STAD IN TRANSITIESEPTEMBER 2013

LOSSE VERKOOP E 3,95

SMART C ITIZENS VERANDERING VAN TIJDEN 3D-PRINTED GRACHTENPAND MAGNEETFESTIVAL 2013

BUURTBRANDING VERTROUWEN IN DE STAD DE C IRCULAIRE STAD INDIE BRANDS SUSTAINIST DESIGN

DELEN IS HET NIEUWE HEBBEN

WWW.DEZWIJGER.NL

NIEUWE DYNAMIEK IN DE STAD

We leven op dit moment in een spannende tijd. De instituties en systemen om ons heen kraken in hun voegen. De stad is in transitie en dat geeft dat bij veel mensen, organisaties en bedrijven grote onrust. Het brengt onzekerheid met zich mee. Daarnaast is het de razende vaart van technologische ontwikkelingen die een enorme impact heeft op onze samenleving, op ons dagelijks handelen. In positieve én in negatieve zin. De wereld om ons heen verandert en we moeten samen op zoek naar manieren om mee te bewegen en antwoorden te vinden op de opgaven van deze tijd.

De afgelopen decennia hebben Amsterdam overigens geen windeieren gelegd. De stad is er sterk op vooruit gegaan en ligt er overwegend prachtig bij; de algemene welvaart is gestegen en de aantrekkingskracht is nog nooit zo groot geweest. Toch zijn er flink wat zaken uit balans geraakt. We hebben met z’n allen op te grote voet geleefd. We hebben te veel geleend. Geld bij de banken en grondstoffen bij de natuur. De marktwerking is doorgeslagen, de menselijke maat zijn we verloren. Begrippen als eigenaarschap en duurzame verantwoordelijkheid zijn in het publieke domein stevig op de proef gesteld. Excessen hebben de afgelopen jaren het beeld bepaald en de kans bestaat dat we daarvan nog maar het topje van de ijsberg hebben gezien.

Aan één ding lijkt na vijf jaar crisis niet meer te ontkomen, namelijk dat we zaken als de sodemieter anders met elkaar moeten gaan organiseren en financieren. De ingrijpende bezuinigingen bij de gemeente en de andere prioriteiten die er bij bedrijven en (maatschappelijke) organisaties gesteld worden, geven ons - naast de reeds bij velen aanwezige intrinsieke motivatie - een stevige externe prikkel om naar alternatieven op zoek te gaan. Het echt anders te gaan doen.

Waar ik blij van word is dat Amsterdam bulkt van de creatieve en ondernemende mensen, die de handschoen die we onszelf hebben toegeworpen natuurlijk al lang hebben opgepakt. Het groeit en bloeit als nooit tevoren in de stad. Allerlei verbanden van bewoners en sociaal ondernemers zetten communities en coöperatieven

op om samen betekenisvolle zaken tot stand te brengen in hun buurten en wijken. De zogenoemde bottom-up of Do-It-Yourself beweging heeft zich de afgelopen jaren op allerlei terreinen ontwikkeld: van zelf energie opwekken en stadslandbouw tot buurt- en zorgcoöperaties en wijkbibliotheken en van community art-projecten en voedselbanken tot zelfbouw en wijkondernemingen.

In de creatieve sector zie je een nadrukkelijke omslag met focus op ambacht, duurzaamheid en de ontwikkeling van independent labels. Tevens verschuift het werkveld van ontwerpers van mooie dingen maken naar oplossingen bedenken voor de complexe vraagstukken van onze stedelijke samenleving, met veel aandacht voor open design, co-creatie en design thinking. De technologische ontwikkelingen helpen ons volop in die bewegingen. Mijn oproep voor de komende tijd: verlaat met z’n allen de ivoren torens en comfort zones. Heb vertrouwen in elkaar, gebruik de tijdelijkheid en creëer ruimte voor gezamenlijke besluitvorming en eigenaarschap, maak duidelijke afspraken en spreek elkaar aan, durf te kiezen en ook een keer sorry te zeggen. Sla een arm om elkaar heen en maak samen de stad nog mooier dan die al is.

Maak zichtbaar wat we met z’n allen in de stad aan het doen zijn, vertel de verhalen en leer iedere dag van elkaar!

Egbert FransenDirecteur Pakhuis de Zwijger

© Je

rem

y Jon

cher

ay en

Thom

as O

udin

, Stu

dio 9

23a

neuf

deux

troisa

.fr /

923

a.blo

gspo

t.ca

VERTEL DE VERHALEN EN LEER VAN ELKAAR

INHOUDSOPGAVE

1

DELEN IS HET NIEUWE HEBBEN

WWW.DEZWIJGER.NL

IN HoU DSo pgA VE

1VOORWOORD

Nieuwe dynamiek in de stad

15SLIMME BURGERS

Amsterdam Smart City

27COLUMN

Jos van der Lans

56DE CIRCULAIRE STAD

Poep is goud waard

30VERANDERING VAN TIJDENVan schaarste naar overloed

42VIER VROUWEN

...die voor verandering staan

49SUSTAINST DESIGN

De stad ontwerpen als levend web

2INHOUDSOPGAVE

19COLUMN

Johan Fretz

60BOEREN IN DE STAD

Samen schoffelen in de buurt

53COLUMN

Willemijn Verloop

20VERTROUWEN IN DE STAD

Burgerinitiatieven en Stadsdeel Oost

29TIJDELIJKHEID

BAUT Amsterdam

67TIJDELIJKHEIDZeilwagenpark

36MAAKSTAD AMSTERDAM

Van champagneglas tot 3D-printed grachtenpand

47COLUMN

Nazmiye Oral

55TIJDELIJKHEID

Cascoland

5STADSDELEN

Lokale initiatieven geven kleur aan de zeven stadsdelen

2

Nieuw Amsterdam #1INHOUDSOPGAVE

IN HoU DSo pgA VE

69BUURTBRANDINGDe buurt als merk

77HEESTERVELD

Creative Community

88INTERACTIEVE KAARTEN

Actualiteit van de stad

115BOEKEN

91INDIE BRANDS

Onafhankelijk en authentiek!

114TIJDELIJKHEIDUrban Campsite

108GEBIEDSONTWIKKELING

...vanuit het nu

107TIJDELIJKHEID

Glamourmanifest

72ZORG OP DE SCHOP

Aan de vooravond van een revolutie

79COLUMN

Chris Keulemans

119WEBSITES

113COLUMN

Zef Hemel

76TIJDELIJKHEID

De Ceuvel

81MAGNEETFESTIVAL

No spectators, only participators

90TIJDELIJKHEIDDe Tostifabriek

120COLOFON EN VOLGENDE UITGAVE

96ROTTERDAM

Geen woorden, maar daden

102AMSTERDAMSE ARCHITECTUUR

...de vernieuwers

3

INHOUDSOPGAVE September 2013

vormgeving

e-cultuur

architectuur

cross-overs

stim

uler

ings

fond

s cre

atie

ve in

dust

rie

beel

d

links

: Ate

lier K

empe

Thi

ll, b

auku

h, G

RAU

, Lol

a, H

ilson

Mor

an, A

HU

D, 9

00

km

Nile

Cit

y, 2

011

re

chts

: Ano

uk W

ippr

echt

, Tec

hnos

ensu

al, 2

012

-20

14 (F

oto:

Jea

n-Sé

bast

ian

Sené

cal)

vraag eenprojectsubsidieaan!

het stimuleringsfonds creatieve industrie ondersteunt culturele projecten op het gebied van architectuur, stedenbouw, landschap, productvormgeving, grafische vormgeving, mode, animatie, gaming, e-cultuur en alle mogelijke cross-overs, binnen en buiten Nederland.

www.stimuleringsfonds.nl

SCI_Advertentie_PhdZ_205x270_DEF.indd 1 30-08-13 12:41

De wereldwijde beeldvorming van Amsterdam wordt bepaald door de grote iconische projecten in de stad zoals het Rijksmuseum en EYE. Voor Amsterdammers zelf geldt een andere wetmatigheid. Dichtbij huis, in de wijken en de buurten van de stadsdelen, zijn het de lokale initiatieven die voor de dynamiek zorgen en de ‘couleur locale’ bepalen. Van een moestuin op een braakliggend terrein tussen twee woonblokken in West tot aan Red Light Radio en Ultra de la Rue op de Wallen in het Centrum.

Van energiecoöperatie Wij krijgen Kippen in Zuid tot aan de FlexBieb op IJburg in Oost. En van de club Pand 14 in Zuidoost en Hotel Buiten aan de Sloterplas in Nieuw-West tot aan het Concertgemaal in Noord.

Via de dagelijkse Stadberichten van Nieuw Amsterdam wordt iedereen die dat wenst op de hoogte gehouden van deze pareltjes van de stad. Meld je aan via:

nieuwamsterdam.nu/stadbericht

NOORD

ZUID OOST

ZUID

NIEUW WEST

WEST

WESTPOORT

OOST

De Gemeente Amsterdam kent, net als de gemeente Rotterdam, een voor Nederland bijzonder bestuurlijk stelsel: de gemeente is verdeeld in stadsdelen. Sinds de herindeling

per 1 mei 2010 is de stad verdeeld in 7 stadsdelen met een eigen bestuur en het

vanuit de centrale stad bestuurde Westelijk Havengebied (Westpoort).

LoKALE INITIATIEVEN gEVEN KLEUR AAN DE ZEVEN STADSDELEN

Yannick SonneStagiair Pakhuis de Zwijger

5

STADSDELEN

NDSM ENERgIE

HENK VEEN IN DE MoLENWIjK

‘Een aansprekend voorbeeld van eigentijds burgerschap’ noemde het Amsterdam Museum de verkeersborden van Henk Veen, en kocht er twee aan. De Herman Brood achtige, vrolijk geleurde borden staan sinds 2010 in de Molenwijk. Op humoristische wijze sporen ze aan om de wijk leefbaar en schoon te houden en te behoeden voor verloedering. Bewoners van de buurt bedachten ook een sms-alertsysteem om elkaar bij vandalisme of overlast snel in te lichten.

De bedrijven in het hippe industriële gebied rond de NDSM-werf zijn al bijna 100 jaar druk met innovatie. De ideale plek dus om ook inventief met energieverbruik om te gaan. NDSM Energie gaat onder het motto ‘Opgewekt aan het IJ’ alle bedrijven in het gebied zo veel mogelijk zelfvoorzienend maken. De werf wordt een proeftuin voor eigen energieopwekking middels wind en zon en een ‘Smart Grid’ is uiteindelijk ook onderdeel van de ambitie. De eerste stap: een eigen windmolenpark!

Over een tijdje klinkt het geluid van strijkers en blazers

uit het Oude Gemaal aan de Landsmeerderdijk. Het in onbruik geraakte gemaal dat

in de 20e eeuw het stadsdeel drooghield wordt een plek waar creatieven een flexplek kunnen

huren voor hun (muziek) bedrijfjes. Het Concertgemaal

wordt een plek waar klassieke muziek van hoog niveau zal

worden geproduceerd en beleefd. Ook is er ruimte voor

kunst, lezingen en diners.

‘De tragiek van een heel leeg plein’ kopte het Parool onlangs over het ooit zo sfeervolle Zonneplein. Economische neergang en concurrentie van bekende winkelformules spelen het plein parten. Actieve bewoners zijn daarom online en op straat acties gestart om hun geliefde, in orgineel Amsterdamse Schoolstijl gebouwde winkelgebied weer gezellig te maken. Hun devies: meer buurtinitiatieven, betere samenwerkingsverbanden en het openhouden van cultuurcentrum het Zonnehuis.

henkveen.nl

© H

enk V

een

© N

atha

lie va

n Lo

on

© Marieke Ubbink

ndsmenergie.nl

broedstraten.nl

CoNCERT gEMAAL

fijnzonneplein.nl

fIjN ZoNNEpLEIN 6

Amsterdam NoordSTADSDELEN

fLExbIEb IjbURg

MAgNETICo

Je hebt natuurlijk de OBA, maar voor IJburgers zijn die vestigingen nog best een eindje fietsen. Daarom hebben bewoners een eigen bibliotheek gecreëerd. Voor een zacht prijsje kregen ze een pand van De Key en bewoners hebben inmiddels al een paar duizend boeken gedoneerd. Je kunt er internetten, kopiëren, koffie drinken en natuurlijk rustig lezen.

halloijburg.nl

Creatievelingen moet je bij elkaar zetten, want dan ontstaan er mooie dingen. Neem bijvoorbeeld Krux Amsterdam. In een rauwe omgeving aan het Amsterdam Rijnkanaal is 1.500 m2 aan werkplekken gerealiseerd voor designers, artiesten, ontwerpers en kleine ondernemers die door het uitwisselen van ideeën innovatief bezig zijn. Geregeld zijn er exposities, lezingen en workshops, en af en toe een legendarisch feest!

kruxamsterdam.tumblr.com

Zelf pompoenen uithollen of vogelhuisjes timmeren of zelf hutten of skelters bouwen… best lastig in de drukke stad. Bij Maakland kan het wel. Hier geen voorgeproduceerd speelgoed te vinden, want laat dat maar aan de kinderen zelf over. En allemaal lekker in het groen van het Flevopark. Alle kinderen tot 14 jaar zijn welkom.

maakland.nl

KRUx

Zowel Magneetbar als Magneetfestival hebben bij festivalgangers inmiddels een cultstatus verworven, maar de rest van het jaar bleef het nog wat stil. Binnenkort niet meer, want op het Zeeburgereiland opent in een knalrode loods Jesse Limmen’s nieuwe initiatief Magnetico geopend. Fantaseer even met ons mee: een loods in de vorm van een duikboot, veel glas en licht, ongedwongen sfeertje, singer-songwriters en dichters. Buiten liggen boomstammen, speeldingen voor kinderen en moestuinen. En het motto blijft nog altijd: No spectators, only participants!

fb.com/magneticotravel

maakland

© M

ichel

Hon

ing

© Ig

or Te

uwen

© Janine Jansen / HOTPOT

broedstraten.nl

7

STADSDELEN Amsterdam Oost

Voor kunstenaars en culturele organisaties met ambitie, tegen 3% rente, met een voordelig trainings- en begeleidingsprogramma. www.AmsterdamseCultuurlening.nlGenomineerd voor de Accenture Innovation Award.

ZUIDAS Nu de bouw op de Zuidas al een tijdje stil ligt, worden braakliggende stukken grond gebruikt voor andere dingen. Zo werd er vorig jaar maïs verbouwd die de varkens zelf mochten komen oogsten. Dit jaar is de grond in handen van de eigenaars van het aangrenzende Bolenius Restaurant. De groenten op de menukaart komen dus letterlijk uit eigen achtertuin. ‘Nieuw-Amsterdams’ noemen ze de gerechten: zonder verzadigde vetten en van heel dichtbij.

bolenius-restaurant.nl

Onder de vleugels van het label ‘Wij krijgen Kippen’ ontstonden er door de hele stad tal van initiatieven

om de energievoorziening in de stad CO2-neutraal te krijgen. ‘Wij krijgen kippen’ hielp die initiatieven met geld,

expertise en andere middelen om op te starten. Samen vormen ze nu een fijnmazig kennis- en doenersnetwerk

in de stad. Ook verstevigden de initiatiefnemers de lobby naar de gemeente en naar Den Haag.

Nu de overheid minder regelt voor ouderen en zij zelf vaak langer in hun eigen huis willen blijven wonen, ligt vereenzaming op de loer. Actieve bewoners begonnen daarom de coöperatieve vereniging Stadsdorp Zuid. Ouderen helpen elkaar daar een handje. Ook kunnen ze gebruik maken van verschillende faciliteiten in de buurt (waaronder de hotellobby van het Apollo hotel) en krijgen ze toegang tot goede thuiszorg en vaklui.

stadsdorpzuid.nl

STADSLANDboUW

WIj KRIjgEN KIppEN

In Oud-Zuid is het winkelaanbod steeds exclusiever en afstandelijker geworden, vonden de initiatiefnemers van ZuiderMRKT. Je moet goed zoeken naar de sigarenboer tussen Hugo Boss en Gucci. Daarom begonnen ze een markt voor ambachtelijke producten die helemaal wordt gedragen en gerund door buurtbewoners. Als coöperatie bepalen de leden samen het aanbod en dragen ondernemers uit de buurt een steentje bij om de buurt completer te maken.

zuidermrkt.nl

ZUIDER MRKT

ZUID STADSDoRp

© Jeroen Bisscheroux

© Geert Snoeijer

wijkrijgenkippen.nl

9

STADSDELEN Amsterdam Zuid

Voor kunstenaars en culturele organisaties met ambitie, tegen 3% rente, met een voordelig trainings- en begeleidingsprogramma. www.AmsterdamseCultuurlening.nlGenomineerd voor de Accenture Innovation Award.

