel was het vechten eenvoudigmoe. Het tropische klimaat, falendehygiënische discipline, tekort aan man-schappen en het ernstige gebrek aanmedisch personeel, van artsen tot zie-kendragers, hebben hieraan bijgedra-gen. De aanwezige artsen hadden ookhet militaire heil in ogenschouw tenemen. ’Gezond’ verklaard betekendeniet dat de patiënt in alle opzichten washersteld, maar dat hij fit genoeg wasbevonden om weer de wapens ter handte nemen.

In het laatste hoofdstuk staat opnieuwcentraal de vraag of de officier vangezondheid in de eerste plaats arts ofmilitair was ten tijde van de dekoloni-satieoorlog. De veel voorkomendebeeldvorming onder artsen was toen:niet geheel volwaardige persoonlijkhe-den reageren altijd enigszins vreemdals ze worden geconfronteerd metmoeilijke omstandigheden. Dergelijkepersoonlijkheden kwamen vooral voortuit de lagere klassen van de samenle-ving of van het platteland. Bij de‘behandeling’ van psychische proble-matiek grepen medici terug op het inde loop van de Eerste Wereldoorlogontwikkelde systeem van forward psy-chiatrie, gebaseerd op het PIE-systeemvan nabijheid van het slagveld(Proximity), snelheid van ingrijpen(Immediacy) en verwachting van her-stel (Expectation). De psychiatrischeartsen raakten ervan overtuigd datmentale ineenstorting ook aan anderezaken kon liggen dan enkel persoonlij-


15

ke karaktertrekken. Deze psychiaterswaren roependen in de woestijn. In1945 nog werd in de militaire en medi-sche wereld de opvatting breed gedeelddat een gewone arts of zelfs een niet-medisch officier die een beetje in dematerie was ingevoerd, veruit de mees-te problemen kon oplossen. Menigmilitair commandant twijfelde aan denoodzaak om een groot aantal psychia-ters aan te stellen. Maar er waren ookmilitaire psychiaters die het PIE-sys-teem onderschreven.

Een laatste belangwekkend thema indit hoofdstuk betreft de al dan nietdemilitarisering van het NederlandseRode Kruis in het kader van hulp aande bevolking. De Rode Kruishulp wasgepolitiseerd en van te geringe omvangom de Indonesische bevolking te kun-nen verzorgen. Er kwam niets terechtvan samenwerking met de Indo-nesische tegenhanger. Dat sommigeneen demilitarisering van het RodeKruis voorstonden had weinig te ma-ken met een wens de neutraliteit vandie organisatie te bewaken. Men dachthierdoor beter aan de pacificerendetaak van het Rode Kruis tegemoet tekomen. De humanistische insteek waseen kwestie van propaganda.

Gezien vanuit het oogpunt van de mili-tairen en de Indonesische bevolkingschoot de medische hulp tekort. Hetaantal artsen en verplegers was tegering. De hulp aan de bevolkingkwam altijd op de tweede plaats.Vermoedelijk hebben niet alle artsen,verplegers en hospitaalsoldaten weetgehad van die dubbele bodem. Zekerwaar het de hulp aan de bevolkingbetrof zullen zij gedacht hebben hunhulp uit humanitair, hippocratisch en/ofchristelijk oogpunt te hebben verleend,zo goed als de omstandigheden toelie-ten. In de dekolonisatieoorlog leek hetprimaat van de medisch officier op-nieuw die van Mars te zijn.

Het zou mooi zijn als deze indrukwek-kende studie een vervolg krijgt.

Leo van Bergen: Pro Patria et Patienti - deNederlandse militaire geneeskunde 1795-1950,uitgegeven bij historische uitgeverij Van Tilt. Depublicatie maakt deel uit van het onderzoekspro-gramma van de Faculteit Medische Wetenschap-pen van de NLDA (Nederlandse DefensieAcademie).

*

Met grote verontrusting heeft de Nederlandse Vereniging voor MedischePolemologie – Artsen voor Vrede kennisgenomen van het bericht in deWashington Post van vandaag dat binnen de regering Trump serieus gedachtwordt aan het hervatten van kernproeven. Daarmee zou een moratorium sinds1992 worden doorbroken en de nucleaire wapenwedloop een nieuwe impuls krij-gen, met alle risico’s op een nieuwe Koude Oorlog en een wereldwijde nucleaireramp, die Covid-19 ver zal overtreffen en waarbij medische hulp een illusie zalzijn.

De VS zou hiermee opnieuw een belangrijk internationaal verdrag ter voorko-ming van een nucleair conflict terzijde schuiven - de CTBT: Comprehensive TestBan Treaty -, na de Iran-deal, het INF en deze week nog het Open Skies verdrag,terwijl oproepen van president Poetin om het belangrijke New Start verdrag teverlengen, onbeantwoord blijven. Met de in gebruik name van een onderzeeërmet z.g. ‘mini-nukes’ voor gebruik op het slagveld dreigt hiermee een levensge-vaarlijke situatie te ontstaan.

De VS heeft, net als de andere kernwapenstaten in de Veiligheidsraad, de z.g. P5,het Non Proliferatie Verdrag getekend, inclusief Artikel VI, dat verplicht tot hetafbouwen van alle nucleaire arsenalen. Volgend jaar vindt de 10e Toetsings-conferentie plaats van dit NPV, en Nederland is daarbij als vicevoorzitter nauwbetrokken. Minister Blok heeft het slagen ervan tot top prioriteit verklaard, enonlangs nog de kernwapenstaten gewezen op hun verplichtingen inzake Art. VI.

In het verlengde van de Regeer-akkoordzin “Het kabinet zet zich (…) actief invoor een kernwapenvrije wereld” vragen wij dan ook van de Nederlandse rege-ring: 1. neem krachtig stelling bij de regering Trump tegen hervatting van kern-

proeven;2. roep andere landen op hetzelfde te doen, m.n. onze NAVO-bondgenoten -

allen ook ondertekenaar van het NPV;.3. intensiveer en verbreedt de inspanningen bij de voorbereiding van de NPV

Toetsingsconferentie, om de kernwapenstaten eindelijk zover te brengen datzij hun ontwapeningsbelofte nakomen.

