14.00 uur Middagvoorzitter Thomas Heijdendaal,

Finance Ideas

14.15 Casper van Grieken, CBRE Capital

Advisors

14.45 Jan Jaap Meindersma, Rabobank

International

15.15 Erik Steinmaier, ABN Amro

15.45 Pauze

16.15 Huib Boissevain, Annexum

16.45 Charles Bloema, IBUS

17.15 Netwerkborrel

#vastgoedgeld

NIEUWE KAPITAALSTROMEN

Casper van Grieken14 april 2015

CAPITAL ADVISORS

INTERNATIONAAL KAPITAAL BELEGT ACTIEF IN NL

Source: PropertyNL

2014

TOENEMENDE KAPITAALSTROMEN NAAR EUROPA

Source: CBRE

Transparant

Beschikbaarheid van coreproducten (direct en indirect)

Liquide markt

Groeiende vastgoedmarkt, relatief hoge rendementen

Betrouwbaar rechtssysteem

WAAROM EUROPA?

Source: CBRE

Euro €

Nederland staat met een investeringsvolume van €9.9mrd in 2014 op de

5e plek

Nederland heeft, vergeleken met deze top 5, een relatief lage

werkloosheid (4%) en een lage staatschuld (69% van BBP)

TOP-5 BELEGGINGSMARKTEN IN EUROPA

Beleggings-

volume

(€ mrd)

BBP

(% groei)

Inflatie

(%)

Werkloosheid

(%, ILO-definitie)

Staatsschuld

(% BBP)*

Verenigd Koninkrijk 77.1 3.0 1.5 6.2 91.1

Duitsland 39.8 1.5 1.0 5.0 77.3

Frankrijk 23.1 0.4 0.6 10.3 96.6

Zweden 14.5 1.9 -0.2 7.9 40.4

Nederland 9.9 0.8 1.1 6.9 69.6

Source: CBRE

AANTREKKELIJKE EUROPESE STEDEN

PRIME

HOGERE GROEI POTENTIES

London

Grote Duitse steden

Grote steden in Nederland, Frankrijk en de Nordics

Spanje | Portugal | Italië

Parijs

Source: CBRE EMEA Investor Intentions Survey 2015

WAAR KOMT KAPITAAL VANDAAN?

Source: CBRE

Grote hoeveelheid kapitaal, maar tot op heden lage allocatie naar vastgoed

VASTGOED EXPOSURE VAN KAPITAALV

ast

go

ed

Allo

ca

tie

Assets Under Management (in bn US$)

VSHong Kong

VKTaiwan

Zuid-Korea*

Singapore

Japan

Maleisië

China

Europa

0%

1%

2%

3%

4%

5%

6%

7%

8%

0 2.000 4.000 6.000 8.000 10.000 12.000

(in US$ mrd)

Source: CBRE Global Research

APPETITE VOOR VASTGOED BELEGGINGEN VAN AZIATISCHE BELEGGERS GROEIT

0

50

100

150

200

US$

mrd

China

Japan

Zuid-Korea

Taiwan

Andere

US$130 mrd US$205 mrd

Source: CBRE Global Research

DRIE VAN DE TOP 10 AZIATISCHE PENSIOENFONDSEN INVESTEERT IN VASTGOED

- 400 800 1.200

GPIF, Japan

NPS, Korea

NSSF, China

CPF, Singapore

EPF, Malaysia

Local Government Officials, Japan

PFA, Japan

Future Fund, Australia

National Public Service, Japan

Emloyees' Provident, India

US$ mrd

4% allocatie naar vastgoed

2.5%

5.3%

Source: CBRE Global Research

WAT IS INTERESSANT VOOR BELEGGERS?

Core / “income producing”, met name Europese en Aziatische beleggers.

Voor product met een 5% dividend yield lijkt vraag oneindig

Echter, Amerikaanse beleggers kijken in toenemende mate ook naar core

Aanbod van juiste core product is echter schaars

Toenemende interesse om meer risico te nemen

Vraag naar value-add en opportunistische strategieën neemt toe, voorheen

voornamelijk Amerikaanse investeerders nu ook steeds meer Europees

kapitaal

RISICO STRATEGIEËN IN VASTGOED

BESCHRIJVING KENMERKEN TYPE INVESTEERDERS

Core Stabiele, hoge huurinkomsten (direct)

Relatief lage mogelijke waardegroei (indirect)

Lange termijnLaag risico

Lage leverageHoog dividend

Pensioenfondsen / verzekeraars (Aziatische

partijen)