RAMBLER

OOSTENBURGEREILAND

DE WALLEN

gRoENE gRACHTEN

Op het Oostenburgereiland, schuin achter de redacties van De Volkskrant, Trouw en Het Parool staat een aantal monumentale in onbruik geraakte treinwerven. Wooncorporatie Stadgenoot heeft de reusachtige hallen verhuurd aan bedrijfjes in de creatieve sector, zoals Mediamatic, dat zich richt op culturele innovatie en nieuwe technologieën, en het atelier van modekoning Hans Ubbink. Ook worden er evenementen georganiseerd door de aangrenzende hipsterhotspot Roest.

Het gaat misschien minder snel dan gehoopt maar het Wallengebied transformeert gestaag van schimmige prostitutiezone naar bruisende en creatieve stadswijk. Zo onderzoeken ze bij Ultra de la Rue door middel van exposities en creatieve sessies de cultuur en lifestyle van nu en zendt vanachter de rode gordijntjes van een voormalige peeskamer online radiozender Red Light Radio uit, met de meest vooruitstrevende muziek uit de stad.

De Groene Grachten is een initiatief van oud ruimtevaarder en hoogleraar Wubbo Ockels. De organisatie heeft als doel de grachten van Amsterdam groener en duurzamer te maken. Dat doen zij onder andere door een hectare groot natuurgebied in het centrum van de stad aan te leggen. Daarvoor grond vrijmaken is niet nodig, het natuurgebied wordt namelijk aangelegd op daken van panden in de binnenstad. Een mooi cadeau voor de 400-jarige grachtengordel.

Rambler op de Zeedijk is modeketen en welzijnsorganisatie ineen. Het idee: een label vormen

met alle straatjongeren van de wereld. De straatjongeren en de oprichters van het label kunnen veel voor elkaar betekenen: de

jongeren weten als geen ander wat street credible is en de oprichters

bieden hen werk en wegwijs bij instanties. Maar let op, alleen

kopen als je de kleding mooi vindt, niet uit medelijden graag!

rmblr.com degroenegrachten.nl

mediamatic.net hansubbink.com amsterdamroest.nl

redlightradio.net ultradelarue.com

© Sam Rentmeester

© Maarten Jungen

© Cris Toala Olivares

10

Amsterdam CentrumSTADSDELEN

STUdIO BG

DE TUIN VAN JAN

kOlenkITBUUrT

MIDWEST

Het oude GAK-gebouw stond al een tijdje leeg, maar sinds kort zijn er starterswoningen gerealiseerd en heeft wooncorporatie Stadgenoot de plint van het pand ter beschikking gesteld aan creatieve ondernemers. In het oog springt vooral de beletage en het souterrain. Studio BG heeft de ruimte zo gemaakt dat kleine ondernemers de ruimtes helemaal naar eigen smaak kunnen vormgeven, en is er door gaten in de vloer contact mogelijk tussen de beide verdiepingen.

De Kolenkitbuurt is al een tijdje bezig met een grootschalige transformatie. De bebouwing wordt diverser en de relatie tussen de woningen en openbare ruimte wordt versterkt. Onlangs heeft het Amsterdams Grafisch Atelier, het oudste van Nederland, huisvesting gevonden in een oud schoolgebouw in deze buurt. Ook Cascoland werkt in de Kolenkitbuurt. Kunstenaars, bewoners en lokale organisaties worden door deze organisatie gemobiliseerd om samen vorm te geven aan hun eigen publieke ruimtes, zodat die de eigen identiteit weerspiegelen. Ook organiseerde Cascoland onlangs een zomerpicknick in de Kolenkitbuurt.

De gemiddelde bewoner van de Baarsjes beschikt over slechts 12 cm2 (!) aan groen, vergeleken met bijvoorbeeld Bos & Lommer met 34 m2. En dat terwijl er in de wijk wel stukken land braak lagen. Op zo’n braakliggend terrein is nu een prachtige tuin gerealiseerd, als oase middenin de ‘urban jungle’. Paradijstuinen uit verschillende culturen worden door bewoners en professionals gecombineerd tot een echte Amsterdamse mengelmoes. Als mooi voorbeeld van community trust haalde de tuin zelfs de Franse TV.

In de voormalige Cabralschool heeft begin dit jaar een nieuwe bloeiplaats voor creatieve ondernemers de deuren geopend. Maar liefst 50 bedrijfjes hebben het sfeervolle klassieke schoolpand betrokken. Één daarvan is Geef om de Jan Eef, een buurtnetwerk dat er alles aan doet om de Jan Evertsenstraat weer nieuw elan te geven.

© Thed van Leur

© Linda Rusconi

studiobg.nl cascoland.com amsterdamsgrafischatelier.nl

detuinvanjan.nl

inmidwest.nl

11

STADSDELEN Amsterdam West

LUCAS CoMMUNITY

URbAN RESoRT

ACTA

HoTEL bUITEN

REMARK

Voor echte grootstedelijke uitstraling moet je in Nieuw-West zijn, maar op cultureel

gebied is het nog vrijwel onontgonnen. Een ideale combinatie voor een nieuwe

broedplaats, in voormalig tandheelkunde-epicentrum ACTA. De eerste twee etages zitten bomvol creatieve bedrijvigheid, van hackersvereningingen tot decorbouwers en ontwerpers. Bewoners worden stevig

bij de activiteiten betrokken. De overige 6 etages zijn voor studenten. Tijd voor een

creatieve opleving van Slotervaart!

urbanresort.nl

Op een braakliggend terrein naast club VLLA heeft vormgever Bert Kramer een landschappelijk project gerealiseerd waar architectonische grenzen en kaders van het stedelijk gebied vervagen. Zo ontstaat er een architectonische proeftuin waar experimenten ontstaan die in reguliere vastgoedmarkt niet mogelijk zijn. Volgens Kramer is het lang niet altijd nodig om alles te slopen en vanaf nul opnieuw te beginnen, maar de aanwezige kwaliteiten van ongebruikte parkeerplaatsen, lege gebouwen of vergeten groenstroken juist in te zetten.

bertkramer.nl

Hotel Buiten is een mooi voorbeeld van een plek waar andere partijen het beheer en gebruik van openbaar groen op een aansprekende manier overnemen van de gemeente. Op de eilanden voor het Sloterparkbad komen excentrieke, ecologische lodges en boomhutten van hergebruikte restmaterialen. Het café moet uitgroeien tot een ware trekpleister voor de buurt, met WiFi, een breed cultureel aanbod en goede producten. Maar Hotel Buiten wil ook de rest van het openbaar groen hoogwaardiger en levendiger maken. hotelbuiten.nl

Buurtbewoners hebben de oude Lucasschool begin dit jaar zelf verbouwd en omgetoverd tot een eigen, zelfvoorzienende

gemeenschapsonderneming. Tegen een kleine bijdrage – om de kosten te dekken – kunnen buurtbewoners hier sporten, klussen, fietsen,

kleding repareren en koken. Op 14 juni was de feestelijke opening van de buurttuin van de Lucas Community.

© Serge van der Putten

© Rufus de Vries

© Mira de Graaf

fb.com/lucascommunity

12

STADSDELEN Amsterdam Nieuw West

ZUIDpARK

pAND 14

BOOT

H-LAb

‘The building is the network’. Onder dat motto is het voormalige V&D-hoofdkantoor opnieuw ingericht voor nieuwe bedrijven. Het enorme dak is omgevormd tot grootste urban farming dak van Europa. Alle medewerkers van de bedrijven krijgen verspreid over het dak een eigen moestuintje, waardoor er op een informele manier contacten worden gelegd. Ook zijn er al diverse publieke evenementen georganiseerd op het dak.

Sinds 2011 is het gekraakte Pand 14 een legale club geworden, maar dat betekent niet dat de eigenwijze, tegendraadse programmering voorbij is. Met een draaiende dansvloer, een lounge, een expositieruimte voor kunstinstallaties en een pop-up poppodium blijft het voormalige Chinees restaurant middenin het troosteloze bedrijvenpark naast Ikea een oase van experiment met voornamelijk elektronische muziek.

Aan initiatieven rond architectuur is ondanks de crisis geen gebrek. Na 50

jaar van eenrichtingsverkeer vanuit de woningcorporaties is het tijd voor

ontwikkelend beheer, vindt Iris Schutten van H-lab. Twee modelwoningen binnen

de Heesterveld Community worden een uithangbord voor deze nieuwe vorm

van bouwen en beheren. Bovendien wordt de verbinding gezocht met de

plaatselijke hiphopcultuur.

Hoe pak je torenhoge schulden binnen een gezin aan? Of hoe help je jongeren met problemen met het vinden van werk? Via BOOT (Buurtwinkel voor Onderzoek, Onderwijs en

Talentontwikkeling) ontwikkelen studenten van de Hogeschool van Amsterdam zelf diensten en activiteiten voor wijken waar de grootstedelijke problemen het grootst zijn en talentontwikkeling

het meest nodig is. Zo leveren ze zowel een bijdrage als dat ze er zelf veel van opsteken.

zuidpark.nl

p14.nl

boot.hva.nl

h-lab.nu

13

STADSDELEN Amsterdam Zuidoost

#1 04 september Het antwoord op de crisis komt uit Griekenland

#2 11 september De slag om ons drinkwater #3 15 oktober Big Data

#4 22 oktober Tussen droom en werkelijkheid

#5 30 oktober We worden geoogst

#6 13 november De strijd om het zaad

#7 20 november Bouw het zelf

* Data en titels onder voorbehoud

Zeven nabeschouwingen en vraaggesprekken over de meest recente aflevering van VPRO Tegenlicht op*:

Pakhuis de Zwijger | www.dezwijger.nl | info@dezwijger.nl | Piet Heinkade 179 | Amsterdam | 020 7884444

PLATFORM VOOR CREATIE EN INNOVATIE

Ze mogen onzichtbaar zijn, data en communicatietechnologie bepalen onze toekomst. Amsterdam wil een Smart City zijn, een stad waarin de mogelijkheden van die onzichtbare krachten ten volle worden benut. Niet alleen door bedrijven, vooral ook door burgers.

SLIMME bURgERS IN AMSTERDAM SMART CITY

Data. Kijk rond en je ziet ze niet. Maar ondergronds en door de lucht vliegen ze in ongekende snelheid heen en weer. Overal om ons heen. Een groot deel van de economie draait erop. Denk maar aan de financiële wereld. En als data vernuftig ingezet worden, dan wordt ons leven prettiger. Minder files, bijvoorbeeld. Betere parkeergelegenheid. Gezondere lucht.

Een stad die data en nieuwe communicatiemogelijkheden inzet om de economie te verbeteren en het stadse leven te veraangenamen, heet een Smart City. Ook Amsterdam wil zo’n stad zijn. Het platform Amsterdam Smart City (ASC) bestaat uit de gemeente, grote bedrijven en kleine initiatieven, en probeert Amsterdam als Smart City te bevorderen.

Ger Baron is programmamanager van ASC. “Steden zitten tegenwoordig vol met sensoren, vol meetapparaten. Die geven informatie over waar mensen zijn, waar auto’s zijn, hoe mensen zich verplaatsen, hoeveel energie er wordt gebruikt, waar zorg nodig is, hoe het met de lucht gesteld is. De vraag is: wat kunnen we daarmee, en wat willen we daarmee? Hoe kunnen we de technologie die in het maatschappelijke domein zit gebruiken om de boel beter te regelen? Hoe maken we het leven makkelijker en ecologisch efficiënt?”

Subsidies deelt het platform niet uit. ASC wisselt informatie uit, koppelt partijen aan elkaar en ondersteunt. Initiatieven om elektrisch rijden te bevorderen bijvoorbeeld. “Mensen kunnen alleen kiezen voor deze vorm van schoon rijden, als de infrastructuur er ook is, als er genoeg laadpalen zijn.” Ook autodeler WeGo, die via een intelligent systeem laat weten waar welke auto vrij is en dat de gebruiker de mogelijkheid geeft per sms de huurauto te openen, wordt door ASC ondersteund. In het Health-Lab wordt onderzocht hoe technologie de zorg kan verbeteren. Kun je bijvoorbeeld sensoren op zo’n manier in een woning plaatsen dat ze kunnen registeren of de bejaarde bewoner is gevallen en niet meer kan opstaan? >>

Liedewij LoorbachHoofdredacteur van Nieuwezijds Magazineen freelance journalist.

nzmagazine.nl

#1 04 september Het antwoord op de crisis komt uit Griekenland

#2 11 september De slag om ons drinkwater #3 15 oktober Big Data

#4 22 oktober Tussen droom en werkelijkheid

#5 30 oktober We worden geoogst

#6 13 november De strijd om het zaad

#7 20 november Bouw het zelf

* Data en titels onder voorbehoud

Zeven nabeschouwingen en vraaggesprekken over de meest recente aflevering van VPRO Tegenlicht op*:

Pakhuis de Zwijger | www.dezwijger.nl | info@dezwijger.nl | Piet Heinkade 179 | Amsterdam | 020 7884444

PLATFORM VOOR CREATIE EN INNOVATIE15

Smart CitySLIMME BURGERS

De burger staat centraal voor ASC, zegt Baron. “We willen dat het zoveel mogelijk om mensen gaat.” Volgens Marleen Stikker, directeur van Waag Society, zou de burger nog veel meer te zeggen moeten hebben. “De bedrijven zijn nog te dominant.” En het zijn de Smart Citizens die zich daar het meest druk om maken en lobbyen voor meer macht.

Stikker geeft een voorbeeld. “De OV-chipkaart is ontworpen met alleen het vervoersbedrijf in het achterhoofd. Er zit niet de mogelijkheid op om iemand uit te nodigen.” Met de strippenkaart kon dat wel, dan stempelde je gewoon extra af voor je bezoek uit Berlijn. “Het is niet ontworpen vanuit de individuele beleving, vanuit sociaal gedrag. ”

Smart Citizens zijn de burgers met veel kennis van zaken die kijken hoe ze de data en de technologische middelen die er nu liggen, kunnen gebruiken ten gunste van de burger. Zo lobbyt De Waag voor Open Data. Als overheden data vrijgeven, dan kunnen burgers daar zelf iets nuttigs mee doen. “Amsterdam is daar trouwens een voorloper in”, zegt Stikker. Zo helpt de app Hoge Nood je een toilet te vinden. Monumentale Bomen geeft je de locatie van en informatie over de bijzondere bomen in de stad, en met Play! Amsterdam vindt je gemakkelijk de speelplek bij jou in de buurt.

Onder de vraag: ‘hoe gebruiken we data?’ liggen fundamentele vragen. Welke mogelijkheden creëren we, wie beslist daarover, en van wie is de data? Stikker: “De vraagstukken over hoe technologieën effect hebben op het functioneren van de stad zijn heel complex, en allemaal afhankelijk van elkaar. Wat je zou kunnen met de mobiele infrastructuur is afhankelijk van het sensornetwerk, en dat is weer afhankelijk van datastructuren of nieuwe vormen van energie infrastructuur. Je kan als enkele partij niet alle vraagstukken aan. Je moet met elkaar samenwerken.”

De angst is dat de burger in die samenwerking niet gehoord wordt en grote bedrijven die infrastructuur onderling regelen, met enkel hun eigenbelang in gedachten. Voorbeeld: de slimme energienetwerken die nu uitgerold worden door heel Europa heeft in elk huishouden een uiteinde. Een kastje met daarin allerlei metertjes die jouw energieverbruik heel precies meten.

Ger Baron (1978) is programmamanager van Amsterdam Smart City, onderdeel van de Amsterdam Economic Board. Hij brengt kennisinstituten, bedrijven, non-profit organisaties en overheden samen om kennis uit te wisselen en om samen slimmer gebruik te maken van technologische innovaties.