Amstelveen, 23 mei 2020

Namens bestuur van de NVMP – Artsen voor Vrede

Peter Buijs, voorzitter, Wil Verheggen, PR Officer, tel.: 0031 613 93 23 42 tel.: 0031 653 83 54 26

VS overweegt kernproevente hervatten

P E R S B E R I C H T 23-05-2020

16

Op 5 mei was het 75 jaar gele-den dat Nederland werd be-vrijd van de naziterreur.Nederland was weer vrij. Maarwat had het naziregime bete-kend voor het Nederlandsemuziekleven en in Nederlandwerkende musici? Hiermeehoudt zich de Leo Smit Stich-ting bezig, genoemd naar de in1900 in Amsterdam geborenen in 1943 in Sobibor ver-moorde componist. In 2015verscheen het boek ‘Vervolgdecomponisten in Nederland’, dathet leven en werk van 35Nederlandse componisten be-licht. Van hen kwamen er 19 inconcentratiekampen terecht,waarvan slechts 6 het over-leefden. De anderen dokenonder of overleefden metvalse papieren. Hun carrièreswerden meestal gebroken enomdat het muzikale klimaatna de oorlog veranderde werdvaak ook hun werk vergeten,een soort tweede dood.

De Nederlandse Publieke OmroepRadio 4 besteedde dit voorjaar weken-lang veel aandacht aan deze componis-ten. Elke woensdagochtend van 8.45-9.00 uur werd het leven en werk vaneen van hen belicht op NPO4. Zokwam ik zelf op het spoor van dezecomponisten. Ik licht er 4 uit: Joods,vrouw, arts, verzetsman. Verhalen diemij om diverse redenen speciaal aan-spraken - niet dat de anderen niet min-stens zo interessant waren. Ik beginmet:

Hans (Heinz) Lachman (1906 Berlijn- 1990 Amsterdam) was een componistvan vooral lichte en filmmuziek, na deoorlog ook van klassieke en Joods-liturgische muziek. Hij werd in Berlijn

geboren in een Joods gezin als zoonvan een huisarts en een pianolerares,van wie hij zijn eerste muzieklessenkreeg. Zijn vader overleed vroeg en hetgezin kwam in financiële problemen.Een genereus aanbod om gratis les teblijven volgen bij de pianopedagoogEugen Tetzel wees hij uit schaamte af.Hij ging wis- en natuurkunde studerenbij o.a. Albert Einstein, Niels Bohr en

Max Planck, waarbij hij in zijn onder-houd voorzag door trombone te spelen.Hij speelde als multi-talent meerdereblaas- en toetsinstrumenten. Hoewel hijeen zeer goede student was koos hijtenslotte toch voor de muziek en maak-te snel carrière, vooral in de lichtemuziek. Na de machtsovername doorde nazi’s vluchtte hij met zijn vrouwTea Warczawski in 1933 naar Amster-dam en speelde in het Tuschinski or-

kest onder leiding van Max Tak. In1935 werd hun zoon Michael geboren.Hij componeerde de muziek voor meerdan tien films met beroemde acteursals Fien de la Mar en Louis Davids,evenals een rapsodie voor 12 (!)piano’s. In 1935 kreeg hij zelfs eencontract aangeboden door filmstudioMetro Goldwyn Mayer in Hollywood,maar Heinz koos ervoor om in

Nederland te blijven.Hij maakte arrange-menten voor deRamblers, werkte totaan de tweede wereld-oorlog bij de Snip- enSnaprevue en in hetbegin van de oorlognog bij het JoodschAmusementsorkest enook in het JoodschSymphonieorkest,samen met anderevoormalige musici uitde Omroeporkesten.Maar dan komen deoproepen voor Wester-bork. Lachman duiktmet vrouw en kindonder in Limburg,ieder apart. Daar isPastoor HenriVullinghs actief, dieveel onderduikers aaneen onderduikadreshielp in de Peel. Dezepastoor was sowiesoeen bijzonder mens,hij sprong touwtje metde kinderen uit zijndorp Grubbenvorst en

wist iedereen op z’n gemak te stellen.Zo bracht hij Tea op een nacht dooreen donker bos naar een nieuwe onder-duik, hield haar hand vast toen hijmerkte, dat ze bang was, zei: “dat iswat, zo maar ‘s nachts met eenvreemde man door een donker boslopen!” In 1944 wordt Limburg be-vrijd, maar pastoor Vullinghs, dezemenslievende, dappere man was nogvoor de bevrijding opgepakt en ver-

Christien Mudde

Componisten en oorlog en vrede

Nederlandse componisten in deTweede Wereldoorlog

17

moord in Bergen-Belsen. En dan schrijft de zelf Joodse Lachman na deoorlog een Rooms-Katholiekerequiemmis, die op 4 mei 1960 vanuiteen stampvolle kerk in Grubbenvorstvoor de radio wordt uitgezonden.Lachman verandert zijn naam vanHeinz in Hans en wordt later totNederlander genaturaliseerd. Er volgtvoor hem nog een lange carrière indienst van de radio als arrangeur encomponist. In zijn composities richt hijzich dan ook meer en meer op eigen-tijdse klassieke muziek, zoals “Varia-ties voor trombone en strijkorkest”, eenstrijkkwartet en liederen op teksten vanBaudelaire.

Als aprilgrap verschijnt in 1959 eendodecafonisch stuk van ene onbekendeBenkho Strelineric. Het krijgt vernieti-gende kritieken: zielloos! Dat klopte,want Lachman had een twaalftoonsthema ingevoerd in een robot... en denaam van de componist was een ana-gram van “elektronisch brein”. Vanaf1958 tot 1968 is Lachman organist,koordirigent en componist bij de Libe-raal Joodse Gemeente in Amsterdam.Hij componeert dan o.a. een cantate“Stemmen van Israël”, op tekst vanrabbijn Jacob Soetendorp, die handeltover de geschiedenis van de Joden indiaspora. In zijn laatste jaren wordtLachman vergeten, een lot dat hij metveel van zijn tijdgenoten deelde omdatde muzikale mode veranderde. Zijnwerk werd na zijn dood niet meer uit-gevoerd. In 2008 werd zijn completeoeuvre teruggevonden in een vochtigsinaasappelkistje in het tuinschuurtje.