Opportunistic /Value-add

Relatief lage huurinkomsten (direct)Hoog mogelijke waardegroei (indirect)

Korte termijnHoog risicoHoog leverageLaag dividend

Family offices / particulierenpartijen)

AANTREKKELIJKE VASTGOED SECTOREN IN EUROPA

0

20.000

40.000

60.000

80.000

100.000

120.000

140.000

160.000

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

€m

Office Retail Industrial Other

Source: CBRE

AANTREKKELIJKE VASTGOED SECTOREN IN NEDERLAND

0

1.000

2.000

3.000

4.000

5.000

6.000

7.000

8.000

9.000

10.000

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

€m

Office Retail Industrial Residential

Source: CBRE

HOGE EISEN VAN KAPITAAL VERSCHAFFERS

Expert management

Alignment of interest

Liquiditeit

Transparantie & reporting

Governance: zeggenschap

Source: CBRE

Fees

Structuur van beleggingsvehikel

Vreemd vermogen strategie

Seeded portefeuille

Sustainability

CONCLUSIE

Kapitaalstromen naar Europees vastgoed blijft fors, met name vraag naar core

Value-add en opportunistische strategieën zijn weer in staat om kapitaal aan te

trekken

Liquiditeit in de secondaire markt is aanzienlijk toegenomen met belangstelling

in core/core+ strategieën

Core/core+ deals worden gesloten tegen een premium ten opzichte van de

NAV, terwijl de discount gap van opportunistic en value-add fondsen kleiner is

geworden

Verwachting is dat yields verder zullen dalen

Veel (nieuw) kapitaal heeft lokale investment / asset manager nodig

Casper van Grieken

Senior Director

CBRE Capital Advisors

casper.vangrieken@cbre.com

+31 (0)20 626 26 91

VRAGEN?

Seminar Nieuwe Vastgoedfinanciers

Jan-Jaap Meindersma - Rabobank Capital Markets

Alternatieve vormen van krediet voor vastgoed

Goed nieuws voor vastgoed?

20

Groeiende belangstelling van beleggers voor vastgoedschuld

21

0

2

4

6

8

10

12

2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014H1

Money raised for European Debt Funds

Source: PEI Media Research Analytics

€ bn

Ook kredietnemers zien belangvan alternatieve financiering

22

0% 25% 50% 75% 100%

Kapitaalmarkten

Alternatievefinanciering

Bank leningen

Toename Gelijk Afname

Verwachte ontwikkeling tav funding

Allen & Overy, 2014. Onderzoek onder 200 West-Europese bedrijven

Kapitaal vindt zijn weg naar de markt op verschillende manieren

23

Type Omvang (€m) Zekerheid Omvang EUR markt(2014)

Bonds >200m Geen 262 mrd

US / EU Private Placements

> 50m Geen 10 mrd

Mezzanine financieringen

> 10m Geen 2 - 5 mrd1

Directe hypothecairefinancieringen

Zeer heterogenemarkt

Hypotheek 10 -30 mrd1

Direct

Type Omvang (€m) Zekerheid Omvang EUR markt(2014)

Non performing loans

N/A Geen 64 mrd

CMBS > 50m Hypotheek 3 mrd

Indirect

Mezzanine Financiering

24

• Mezzanine een containerbegrip

• Schuldlaag tussen hypothecaire financier en eigenvermogen verstrekker

• Typisch de laag tussen 65%-85% van de waarde

• Omvat een range aan schuldtitels zoals

• Achtergestelde lening

• Preferente aandelen

• Voordelen voor de klant

• Vult financieringsgat waar reguliere kredietverstrekkerophoudt

• Biedt additionele leverage om return op equity te verhogen

Financiers en voorwaarden

25

• Financiers voornamelijk internationale spelers

• Gespecialiseerde fondsen

• Vermogensbeheerders

• Private equity / hedge funds

• Typische return eisen:

• Total return: 7 - 12%

• Generieke voorwaarden

• Beleggings OG

• 5-7 jaar

• <85% LTV

• Omvang > EUR 10m

Institutionele hypothecairefinanciering

26

• Vergelijkbaar met bancaire hypothecaire financiering

• Gedomineerd door verzekeraars

• Hetorogene markt

• Looptijd

• Vast / variabel

• Omvang

• Risk appetite - pricing

• Type vastgoed

• Has to fit into the box!