Marleen Stikker (1962) is directeur en mede-oprichter van Waag Society, een onderzoeksinstituut voor creatieve technologie en sociale innovaties. Waag Society gelooft dat ‘de samenleving open technologieën nodig heeft om maatschappelijke uitdagingen aan te gaan’. In 1994 ontwikkelde Stikker als ‘burgemeester’ van De Digitale Stad de eerste gratis toegangspoort en virtuele gemeenschap op internet.

WIE IS gER bARoN?

WIE IS MARLEEN STIKKER?

waag.org

amsterdamsmartcity.com

>>

>>

16

SLIMME BURGERS De burger centraal

Open Data is data die vrij gebruikt en verspreid kan worden. Steeds vaker besluiten overheid en andere instanties om de verzamelde data openbaar te maken. Zodat er bijvoorbeeld analyses mee gemaakt kunnen worden, maar ook zodat er

apps mee gemaakt kunnen worden. Om te zien in welke parkeergarage nog plek is, bijvoorbeeld. Of om met één klik te

zien hoe vies de lucht in de Jan van Galenstraat op dit moment is. Het openen van data zou ook goed zijn voor de economie.

Onderzoeken schatten de economische waarde van open data op tientallen miljarden euro’s in de EU.

De energiebedrijven kunnen die data lezen. Maar kan jij die data lezen? Stikker: “Nu wordt het ontworpen vanuit de bedrijven. Hoe kunnen we zorgen voor optimale spanning op het net? Hoe kunnen we feedback geven aan de klant over zijn verbruik? Maar misschien wil die klant zelf wel wat met die data. Nu is die mogelijkheid er niet.”

Stikker ziet graag dat er een ‘stadslaboratorium’ komt waarin dat soort systemen ontworpen worden in samenwerking met de eindgebruikers: de burgers. “De belangrijke vraag is: wie bepaalt het ontwerp van het systeem? Op dit moment is de Smart City te veel een constructie van grote bedrijven en overheden.” Hoe dat zo gegroeid is, snapt Stikker wel. Voor de meeste mensen is het abstracte materie. Baron: “Of er een snelweg moet komen of niet, daar heeft iedereen wel wat over te zeggen. Dat is heel concreet. Maar begin je over technologische infrastructuur, dan kijken mensen je glazig aan.”

“Veel mensen beschouwen technologie als een act of God”, zegt Stikker. “Zo’n voorbeeld als de OV-Chipkaart maakt duidelijk dat het geen act of God is, maar een ontwerpkeuze.” Liefst ziet ze dat de technologische projecten waar de overheid bij betrokken is eerst bij de burger neergelegd worden, in het stadslaboratorium. Pas als de burger gezegd heeft welke functies hij belangrijk vindt, wordt de bouw ervan aanbesteed.

opEN DATA

WIE bEpAALT HET oNTWERp VAN HET SYSTEEM?

amsterdamopendata.nl

>>

>>

© buropony.nl

17

Open DataSLIMME BURGERS

Baron en Stikker zijn het erover eens dat dit de kwesties zijn waar politieke beslissingen in worden gemaakt. “Er moet wederkerigheid komen in systemen. Wij moeten net zoveel toegang hebben tot het systeem als andersom,” zegt Stikker. In de landelijke politiek wordt nog nauwelijks over zulke kwesties gesproken. “Ik geloof ook niet dat het ooit in de Amsterdamse gemeenteraad aan de orde is geweest. Terwijl dat een cruciaal punt is voor onze toekomst

in de stad. Hoe ontwerpen we de technologische systemen?” Volgens Stikker kan Amsterdam alleen een Smart City zijn als de Amsterdammers Smart Citizens worden. Dat ze invloed uitoefenen op de aanleg van de onzichtbare infrastructuur en op de spelregels van de omgang met de data die ongemerkt de hele dag langs onze lijven vliegen.

ER MoET WEDERKERIgHEIDKoMEN IN SYSTEMEN

Deze wedstrijd voor app-bouwers wordt dit jaar al voor de derde keer gehouden. Apps for Amsterdam is een initiatief van Amsterdam Economic Board, Waag Society en de gemeente Amsterdam, met het doel om zoveel mogelijk data van de gemeente openbaar te maken en om het creatieve gebruik van de data te stimuleren. Liefst natuurlijk zodat de burger er ook nog wat aan heeft. Zo viel vorig jaar de app Park Shark in de prijzen, waarmee je snel ziet waar je in Amsterdam kunt parkeren en hoe je voor die parkeerplek moet betalen. Bike Like a Local helpt toeristen met routes en regels.

AppS foR AMSTERDAM

appsforamsterdam.nl

>>

••

Makkie Klauwe app

Park Shark app

18

Apps for AmsterdamSLIMME BURGERS

In het najaar beslist de gemeente welke partijen het Amsterdam Metropolitan Solutions instituut mogen gaan opzetten. Om aantrekkelijk te blijven als vestigingsstad voor bedrijven, en economische reuring te blijven genereren, wil Amsterdam een nieuw kennisinstituut voor toegepaste technologie dat zich richt op grootstedelijke vraagstukken. Na de eerste ronde zijn de volgende vijf partijen nog in de race: Amsterdam City Technology (UvA, VU, HvA en Columbia University), Amsterdam Institute of Advanced Metropolitan Solutions (TU Delft, WUR en MIT), Amsterdam School of Health and Technology (AIGHD en Duke University), Center for Urban Tech Acceleration (THNK) en Nexuslab Amsterdam. De gemeente is van plan tussen de 20 en 50 miljoen euro in het nieuwe instituut te steken.

AMSTERDAM METRopoLITAN SoLUTIoNS

johanfretz.nl

amsterdam.nl/gemeente/organisatie-diensten/ economischezaken/thema’s/ams

In het spotje van Triodosbank wordt gezegd ‘De macht is niet meer aan groot, de kracht is aan klein’. Grotendeels is dat natuurlijk nog meer een wensdroom dan werkelijkheid, maar er vindt wel degelijk een verschuiving plaats. Steeds meer mensen lijken te streven naar een lokale gemeenschap waarin het goed toeven is. Wie denkt dat de behoefte daaraan slechts leeft onder de elite in de Randstad, heeft het mis. Naarmate de machtscentra abstracter worden, nemen mensen uit alle lagen van de bevolking het heft steeds meer in eigen handen. Natuurlijk schreef ik ook wel eens lovend over de supermarkt Marqt met een Q, de lieflijke Haarlemmerdijk waar ambachtelijke winkels aan nieuwe gloriedagen zijn begonnen. Dat zijn zeer zeker de plekken waar met name die Amsterdammers uit het D66-BKB-De Balie-wereldje. Ze lezen de Groene Amsterdammer en willen alleen nog maar puur en eerlijk eten. Terwijl de grote politieke besluiten steeds meer naar het abstracte Europa worden verlegd, proberen ze dichtbij huis te streven naar een gemeenschap waarin het goed toeven is. Maar het is niet alleen deze groep mensen die werkt aan kleinschaligheid en lokalisme. Een mooi voorbeeld vind ik nog altijd het burgerinitiatief Jan Eef in mijn oude buurtje. Na de moord op juwelier Fred Hund in 2010 besloot een aantal bewoners van de Baarsjes besloten in actie te komen. Ze richtten Ik Geef om de Jan Eef op en hebben er in de jaren daarna voor gezorgd dat de buurt zichtbaar is opgeknapt. Dat het humeur is verbeterd, de dialoog tussen bewoners en kleine ondernemers met allerlei verschillende achtergronden en overtuigingen weer op gang is gekomen. En ook niet onbelangrijk: de economische positie van de wijk is versterkt. Het initiatief Jan Eef staat gelukkig niet op zichzelf. Of het nu in de kunsten is of in de wereld van bedrijven, stedenbouwkundigen, of gewoon in je buurt: het beweegt. Nu niets vanzelfsprekend meer is en er zoveel op de helling staat, komt het er op aan wie vanaf de grond durft te werken aan nieuwe creaties en ideeën. Mijn generatie, opgegroeid

in de booming jaren negentig, heeft daarbij nog een extra vermomd geschenk gekregen: wij hebben eindelijk weer iets te verliezen. En dus iets te bevechten.

IETS TE VERLIEZEN

Johan FretzSchrijver en cabaretier

AMS Design contest Applied Technology Institute in Amsterdam 1

Design contest

City of Amsterdam

Invitation to participate in the ‘Amsterdam Metropolitan Solutions’ (AMS) design contest for

an applied technology institute in Amsterdam

Applied

Technology

Institute

in Amsterdam

19

Amsterdam Metropolitan Solutions COLUMN

VERTRoUWEN IN DE STAD

bURgERINITIATIEVEN, EEN INfoRMELE KWESTIE

Amsterdammers nemen steeds vaker het heft in eigen handen. Ze beginnen moestuinen, runnen zelf een buurtcentrum, beheren hun eigen speeltuin of organiseren een evenement in de wijk. Het succes van dit soort initiatieven is afhankelijk van de dragende personen uit de buurt, die terecht geroemd worden om hun maatschappelijke inzet. Vaak spelen betrokkenen uit traditionele instanties net zo’n beslissende rol, soms in positieve zin, soms ook omdat ze (ongewild) in de weg lopen. Als je het wel en wee van ondernemende burgers op de voet volgt, blijkt het geheim achter geslaagde initiatieven met grote regelmaat een informele overheid te zijn. >>

© Onno Krijnen

20

VERTROUWEN IN DE STAD

Joachim Meerkerk Strateeg en programmamaker

Pakhuis de Zwijger

Toen Prik Korver uit haar raam voor haar huis een braakliggend terrein zag, wilde ze een moestuin beginnen. Geen vereniging, geen stichting, maar een moestuin. Haar ambitie was niet om een reglement op te stellen of om vergunningen aan te vragen. Ze wilde op kavel 32 gaan tuinieren, en dus is ze dat gaan doen. En dat doet ze niet alleen, want inmiddels telt Moes32 zo’n 80 moestuinen. Maar nog steeds geen vereniging, stichting, reglement of vergunning. En toch lukt het. Meer dan dat zelfs! Moes32 is een succesverhaal.

Niet onregelmatig als bewoners met een eigen initiatief bij de gemeente aankloppen, bijvoorbeeld omdat ze gebruik willen maken van een braakliggend stuk stad, beginnen al snel de bureaucratische raderen te draaien. ‘Wat gaat u precies doen en hoeveel meter steekt die paal boven de grond uit? U heeft wel een vergunning nodig. En hoe zit het eigenlijk met de aansprakelijkheid?’ Voor je het weet heb je al een hele administratie opgebouwd nog voordat je begonnen bent. Maar gelukkig is dat niet altijd en overal het geval. Toen Korver in contact kwam met Ellen Weers, de participatiemakelaar voor IJburg van stadsdeel Oost, kreeg zij het advies om alle formele organisatievraagstukken onbeantwoord te laten. Waarom? Gedoe waar niemand op zit te wachten en waar je alleen maar slapende honden mee wakker kunt maken. En eigenlijk werkt dat alleen maar beter, vertelt Korver. Omdat er geen reglement is, kan ook niemand zich achter regels verstoppen. In plaats daar van is er op Moes32 een aanspreekcultuur ontstaan. Als iemand iets doet en anderen bevalt het niet dan moet je nu het gesprek met elkaar aangaan, want niemand heeft op voorhand gelijk of ongelijk.

In Amsterdam Noord zijn de ervaringen iets anders. Toen de Twiske speeltuin daar door de gemeente werd gesloten, hebben bewoners de handen ineen geslagen om het beheer op te pakken. Zij zorgden zelf voor nieuwe toestellen en hebben een rooster voor sleutelmoeders die dagelijks het hek open en dicht doen. Het stadsdeel is enthousiast en ondersteunt het initiatief. Dus toen er om een bankje voor tegenover het plein werd gevraagd, omdat hang jongeren uit de buurt dan mooi het pleintje in de gaten kunnen houden, stemde het stadsdeel daarmee in. De vraag om even snel ergens een tweedehands bankje te regelen bleef echter onbegrepen. De aanvraag moest via officiële kanalen en duurde daarom veel langer. Er kwam een nieuw bankje en de gemeente zorgde zelf voor plaatsing, waardoor het uiteindelijk een stuk duurder werd dan nodig was geweest.

>>

op MoES 32 IS EEN ECHTE AANSpREEKCULTUUR oNTSTAAN

AansprakelijkheidEen valkuil voor veel burgerinitiatieven is aansprakelijkheid. Als bewoners bij vrieskou zelf een voetbalveldje onder water zetten voor een schaatsbaan, wie is er dan aansprakelijk als iemand daar zijn been breekt? Of als er op eigen initiatief plantenbakken worden geplaatst in de openbare ruimte en er rijdt een auto tegenaan?

Mark Verhijde en Maarten Bosman doen onderzoek naar de belemmerende werking van aansprakelijkheid op burgerinitiatieven. Naar aanleiding van 108 praktijkvoorbeelden kwamen de onderzoekers tot vier strategieën waarmee overheden de risico’s proberen in te dekken. De eerste is het verstrekken van een vergunning aan de initiatiefnemers om hun project te realiseren.In de tweede strategie sluiten de gemeente en bewoners een buurt- of wijkcontract af waarin de activiteiten worden opgenomen.

>>

© Maarten Bosman

21

AanspreekcultuurVERTROUWEN IN DE STAD

De derde wordt adoptie genoemd, waarbij de gemeente verregaande bemoeienis heeft bij de uitvoering van het project dat door bewoners is verzonnen. Terwijl deze eerste drie strategieën een formeel karakter hebben is de laatste uitgelezen informeel. Het komt er op neer dat de gemeente geen officiële bemoeienis heeft met de activiteiten, maar ze gedoogt.

Uit het onderzoek blijkt dat de formelere strategieën falen. Risico’s worden verkeerd ingeschat, toezicht en handhaving ontbreken, en de uitvoering van contracten wordt nauwelijks gecontroleerd. Bovendien blijkt dat de aansprakelijkheid in de openbare ruimte bijna nooit echt afgewend kan worden op de initiatiefnemers, de gemeente blijft eindverantwoordelijk. Maar toch wordt er overwegend gekozen voor een vergunning, een contract of adoptie. Verhijde: “Aansprakelijkheid is eigenlijk niet het issue, onduidelijkheid wel.

Gemeenten hebben moeite om te accepteren dat zij aan regels gebonden zijn, terwijl burgers zomaar wat kunnen doen. Ze zijn daarom terughoudend en willen risico’s vermijden. Maar die risico’s bestaan vaak alleen maar op papier of in de ambtelijke wandelgangen.” Ze worden ook nooit gespecificeerd. Dat komt omdat het idee van risico’s ontstaat in het onbekende, in de onduidelijkheid. Gemeenten gaan bij het eerste plannetje gelijk op zoek naar het risico en zien de claims al op zich af komen. Vooralsnog zijn die in de praktijk echter niet voorgekomen.

Het is een bureaucratische reflex, geworteld in een cultuur van regelzucht en controledwang. De zekerheid die ermee wordt nagestreefd is echter een schijnzekerheid. Formeel of informeel geregeld, de aansprakelijkheid blijft bijna altijd bij de gemeente liggen. Het probleem is dat het indekken van risico’s voor geen van de betrokken partijen een doelstelling is, maar dat het in deze dynamiek wel dominant wordt over wat ze echt willen bereiken. Initiatiefrijke burgers willen iets leuks doen voor de buurt, de gemeente wil graag dat burgers meer hun eigen boontjes doppen en dat bijvoorbeeld de sociale cohesie in een wijk toeneemt.

Het is dan ook interessant dat juist daar waar overheden de formele paden zo veel mogelijk mijden die oorspronkelijke doelstellingen veel meer worden bereikt. Zoals ook bij het Maurits Bingerplantsoen, tevens op IJburg. Bewoners hebben daar speeltoestellen en bloemenbakken geplaatst. Op basis van een foto is er een objectvergunning afgegeven voor het hele plantsoen, maar dat is niet veel meer dan een formaliteit. Veel belangrijker is het persoonlijke contact en overleg tussen initiatiefnemers en de betrokken ambtenaren. Dat informele contact zorgt ervoor dat het een leuk initiatief kan blijven en het geen project hoeft te worden. Tegelijkertijd voelen de bewoners zich verantwoordelijk voor wat ze nu met elkaar doen. Ook problemen lossen ze met elkaar op.