Henriëtte Bosmans (Amsterdam1895-1952) is ook nu nog bekend alscomponiste van vele orkestwerken enkamermuziek en vooral ook liederen.Ze was enig kind, haar vader (solocel-list bij het Concertgebouworkest) stierftoen ze een jaar oud was. Haar moedergaf haar pianoles en ze deed eind-examen piano bij de Maatschappij totBevordering van de Toonkunst, stu-deerde later ook compositie o.a. bijbuurman Willem Pijper. Ze zat dusdicht bij het vuur! Zij was gevierd alspianiste, trad dikwijls op met hetConcertgebouw Orkest, maar minderals componiste, hoewel haar werk afen toe wel werd uitgevoerd. Ze bleefpubliek actief tot wel in 1941, hoewelveel Joodse musici toen nog probeer-

den weg te komen uit Nederland. Zelfoverwoog ze naar de V.S. te vluchten,maar vanwege haar moeder bleef ze.Omdat ze sinds 1942 “als Joodschgeval”, hoewel ze half Joods was (haarvader was Rooms-Katholiek, haarmoeder Joods) volgens de naziwettenniet meer kon optreden, kwam ze infinanciële nood. Ze treedt dan op tij-dens zogenaamde “zwarte avonden”,clandestiene huisconcerten. Eenmaalontsnapt zij door de achtertuin, als ereen inval gedaan wordt tijdens eendergelijk concert. In 1944 wordt haarmoeder, 83 jaar oud, opgepakt en naarWesterbork afgevoerd. Henriëtte be-zoekt zelfs het hoofdkwartier van deGestapo in Amsterdam om haar moe-der terug te krijgen. Met hulp van diri-gent Willem Mengelberg wordt zij ophet nippertje vrijgelaten. In de honger-winter van ‘44-’45 kan Henriëtte ookgeen clandestiene concerten meer ge-ven, er rijden geen treinen meer. Zijstort zich dan op het componeren, o.a.een toonzetting van een gedicht vanClara Eggink “Doodenmarsch” voorspreekstem en piano en orkest.“Ik wend mij naar den havenkantDe schepen liggen leeggebrand.Het water, d’eeuwenoude baan,voert bloed en roet in d’oceaan.”Aan het eind van de oorlog is zij sterkvermagerd en verzwakt, maar na debevrijding componeert ze met nieuwelan, ondermeer liederen voor de be-kende zangeres Jo Vincent, zoals“Gebed” en “Daar komen de Cana-dezen”. Er volgt dan nog een vrucht-bare periode met tal van liederen, maartenslotte overlijdt zij in ‘52 aanmaagkanker.

Nog een vrouw noem ik vanwege eenbijzondere compositie, die rechtstreeksop de oorlog was geïnspireerd:Johanna Bordewijk-Roepman (1892Rotterdam - 1971 Den Haag). Zij wasniet Joods maar wel steunde zij hetkunstenaarsverzet en zegde haar lid-maatschap van het Genootschap vanNederlandse Componisten (als deelvan de Kultuurkamer) op. Zij is vooralbekend door haar “Sonate 1943”, eenstuk, dat gevoelens van beklemming enwanhoop oproept. Het werd uitgevoerdin juni 1945 tijdens het bevrijdingscon-cert van het Concertgebouworkest.

Een ongetwijfeld niet te schatten ver-lies voor het Nederlandse muziekleven

moet de dood zijn van MischaHillesum (Deventer 1920 - Warschau1943/1944), een geniaal, uiterst muzi-kaal en sensitief, maar ook labiel won-derkind. Al op driejarige leeftijd raas-den zijn kleine handjes over het kla-vier. De piano was een verlengstuk vanzijn lijf, hij speelde soms vanaf degrond met z’n handen boven z’nhoofd. Op elfjarige leeftijd wordt hijnaar een pleeggezin in Amsterdam ge-stuurd om naar het Conservatorium tekunnen gaan, dat hij op zijn dertiendeal is ontgroeid. Zijn zus Etty, de be-kende dagboekschrijfster (“de Ziel vande Barak”) gaat mee naar Amsterdam.Mischa was een vreemd kind: eensdirigeerde hij een symfonieorkest hele-maal in trance... maar er was geen or-kest. En in 1938, na een meeslependconcert in de Bachzaal met geweldigeovaties, moet hij in catatone toestandworden afgevoerd naar de Joodse psy-chiatrische kliniek Het ApeldoornseBos op de Veluwe. De diagnose isschizofrenie. Hij kan daarna slechtskleine optredens aan. Zijn lievelings-componisten waren Beethoven,Schubert en Mozart, de favorietChopin, van wie hij altijd de Polonaisein A-dur speelde en de MarcheFunèbre (uit Sonate nr.2), maar ookRachmaninov, Skrjabin enMoessorgski. In de nalatenschap vanMien Kuyper, een muzieklerares uitAmsterdam-Zuid zijn enkele composi-ties bewaard gebleven: 2 Preludes voorpiano. Met haar, een veel ouderevrouw kreeg Mischa een verhouding.In 1942 componeerde hij “Fantasie vanJoodse Melodieën”, een beetjeklezmerachtige gebruiksmuziek. OokMischa speelde alleen op zgn. “zwarteavonden”. Hij werd nog diverse malenin het Apeldoornse Bosch opgenomen,gelukkig zorgde zijn psychiater er voordat er een vleugel tot zijn beschikkingstond. Muziek was immers echt zijnleven. Willem Mengelberg, die uitstek-ende relaties met de Duitsers onder-hield (en dit na de bevrijding met eenvolkomen verguizing heeft moetenbekopen, maar die toch ook veel hadgedaan voor Joodse musici) schreefeen brief aan Rauter om Mischa vandeportatie uit te zonderen. Maar op 20juni 1943 werden de Hillesums naarWesterbork afgevoerd, op 7 septembernaar Auschwitz. De ouders werden


18

direct vergast, zus Etty leefde nog eenpaar weken, Mischa werd naarWarschau getransporteerd, waar hijmet zijn blote en kwetsbare pianisten-handen puin van het getto moestruimen en op een onbekende datumeind ‘43 of begin’44 overleed.

Nico Richter (Amsterdam 1915-1945)stamde uit een geassimileerd Joods ge-zin in Amsterdam, vader was tandartsen hield praktijk aan huis in deVondelstraat. Daar vlakbij was deVondelkerk, waar Nico graag naar hetorgel en het mannen- en jongenskoorluisterde. Maar ook op de AgathaDekenschool, waar hij al op 5-jarigeleeftijd werd toegelaten werd al heelvroeg begonnen met muziekonderwijs,hij kreeg al in de eerste klas solfègevan een vakdocent! Toen hij 7 jaar wasbegon hij met vioollessen bij JacquesMuller, altviolist. En Nico componeer-de al voor de HBS, waar hij uitblonk inexacte vakken. Op zijn zestiende deedhij eindexamen en ondanks zijn voort-schrijdende studie op de viool begonhij aan de studie medicijnen aan deGemeente Universiteit, Amsterdam,maar deed tegelijk de vooropleidingvoor het conservatorium.