• Sterke groei van aantal aanbieders in NL markt

Institutionele hypothecairefinanciering

27

• Generiek voorwaarden:

• LTV < 65%

• Beleggings OG

• Stabiele portefeuille

• > EUR 20m

• Tarieven in lijn met bancaire spelers, maar lager op langere looptijden

• Andersoortige relatie dan met huisbank

• Onderhoudsvriendelijke transacties

• Symbiose met bancaire financiering?

• Vervroegde aflossing

• Grootte NL markt:

• 500-1.000m

Samenvatting

28

• Rol van institutionele beleggers als kredietverstrekker van vastgoed groeit

• Direct

• Indirect

• Vooralsnog zullen institutionele financiers zichtbaar zijn in grotere vastgoedfinancieringen

• In toenemende mate ook kleinere transacties

• Met name op gebied van hypothecaire leningen zal rol van institutionele financiers zichtbaar zijn

• Heterogene markt

• Aard van institutionele belegger als financier is anders dan die van een bank

Nieuwe geldstromenSeminar Building business

Real Estate Clients

Erik Steinmaier

Head of Real Estate Advisory

April 2015

Een mooie sector om in te werken….

Met een (on)gelukkige timing….

Principe van anti-cyclisch bankieren

… maar ook spraakmakende onthullingen

…, want veel tegenwind in de praktijk…

06-04-2012 | Laatst gewijzigd: 23-11-2012 |3 Reacties

Eurocommerce staat op de rand

van een faillissement, schreef De

Telegraaf donderdag 5 april.

Volgens het dagblad vraagt de

projectontwikkelaar vandaag

surseance van betaling of zelfs het

faillissement aan bij de rechtbank

van Zwolle. Zowel Eurocommerce

als de Zwolse rechtbank willen geen

commentaar geven op het bericht.

De ontwikkelaar zou volgens de

krant een schuld hebben van 100

miljoen euro, waarvan 50 miljoen

aan VolkerWessels-oprichter Dik

Wessels voor een

kantoorontwikkeling in Amsterdam

Eurocommerce in grote

problemen

De rechtbank van Utrecht heeft

projectontwikkelaar Phanos uit

Houten woensdag (30 mei) failliet

verklaard. De rechtbank verklaarde

op verzoek van de bewindvoerder zes

bedrijfsonderdelen failliet, waaronder

Phanos NV, de moedermaatschappij

van tientallen BV's.

Om Phanos te redden, was minimaal

15 miljoen euro nodig, geld dat er

volgens bewindvoerder Cees de Jong

nooit is gekomen. Ook een

reddingsplan van de banken heeft

volgens De Jong niet meer gebaat.

…. Banken hebben in totaal 350

miljoen euro aan leningen bij Phanos

uitstaan, aldus De Jong.

Phanos failliet verklaard

31-05-2012 | Laatst gewijzigd: 01-06-2012 | 2 reacties

… en problemen voor de bancaire sector

Is er nog wel ruimte voor banken in

de Nederlandse vastgoedmarkt?

In een markt met weer toenemende (beleggers)interesse..

Hoge spread tussen 10-jaars staats en de BAR Uitblinkers van de beurs

5,26,1

4,5 4,25,1

9,8

0

2

4

6

8

10

12

'09 '10 '11 '12 '13 '14Beleggingsvolume (miljard euro)

…met kansen in onverwachte hoek….

Historie gebouw

– In 1996 gekocht door Bavaria Immobilien (nieuw)

– Complex op zichtlocatie A12 in Den Haag

– Tot 2010 verhuurd aan KPN, daarna grotendeels leeg

Bepalende factoren

– Leegstand

– (Lokale) marktsituatie

– (Algemeen) marktsentiment

– Positie koper en verkoper

Haagse Veste III

verkocht voor €

2,6 mln

DEN HAAG -

Particuliere belegger

Jovi Investments heeft

voor € 2,615 mln het

13.000 m2 grote

kantoorgebouw Haagse

Veste III in de

Binckhorst in Den Haag

gekocht van het Duitse

fonds Bavaria

Immobilien. Dit komt

neer op een prijs van

omgerekend € 200 per

m2. Het kantoorgebouw

beschikt over 175

parkeerplaatsen,

waarvan 149

parkeerplaatsen zijn

gelegen in de

parkeergarage.

Date: 22 Juli 2013

De Tsjechische vastgoedbelegger PPF Real Estate heeft

de eerder aangekondigde aankoop van zes

kantoorgebouwen en één winkelcentrum afgerond voor

140 miljoen euro. De verkoper is Axa Real Estate namens

het Duitse fonds Axa Immoselect.