Het is ook eigenlijk heel logisch. Burgers die initiatief nemen om wat te gaan doen voor hun buurt blijven nu eenmaal burgers en die spreken een informele taal. Zij kennen geen projectteamoverleggen, Europese normen en prestatieafspraken. Zij drinken koffie met elkaar, zien toe op de veiligheid van speeltoestellen vanuit de liefde voor hun kinderen en hun motivatie komt voort uit betrokkenheid. Een overheid die ruimte wil geven aan burgerinitiatieven doet er daarom goed aan om de taal van die burgers te gaan spreken, want andersom is het snel gedaan met het initiatief. En een echt goede faciliterende overheid zorgt ervoor dat haar ambtenaren in staat zijn om burgers door de onvermijdelijke bureaucratie heen te loodsen.

“AANSpRAKELIjKHEID IS EIgENLIjK

NIET HET ISSUE, oNDUIDELIjKHEID WEL”

MoTIVATIE KoMT VooRT UIT bETRoKKENHEID

>>

••

22

BurgerinitiatievenVERTROUWEN IN DE STAD

Steeds meer zetten bewoners zichzelf in om de eigen buurt of wijk mooier, leuker, gezelliger, leefbaarder, gezonder of ondernemender te maken. Vaak blijven de initiatieven klein en informeel, maar soms groeien ze uit tot spelers met een behoorlijke omvang en willen ze een serieuze gesprekspartner zijn voor de gemeente en maatschappelijke organisaties. De wijkonderneming is een model dat dan steeds vaker wordt gebruikt. Het model is geïnspireerd op de Engelse Development Trust en giet informele burgerinitiatieven in een formeler jasje. De kerngedachte is dat initiatieven met een sociale doelstelling door middel van een verdienmodel zich duurzaam en daadkrachtiger kunnen inzetten voor de wijk. Het is een construct waarbij de bewoners als collectief een sturende functie hebben in een onderneming waarvan de waardecreatie terugvloeit in de wijk. De wijkonderneming combineert meestal meerdere vraagstukken zoals armoede, werkeloosheid, educatie, sociale cohesie, cultuur, winkelgebieden en zorg in integrale oplossingen.

Enkele Amsterdamse voorbeelden van wijkondernemingen zijn buurtcentrum de Meevaart, winkelstraatvereniging Geef om Jan Eef, culturele vrijplaats Tolhuistuin, kunst- en cultuur collectief Tugela85 en cultureel paviljoen Noorderparkkamer. In de afgelopen jaren hebben zij zich opgeworpen als verkenners en kwartiermakers voor deze nieuwe ‘beweging’. In de praktijk experimenteren zij met nieuwe verdienmodellen, publieke diensten en het eigenaarschap van burgers in het publieke domein.

Vaak blijkt de rol van een ondernemer die het voortouw neemt van cruciaal belang. In veel gevallen is financiering vanuit publieke middelen onmisbaar. Het uitvoeren van publieke dienstverlening is ook lang niet altijd zo makkelijk in te vullen. Het levert veel vragen op. Hoe houden we met wijkonderneming de inclusiviteit van het publieke domein in stand? Wat betekent het om de eigen broek op te houden? En is onze regelgeving wel adequaat als dit nieuwe soort spelers de publieke markt betreedt?

Op zoek naar antwoorden op die en meer van dat soort vragen investeert de gemeente Amsterdam mee in de ontwikkeling van wijkondernemingen. Dat gebeurt onder de noemer van het Vertrouwen in de stad programma, dat op initiatief van wethouder Freek Ossel wordt gedragen door Hettie Politiek van de Amsterdamse Wijkaanpak van de Dienst Maatschappelijke Ontwikkeling. Daarmee maakt de gemeente een duidelijke keuze. Zij ziet in maatschappelijke initiatieven en het ondernemend gedrag van burgers een belangrijk deel van het antwoord op de stedelijke vraagstukken voor de komende jaren. Daarvoor wil zij ruimte scheppen, letterlijk in de zin van gebouwen en terreinen, maar ook figuurlijk door regelgeving en toegang tot kapitaal en andere middelen.

In samenwerking met Pakhuis de Zwijger en de community van wijkondernemingen Lokale Lente organiseert de gemeente verschillende bijeenkomsten waarin vragen zoals hierboven centraal staan. Daar wordt ingezet op kennisontwikkeling en -deling vanuit het praktische perspectief van wijkondernemers en andere betrokkenen zelf.

DooR VERDIENMoDEL DUURZAAM EN VEERKRACHTIg

EIgENAARSCHAp VAN bURgERS IN pUbLIEKE DoMEIN

pRogRAMMA VERTRoUWEN IN DE STAD: DE AMSTERDAMSE WIjKoNDERNEMINgEN

lokalelente.nl

23

Amsterdamse wijkondernemingenVERTROUWEN IN DE STAD

Vanuit zijn kantoor heb je een prachtig uitzicht over ‘zijn’ Oost. Het moet soms als een rare plek aanvoelen, want Jeroen van Spijk is een politicus die dicht bij de mensen wilt staan om samen met hen de stad te maken. Al twintig jaar woont hij in Amsterdam Oost, sinds 2010 is hij er stadsdeelbestuurder. Zijn betrokkenheid is groot. Het valt op dat hij elke straathoek en bijna alle maatschappelijke initiatieven wel kent. En niet alleen van naam en uit beleidsstukken, hij heeft het over de mensen en over wat hen beweegt.

Als bestuurder is Van Spijk constant op zoek naar nieuwe manieren om samen te werken met de burgers van Oost. Of dat lastig is? Hij ziet overal kansen, als je maar begint met het werken vanuit vertrouwen. “Het zijn opwindende tijden in de stad,” constateert de D66’er die als student in de Transvaalbuurt kwam wonen. De instituties die jarenlang het gezicht van het publieke domein hebben bepaald worden langzaamaan afgebroken. Overheden, banken, welzijnsorganisaties, woningbouwcorporaties, stuk voor stuk staan ze onder druk en moeten ze op zoek naar een andere rol. Uiteraard is de economische crisis daar op dit moment een oorzaak van, maar Van Spijk ziet een fundamentelere verandering. “We gaan veel meer naar een soort netwerkdemocratie toe, een Do-It-Yourself mentaliteit. Burgers die het zelf denken te kunnen en het dan nog eens doen ook. Je moet er als stadsdeel op durven te vertrouwen.”

In Oost barst het er van; burgers die, met elkaar, de verantwoordelijkheid oppakken om wat van hun eigen buurt te maken. Zoals de Meevaart, volgens Van Spijk een van de meest bijzondere buurthuizen van Nederland. De grote kracht is dat het gedragen wordt door bewoners zelf. De overheid moet noodgedwongen een stap terug doen, maar de Meevaart bewijst dat het soms ook beter is als mensen het zelf oppakken. Het eigenaarschap dat zij dan voelen is misschien wel een van de belangrijkste effecten die zo’n initiatief teweeg kan brengen. En vanuit dat eigenaarschap ontstaan ook weer nieuwe projecten waarbij het eigen initiatief grote meerwaarde heeft voor de lokale gemeenschap en de economie in zo’n wijk. In de Meevaart wordt bijvoorbeeld gewerkt aan projecten rondom werkgelegenheid en zorg. Van Spijk: “Dat iemand anders het goedkoper kan vind ik nog niet eens het meest interessante, maar vooral dat er een energie aangewakkerd wordt.”

Een ander voorbeeld is de Makkie. Dat is een alternatief betaalmiddel, ook wel een community currency genaamd. Buurtgenoten die klusjes voor elkaar doen verdienen daarmee Makkies en kunnen die weer uitgeven om zelf iets gedaan te krijgen. De Makkie is maar een instrument, waar het echt om gaat is dat er een netwerk ontstaat van mensen die met en voor elkaar dingen willen doen. Als je als overheid dat soort projecten ondersteunt bereik je veel meer dan wanneer je er zelf voor dat al die klusjes worden gedaan.

ExpERIMENTERENIS bELANgRIjK

STADSDEEL ooST KopLopER IN RUIMTE gEVEN WETHoUDER jERoEN VAN SpIjK: IN ooST HEbbEN WE RAfELRANDEN

>>

24

Stadsdeel OostVERTROUWEN IN DE STAD

Ook kleinere of incidentele activiteiten dragen bij aan het nieuwe elan waar Oost inmiddels bekend om staat. Zoals in Betondorp waar de bewoners afgelopen winter zelf de handen uit de mouwen staken om hun buurt sneeuwvrij te maken. Het stadsdeel had geen geld om dit werk te laten doen, wel kon zij wat sneeuwschuivers en zout beschikbaar stellen. Of in Amsteldorp, waar de oudere bewoners zelf 40 vrijwilligers hebben gevonden om hun tuinen te onderhouden. Het is een andere manier van doen, meer gebaseerd op gelijkwaardigheid en samenwerking en minder op een overheid die al het werk voor haar burgers opknapt. Van Spijk spreekt van een horizontale samenleving. “We komen veel meer op hetzelfde niveau terecht. Dat betekent dat je je als overheid op een andere manier kunt gedragen. Je zult wel altijd overzicht moeten houden en de eindverantwoordelijkheid moeten dragen, maar je moet niet alles zelf willen doen.”

Die opgave lijkt makkelijker dan zij is. In heel Nederland roepen gemeentes en andere overheden om het hardst over burgerschap, eigen kracht en zelforganiserend vermogen. Maar lang niet overal komt het zo van de grond als in Amsterdam Oost. Er is wel iets voor nodig. Visie en ambitie, maar vooral ook lef en het gewoon doen. En daar slagen ze in dit stadsdeel in. Dat is mede de verdienste van bestuur en de politiek. Van Spijk heeft een tip voor collega bestuurders: “Ga je wijk in. Weet wat er speelt en waar de energie zit. Als iemand de ruimte krijgt voor een experiment, volg het dan ook, blijf betrokken. Blijf jezelf afvragen hoe je het makkelijker kan maken om bepaalde initiatieven voor elkaar te krijgen.”

Persoonlijke betrokkenheid is typerend voor Van Spijk, die zich ook intern niet ongemoeid laat. Samen met een klein groepje ambtenaren en het burgerinitiatief Stichting Budgetmonitoring werd de Buurtbegroting ontwikkeld, een tool die inzichtelijk maakt hoeveel geld het stadsdeel aan welke activiteiten in de verschillende buurten besteed en welke opgaven daaraan verbonden zijn. Dat een overheid transparantie en openheid verschaft, past helemaal binnen de dynamiek die in dit stadsdeel is ontstaan.

De Buurtbegroting maakt het voor initiatiefrijke burgers veel makkelijker om het stadsdeel uit te dagen en zelf alternatieven te ontwikkelen voor het werk dat in en voor hun buurt wordt gedaan. “Je moet als bestuurder echt de overtuiging hebben dat de kennis en kunde zich bij de bewoners bevindt. Dan kan er heel veel. Zo wordt er nu door een groepje gewerkt aan een buurtbank, die een alternatief moet bieden voor de banken die momenteel moeilijk geld uitlenen en weinig rente bieden. Het is toch fantastisch dat iemand zich daar in gaat verdiepen? Het is een heel specialistisch iets en toch lukt het. We staan echt op een keerpunt wat dat betreft.”

Van Spijk staat niet alleen. Andere bestuurders en ambtenaren worden regelmatig in positieve zin genoemd als het gaat over het succes van Oost. Zo wordt oud stadsdeelsecretaris Frank van Erkel gezien als sleutelfiguur in het mogelijk maken van het Magneetfestival.

MEEVAART MEEST bIjZoNDERE bUURTHUIS

VAN NEDERLAND

Jeroen van SpijkJeroen van Spijk is stadsdeelbestuurder in Amsterdam Oost en beheert sinds 2010 onder andere de portefeuilles Financiën, Kunst en Cultuur en Bewonersparticipatie.

WIE IS jERoEN VAN SpIjK?

>>

>>

Repair Café in De Meevaart

25

Stadsdeel OostVERTROUWEN IN DE STAD

De buurtbegroting van Stadsdeel Oost is bedoeld om de uitgaven van de gemeenten in de buurten en wijken transparant en vooral ook inzichtelijk te maken. De online tool combineert de financiële gegevens van projecten met de aandachtspunten in wijken. Zo kunnen gebruikers achterhalen in welke buurten er bijvoorbeeld negatief wordt gescoord op het gebied van jeugdwerkeloosheid en welke investeringen en activiteiten het stadsdeel daar tegenover zet.

Verantwoordelijke ambtenaren en bestuurder Jeroen van Spijk lichten desgevraagd toe dat de inzichtelijkheid van de gegevens uiteindelijk instrumenteel is aan een fundamentelere democratische hervorming. Een volgende stap zal zijn om te onderzoeken hoe burgers ook meer sturing kunnen geven aan

de besteding van het budget. Geëxperimenteerd wordt al met zogenaamde bewonersbudgetten die door de inwoners van Oost kunnen worden aangewend om projecten te financieren die zij belangrijk vinden.

Hoe ver de invloed van burgers uiteindelijk zal doorgroeien is nog afwachten, maar sociaal ondernemer Firoez Azarhoosh van de Meevaart ziet wel mogelijkheden. Volgens hem wordt met de buurtbegroting niet alleen inzichtelijk hoeveel het stadsdeel waaraan uitgeeft, maar ook welke effecten dat wel of niet teweeg brengt. “Als buurten ondanks investeringen jarenlang op rood blijven staan, dan wordt er kennelijk niet goed geïnvesteerd. Het wordt dan makkelijker voor ons om alternatieven te ontwikkelen.” Daarmee lijkt de buurtbegroting ook een belangrijke voorwaarde voor andere ideeën te zijn, zoals het uit Engeland afkomstige Community right to challenge, dat burgerinitiatieven het recht geeft om alternatieven voor publieke dienstverlening te ontwikkelen.

bUURTbEgRoTINg STADSDEEL ooST INZICHTELIjKHEID VooR bURgERS, KANSEN VooR SoCIAAL oNDERNEMERS

buurtbegrotingamsterdam.nl

26

Buurtbegroting OostVERTROUWEN IN DE STAD

Eigenlijk hebben we het in Amsterdam al een keer eerder meegemaakt. Vanaf de jaren zeventig manifesteerde zich een nieuwe generatie stedelingen die barstte van de energie maar waarvoor de stad nauwelijks woonruimte had. Tegelijkertijd vertrokken bedrijvigheid en dienstverlening uit de stad waardoor er grote panden leeg kwamen zonder dat er een bestemming voor was. Zo ontstond de kraakbeweging. Ze bezette de leegstaande complexen en ging er met hun ideeën aan de slag. Krakers creëerden imposante vrijruimten met namen die geschiedenis schreven: Grote Keijzer, Handelsblad-gebouw, Wijers, Melkfabriek, Tetterode, Pakhuis Wilhelmina. De stad is daardoor veel onheil bespaard gebleven. Want zonder de kraakbeweging was de Nieuwmarkt compleet van de kaart geveegd en hadden speculanten en projectontwikkelaars stevige winsten geslagen uit deze vitale plekken waardoor ze voor gewone mensen onbereikbaar zouden zijn geworden. In plaats daarvan begon de gemeente de panden langzaam maar zeker te legaliseren en gaf daarmee de energie van deze jonge generatie stedelingen volop ruimte. De stad is er daardoor meer Amsterdam van geworden. Zo’n dertig jaar later doet zich een vergelijkbare situatie voor. Op belangrijke publieke levensterreinen hebben Amsterdammers opnieuw het toekijken. Als het gaat om wonen, zorgen, veiligheid, energie en leefbaarheid zijn ze afhankelijk van grote, complexe organisaties waar ze geen greep op hebben. De publieke zaak is hun ontnomen. Ze zijn ervan vervreemd geraakt in een onteigeningsproces dat gekruid werd door schaalvergrotingsoperaties, bureaucratiseringsprocessen en marktdenken. Steeds meer Amsterdammers doen nu wat de krakers ook deden. Ze nemen het heft in handen. Zzp’ers richten broodfondsen op, ouderen stadsdorpen, buurtbewoners wijkondernemingen. Amsterdammers richten energiecollectieven op, zetten collectieve bouwprojecten op, zoeken elkaar op via internet. Het wemelt van de activiteiten, die er stuk voor stuk op uit zijn dat mensen proberen los te komen van hun afhankelijkheid van starre organisaties waarin ze gereduceerd zijn tot een klantnummer met wachtwoord. Ze kraken de publieke zaak. Dat gaat niet vanzelf. Natuurlijk niet. De nieuwe zeggenschap zal bevochten moeten worden, initiatieven zullen zich moeten bewijzen, hun kracht moeten tonen. De lokale overheid is er immers niet voor niets. De gemeente moet er voor waken dat mensen louter hun eigen belang nastreven, dat er geen mensen worden buitengesloten, dat niet louter de elites profiteren; kortom, dat de publieke zaak goed bediend wordt. Maar zoals daar in de langdurige onderhandelingen over de grote kraakpanden indertijd ingenieuze constructies voor werden gevonden,

zo zal dat ook nu gebeuren. Want wie de energie van Amsterdammers links laat liggen doet de stad tekort.