Tussen ca.1932 en 1941 componeerdehij diverse stukken voor strijkinstru-menten, een concertino, een trio, eenstrijkkwartet, een serenade, SinfoniettaI en dit laatste samen met het Concer-tino werd in de kleine zaal van hetConcertgebouw al in 1936 uitgevoerd.Vooral schreef hij gecomprimeerdestukken in de stijl van Webern en Berg,maar ook in opdracht een opera:Amorys. Hij was dus zeker een veel-belovend musicus. Als lid van de stu-dentenvereniging Unitas werd hij diri-gent van het kamerorkest van deAmsterdamsche Studenten MuziekVereniging MUSA, dat onder zijn lei-ding opbloeide. In die tijd ontmoettehij ook de violiste Hetta Scheffer, eenvroeger klasgenootje, met wie hij zichin 1937 verloofde. Hij startte ook eenmuziekrubriek in het Unitas Studenten-blad. Ondertussen ging zijn medischestudie zonder problemen, in 1939slaagde hij voor z’n doctoraal. Maardan gaat de wereld er dreigender uit-zien: vrienden van zijn zus Betty, diede Spaanse burgeroorlog van nabijhadden meegemaakt brengen hevigepolitieke discussies op gang in het

gezin Richter: er werd op aangedron-gen om naar de VS te emigreren. MaarNico bereidt zich op z’n semi-artsexa-men voor en dan begint de bezetting.In oktober 1940 slaagt Nico voor zijnsemi- artsexamen met als bijvaktropengeneeskunde. Het jonge steltrouwt en trekt bij Hetta’s moeder in.Dan moet hij in oktober 1941 alsJoodse student de studentenvereniginguit. Op dat moment doet hij nog alles:zich voorbereiden op zijn artsexamen(hij studeert in november af), het diri-gentschap van MUSA en bestuurslidvan Unitas. Maar na zijn studie eenmedische praktijk beginnen was dusniet meer mogelijk. Hij krijgt dan eendocentschap bij een analistenopleidingaangeboden door Willem Mulder, diein een verzetsgroep zat. Op 16 april1942 wordt deze gearresteerd en later,in juli 1943 op de Leusderheide ge-fusilleerd. Op 18 april wordt ook Nicovan z’n bed gelicht en via hetScheveningse Oranjehotel naar KampAmersfoort gebracht. Dat was voorjoden extra zwaar; zij deden het zwaar-ste werk zoals plaggen sjouwen enmochten geen contacten hebben.

Vanuit Amersfoort werd Nico, metinmiddels ernstige rugklachten, overge-bracht naar kamp Vught. En wel naarde strafbarak voor politieke gevange-nen. Met maag- en darmklachten komthij daar in de ziekenbarak terecht, waarhij via een enthousiaste amateurmusi-cus in contact komt met andere musici:zij vormen een kamporkest van ca. 20-25 man beroepsmusici. Hij begint danaan zijn laatste compositie: Serenadevoor fluit, viool en altviool. Tot juli1943 speelt Nico mee op een viool, dieHetta hem heeft gestuurd. Maar na ont-slag uit de ziekenbarak wordt Nico optransport gesteld, via Westerbork, waarzijn ouders inmiddels ook zitten, naarAuschwitz. Zijn ouders sterven inBergen- Belsen. In Auschwitz wordtNico, als strafgeval, niet vergast, hijmoet werken als tropenarts ondermedegevangenen die als medischexperiment met vlektyfus besmet wer-den. Als de Russen naderen wordt hijnog overgebracht naar Dachau, waarde omstandigheden (het werken aanbunkers voor Messerschmitts) hetmeest inhumaan waren. Men at gras enkannibalisme kwam voor. Het kampwerd door de Amerikanen eind april‘45 bevrijd, Nico kwam meer dood dan

levend thuis aan. Hij voltooide nogtwee delen van de Serenade, voordathij op 16 augustus overleed. Hettaorganiseerde na zijn dood huiskamer-concerten met de titel “ de Suite”. Zowerd zijn werk nog levend gehouden.

In aansluiting op deze tragische ge-schiedenis vermeld ik nog een anderecomponist, die eveneens muzikalesporen in Vught heeft nagelaten:Marius Flothuis (Amsterdam 1914-2001). Door zijn verzetsactiviteitenkwam ook hij in kamp Vught terecht.Hij schreef daar Valses Sentimentalesvoor piano vierhandig en droeg dit opaan zijn vrouw. Marius Flothuis, doorzijn ervaringen wijs geworden, gaf bijmenselijke wrijvingen de voorkeur aanhet harmoniemodel boven het conflict-model. Hij bleef een belangrijke rolspelen in het naoorlogse Nederlandsemuziekleven.

De Leo Smit Stichting, opgericht in1996, is onvermoeid bezig het werkvan deze en de vele andere, hier nietbesproken musici te herontdekken enonder de aandacht te brengen. Het gaatom ca. 1500 composities van hogekwaliteit, een substantieel deel van deNederlandse muziekgeschiedenis. Dezemuziek werd soms verboden puuromdat de componist Joods was, somsomdat het gezien werd als EntarteteMusik. En ook als de musicus geen lidwas geworden van de Kulturkamer konzijn of haar werk niet worden uitge-voerd of uitgegeven. Helaas trof decomponisten na de oorlog vaak nog hetlot dat hun muziek vergeten werd. Nuis een deel van de bewaarde muziekopnieuw uitgegeven en op CD gezet.Er is ook een Leo Smit Ensemble, datregelmatig werk uitvoert. U kunt meervinden op www.leosmit.org

BronVervolgde Componisten in Nederland, onderredactie van Caroline Alders & EleonorePameyer. ISBN 9789089647825.


*

19

Oorlog. Waar is het goed voor? Zelfwas ik niet zoveel bezig met dit vraag-stuk. Geboren en opgegroeid in een vre-dig plekje op deze wereld genaamdGelderland, leefde ik op een steriel eilandhermetisch afgesloten en ver weg van deplekken op deze planeet waar oorlogwoedt. Ik had het weliswaar wel eens ophet nieuws gezien. Maar het bleef voormij een ver-van-mijn-bed-show. Het wasvoor mij als Nederlander daarom makke-lijk om me er van af te sluiten. Er kwa-men echter twee ervaringen in mijn levendie deze blik volledig veranderden en mijlosscheurden van deze steriliteit. Hier wilik deze ervaringen met jullie delen.