De portefeuille omvat 100.000 m2 verhuurbare oppervlakte

met een gemiddeld gewogen resterende huurtermijn van

ongeveer 6,5 jaar.

Het gaat om de kantoren aan de Johan Huizingalaan 400

(12.033 m2) en Karperstraat (8.882 m2) in Amsterdam,

Monchyplein in Den Haag (6.985 m2), Eusebiusbuitensingel

in Arnhem (27.629 m2), Laan van Zuid Hoorn 70 in Rijswijk

(Chelsea-gebouw langs de A4, 8.479 m2) en Hofplein 20 in

Rotterdam (18.878 m2), en winkelcentrum Suydersee in

Dronten (13.927 m2).

… maar ook het gevaar van de zich herhalende geschiedenis…

PPF prays on German open-ended fund

liquidation

Deutsche Bank taps growing debt investor

appetite

40

Date: 16 September 2014

Deutsche Bank has this afternoon launched the

€250.04m DECO 2014 TULIP CMBS, in the first multi-

loan securitisation comprised of different sponsors

and the first backed by Netherlands real estate since

the global financial crisis.

The DECO 2014 TULIP CMBS is comprised of two senior

loans – the €125.49m Windmolen Loan, secured by three

transactions of sponsor PPF Real Estate Holding, and the

€124.5m Orange loan, secured by a joint venture between

Mount Kellett Capital Management and Sectie 5

Management B.V.

The two loans are secured by 20 retail and office

properties, with 291 tenants, in the Netherlands with a

combined market value of €438.85m.

Capital structure Deco 2014 Tulip CMBS

Class Amount LTV Rating (S&P/DBRS) Pricing (in bps)

A € 170mn 38.9% AAA/AAA 98

B € 20mn 43.4% AAA/AA 120

C € 20mn 48.0% AA+/Ah 155

D € 20mn 52.6% AA/AI 170

E € 20mn 57.2% A/BBB 210

€ 250mn 116

… en nog steeds vele uitdagingen

Hoofdwinkelkaart 2020Hoofdwinkelkaart 2012

Onze visie op de rol van (vastgoed)banken naar de toekomst….

6

12

3

45

“Gewoon” onze balans gebruiken

Gateway naar capitalmarkets

Brede bancaire dienst-verlening

Ontsluitingnetwerk van de bank

Stategischsparringpartner zijn

Bouwen aanduurzamerelatie

0

200

400

600

800

1000

1200

1400

1600

1800

2000

FGH ING REF ABN AMRO NIBC Syntrus Achmea Deutsche Hypo Triodos

2013

2014H1

Leningproductie commercieel vastgoedfinancieringen NL in € mln (bron: Property NL 2014)

…. met (zo veel mogelijk) boter-bij-de-vis

Overheid

Een blijvende schakel in de Nederlandse vastgoedmarkt

DANK VOOR UW AANDACHT

VRAGEN?

Annexum Amsterdam The Netherlands

Particuliere beleggers

Komen ze ooit nog terug?

14 april 2015

50

51

52

53

54

55

56

THE IBUS COMPANYProperty Investments & Asset Management

Seminar Building Business, 14 april 2015

Charles Bloema, managing director IBUS Asset Management

Is dit een goede investering?

Family Office

. Single Family Office (SFO) of Multi Family Office (MFO)

. Omvang

. Groei aantal Family Offices

. Services:.Cash management.Investment management.Onafhankelijk advies.Successie planning.Tax.Vastgoed projecten.Financiele rapportage.Risk management.Filantropie.Trustee services.Verschillende disciplines onder een dak

Family Office – investeringsmodel en karakteristieken

. Adviseurs zijn ook opleiders en beinvloeders

. Minder zorg om volatiliteit

. Opportunistisch en minder gediversifieerd

. Cash is een belangrijke component in de portefeuille

. Sterke voorkeur voor grote mate van transparantie

. Interesse in alternatieve investeringen

. Wensen contact met manager/ondernemers

. Komen vastgoedprojecten bekijken

. Gericht op rendement na (performance) fees

. Vertrouwen en persoonlijke

Verschillende beleggingsperspectieven ?