Jos van der LansCultuurpsycholoog en publicist

KRAAK DE PUBLIEKE ZAAKDoor zo min mogelijk regels met elkaar af te

spreken kan een creatieve ondernemer jaarlijks een braakliggend terrein omtoveren in een inspirerend festival dat volledig crowdsourced is. Een zeer geslaagd experiment waarin de veel genoemde faciliterende overheid concreet wordt.

Net als bij KRUX, een broedplaats voor kunstenaars en creatieve ondernemers op het Cruquius Eiland. Van Spijk: “Voor dit gebied maken we geen nieuw bestemmingsplan meer. Dat is een nieuwe aanpak. We hebben natuurlijk wel spelregels opgesteld, maar daarbinnen kan heel veel. Dat is wat de moderne overheid zou moeten doen. Het is een leerproces, het ene werkt wel, het andere niet. Experimenteren is daarom belangrijk. In Oost hebben we ‘rafelrandjes’, ruimte om te laten gebeuren wat er gebeurt. De vierkante meterprijzen laten het bijvoorbeeld nog toe. Maar als er initiatief is moet je ook meteen kunnen reageren. Daar hebben we budget voor weggelegd. Je moet niet langer de logge bureaucratische overheid blijven, maar je dynamisch opstellen. Oost zit in een goede positie. We hebben niet alleen de ruimte, maar zetten deze ook goed in.” ••

>>

josvdlans.nl

VooR DIT gEbIED MAKEN WE gEEN NIEUW bESTEMMINgS-pLAN MEER

27

VERTROUWEN IN DE STAD COLUMN

MET EEN BIJDRAGE VAN € 20 PER JAARKUNNEN WIJ VOOR JOU PROGRAMMA'S BLIJVEN MAKEN

WWW.DEZWIJGER.NL/VRIEND

STEUN!

dat spreekt

voor zichzelf

Vriend van De Zwijger

De ondernemers Dick Leijen, Job Keja en Michiel van der Eerde willen met hun in 2012 opgerichte onderneming Nu Of Nooit B.V. leegstaande gebouwen op duurzame wijze tijdelijk exploiteren. Restaurant BAUT is het eerste project van het tweetal. BAUT is gevestigd in het oude Paroolgebouw aan de Wibautstraat. Buiten staan zitjes met autobanden, aan de WC-deur hangt kunst van Jeoffrey Wijn. De inrichting is ietwat Spartaans maar gezellig en de gerechten zien eruit als kleine stillevens. BAUT Amsterdam

is als restaurant kortom net even anders, en bovendien tijdelijk. BAUT bestaat immers maar voor twee jaar. ‘Houdbaar tot 31 december 2014’ staat er daarom in hoofdletters op de website. Bij BAUT geen traditionele driegangenmenu’s, maar een hele reeks tussen- en bijgerechten uit alle windstreken waar de bezoeker een menu van kan samenstellen. “We aten onze bordjes helemaal leeg, iets dat niet vaak voorkomt”, schreef Johannes van Dam in Het Parool. De culinair recensent beloonde BAUT daarom met een tien

min. De keuken wordt geleid door chef Michiel van der Eerde, die zijn kennis en ervaring opdeed bij sterrenrestaurants als de Hoefslag, Oudsluis en het Amstel Hotel. Naast restaurant is BAUT ook een platform voor design, vernieuwende kunst en exposities. Onlangs nog hield het restaurant een fotowedstrijd waarin ‘tijdelijkheid’ in de breedste zin van het woord centraal stond. De beste foto’s hangen vanaf 20 september in het restaurant en worden afgedrukt in Het Parool.

bautamsterdam.nl

HoUDbAAR ToT 31 DECEMbER 2014 bAUT AMSTERDAM

29

BAUT AmsterdamTIJDELIJKHEID

MET EEN BIJDRAGE VAN € 20 PER JAARKUNNEN WIJ VOOR JOU PROGRAMMA'S BLIJVEN MAKEN

WWW.DEZWIJGER.NL/VRIEND

STEUN!

dat spreekt

voor zichzelf

Vriend van De Zwijger

••

Bestaande systemen en uitgangspunten, zoals een economie die gebaseerd is op louter en alleen groei, lijken niet meer te werken in de westerse wereld. Er is een paradigmawisseling gaande die ook van invloed is op de ruimtelijke ontwikkelingen in Amsterdam. Wat dat precies betekent voor de aanpak en werkwijzen in onze stad, is nog onduidelijk.

Na de Tweede Wereldoorlog werden economische groei en werkgelegenheid in Nederland mede gerealiseerd door ruimteproductie, vooral door het bouwen van woningen. Oud-collega en stedenbouwkundige/planoloog wijlen Willem Hartman vergeleek de ruimtelijke ontwikkeling van destijds met een militair-industrieel complex. Woningnood, eerst kwantitatief en later kwalitatief van karakter, vormde daarbij de denkbeeldige vijand. In zijn boek De vloeibare stad (2007) beschrijft Hartman de samenvallende belangen van ‘het Rijk’, ‘de Bouw’ en ‘Kapitaalverschaffers’ (RBK-complex) in het naoorlogse Nederland. Om het individu tot ruimteconsumptie aan te zetten werd enorm geïnvesteerd in design, advertising, lifestyle en citymarketing. De omzet voor de bouwindustrie was daarmee decennialang gegarandeerd.

Jurgen Hoogendoorn Ontwikkelingsbedrijf van de Gemeente

Amsterdam en lid van kennisplatformtussentijdinontwikkeling.nl en platform

nederlandwordtanders.nl

VERANDERINg VAN TIjDEN:

VAN SCHAARSTE NAAR oVERVLoED

>>

© Stadsarchief Amsterdam

30

ParadigmawisselingVERANDERING VAN TIJDEN

Tot voor kort waren de financiële, planologische en juridische systemen en de daarbij behorende cultuur van de uitvoerende (overheids-)apparaten en organisaties uitsluitend en volledig toegesneden op ruimteproductie, met name op woningbouw. Voor de koop van een huis werden ruimschoots hypotheken verstrekt door de banken en de hypotheekrente werd in de inkomstenbelasting aftrekbaar gemaakt door de rijksoverheid. Ook voor de realisatie van vastgoed - naast woningen, ook commercieel vastgoed zoals kantoren en winkels - verstrekten banken onbegrensd krediet aan projectontwikkelaars en andere grote partijen.

Van woningnood naar planologische overvloed De financiële en economische crisis heeft sinds 2008 een einde gemaakt aan de ongebreidelde ruimteconsumptie. Daarnaast loopt de consumptie en de vraag naar vastgoed ook structureel terug als gevolg van de vergrijzing en het krimpen van de bevolking de komende decennia, niet alleen in Nederland maar in heel Europa. In Amsterdam loopt de woningproductie volgens voorspellingen de komende jaren terug van 3.500 woningen per jaar naar minder dan 1.000 per jaar. Daarnaast ziet Amsterdam zich door vraaguitval ook geconfronteerd met een situatie van overvloed aan leegstaande gebouwen, grotendeels kantoren, en braakliggende terreinen.

Dat de crisis ook in Amsterdam was toegeslagen, werd duidelijk toen wethouder Maarten van Poelgeest in 2010 een bouwstop afkondigde. Het efficiënte ruimtelijke ontwikkelingsapparaat van de gemeente, dat Van Poelgeest in de Volkskrant van 16 februari 2013 vergeleek met een Leopardtank, kwam piepend en krakend tot stilstand. Op 22 april 2013 kondigde de wethouder het einde aan van grootschalige gebiedsontwikkeling. Een tijdvak van meer dan dertig jaar van ongekende vastgoed- ofwel ruimteproductie is afgesloten.

Beter in plaats van meer; van bezit naar toegangBij het naoorlogse economisch paradigma van noodzakelijke (productie-)groei worden nu internationaal en nationaal steeds meer vraagtekens gezet. In plaats van meer lijkt beter - vooral in termen van people en planet - belangrijker te worden. Het moet anders, vinden ook de bedenkers van de contouren van een circulaire economie: een economisch systeem dat bedoeld is om hergebruik van producten en grondstoffen te maximaliseren en waardevernietiging te minimaliseren. Dit in tegenstelling tot het huidige lineaire systeem, waarin grondstoffen worden omgezet in producten die na verbruik worden vernietigd. Naast bekende economen zoals Herman Wijffels, zijn ook grote bedrijven, zoals Philips, AkzoNobel en DSMgeïnteresseerd in de nieuwe mogelijkheden die de circulaire economie kan bieden.In een economie waarin toegang en delen belangrijker wordt dan bezit, heeft Amsterdam een uitstekende uitgangspositie.

ToEgANg EN DELENWoRDEN

bELANgRIjKER DAN bEZIT

>>

>>

31

WoningproductieVERANDERING VAN TIJDEN

De grond is immers in handen van de samenleving en wordt door de gemeente verhuurd middels erfpacht. Daarnaast heeft Amsterdam in tegenstelling tot andere steden een groot aandeel huurwoningen, namelijk zeventig procent. Het aandeel middeldure huurwoningen zal naar verwachting de komende jaren nog verder stijgen.

Krachtige (netwerk)samenlevingDat we leven in een verandering van tijden blijkt ook uit talrijke lokale initiatieven, collectieven en coöperaties op het gebied van woningbouw, voedsel en energie, die als paddenstoelen uit de grond schieten. Ze worden opgestart door inwoners die zich dankzij internet snel kunnen organiseren en actie ondernemen vanuit een maatschappelijke behoefte en een drang tot onsystematisering. De netwerksamenleving krijgt steeds meer het karakter van een horizontale wortelstructuur met een aanzienlijke weer- en wendbaarheid. Dit is zeker zichtbaar in Amsterdam met een groot aandeel jonge goed opgeleide inwoners.

Inwoners die kracht, kennis, competenties en zin hebben om niet bij de pakken (van de crisis) neer te gaan zitten en zich collectief inzetten voor een heel scala aan onderwerpen, waaronder gebiedsontwikkeling. In de klassieke stadsontwikkeling, de blauwdrukplanning, negeren we tot nu toe dit toenemende maatschappelijk vermogen.

Noodzaak andere overheidssturingBestuurskundige Geert Teisman heeft zich uitgebreid gebogen over de rol van de overheid in complexe samenlevingen en verklaart het top-down lineaire blauwdrukdenken en het maakbaarheidsdenken failliet. Teisman stelt onder andere in zijn boek Publiek management op de grens van chaos en orde dat we in de vorige eeuw een overheid hebben gecreëerd die uitgaat van bureaucratische systemen, die niet kan omgaan met een organisch georganiseerde (netwerk-) samenleving. De overheid probeert door wet- en regelgeving antwoorden te formuleren maar voegt daarmee in feite steeds meer chaos toe.

Gemeente Amsterdam heeft de braakliggende

terreinen in de eigen stad in 2011 op een kaart

gezet. De kaart ontwikkelt zich inmiddels steeds

meer tot een kaart van de Metropoolregio.

>>

maps.amsterdam.nl

32

VERANDERING VAN TIJDEN Lokale initiatieven

>>

Hierdoor is een kloof ontstaan tussen de huidige wensen, vragen en verlangens in de samenleving en het ambtelijk apparaat.

Ook andere deskundigen, zoals Jos van der Lans en Hans Bouttelier, en organisaties als de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid, hameren op de noodzaak tot andere manieren van overheidssturing - meer vanuit de burger en minder vanuit een systeem - en gebruiken termen als improvisatie, loslaten, vertrouwen, en verbinden. Socioloog Frans Soeterbroek bijvoorbeeld geeft aan de hand van metaforen als “dansen door de schalen” en “sturen met lichtheid” praktische handvatten als het gaat om effectief zijn in de wereld van taaie systemen, drukdoenerij en ingewikkelde bestuurlijke en ambtelijke spelletjes. De legitimiteit van overheidshandelen moet opnieuw herwonnen worden, ook in Amsterdam.

Nieuwe generaties, nieuwe competentiesNa de Amsterdamse bouwstop in 2010 werd ook de buitenwereld wakker en zich bewust van de gevolgen van de economische crisis, waaronder het groeiend aantal braakliggende terreinen. Onder de noemer Manifest Leegtevol (inmiddels op LinkedIn bekend als Ondertussen) stortte een verbond van dertig jonge ruimtelijk betrokken slimmeriken zich op het verzinnen van oplossingen voor de braakliggende terreinen in Amsterdam en Zaanstad. Goede creatieve ideeën te over, maar een overzicht van braakliggende terreinen ontbrak. Ze lieten het er niet bij zitten en

een aantal van hen startte onder de naam Temparchitecture zelf een inventarisatie van braakliggende terreinen via Google Maps en Google Streetview. Door deze acties voelde de Gemeente Amsterdam zich genoodzaakt om zelf een online kaart met braakliggende terreinen te publiceren. Deze kaart was in eerste instantie incompleet en gebaseerd op enigszins verouderde gegevens. Door dit duidelijk kenbaar te maken ontstond een proces waarin de gemeente de interactieve kaart al doende repareerde. Deze internetkaart was mede dankzij het gebruik van Twitter zeer succesvol en leverde meer dan tienduizend unieke bezoekers op en honderd initiatieven. In ambtelijk Nederland wordt deze aanpak als een unicum beschouwd.

Adviezen aan de gemeenteDe beschreven en deels digitale confrontatie met de deskundige en energieke buitenwereld was voor het Ontwikkelingsbedrijf Gemeente Amsterdam (OGA) reden om offline het gesprek aan te gaan met die buitenwereld. In juni 2012 vond aan de Karspeldreef 8 in Amstel III op een lege kantoorverdieping een bijeenkomst plaats met dertig ruimtelijke professionals, van architecten en stedenbouwers tot krakers en stratendokters. Deze nieuwe en andere generatie ruimtelijke professionals ging met elkaar en met ambtenaren uit het sociale en ruimtelijk domein in gesprek aan de hand van de volgende vragen: Wat is nodig om de stad te blijven ontwikkelen? Wat verwachten jullie van de gemeente? Wat zijn belemmeringen voor jou? Wat inspireert je? Wat zou anders moeten?

LoKALE INITIATIEVENSCHIETEN ALSpADDESToELENUIT DE gRoND

>>

>>

33

VERANDERING VAN TIJDEN Gesprek met de buitenwereld

De intensieve en indringende Karspelpr8tig-bijeenkomst leverde de volgende tips aan de gemeente op:• stopmetgrootschalige(zandbak) stedenbouw / klein(schalig) is het nieuwe groot(schalig) • hebvertrouwen/regel experimenteerruimte, free zones / smoor initiatieven niet in de kiem op basis van gelijkheidsbeginsel / zorg voor flexibiliteit in regelgeving • weeseenlerendeoverheid• kominactie,doe!

Kort na de Karspelpr8ig-bijeenkomst is in juli 2012 vanuit de Club van 100, een initiatief van Pakhuis de Zwijger, een maatschappelijk manifest aangeboden aan de Gemeente Amsterdam. Dit manifest Voor Amsterdam is gerealiseerd ter gelegenheid van het vijfjarig bestaan van Pakhuis de Zwijger en is het resultaat van twintig tafelgesprekken in 2012 met steeds vijf inspirerende en ondernemende denkers en doeners die de stad Amsterdam een warm hart toedragen. Onderwerp van gesprek was de vraag: Wat moet er, gezien de huidige economische en maatschappelijke ontwikkelingen, de komende vijf jaar in Amsterdam gebeuren? Ook in het manifest werd gevraagd om een andere aanpak van de gemeentelijke overheid.