Een paar jaar terug was ik als genees-kundestudent in Maastricht actief in hetstudentenverenigingsleven. Daar leerde ikeen vriend kennen die rechten studeerde.Hij was Grieks en een ondernemendtype, en tijdens een global health evene-ment kwamen we met elkaar in contact.Twee jaar geleden kreeg ik onverwachtseen Facebook-berichtje van hem. Hij hadeen organisatie mee helpen oprichten inGriekenland vanwege de enorme aantal-len mensen die, op de vlucht voor deoorlog in eigen land, naar Hellas togen.De organisatie zocht met spoed naar art-sen om te helpen en vroeg of ik onderde collega’s in mijn sociale kring hetwoord kon verspreiden. Dit deed ik enstuurde een bericht rond online. Nietlang daarna bekroop me echter hetgevoel, waarom ga ik eigenlijk zelf niet? Ikwas net afgestudeerd als arts, had decompetenties vers in de vingers, en washeel januari vrij. Ik besloot om hem eenberichtje terug te sturen.

Twee weken later kwam ik ’s och-tends vroeg in een busje met andere vrij-willigers aan bij een groot stalen hek: deingang van Moria in Lesbos, het grootstevluchtelingenkamp van Griekenland. Watik daar aantrof was een verzameling nat-geregende tenten in de modder, bezaaidmet afval, dicht op elkaar gepropt, metkinderen en mannen die ertussen doorliepen. Een penetrante afvalstank drong

mijn neus binnen. Met onze medische tas-sen liepen we het kamp binnen en wenamen plaats in de smalle plastic Dixi-toi-let achtige consultatiekamers. Ik had mijnstethoscoop om, de thermometer stondklaar en de bak met gedoneerde medicij-nen stond naast de tafel. De tolk kwamnaast me zitten. Klaar om te beginnen.

Een schattig meisje van acht liep dekamer binnen met haar vader. Wat is hetprobleem vroeg ik via de tolk. DeSyrische vader zweeg en deed haar shirtuit. De huid van haar hele bovenlichaamwas zwart en verschroeid. Ze was ge-raakt door een ontplofte bom van ISIS.Het deed haar pijn en de vraag was of dedokter kon helpen. Ik stuurde haar wegmet een paracetamol.

Een grote stoere Kameroense manliep daarna binnen. Ik zette me schrapwant ik hoorde dat hij een grote mondhad tegen anderen in de lange rij voor dearts. De medische hulp start om 8 u ende kampbewoners beginnen niet zelden alom 4 u ’s ochtends een rij te vormen ommaar een plekje te kunnen bemachtigen.Hij keek me aan met een intens-boze bliken ging zitten. C’est quoi le problème monsieur, vroeg ik. Het bleef even stil.Vervolgens brak hij in gierende tranen uiten vertelde me zijn verhaal. Hij was inKameroen en kwam thuis van werk, ende rebellen wachtten hem op. Zijn moe-

der hadden ze voor zijn ogen verbrand,en zijn dochter voor zijn ogen verkrachten daarna koud gemaakt. Zelf is hij ver-volgens meegenomen en gemarteld. Hijkon niet slapen. Ik stuurde hem weg meteen melatonine pil.

Na de kleine maand in Moria met eendagelijkse constante reeks verhalen vanmensen zoals deze, kwam ik bitter terugnaar Nederland. De paracetamol of deandere middeltjes in de donorbox die iktot mijn beschikking had helpen niettegen deze vorm van pijn, die in de zielvan deze mensen zat. Daar was ik me welvan bewust. Moria, het knooppunt van deambassadeurs van alle oorlogen op dewereld, confronteerde me met een ande-re kant van deze planeet die tot dan toevoor mij verborgen was gebleven.

Een half jaar later kreeg ik het nieuwsdat ik stage mocht lopen bij de WorldHealth Organization. Een groter contrastmet de kleine Griekse ngo was niet denk-baar. Ik bevond me in een reusachtige,bureaucratische organisatie die bijna ver-heven is boven de lokale problemen opde grond. Ik had niet kunnen verzinnendat ik ook daar via een andere kant metoorlog te maken zou hebben. Tijden hetlaatste deel van mijn stage was de WHOnamelijk uitgenodigd om beleidsadvies tegeven aan het Ministerie van Gezondheid

Column

Oorlog – waar is het goedvoor?

Jeffrie Quarsie


20


van de Centraal-Afrikaanse Republiek –en ik mocht mee met de delegatie.

Ik landde ’s avonds op het vliegveldvan dit land in oorlog, waar 90% van degrond niet in handen is van de regeringmaar van verschillende groepen rebellendie elkaar en de bevolking uitmoorden.En meteen voelde ik een angst die iknooit eerder heb gevoeld in mijn leven enmoeilijk te beschrijven is. Het komt hetdichtst bij een gevoel dat mijn leven nietveilig is. En alles in dat land ademt eendreigende angst uit. Er heerst een avond-klok waarna niemand meer op straat magkomen vanwege de kans op geweld.

Voordat ik in de speciaal gepantserdeVN wagen kon stappen, controleerde dechauffeur met een spiegel op een langestok de onderkant van de auto op bom-men. Ik moest constant een walkietalkiebij me houden en kreeg een security trai-ning. Zo vertelden ze me dat als ik gekid-napt zou worden in een kofferbak, ik metmijn vuist door het glas van de achter-lichten heen moest slaan en zwaaiendebewegingen maken om aandacht te trek-ken van mensen op straat. In het pu-blieksleven waren de meeste auto’s die ikop straat zag rondrijden van de VN,Médecins Sans Frontières, World FoodProgramme en andere humanitaire organi-saties. Bij de ingang van het hotel zag ikgroot op de ramen staan ‘Wapens verbo-den’. Buiten zag ik jeeps met gewapendemannen in uniform rondrijden. Een landin geweld en in angst voor geweld.Deze twee ervaringen, allemaal in het-zelfde jaar van 2018, hebben een blijven-de indruk op me achtergelaten.

Oorlog, waar is het goed voor?Nergens voor, is mijn conclusie. Het isdoor deze ongemakkelijke, bijtende drangdat ik me sindsdien de vraag stel of ik alsarts niet méér kon doen dan alleen eendoekje bieden tegen het bloeden in devorm van medicijnen voorschrijven. Toenontdekte ik het werk van IPPNW en vanArtsen voor Vrede in Nederland, die mehet voorbeeld gaven van hoe artsen hunautoriteit, moreel geweten en invloedaanwenden om een grote ziekte als dezete bestrijden. Inmiddels ben ik net geïn-stalleerd als bestuurslid en mag ik metrots onderdeel noemen van deze moedi-ge groep artsen die inziet dat oorlogmensen knakt en verziekt, en dat deenige therapie hiervoor is om wapens dewereld uit te sturen.