wat institutioneel particulier family office

doelstelling pensioen; inflatie plus stijl;

specifieke beleggingssegmenten;

expliciete doelen

sparen; pensioen; studie;

vakantiehuis; later

bescherming vermogen; groei; inkomen;

niet-financiele doelen; verschillende

dimensies

geloof in efficiente

markten

hoog kudde-gedrag; laat met reageren laag; gevarieerd; geloof dat markten niet

rationeel zijn

kosten benadering kosten bewust kosten bewust meer focus op rendement na fees

omvang groot; veel AuM; grote staf;

schaalvoordelen

standaard beleggingsproducten;

execution only

klein; geringe staf; weinig schaalvoordelen

tijdshorizon meestal lange termijn middellange termijn lange termijn; soms generatie-overgangs

problematiek

risico risico beheersing; benchmarking geen individuele risico maatregelen;

intuitief

let op downside; neiging tot afwijkend

beleggingsgedrag

diversificatie matig - hoog; meestal binnen hoofd

beleggingscategorieen

spreiding via fondsen laag - matig; zoeken aktief naar niches en

alternatieve beleggingscategorieen

extern vs intern

management

beiden fondsmanager of zelf meestal extern

organisatiestructuur groot; hierarchisch n.v.t. klein; plat investeringsteam

governance complex; gedreven door

regelgeving

n.v.t. simpel; gedreven door beginselen; client-

engagement

tax standaard fiscale vehicles IB individueel belasting gedreven

klanten op afstand; minder betrokken passief in fondsen of aktief via online

broker

zeer betrokken; veel direct contact

opleiding hoog opgeleid; CFA; MBA informatie op verjaardagen ervaring en vertrouwen telt meer

Jaap Koelewijn

in NRC 11 april 2015

“Ik waardeer de goede zorgen van zowel de AFM als ING, maar ik wil dat zelf

uit kunnen maken. Bescherming kan ook betutteling worden. Beleggen

impliceert per definitie het aanvaarden van risico. Dat geldt voor coco’s, maar

ook voor vakantiehuisjes. Daar mag ik wel in beleggen. Ik wil zelf kunnen

kiezen”

Toezicht en Regelgeving

• DNB

• AFM

• Interne Accountant

• Externe Accountant

• Compliance

• Integrity

• SOX

• Solvency 2

• CRD4/Basel 3

• EMIR

• AIFMD

• FATCA

FINANCIELE MARKTEN

Wet op het financieel toezicht (Wft)

1) Algemeen deel

2) Markttoegang

3) Prudentieel toezicht financiele ondernemingen

4) Gedragstoezicht financiele ondernemingen

5) Geragstoezicht financiele markten

6) Bijzondere maatregelen stabiliteit financiële stelsel (interventiewet)

Wet bijzondere maatregelen financiële ondernemingen

Besluit Gedragstoezicht Financiele ondernemingen (Bgfo)

Nadere Regeling gedragstoezicht financiele onderneming (Nrgfo)

Besluit melding zeggenschap kapitaalbelang in uitgevende instellingen

Besluit openbare biedingen

Pensioenwetgeving

Wet op het Consumentenkrediet

Besluit Marktmisbruik Wft

EUROPESE REGELGEVING

SEPA

Solvency II

Basel III/IV

CRD IV

UCITS IV

MIFID II

VVGB richtlijn (Antonveneta)

EMIR richtlijn

AIFM richtlijn

Transparantierichtlijn

Marktmisbruikrichtlijn

Prospectusrichtlijn

BTW richtlijn

PRIPS

Insurance Mediation Directive

Toezicht en Regelgeving

IBUS en Family Offices

. Gedegen informatiememorandum

. Studie-reis / bezoek aan projecten

. Originele projecten / unieke investeringsmogelijkheden

. Toegevoegde waarde

. Heldere rapportages

. Maatwerk

. Fiscale structurering

. Persoonlijke dienstverlening

. Track record

. Direct contact

. Raad van Toezicht

IBUS bezoek vastgoedproject en transparantie

Risico en rendement?

. Rente op laagste punt in 500 jaar

. Beursgenoteerd vastgoed op 50% premie

. Banken vullen behoeftes niet in

. Achtergrond in ondernemen

. Vertrouwen

. Directe betrokkenheid

. “ alignment of interest”

. Tussen 5% en 35%

. Vastgoed is geen ‘venture capital’

. Toegevoegde waarde van de projectmanager

. IBUS is a member of INREV (www.inrev.org), AFIRE

(www.afire.org) and ULI (www.uli.org).

. Cooperation with Nyenrode Business University

Contact details:

IBUS Asset Management

Krijgsman 6

P.O. Box 8010

1180 LA Amstelveen

www.ibus.nl

info@ibus.nl

Tel: +31 20-7559000

GENERAL INFORMATION