Vanuit de gemeente: BuitensteBinnenBinnen het Amsterdamse bestuur en apparaat wordt de noodzaak voor andere manieren van werken de afgelopen jaren steeds meer onderkend. Vanuit de wens van wethouder Van Poelgeest en portefeuillehouder De Vries van Stadsdeel Zuid om tot een andere ambtelijke cultuur te komen, maakten DRO en OGA in het najaar van 2012 een ronde langs stadsdelen en langs alle onderdelen uit het ruimtelijk domein om die andere manieren van werken op te halen. Met als kapstok de tien ontwerpopgaven uit het manifest Voor Amsterdam en de uitkomsten van Karspelpr8ig. De oogst van BuitensteBinnen was buitengewoon groot: maar liefst 37 andere manieren van werken zijn aangedragen.

Een belangrijke conclusie is dat andere en innovatieve manieren van werken vooral dichtbij de praktijk en werkelijkheid liggen.

Mooie voorbeelden zijn:• Hetleggenvandeverantwoordelijkheidvoorhetvoldoenaanbouwvoorschriften bij marktpartijen zelf in plaats van bij Bouw- en woningtoezicht (Stadsdeel Oost).• DeInitiatievenbox(StadsdeelNieuw-West)waarbijinitiatiefnemersopkortetermijn uitsluitsel krijgen over hun initiatief en, indien kansrijk, het initiatief snel door procedures wordt geleid (bijvoorbeeld met regelluwe zones).• Dinerspensantgeorganiseerddoor,enonderregievandeTolhuistuin(Noordwaarts) waarbij interactie wordt gecreëerd tussen private betrokkenen in gebied en wijk en waar waardecreatie kan plaatsvinden; van stakeholder naar shareholder.• Eensloopcomplex(Heesterveld)opnieuwvanwaardevoorzien,doorkunstenaars en studenten.• Aanvullenderolvanmarktpartijenbijhetoponorthodoxewijzeverkortenvan doorlooptijden bij de realisatie van zevenhonderd tijdelijke studenteneenheden (Projectbureau Vernieuwing Bijlmermeer).

>>

>>

34

BuitensteBinnenVERANDERING VAN TIJDEN

1. Leer in de stad. Creëer hybride leeromgevingen waarin wordt samengewerkt met vele partijen in de stad.

2. Vertel de verhalen. Creëer meer en verschillende podia waarin de persoonlijke verhalen uit de stad worden verteld.

3. Durf te kiezen. Maak de overheid toegankelijk voor iedereen en zorg dat de bureaucratie het probleem van de gemeente wordt.

4. Laat wijken bloeien. Durf wijken in hun kracht te zetten en juist vanuit hun eigenheid zichtbaar te maken.

5. Houd waarde in de stad. Breng het metabolisme van de stad in kaart en buig waardenstromen om.

6. Gebruik de tussentijd. Ontwikkel mechanismen waardoor belangen worden verbonden.

7. Leef met de natuur. Maak van de natuur in de stad een speerpunt in beslissingen over de publieke ruimte.

8. Verbind met buiten. Verbind Amsterdam met andere steden en breng uitwisseling tot stand.

9. Zoek de gemeenschap. Ga in het ontwerpen van de stad en haar voorzieningen uit van empathie en inclusiviteit.

10. Laat controle los. Stel regelluwe zones in waar nieuwe initiatieven de ruimte krijgen om te experimenteren en iets op te bouwen.

PakhUIS de zwIjGer:manIfeST VOOr amSTerdam TIen OnTwerP OPGaVen

Opvallend is dat in BuitensteBinnen de opgaves ‘Laat de controle los’, ‘Durf te kiezen’ en ‘Gebruik de tussentijd’ uit het manifest Voor Amsterdam het meest werden genoemd. Er is blijkbaar een kleine ambtelijke voorhoede ontstaan die wijst op de noodzaak van een andere wijze van besturen.

Niet morgen maar vandaagZowel binnen de overheid als in de samenleving wordt gevraagd om een andere overheid. Deze vraag leeft ook in de ruimtelijke sector. Samenvattend komt die vraag neer op minder regels, minder beleid, minder visies, minder plannen en meer vrijheid, meer eigen verantwoordelijkheid, meer zeggen- en eigenaarschap, meer ruimte voor experimenten en tijdelijkheid, meer maatwerk.

Dit vraagt om een volstrekt andere wijze van besturen. Een andere manier waarover nog slecht sporadisch wordt nagedacht terwijl de samenleving en een klein aantal ‘guerilla-ambtenaren’ al andere wegen inslaan. Om de maatschappelijke legitimiteit te behouden, of niet te verliezen, moet de zoektocht naar hoe we als gemeente de omgangsvormen met de samenleving opnieuw gaan vormgeven, snel worden opgepakt. Niet morgen maar vandaag, want de vraag is niet van gisteren.

MAAK gEbRUIK VAN DE TUSSENTIjD

>>

••

35

VERANDERING VAN TIJDEN MANIFEST VOOR AMSTERDAM

MAAKSTAD AMSTERDAM VAN CHAMpAgNEgLAS ToT bEENpRoTHESES EN EEN 3D-pRINTED gRACHTENpAND

In de tuin van een oud kantoorpand in Amsterdam-Noord staat een glimmende kubus van metaal. Het bouwwerk meet ongeveer drie bij drie meter en is een meter of zes hoog. Wie niet beter weet zou denken dat er een minimalistisch kunstwerk aan de weg is geplaatst. Maar dit opvallende bouwwerk is niets minder dan een toekomstverkenning van de architectuur, verzekert architect Hans Vermeulen van DUS architects. In de metalen kubus bevindt zich ’s werelds grootste verplaatsbare 3D-printer. Met deze zelf ontwikkelde Kamermaker wil DUS architects, dat is gehuisvest in het naastgelegen kantoorpand, experimenteren in het toepassen van deze nieuwe digitale productiemethode in het bouw- en ontwerpproces.

SAMENWERKINg gENEREERTMATERIAALINNoVATIE EN NIEUWE SCRIpTS gEbIEDSoNTWIKKELINg

36

Het principe van de Kamermaker is simpel: in het metalen huis staat een 3D-printer van ongeveer twee bij twee bij drieënhalve meter. Deze geavanceerde machine kan kant-en-klare vormen uitprinten – precies als een inktprinter een Word-document uitprint. Met reguliere 3D-printers kan tegenwoordig een scala aan producten worden vervaardigd, uiteenlopend van bloemenvazen en asbakken tot meubels en beenprotheses. De Kamermaker gaat een revolutionaire stap verder en zal één-op-één architectuur printen. In Amsterdam-Noord – zo ongeveer in de achtertuin van DUS architects – wordt dit najaar begonnen met het printen van een eigentijds Grachtenpand. ©

DU

S ar

chite

cts

37

>>

Jeroen Juntefreelance journalist voor o.a. de

Volkskrant, Eigen Huis & Interieur en internationale designbladen zoals

FRAME Magazine en auteur van ‘Dit is Design’ (najaar 2013).

Een nieuwe GrachtengordelInmiddels staat in de Kamermaker een gewervelde pilaar van ongeveer twee meter hoogte, een hoekelement van wat ’s werelds eerste geprinte huis moet worden. Deze losse modules worden in een nieuw soort constructie geschakeld tot één bouwwerk. “Het 3D-printen stelt mensen in staat om een huis te bouwen volgens hun individuele wensen.” Daarnaast kan deze geprinte architectuur een impuls leveren aan de in het slop geraakte stedenbouw. “Als mensen zelf hun huizen printen, is een meer flexibele gebiedsontwikkeling noodzakelijk, waarbij particulieren een bouwkavel kopen. Zo is vierhonderd jaar geleden ook de Grachtengordel ontwikkeld. De aanleg van deze stadsuitbreiding werd gefinancierd met de verkoop van losse bouwkavels.”

Geprinte huizen als het Grachtenpand van DUS architects kan in theorie worden toegepast als tijdelijke bebouwing. “Het is relatief eenvoudig en snel om gebouwen te printen. Het materiaal kan vervolgens worden verkruimeld en worden hergebruikt.” Daarbij kan de Kamermaker ook leegstand tegengaan door zijn naam letterlijk eer aan te doen: het bouwen van losse ruimtes. Vermeulen sluit ook niet uit dat de Kamermaker aanvankelijk zal worden gebruikt in combinatie met bestaande bouwtechnieken. “Met de Kamermaker is het printen van complexe mallen voor gietbeton namelijk een fluitje van een cent.”

Het lijkt nu nog sciencefiction, maar sinds de lancering van de Kamermaker dit voorjaar loopt het storm bij DUS architects. Inmiddels wordt nauw samengewerkt met bouwbedrijf Heijmans voor het ontwikkelen van een bouwmethode, met het Duitse chemieconcern Henkel voor materiaalinnovatie en met beheers- en ontwikkelingsmaatschappij Amvest voor het uitdenken van een nieuw script voor gebiedsontwikkeling. “Allemaal serieuze partners, waardoor de Kamermaker van een concept is uitgegroeid tot een realistisch project. Wie weet verrijst er hier in Noord wel een nieuwe Grachtengordel.”

Prototyping 3D-printed Grachtenpand © DUS architects

>>

38

GrachtenpandMAAKSTAD AMSTERDAM

Downloadable designHet grachtenpand van DUS architects is niet de enige manier waarop nieuwe digitale productiemethodes – lees: de 3D-printer – de toekomst van Amsterdam beïnvloeden. Dankzij deze personal fabrication kan de consument zonder tussenkomst van de industrie zelf producten vervaardigen. Deze prosumer – een samenvoeging van consumer en producer – kan producten exact afstemmen op zijn individuele wensen. Ter illustratie: iemand met extreem grote handen kan dankzij open design heel eenvoudig zelf handschoenen in maat XXXL produceren. “Het ideale product is binnen handbereik, en we hoeven er zelfs de deur niet meer voor uit”, zegt Alex Schaub, managing director van het Fablab, een van de pioniers van deze ontwikkeling.

“Fablab is een afkorting van fabrication laboratortium”, legt Schaub uit. “In deze werkplaats staat diverse digitale apparatuur, zoals 3D-printers, lasersnijders en computergestuurde freesmachines. Hiervan mag iedereen kosteloos gebruik maken. Voorwaarde is dat exact wordt vastgelegd hoe dit product wordt vervaardigd. Zo bouwen we een enorme open source database op over hoe je zelfontworpen producten eenvoudig kunt maken.” Wereldwijd zijn er tientallen Fablabs die met een enorme database met elkaar zijn verbonden. In het Fablab in het Waaggebouw op de Nieuwmarkt staan diverse beeldschermen met live beelden uit buitenlandse Fablabs. “Als we bijvoorbeeld niet weten of een materiaal geschikt is om te snijden met een laser, dan kunnen we dat eenvoudig vragen aan Barcelona of Boston.”

Inmiddels zijn er diverse internetplatforms met downloadable design, zoals Instructables.com. Ook zijn er inmiddels websites waar de prosumer zijn zelfgemaakte producten te koop kan aanbieden, zoals Etsy.com. Schaub: “Er ontstaat een nieuw soort ondernemer in Amsterdam, wat een belangrijke impuls voor de stad kan betekenen.” Daarbij draagt personal fabrication bij tot een meer duurzame economie. “Ga maar na hoeveel energie dat bespaart in transport van grondstoffen en distributie. Ook zal er een einde komen aan overproductie. Er zullen geen bedrijven meer zijn die in bulk produceren om de investeringen in mallen en machines terug te verdienen.”

Maar ook de traditionele industrie kan profiteren van individuele productie. “Een producent van kinderwagens kan de ontwerptekening van wieltjes of het veersysteem op internet zetten. Als dat onderdeel kapot gaat, kan de consument gewoon de ontwerptekening downloaden en het wieltje of veersysteem uitprinten. De producent kan voor deze service eenmalig de aankoopprijs verhogen en hoeft niet meer een intensief systeem van distributie en verkoop van losse onderdelen te onderhouden, wat zijn bedrijf efficiënter en dus winstgevender maakt. En niet te vergeten: duurzamer!”

Prototyping 3D-printed Grachtenpand© DUS architects

39

FablabMAAKSTAD AMSTERDAM

>>

Naaimachines en lasapparatenMaar de mogelijkheden van digitale fabricage zijn vooralsnog beperkt. Natuurlijke materialen als hout en rubber zijn ongeschikt als printmateriaal. De producten die met een consumentenprinter kunnen worden vervaardigd zijn veelal niet groter dan een schoenendoos. Een tafel van drie meter bijvoorbeeld moet nog met de hand worden vervaardigd. Deze zomer opende in een oude scheepshal in Amsterdam-Noord de werkplaats iFabrica. “Het verschil met Fablab is dat iFabrica ook beschikt over traditionele machines als een lasapparaten, schaafmachines en naaimachines”, legt initiatiefnemer Maarten Twigt uit. “We hebben een textielatelier met naaimachines. Op de metaalafdeling staan lasapparaten maar ook een plasmacutter die door 2 cm dik staal snijdt. De houtwerkplaats beschikt over zowel ouderwetse zaagmachines als een computergestuurde freesmachine. Natuurlijk hebben we ook een complete vloer met 3D-printers.”

Alle machines in iFabrica zijn gekocht op veilingen. De ruimte is ingericht met afgedankte zeecontainers. Ook veel materialen die de leden gebruiken zijn hergebruikt, weet Twigt. “Burgers die zelf produceren met gerecycled materiaal – of dat nou het inrichten van je eigen keuken is of het maken van een champagneglas – leidt tot een herijking van bestaande economische structuren. Een zelfgemaakte lamp is tegenwoordig al cooler dan een gelikte designlamp.” Deze

herwaardering van het ambacht werd voorspeld door de Britse socioloog Richard Sennett in zijn invloedrijke boek The Craftsman. Volgens Sennett is het maken van dingen een diepgewortelde drang van de mens. Vanaf de eerste grotschilderingen tot het 3D-printen van zelfontworpen vazen – het is een zinvolle manier van zelfontplooiingen.

Vooral in de huidige wereld die steeds vluchtiger en complexer wordt kan het aloude ambacht een manier zijn om greep te houden op de wereld door je eigen leven zoveel mogelijk zelf vorm te geven. Maar onderschat ook niet de economische waarde van het aloude vakmanschap, benadrukt Twigt. “Met iFabrica zoeken we nadrukkelijk samenwerking met de ROC’s in Amsterdam. We moeten oppassen dat we niet vergeten hoe producten worden gemaakt. Een stabiele economie is niet afhankelijk van import van goederen.”

KamerMaker van DUS architects, Tolhuistuin in Amsterdam-Noord © Matas Šlupšinskas

40

iFabricaMAAKSTAD AMSTERDAM

>>

>>

Laagdrempeligheid is daarom het uitgangspunt van iFabrica, dat mikt op zowel hobbyisten en Rietveld-studenten maar ook professionele vakmensen als decormakers of scheepsbouwers.“Niet iedereen is al toe aan digitale ontwerptekeningen uitprinten op een 3D-printer”,aldus Twigt.

Om de leek wegwijs te maken met de hightech apparatuur organiseert iFabrica workshops. Om de bekendheid te vergroten werd begin september het Maker Festival georganiseerd. Na aanschaf van een abonnement van 10 dagen (€ 440,- incl. BTW) tot een jaar (€ 1440,- incl. BTW) staat de werkplaats in Amsterdam zeven dagen per week tot je beschikking op basis van een fair use policy – oftewel: “de hele dag één machine bezet houden mag niet”.

Toenemend wantrouwenAls voorschot op een nieuwe maakindustrie in Amsterdam heeft cultureel platform De Waag deze zomer het Makers Guild opgericht. Dit initiatief wil traditioneel vakmanschap verbinden met innovatieve productiemethodes als digitale fabricage en ook met biotechnologie. Naast het Fablab bestaat het Makers Guild uit het Open Wetlab, een laboratorium waar amateurs en professionals onderzoek kunnen doen op het gebied van life sciences en biotechnologie. Denk hierbij aan de manier waarop vernieuwende toepassingen uit de biotechnologie, farmaceutische industrie en de agrarische sector hun weg vinden naar de consument. “De industrialisatie heeft de Westerse economieën aan de rand van de afgrond gebracht, omdat slechts enkele grote marktspelers de dienst uitmaken. Met het Makers Guild willen we hier een tegenwicht aan bieden”, zegt Schaub. “Amsterdam moet weer een maakstad worden, zoals het eeuwenlang is geweest. Maar nu ligt het initiatief bij het individu.”