Jeffrie Quarsie, is arts en nieuw bestuurslid vande NVMP

Met grote verontrusting en verontwaardiging heeft de NVMP - Artsen voor Vredekennisgenomen van de het afgelopen weekend door de National SecurityArchives in de VS vrij gegeven top secret Pentagon stukken.

Hieruit blijkt dat Nederland indertijd geen enkele zeggenschap heeft bedongenover het gebruik van de Amerikaanse kernwapens op ons grondgebied, net alsbijvoorbeeld Duitsland.

Zelfs bij een aanval op de VS zelf, zouden de Amerikanen de bevoegdheid heb-ben de in Nederland opgeslagen kernwapens te gebruiken. Dat zou betekenen datNederlandse F-16's met Nederlandse piloten maar hebben op te stijgen omAmerikaanse massavernietigingswapens af te werpen waar en wanneer de VS -lees anno 2020 President Trump - zo beschikt!

Wij achten dit volstrekt onacceptabel en een reden te meer om de Nederlandsekernwapentaak zo spoedig mogelijk te beëindigen. We roepen de Nederlandseregering dan ook op snel werk te maken van haar standpunt dd. 18-4-2019: “De inzet van het kabinet blijft dat Nederland geen nucleaire taak meer zou hoe-ven te vervullen” (Pag. 8), gevolgd door het voorstel om in NAVO-verband tegaan onderhandelen met Rusland om alle zogenaamde sub-strategische kern-wapens uit Europa te verwijderen.

Dat is dit kabinet overigens ook aan zichzelf verplicht wegens de passage in hetRegeerakkoord: “Nederland zet zich actief in voor een kernwapenvrije wereld”.

Amstelveen, 30 mei 2020

Namens bestuur van de NVMP – Artsen voor Vrede

Peter Buijs, voorzitter, Wil Verheggen, PR Officer, tel.: 0031 613 93 23 42 tel.: 0031 653 83 54 26

Nederland geen zeggenschapover inzet Amerikaansekernwapens Volkel

P E R S B E R I C H T 30-05-2020

21

1. de notulen van de AlgemeneVergadering 25 mei 2019Hiermee gingen 31 leden akkoord, 1ging niet akkoord, 6 onthielden zichomdat zij bij die vergadering niet aan-wezig waren. Aan de lijst met aanwezi-gen moet die van Alfred Terra wordentoegevoegd. N.a.v. vragen bij het ver-slag: 27 leden ondertekenden een briefaan de Turkse Ambassade(https://www.nvmp.org/nvmp-artsen-voor-vrede-steunt-veroordeelde-turkse-artsenorganisatie). We hebben daaropgeen antwoord ontvangen.

2. het Jaarverslag 2019 NVMP-Artsen voor Vrede37 leden gingen akkoord met het ver-slag. Een enkeling voegde eraan toehet een prima verslag te vinden.

3. de jaarrekening 2019 NVMP-Artsen voor Vrede Na een positief advies van de kascon-trolecommissie stemden 36 leden metde jaarrekening in, terwijl 2 zich vanstemming onthielden. Daardoor werdhet bestuur en daarmee de penning-

meester gedechargeerd voor het ge-voerde financiële beleid.

4. De begroting 2020 NVMP-Artsenvoor VredeMet het – eveneens – positieve adviesvan de kascontrolecommissie konden33 leden zich verenigen, 1 ging nietakkoord (vanwege het begrote tekort)en 3 onthielden zich van een oordeel. Door de gevolgen van het Covid-19virus zullen verschillende kosten (con-gressen, bijeenkomsten) niet gemaakthoeven worden waardoor het begrotetekort geringer kan uitvallen.

5. De Kascontrolecommissie voor hetjaar 2020Behalve de huidige vier commissiele-den zijn nog drie leden bereid in dekascontrolecommissie zitting te nemen.

6. BestuurssamenstellingDe door het bestuur voorgedragen vierkandidaten werden met nagenoeg alge-mene stemmen tot bestuurslid be-noemd: Dirk Hoogenkamp, student

Beste leden en begunstigers,

Begin april stuurden wij u pere-mail de agenda van onzeAlgemene Vergadering (AV)toe. Deze AV was gepland opzaterdag 4 april te Amers-foort, maar moest vanwege decorona-crisis geannuleerd wor-den. Onze NVMP-statutenbepalen echter dat vóór 30juni op een AV een aantalzaken behandeld moet wordenzoals jaarverslag, jaarrekeningen begroting. Wij vroegen uderhalve een aantal AV-agen-dapunten per mail te beant-woorden.

38 Leden stuurden een reactie, 1 lidgaf aan niet te kunnen deelnemen.Hieronder geven we de mening van deleden over achtereenvolgens: Vervolg op pagina 22

Verslag van de digitale AlgemeneVergadering (AV) van de NVMP-Artsen voor Vrede, april 2020

Marianne Begemann, secretaris NVMP

Foto ALV uit 2019

22

geneeskunde: 35 stemmen; JeffreyQuarsie, afgestudeerd in geneeskundeen Internationale betrekkingen: 36stemmen; Britt Vegting, studentgeneeskunde: 35 stemmen en WilVerheggen, voormalig voorzitter: 37stemmen.

Tot zo ver de punten waarover formeeleen beslissing moest worden genomen.Daarnaast bevatte de rondgestuurdeagenda een aantal vragen. De responsop die vragen vormde een bijvangstwaarmee we bijzonder blij zijn.

1. Contributieverhoging?Op de vraag of de contributie in 2021verhoogd zou moeten worden als blijktdat we eind 2020 op ons vermogenhebben moeten interen, waren de ant-woorden niet eensluidend. 24 ant-woordden met ja, 11 met nee. Maarmeer nog dan de stemverhouding wasde toelichting aan beide kanten interes-sant. Enkele citaten: ‘ja, maar wel vol-gens het huishoudelijk reglement / sta-tuten’ en ‘wel gemotiveerd’, en ‘nietzonder nader overleg met de leden’, en‘niet voor studenten’. ‘Gezien de infla-tie en het feit dat andere organisatiesde contributie zelfs jaarlijks verhogen,is een verhoging van 5-10 % accepta-bel: van nu 100 naar 110 euro.’‘Niet doen, gezien de huidige econo-mische toestand (corona).’ ‘Ik heb deindruk dat er wel enige financiëleruimte is binnen de reserve, die is erniet voor niets, dus op voorhand is ver-hoging misschien niet nodig.’ ‘Wemoeten in ieder geval ons inkomenvergroten. Dat zal het best lukken alswe flink aan de weg timmeren, letter-lijk. Denk aan grootouders voor hetklimaat die om de veertien dagen ophet Plein in Den Haag staan. Zij probe-ren Kamerleden aan te spreken en hunmening over de klimaatactie te vragen.Je kunt ze ook over vrede en kernwa-pens bevragen.’ ‘Ik zou eerst de resul-taten van het aantrekken van meerjonge leden afwachten.’ ‘Bij deze ver-hoog ik de automatische incasso naar € 15 per maand m.i.v. 1 juli 2020.’