Naast idealisme (duurzaamheid), economische pragmatisme (goedkoper) en de revival van het ambacht (zelfontplooiing) wordt de zelfredzaamheid van burgers ook gevoed door een toenemend wantrouwen jegens de overheid, financiële instellingen en multinationals. “Mensen hebben een toenemend gevoel dat ze geen invloed kunnen uitoefenen op grote maatschappelijke vraagstukken als de kredietcrisis of het milieu”, beaamt architect Vermeulen. Daarom nemen ze steeds meer het heft in eigen handen met het maken van eigen producten maar ook met bijvoorbeeld stadslandbouw.”

Met partners van DUS architects startte Vermeulen het project Amsterdam Energie, een alternatieve energiemaatschappij waarbij individuele consumenten een coöperatie vormen en energie kopen. “Het voordeel is dat volledig transparant is waar de stroom vandaan komt en hoe duurzamer het is. De stroom is duurzaam en lokaal opgewekt met windmolens of biomassa. Op ledenvergaderingen kunnen de deelnemers zelfs meebeslissen over hoe de winst wordt besteed. Individuele inwoners krijgen zo steeds meer invloed op de toekomst van Amsterdam als makende stad. Wie weet maken ze hun eigen producten, verbouwen hun eigen groente, printen hun eigen huis op hun eigen stukje grond en zorgen ze zelfs voor hun eigen energie.”

© Remko Siemerink

© Eddo Hartmann

dusarchitects.com fablab.waag.org ifabrica.nl

Kijk voor de dichtstbijzijnde plek bij jou in de buurt: 3dhubs.com

Hans Vermeulen richtte in 2004 samen met zijn collega’s Hedwig Heinsman (l) en Martine de Wit architectenbureau DUS op. DUS Architects onderscheidt zich met ‘public architecture’ en een sociale invalshoek..

WIE IS HANS VERMEULEN?

41

Makers GuildMAAKSTAD AMSTERDAM

>>

••

VIER VRoUWEN DIE VooR VERANDERINg STAAN

42

VIER VROUWEN

ADELHEID RooSEN

Ontmoeting is een belangrijke pijler in het werk van Adelheid Roosen, de flamboyante theatermaker die met haar voorstellingen de culturele elite in contact brengt met het Nederland dat ze niet kent. In de succesvolle voorstelling WijkSafari, vorig jaar gemaakt en gespeeld in Slotermeer, gaat de kijker op bezoek bij bewoners. “De verbinding die wij met elkaar zouden krijgen als we elkaar echt zouden zien, zou veel opleveren.”

Vijftien jaar geleden begon ze vanuit de Balie draden te spinnen door de stad. “Dat was het enige café waar alle soorten mensen kwamen.” Ze ging koffie drinken met andere klanten. Vroeg of ze met hen mee naar huis mocht fietsen. Of ze binnen mocht kijken. Zo leerde ze een andere kant van de stad kennen. Roosen maakte de Gesluierde Monologen, waarin moslima’s een stem kregen. Daaruit ontstond ook De Tafel van Zina, een cateringbedrijf dat gerund wordt door islamitische vrouwen die slecht Nederlands spreken. “We hebben die tak van ons bedrijf Zina opgericht uit een soort woede. Die vrouwen kunnen wèl wat.”

“Uit creatieve woede, dat heb ik vaak. De wereld draait zoals ‘ie draait, of je gaat er iets aan doen.” Roosen verwijst naar Ghandi, die zei: ‘maak elke dag de wereld zoals jij hem zou willen zien’. ” Je mede verantwoordelijk voelen voor alles op die wereld lijkt zwaar, maar geeft als je handelt een enorme vrijheid.”

femaleeconomy.nl

43

“Tegenwind doet wat met me.” En tegenwind heeft ze gehad. In 2003 startte Stanja van Mierlo strandtent Blijburg op IJburg. Een tijdelijke plek. Blijburg was meteen een succes, voor de IJburgpioniers, voor de hippies uit de stad. Maar een nieuwe locatie voor Blijburg moest ze elke keer weer bevechten. “Dat je je moet bewijzen, dat je zelf land moet maken, dat geeft ook energie.”

De politiek mag wat haar betreft nog meer zijn best doen de ‘zachte plekken’ in de stad, waar het draait om vrijheid, creativiteit en ontmoeting, te beschermen. “Een hele zomer handhavers over de vloer die vertellen wat wel en niet mag, dat draagt niet bij aan de creativiteit en je zin om dingen voor elkaar te krijgen.”

Toen ze zeventien was droomde ze al van een stadsstrand aan de rand van Amsterdam. Een lieve, warme plek voor alle lagen van de bevolking. Met een vuurplaats waar mensen samen naar de sterren kijken en gesprekken voeren die er toe doen. Die plek heeft ze gemaakt, en die plek blijft er nu zeker nog tien, misschien wel dertig jaar. “Nu ben ik vooral een onderneming aan het runnen, hard aan het werk. Maar soms komen de droom en de realiteit even dichtbij elkaar, en dan ben ik gelukkig.”

© Joep Kroes

STANjA VAN MIERLo

blijburg.nl

44

VIER VROUWEN

fLooR ZIEgLER

met kunstenaars die in ruil voor creativiteit voor de gemeenschap tegen gereduceerd bedrag in de straat wonen en/of werken. “We komen uit een tijd waarin het individu en maakbaarheid de belangrijkste waarden waren. Nu beseffen we: alleen is ook heel eenzaam. Samenwerken geeft rijkdom aan het individu. Je gaat je juist ontwikkelen als je het gemeenschappelijke belang boven je eigen ego stelt.”

Met een vastgesteld plan werkt ze niet. Ziegler speelt juist in op wat mensen haar aandragen. Ze stimuleert het talent en creativiteit in mensen waardoor ze tot bloei komen en zich in zetten voor hun leefomgeving. “Ik zie mogelijkheden in iedereen.”

Mensen hebben de natuurlijke behoefte om ergens bij te willen horen. Hoe meer verbinding hoe beter, zegt Floor Ziegler. “Ik heb dat al vaak gezien: mensen worden gelukkiger als ze zich onderdeel voelen van een netwerk. In een netwerk voel je duidelijker je rol.”

Ziegler boekte succes met haar Noorderparkkamer, een paviljoen in het park in Noord waar ze oude Noorderlingen, hang jongeren, de nieuwe Noorderlingen en alcoholisten met elkaar verbond. Ze wist van het stille park een levendige plek te maken waar iedereen zich welkom voelt, en allerlei mensen nu projecten organiseren en ondernemingen starten. Van daaruit ontstonden ook de Broedstraten in Noord,

© Joep Kroes noorderparkkamer.nl

45

VIER VROUWEN

HANDAN AYDIN

Ga er maar aan staan. Tienduizend vierkante meter verhuren in Zuidoost, in crisistijd. In een pand dat ook nog eens een maatschappelijke functie vervult. Directeur Handan Aydin (1971) doet het. En sinds ze een nieuwe middelbare school heeft verleid intrek te nemen in het pand bij Ganzenhoef, kan ze weer werken aan een ander doel: de organisaties in het pand laten samenwerken. Van Het Cultureel Educatief Centrum Zuidoost (CEC) een plek maken waar geleerd, gewerkt en gemaakt wordt.

Onder het label ‘I am you’ wil Aydin steeds meer programma’s organiseren in het CEC. Exposities, debatavonden, filmvertoningen met discussie na. Af en toe maakt ze er ook radioprogramma’s bij het station dat in het CEC zit. “Mijn motto is om nergens bang voor te zijn. Kansen te zien en te nemen als ze voorbij komen” Ze wil mensen inspireren om alles uit zichzelf te halen. “Ik zie hier jongeren die vinden dat ze het minder hebben of minder kansen hebben gehad. Ze zitten gevangen in zichzelf. Want je kunt zo fantastisch zijn als je jezelf voorstelt. Dat wil ik meegeven.”

© Philip Bakker

ceczo.nl

46

VIER VROUWEN

Schaarste kan mensen tot ongekende creatieve hoogtes brengen. Ik zal nooit vergeten hoe een perfect gezond buurmeisje zich opmaakte om in haar nachtjapon, een slipper aan één voet (de andere bloot) en een ongewassen peuter op de arm naar het toenmalige GAK te gaan om te bewijzen dat ze wel degelijk ongeschikt was om te werken. Regels, we gruwen van de mensen die ze misbruiken en houden ons er angstvallig aan vast. Tijdens het werken aan de WijkSafari van Zina in Nieuw-West werd ik geadopteerd door bewoners die zich met weinig staande probeerden te houden. Havva had een alcoholistische man, veel stress, werkte in een winkel maar hield dat niet vol vanwege twee kapotte knieën. Ze wilde graag werken, het betekende meer geld en meer vrijheid. Een bakker was bereid haar ‘icli kofte’ (kofte gemaakt van linzen met een vulling van gehakt) gratis te verkopen in zijn winkel. Ook kookte ze af en toe voor feesten en partijen. Ze deed dat ‘s nachts als iedereen sliep en het huis aan kant was. Ze was al blij als de onkosten eruit waren, want of ze nu voor de tv aan het haken was of druivenbladeren vulde, het was hetzelfde. Ik heb vele vrouwen gezien met vaak problematische huwelijken die kleren maakten, kookten of haakten voor wat extra centen. Lokale winkeliers waren bereid hun winkel open te stellen. Dit alles gebeurde op basis van vertrouwen en gemeenschapsgevoel. De vrouwen vormden voor de winkeliers geen bedreiging, die op hun beurt weer het gevoel hadden een gezin te helpen. Een eigen bedrijf beginnen kan Havva niet: het ontbreekt haar aan scholing, taal en een goede gezondheid vanwege complexe gezinsproblematiek. Helaas is ze gedoemd tot clandestien werk, want ze heeft een uitkering en mag geen cent bijverdienen, terwijl ze in realiteit zorgt dat haar gezin uit grote problemen blijft waardoor ze de gemeenschap veel minder geld kost. Een micro-krediet door de stad Amsterdam, in de vorm van het behoud van bijverdiensten voor mensen met een uitkering zou een mooie stap zijn. Een stad die de eigen burgers bemoedigt hun talenten en levensdrift aan te boren is een stad die haar burgers en zichzelf begrijpt ten allen tijde, niet enkel tijdens een crisis. Voor een gemeente zijn gehoorzame burgers misschien een geruststellend idee. Maar de toekomst van een stad wordt gemaakt door mensen die weten dat arbeid loont.

CREATIEf IN WEST

Nazmiye OralSchrijver / Acteur, Zina Platform

zinaplatform.nl

47

COLUMN

0480 Waternet adv Nieuw Amsterdam 205x133mm_fontsoutline.indd 1 20-08-13 17:52

INTEGRATED WATER SOLUTIONS FOR A GREEN ECONOMY

IWW CONFERENCE05 - 06 NOVEMBER 2013*

REGISTRATION NOW OPEN: www.internationalwaterweek.comThe International Water Week Amsterdam invites participants to register for the event.

JOIN THE DEBATE WITH 25.000 INTERNATIONAL WATER PROFESSIONALS! The International Water Week Amsterdam offers you a unique combination of events, expertise and solutions: Conference Integrated Water Solutions for a Green Economy – Aquatech Amsterdam – Industrial Leaders Forum – Utility Leaders Conference – Young Professionals Programme – Social Events – Excursions in the Dutch Water Valley

www.internationalwaterweek.com

*The IWW conference is part of the International Water Week Amsterdam 4 - 8 November 2013

“Wereldwijd is sprake van een golf aan lokale initiatieven en experimenten om onze leefomgeving socialer en groener te maken. Ook Amsterdam kent

tientallen van dergelijke initiatieven. Ze maken deel uit van een nieuwe mentaliteit en een nieuwe

levensstijl die ecologische duurzaamheid koppelt aan kwaliteiten als verbinden, lokaliteit en menselijke

maat. Er is sprake van een cultuuromslag naar een nieuw tijdperk die we de naam sustainisme hebben

gegeven. We bekijken de wereld door een nieuwe ‘lens’: gezamenlijk kunnen we ontwerpen voor een wereld die socialer en tegelijkertijd duurzamer is.”

SUSTAINIST DESIgN DE STAD oNTWERpEN

ALS LEVEND WEb

Aan het woord is Michiel Schwarz, co-auteur van het cultureel manifest Sustainism is the New Modernism. Samen met ontwerper Joost Elffers lanceerde hij een paar jaar geleden het idee van sustainisme als een nieuw cultuurtijdperk, na het modernisme en postmodernisme. Sustainisme staat voor een levensstijl en een perspectief waarbij nieuwe sociale waarden als verbondenheid, openheid en menselijke maat net zo belangrijk zijn als ecologische duurzaamheid. De 21e-eeuwse mens leeft in een web van netwerken, waarbinnen we op allerlei niveaus met elkaar verbonden zijn. Die verbondenheid vormt de schakel van het sustainisme als maatschappelijke beweging. Dat zie je lokaal, in je buurt waar alles samenkomt. Tegelijkertijd sta je altijd in verbinding met gelijkgestemden op andere plekken in de stad, maar ook in de wereld. De verschuivende focus van ‘ik’ naar ‘wij’ resulteert ook in een andere opvatting over bezit. Het nieuwe bezit is de mogelijkheid hebben om te kunnen delen. Delen is naast lokaliteit, verbondenheid en proportionaliteit één van de vier de kernwaarden van de nieuwe, sustainist levensstijl.

SAMEN VoRMgEVERS VAN DE NIEUWE WERELD

© Creative Commons, Joost Elffers

Leonoor BergenProgrammamaker Pakhuis de Zwijger

49

Cultuuromslag

>>

SUSTAINIST DESIGN

bRoED STRATEN

In de dit jaar verschenen Sustainist Design Guide presenteren Michiel Schwarz van Sustainism Lab en social designer Diana Krabbendam van netwerkorganisatie The Beach een nieuwe vorm van maatschappelijk duurzaam ontwerpen: sustainist design. Maatschappelijke waarden van het sustainisme als delen, lokaliteit, verbondenheid en proportionaliteit worden daarbij ontwerpcriteria. Die criteria vormen de uitgangspunten van de vormgeving van de stad en onze leefomgeving. In het modernistische tijdperk was de ontwerper dienstbaar aan de vraag van opdrachtgevers. In het tijdperk van het sustainisme ontwerpt de ontwerper niet voor, maar ín de maatschappij. Het begrip ontwerper betreft dan iedereen die zich geroepen voelt om zijn leefomgeving vorm te geven, of hij nu ontwerper van beroep is of niet. De burger, de stadsbewoner, de consument en de gebruiker worden samen vormgevers van de nieuwe wereld.

Wat zie je als je door de lens van het ‘sustainist ontwerpen’ naar Amsterdam kijkt? Krabbendam: “Er zijn tientallen sustainist initiatieven in de stad. Maar er wordt nog weinig samengewerkt tussen de verschillende groepen en de domeinen waarbinnen zij opereren. Dat is wel nodig, omdat alle systemen en processen waarmee je als stad te maken hebt nauw met elkaar verweven zijn. Je kunt transport, voedsel, energie, water, communicatie of gebiedsontwikkeling niet los van elkaar zien. Het is onze opdracht als maatschappelijk ontwerpers om een sterk weefsel tussen al die losse bewegingen te smeden.” Dat weefsel moet voorkomen dat bepaalde problemen te complex lijken om op te lossen. “Het is onze gezamenlijke verantwoordelijkheid om voor en mèt iedereen te ontwerpen. Dus ook in moeilijke wijken en met groepen inwoners die diep in de problemen zitten.”