2. Onderlinge horizontale communi-catieDe meeste leden van de NVMP-Artsenvoor Vrede zijn maar zeer ten dele be-kend met de namen van andere leden,laat staan met hun achtergrond (zoalsberoep, leeftijd, ervaring, belangstel-

ling). De NVMP zou er veel profijt vankunnen hebben als deze leemten zou-den worden opgevuld. Als gevolg vande AVG kunnen we als bestuur helaasniet gewoon een ledenlijst rondsturen.Om de onderlinge horizontale commu-nicatie te vergemakkelijken hebbendaarom vorig jaar 15 mensen op de AVverklaard dat hun e-mailadres bij ande-ren bekend mag zijn. We hebben dezevraag nu herhaald met als gevolg dat ernog eens 22 namen aan deze lijst zijntoegevoegd. Het delen van elkaars e-mailadres kan dienen als opstapje omverborgen potentieel te ontdekken enmogelijk te benutten. En daarmee is aleen veelbelovend begin gemaakt.Personen op deze lijst kunnen met dehele groep, met delen van de groep ofmet afzonderlijke personen via de mailcontact opnemen. De lijst kan groeiendoordat andere leden de wens daartoete kennen geven. Leden kunnen zichook weer van de lijst laten verwijde-ren; in dat geval moeten zij dat zelf aande andere leden van de groep latenweten. Leden bepalen voornamelijkzelf waarvoor ze deze contacten willengebruiken: voor een vraag, voor als zeop zoek zijn naar informatie of eenbepaalde deskundigheid, voor het star-ten van een initiatief et cetera. Hetspreekt vanzelf dat in verband met deprivacy de (afzonderlijke of gezamen-lijke) e-mailadressen op deze lijst nietter beschikking gesteld mogen wordenaan derden.

3. Museum voor Vrede enGeweldloosheid In het bestuur van het Museum voorVrede en Geweldloosheid bestaat eenvacature, waarvoor de NVMP statutaireen lid mag aanwijzen uit eigen gele-deren. Vijf leden lieten weten dat zedaarover wel meer wilden weten.

4. Urgent appeal for a nuclear wea-pon free worldAan degenen die aanwezig waren opde bijeenkomst op 26/11 in hetVredespaleis Urgent appeal for anuclear weapon free world werdgevraagd hoe ze hierop terugkeken enwelk vervolg we hieraan als NVMP-Artsen voor Vrede zouden moetengeven. De afdeling Rijnmond had aleerder een evaluatie ingestuurd (die weook met u gedeeld hebben). Verschil-lende leden sloten zich met woordenvan gelijke strekking aan bij de opmer-

kingen van Rijnmond in terugblik: ‘Onder de indruk van diversiteit enkwaliteit van sprekers. Wat teleurge-steld in uiteindelijke spin off in depers.’ ‘Informatief en motiverend.’‘Meer dan uitstekende bijeenkomst,grote complimenten!’ ‘Het prachtigeevenement verdient inderdaad een veelwijdere verslaggeving. Wellicht kan ditalsnog, als dit eenmalig evenement eenperiodiek vervolg zou kunnen krijgenbij voorbeeld middels interviews vandeelnemers, in publieke acties, samenmet andere partijen, verdere publicaties/ artikelen in bladen, ook om de be-trokkenen van die dag binnenboord tehouden.’

En ook in de vooruitblik van Rijnmondherkennen velen zich: ‘Hoop vurig opjonge/frisse aanwas.’ ‘De overheid blij-ven ‘achtervolgen’. Aanwezigen omhun (financiële en daadwerkelijke)steun blijven vragen; studenten warmhouden. Target X herhalen??’ ‘Netzoals het even duurde bij deze corona-crisis, zal het besef bij het gebruik vankernwapens weer jaren duren bij debevolking. Het is niet anders. Slechtshet besef van de vernietigingskracht(en dat is steeds onvoorstelbaar) van dekernwapens en de megalomane instel-ling van ons, mensen, die niet zal ver-anderen, geven weinig hoop op eenveilige toekomst. Toch hoop ik wel dater wat meer samenwerking ontstaat inde wereld en de VN is een schamelemaar enige instelling die werkzaamkan zijn.’ ‘Het was een indrukwekken-de bijeenkomst met veel deelnemers.Kennelijk ‘leeft’ het kernwapenpro-bleem nog bij veel mensen. Het wasnatuurlijk ook een beetje een ‘reünie’vanwege het vijftigjarig bestaan van deNVMP. Maar inhoudelijk uitstekend.Blij dat er, hoewel niet helemaalgepland in het programma, toch eenbijdrage van studenten was. De aan-melding van een drietal kandidatenvoor het AB laat zien dat er in diegroep toch ook kleine ‘kernen’ zijn diehet belang van kernontwapening zienen binnen hun generatie willen aan-kaarten. Ik hoop dat vanuit het AB enbinnen het AB de studenten gemoti-veerd kunnen blijven en op een ofandere manier ook hun medestudentenmeer bewust kunnen maken van de rolvan artsen bij gewapende conflicten inhet algemeen en het kernwapenpro-bleem in het bijzonder.’


*

23

Volgens een nieuw rapportgaven de nucleair bewapendelanden van de wereld vorigjaar een recordbedrag van $ 73miljard uit aan hun kernwa-pens, waarbij de VS bijna netzoveel uitgeven als de achtandere staten samen. De nieu-we uitgavencijfers, die dehoogste uitgaven aan kernwa-pens sinds het hoogtepunt vande koude oorlog weerspiege-len, zijn geschat door deInternationale Campagne voorde Afschaffing van Kernwa-pens (ICAN), die stelt dat decoronaviruspandemie de ver-kwisting door de kernwapen-wedloop onderstreept.

De negen kernwapenstaten gaven in2019 in totaal $ 72,9 miljard uit, eenstijging van 10% ten opzichte van hetjaar ervoor. Daarvan werd 35,4 miljarddollar uitgegeven door de regering-Trump, die de modernisering van hetAmerikaanse arsenaal in de eerste driejaar versnelde en tegelijkertijd de uit-gaven voor preventie van pandemieënverlaagde.

“Het is nu meer dan ooit duidelijk datkernwapens de wereld niet beschermen

tijdens een wereldwijde pandemie, enzelfs niet voor de negen landen diekernwapens hebben, vooral wanneer ertekorten zijn aan gezondheidszorgbe-nodigdheden en uitgeputte medischeprofessionals”, zei Alicia Sanders-Zakre, de hoofdauteur van het rapport. Het rapport komt op een moment datde wapenbeheersing op een laag pitjestaat, waarbij het laatste grote verdragdat de strategische kernwapens van deVS en Rusland beperkt, New START,binnen negen maanden afloopt zonderdat tot dusverre overeenstemming isbereikt om het te verlengen. Rusland,dat de ontwikkeling van een reeksnieuwe wapens heeft aangekondigd -waaronder nucleair aangedreven, langeafstands-kruisraketten, onderwater-lange afstands-nucleaire torpedo's en

een nieuwe zware intercontinentaleballistische raket - heeft volgens deschattingen van ICAN in 2019 8,5 mil-jard dollar uitgegeven aan zijn arse-naal. China, dat een veel kleinere kern-kracht heeft dan de VS en Rusland,maar dat wil uitbreiden, heeft 10,4 mil-jard dollar uitgegeven.

Deze uitgaven worden echter overscha-duwd door het Amerikaanse budgetvoor kernwapens, dat deel uitmaaktvan een grote modernisering die ooknieuwe typen kernwapens omvat,waaronder een reeds ontwikkelde van-uit een onderzeeër te lanceren ‘mini-nuke’ raket (die de drempel voor daad-werkelijke inzet sterk verlaagt).

ICAN-rapport over de vele miljarden besteed aan kernwapens

Hans van Iterson


24

Volgens het Congressional BudgetOffice zullen de kosten van het Ameri-kaanse programma in het komendedecennium maar liefst $ 500 miljardbedragen, een stijging van bijna $ 100miljard, ongeveer 23%, ten opzichtevan de prognoses vanaf het einde vande regering-Obama.

Maar ook andere kernwapenstaten zit-ten niet stil. Zo spendeert het VerenigdKoninkrijk $ 8,9 miljard. Het VK heeftzich volledig gericht op 195 kernwa-pens die vanuit onderzeeërs gelanceerdkunnen worden. De Trident II-raket isdaarvan het bekendste voorbeeld. De $ 4,8 miljard die Frankrijk spendeertkomen voor rekening van 290 kernwa-pens die vanuit onderzeeërs of vliegtui-gen kunnen worden gelanceerd. Indiasteekt $ 2,3 miljard in 150 kernwapensdie vanaf de grond of vanuit vliegtui-gen worden gelanceerd. Voor Pakistanis dat $ 1 miljard voor 160 kernwa-pens. En niet te vergeten de $ 1 miljarddie Israël steekt in 90 kernwapens dievanaf land, zee en vanuit de lucht afge-schoten kunnen worden.

Noord-Korea, tenslotte, voor de groot-machten het grootste zorgenkindje, ismet $ 620 miljoen het ‘braafste’ jonge-tje van de klas. Maar de 35 kernraket-ten die met name vanaf de grond kun-nen worden afgevuurd maken het landniet minder gevaarlijk.

Het volledige rapport kan gedownloadworden op:https://www.icanw.org/global_nuclear_weapons_spending_2020

*

Vervolg van pagina 23 Een actieve Nederlandseinzet voor een kern-wapenvrije wereld

In 2021 komen er TweedeKamer verkiezingen. De NVMP stuurde zijn dringende aanbevelingen rond voor de verkiezings-programma’s.

1) Nederland zet zich actief in voor een kernwapenvrijewereld iToelichting: de Covid-19 pandemie heeft aangetoond hoe ontwrichtend eenwereldwijde catastrofe is. Een nucleair conflict zal vele malen ernstiger uitpak-ken, waarbij medisch-humanitaire hulp een illusie is. Hier geen ‘afvlakkendecurve’, de enige optie is preventie: KWs verbieden en afschaffen!

2) Ook de laatste Nederlandse kernwapentaak wordt afgebouwdToelichting: De aanstaande modernisering van de Amerikaanse kernwapens (deB61) in Nederland zal worden aangegrepen om er geen nieuwe kernbommenvoor in de plaats te krijgen. De F35 krijgt geen Dual Capacity.

3) Nederland ondertekent en ratificeert de TPNW, het VN-verdrag tot verbod van kernwapens iiToelichting: Nederland heeft alle internationale verbodsverdragen voor massa-vernietigingswapens getekend behalve die voor de meest vernietigende: kernwa-pens. Uit de brief van minster Blok dd. - -2019 blijkt dat daarvoor geen juridi-sche belemmeringen zijn, maar alleen politieke. Discussie in de NAVO is derhal-ve nodig. Niettemin zal naar verwachting de TPNW in 2020 van kracht wordenna de 50e ratificatie. Het verdrag wordt een morele/politieke norm tot nucleaireontwapening.

4) Ons land blijft haar initiërende en bruggenbouwerrol vooreen kernwapenvrije wereld vervullen, met nadruk op het herstel van vertrouwen tussen de kernwapenstaten Toelichting: Ook na de RevCon 2021 is dat hard nodig. Nederland heeft hier eengoede reputatie, met name in het kader van het Non-Proliferatie Verdrag, i.h.b.betreffende de uitvoering van Artikel VI, dat verplicht tot ‘negotiations leading tototal nuclear disarmament under strict and effective control‘. Nadrukkelijk dientdaarbij de need for urgency voorop gesteld te worden.

5.) Verschuiven van Defensie-uitgaven voor wapens naar diplomatie en bestrijden van oorzaken van oorlogenToelichting: Ook hier kunnen we leren van COVID-19. Het voorkomen vannieuwe pandemiën vereist mondiale investeringen in betere gezondheidszorg envooral preventie: bestrijding van armoede, ongelijkheid, klimaatverandering etc.

i Regeerakkoord VVD/CDA/D66/CU, 10-10-2017, pag. 47.

ii TPNW, Treaty on the Prohibition of Nuclear Weapons, 7-7-2017 aangenomenin de UN met 122 stemmen voor.

Nieuwsbrief nr. 1, 2005 - NVMP · Het doet deugd om in de Nieuwsbrief nieuw schrijverstalent aan...

Documents

Transcript of Nieuwsbrief nr. 1, 2005 - NVMP · Het doet deugd om in de Nieuwsbrief nieuw schrijverstalent aan...