Het doel van de Broedstraten in Amsterdam Noord is om samen met buurtbewoners de leefbaarheid in de buurt te vergroten met kunst en cultuur. Na een inventarisatie van wat er al in de buurt is en wat de behoeftes van de bewoners zijn, wordt één onderwerp gekozen. Zo zijn er nu de Modestraat, de Theaterstraat, de Kleurenstraat en de Marktstraat. In en rond een broedstraat werken en wonen kunstenaars. Onder leiding van een kwartiermaker worden zij in contact gebracht met bewoners, ondernemers, organisaties en worden gezamenlijk activiteiten ontwikkeld. Zo voorzien bewoners en kunstenaars in de Kleurenstraat in Banne de wijk van straatkunst. De Marktstraat organiseert een markt voor zelfgemaakte producten in de Van der Pekbuurt. Vanuit de uitwisseling tussen kunstenaars en bewoners ontstaan nieuwe producten, verrassende interventies in de publieke ruimte of een open buurtpodium. Er is ook een wisselwinkel, waar je producten kunt ruilen. Broedstraten is een goed voorbeeld van hoe sustainist ontwerpkwaliteiten bijdragen aan het vormgeven van buurten. In de Broedstraten staat het smeden van relaties tussen verschillende groepen in de buurt centraal, die samen werken aan de leefbaarheid van hun omgeving. Daarbij gaat het niet om kunst op grote schaal, maar staat het proces van delen en zelf maken voorop.

broedstraten.nl © Trea van Drunen

50

BroedstratenSUSTAINIST DESIGN

>>

>>

WIj MAKEN MooI WILDEMAN

Wij maken Mooi Wildeman gaat uit van de sociale kracht van een door de overheid bestempelde ‘achterstandswijk’, de Wildemanbuurt in Amsterdam Nieuw-West. Initiatiefnemers zijn buurtbewoners, The Beach, Goods en Amsterdams Steunpunt Wonen. Het doel is om bewoners in de gelegenheid te stellen zelf hun buurt om te toveren tot een van mooiste wijken van de stad. Ondersteund door het programma Makers + co leren bewoners hoe ze met een creatieve aanpak (ontwerpen en maken) zelf oplossingen kunnen bedenken en uitvoeren. Bewoners komen samen tijdens de lokale doe- en denktank Café Mooi Wildeman om plannen te maken. Zo bleken er te weinig goede speelplekken voor de kinderen van de buurt. Buurtvaders en hun kinderen hebben voor de zomer in drie workshops ontwerpen gemaakt voor een speellandschap in de buurt. In overleg met Stadsdeel Nieuw-West is inmiddels een speelplaats aangewezen waar buurtbewoners zelf enkele ideeën kunnen uitvoeren. Kinderen en hun ouders raken hierdoor meer verbonden met elkaar en de plek. Hun kennis over spelen en de buurt wordt gedeeld met die van ontwerpers en vaklui en vice versa. Zo krijgt een unieke speelplaats vorm die letterlijk kleur geeft aan de plek: sustainist design in een notendop.

makersenco.nl

© F. Blom

Michiel Schwarz is cultuuronderzoeker en

ontwikkelt projecten vanuit zijn Sustainism Lab.

Diana Krabbendam is social designer en directeur van

The Beach, ontwerpatelier voor creatieve innovatieprojecten.

© Stefan Wieland / Etsy

© Michaël Ferron

WIE ZIjN DIANA KRAbbENDAM &

MICHIEL SCHWARZ?

thebeach.nu

sustainism.com

51

Wij maken Mooi WildemanSUSTAINIST DESIGN

De stad heeft nieuwe systemen nodig, die betrokken burgers met elkaar moeten gaan vormgeven. Daarvoor moeten we om te beginnen omgevingen en situaties creëren waarin mensen elkaar kunnen ontmoeten, waarin een open cultuur bestaat en waar kennis, ervaringen, netwerken en ideeën gedeeld kunnen worden. Wat voor plekken hebben we daarvoor nodig? En wat is nodig om die processen vorm te geven en aan te sturen? Dat zijn vragen die we de komende tijd met elkaar moeten beantwoorden. Schwarz: “De grootste transitie vindt plaats op de grond, in de dynamiek van de buurten. Het ontwerpen van de stad begint bij de kleinschaligheid en nabijheid van de buurt. Het buurthuis wordt een ‘buurtontwerplab’ waar bewoners en andere belanghebbenden samen de omgeving vormgeven. Begin bij de buurt, kijk waar je tegenaan loopt en pas de lessen toe als je op een grotere schaal aan de slag gaat.”

Hoe ziet het ideaalbeeld van Amsterdam als sustainist stad eruit volgens Schwarz en Krabbendam? Schwarz: “Ik zou willen dat de overheid alle bewegingen in de stad niet meer in mootjes hakt, maar inziet dat alles met elkaar samenhangt. De stad is één groot levend web, waarin je je verbonden voelt met anderen en met wat er om je heen gebeurt. In mijn ideaalbeeld van Amsterdam hebben bewoners en belanghebbenden de gezamenlijke visie dat dit een menselijke stad is waar je al die processen tegelijk kunt ervaren.” Krabbendam voegt daaraan toe: “In een web vallen per definitie ook gaten. Om ervoor te zorgen dat alle lagen van de stad verbonden zijn, moeten we continu blijven bouwen aan relaties- tussen individuen en groepen, en tussen de mens en zijn leefomgeving. Dat is een proces dat altijd doorgaat en waarin ook de overheid een waardevolle rol kan spelen.”

Delen wordt in groeiende mate ervaren als een waarde-volle kwaliteit in het leven. Het leidt tot nieuwe vormen van sociale interactie, van zaken doen en van consumptie. Delen gaat over samenwerking en uitwisseling, vaak gekoppeld aan mobiele- en internettechnologieën. Door deelbaarheid te integreren in het ontwerp van producten, media, plaatsen en informatie toe te voegen, ontstaan nieuwe vormen van collaboratieve consumptie en open source-innovatie.

‘Lokaal’ wordt een op zichzelf staande kwaliteit. Nieuwe vormen van lokaliteit hebben niet zozeer te maken met lokaal als plaatsaanduiding, maar met lokale ervaringen en het gevoel van verbondenheid. Sustainist ontwerp gaat uit van lokalistische eigenschappen, zoals ‘sense of place’, nabijheid, lokaal gewortelde ervaringen en gemeen-schapsvorming. Lokaliteit is geworteld in het lokale, maar omarmt het mondiale.

Sustainisme staat voor de cultuur van connectiviteit en netwerken, waar alles en iedereen met elkaar verbonden is. Als ontwerpcriterium is verbondenheid gericht op het bouwen van relaties tussen met mensen, hun leefomge-ving en de natuur. Relaties, gemeenschappen en peer-netwerken ontwikkelen zich tot de kernkwaliteiten van het ontwerpen voor verbondenheid.

Sustainist ontwerp verschuift onze aandacht van schaal naar proportionaliteit. Het gaat voorbij de modernistische ontwerpbenaderingen waar groter en sneller altijd beter is. Niet schaalgrootte, maar de menselijke maat is leidend. Proportionaliteit als ontwerpbeginsel vraagt om ‘selectieve vertraging’ in plaats van maximum snelheid en om menselijke dimensies in plaats van opschalen.

ALLES HANgT MET ELKAAR

SAMEN

DE VIER KWALITEITEN VAN SUSTAINIST oNTWERp

DELEN

SamenwerkingOpen uitwisseling‘Commons’

LOKALITEIT

GemeenschapLokale ervaringWortelen

VERBONDENHEID

SamenhangNetwerkenRelaties

PROPORTIONALITEIT

Menselijke maatIn proportieGepaste schaal

52

De vier kwaliteitenSUSTAINIST DESIGN

>>

••

Steeds vaker zie ik ondernemers in de stad die het aandurven om tegen de stroom in te zwemmen. Mensen die ondernemerschap inzetten om de wereld mooier te maken. Omdat ze geloven in verandering, omdat zij maatschappelijke uitdagingen willen aanpakken. Deze sociaal ondernemers ontwikkelen innovatieve zelfredzame businessmodellen en producten en diensten die impact creëren voor mens en milieu. Misschien heb je deze zomer wel een opblaaszwembad of ligbed van iemand geleend? Ik was zelf heel blij, toen een buurtgenoot mij vorige week zijn BBQ leende omdat ik toen op het laatste moment ontdekte dat de mijne overleden was. Spullen of ideeën delen met buurtgenoten wordt steeds leuker en gemakkelijker door sociale start-ups als Peerby, Konnektid en SnappCar, die vraag en aanbod lokaal matchen. Deze deelplatforms streven naar minder consumptie, minder footprint, en vooral meer verbinding tussen mensen. De opkomst van de deeleconomie is een duidelijke trend, maar ook andere social enterprises worden steeds zichtbaarder. Tony’s Chocolonely, die de chocolade industrie slaafvrij wil maken ligt bij de Albert Heijn. En Fairphone die de eerste eerlijke mobiele telefoon maakt en daarmee de elektronica industrie wil omvormen is in de verkoop gegaan. En wat te denken van alle lokale initiatieven om als buurt of met een groep vrienden samen energie op te wekken. Of urban farming. Daken en pleinen die volstaan met groenten en fruit: eerlijk voedsel dat tegelijkertijd voor sociale cohesie zorgt. Allemaal ondernemers met social impact als drive. De interesse voor de social enterprise sector neemt toe, gelukkig. En niet zo gek ook als je ziet wat deze ondernemingen bijdragen aan de economie en aan de samenleving. Uit onze recente Social Enterprise Monitor blijkt dat de werkgelegenheid bij social enterprises sinds 2010 met maar liefst 25% is gestegen. Dat is echt een super prestatie. Zeker wanneer je je realiseert dat bij reguliere MKB bedrijven de afgelopen jaren niet of nauwelijks sprake was van groei. Wil jij ook bijdragen om het sociale enterprisesveld te versterken, kom in actie. Een verjaardag binnenkort, kijk ‘ns rond bij Geschenk met een Verhaal. Neem je vrienden mee uit naar Restaurant Ctaste of Proeflokaal de Prael. Carpool via de app van Toogethr of stap in een Taxi Electric. Allemaal Amsterdamse initiatieven van ondernemers die zelf de regie nemen, zonder af te wachten of en wanneer de overheid ingrijpt, zij ondernemen om de stad en onze wereld

te verbeteren. Steun ze!

ONDERNEMEN OM DE WERELD TE VERBETEREN!

Willemijn Verloopoprichter Social Enterprise NL

In september komen de eerste Fairphone-toestellen op de markt: de eerlijke mobiele telefoon, ontworpen en geproduceerd met zo min mogelijk schade voor mens en milieu. Een op het oog vrijwel onmogelijke missie, omdat de productieketen van een mobiele telefoon lang, complex en ondoorzichtig is. Toch is het de bedenkers gelukt om zelf grip te krijgen op alle afzonderlijke onderdelen van het productieproces. Fairphone werkt bijvoorbeeld alleen in mijnen in gebieden in Congo waar niet om grondstoffen gevochten wordt. Daarnaast zet de organisatie programma’s op om de arbeidsomstandigheden in de mijnen te verbeteren. Het ontwerp en het ontwerpproces van Fairphone zijn een schoolvoorbeeld van sustainist design. Door ervoor te zorgen dat ze invloed hebben op elke stap in het productieproces zien de ontwerpers erop toe dat hun telefoons eerlijk voor mens en milieu geproduceerd worden. Het resultaat reikt verder dan alleen een eerlijk product: de ontwerpers zetten een verandering van het systeem in gang en maken gebruikers bewust van de gevolgen van onze vraag naar grondstoffen.

fairphone.org

fAIR pHoNE

© Fairphone

© Caroline Sikkenk socialenterprise.nl

53

SUSTAINIST DESIGN COLUMN

07 oktober12 november02 december2013Een avondvullend programma met twee uitgebreide college’s van hoogleraren over de staat van de stad in hun domein, met aan het einde van het programma een tweegesprek.

dezwijger.nl/destaat

vandestad

Pakhuis de Zwijger | www.dezwijger.nl | info@dezwijger.nl | Piet Heinkade 179 | Amsterdam | 020 7884444

Cascoland is een internationaal netwerk van kunstenaars, architecten, designers en artiesten dat vanuit die verschillende achtergronden de publieke ruimte vormgeeft en verandert. ‘Artistieke interventies’ noemen zij dat. Het publiek wordt betrokken bij dat proces. Buurtbewoners en lokale initiatieven participeren in de vormgeving van hun eigen publieke ruimte, zodat die ruimtes hun gemeenschappelijke identiteit uitdragen. Fiona de Bell en Roel Schoenmakers zijn de initiatiefnemers van Cascoland. Het platform ontstond in 2004 in Amsterdam. Na een reeks projecten in Zuid-Afrika verplaatsten hun activiteiten zich na 2008 ook naar problematische publieke ruimtes op andere continenten. Zo wordt in Rio de Janeiro onderzocht of braakliggende terreinen kunnen gaan dienen als publieke ruimtes die voor iedereen toegankelijk zijn. Sinds 2010 loopt het project Cascoland Kolenkit in de Kolenkitbuurt in Amsterdam. Cascoland ontwikkelde en begeleidde de afgelopen jaren een scala aan activiteiten in deze buurt, variërend van het Cascoland Logeerhuis tot de Eerste BuurtMoesBinnenTuin, de HoutskolenKit, de Kookkit op het Jan van Schaffelaarplantsoen en recentelijk - in samenwerking met Pink Pony Express en Amsterdam Energie - de BroodVergister aan het Piet Paaltjenspad.

cascoland.com

ARTISTIEKE INTERVENTIES IN DE opENbARE RUIMTE

CASCoLAND

••

55

CascolandTIJDELIJKHEID

© Martin Effert

07 oktober12 november02 december2013Een avondvullend programma met twee uitgebreide college’s van hoogleraren over de staat van de stad in hun domein, met aan het einde van het programma een tweegesprek.

dezwijger.nl/destaat

vandestad

Pakhuis de Zwijger | www.dezwijger.nl | info@dezwijger.nl | Piet Heinkade 179 | Amsterdam | 020 7884444

Dagelijks worden tonnen aan waardevolle grondstoffen in Amsterdam verstookt en weggespoeld. Zonde. Want het duurt niet lang meer of de grondstoffen raken op. In een circulaire stad wordt niks weggegooid, en alles hergebruikt.

IEDEREEN KAN MEEHELpEN AAN DE CIRCULAIRE STAD

Ontlasting van Amsterdammers was lange tijd goede handelswaar. Poep werd gebruikt als mest voor op het land rond de stad en urine werd gebruikt om bijvoorbeeld wol te ontvetten. Toen de gemeente Amsterdam in 1879 besloot om de ontlasting via het riool af te voeren, werd poep nog steeds als te kostbaar gezien om zomaar weg te gooien. Via metalen buizen kwam de ontlasting in vaten terecht. Deze werden met karretjes opgehaald en verkocht. >>

poEp IS goUD WAARD

© C

ircle

Econ

omy &

Met

abol

ic La

b

Jan HeijnsProgrammamaker Pakhuis de Zwijger

Stromen van grondstoffen en energie door Amsterdam circle-economy.com

56

HergebruikDE C IRCULAIRE STAD

Water werd in aparte gemetselde riolen afgevoerd. Toen het watercloset in zwang raakte en de ontlasting met water werd weggespoeld, besloot de gemeente te stoppen met dit systeem. De poep werd voortaan gewoon weggespoeld.

Maar oude tijden lijken te herleven. Onze uitwerpselen worden weer voor vol aangezien. Zo wint Waternet allerlei waardevolle stoffen uit het Amsterdamse rioolwater. De ontlasting wordt deels omgezet in biogas; energie dus. De waterzuiveringsinstallatie levert per saldo energie op. Daarnaast wordt fosfaat uit het water gehaald en hergebruikt in kunstmest, dat binnenkort in het tuincentrum verkrijgbaar is. Gewassen nemen het fosfaat weer op, waarna het door ons wordt opgegeten en weer wordt uitgepoept. Zo is de cirkel rond. Het is een voorbeeld van de eerste voorzichtige stappen naar een

meer circulaire stad, waarin behoud en hergebruik van grondstoffen de kern vormen en het sluiten van kringlopen het streven is. Hierin is nog een wereld te winnen. Zo worden op dit moment slechts enkele procenten van de fosfaat die onze stad binnenkomt (maar liefst 95.000 ton per jaar) hergebruikt in de landbouw. Veruit de meeste fosfaat gaat verloren, onder andere in de afvalverbrandingsoven. Dit is problematisch, omdat fosfaat eindig is – het is een erts - en uiteindelijk opraakt. De prijs van fosfaat is de afgelopen vijf jaar al met 300 procent gestegen.

Onze stad en economie zijn afhankelijk van allerlei grond- en hulpstoffen, zoals fosfaat, die de afgelopen eeuwen zorgvuldig in trage geologische processen zijn opgebouwd. Onze energievoorziening is nog sterk afhankelijk van kolen (die op zich vervangbaar zijn door zonne-energie). Voor mobiele telefoons, maar ook elektrische auto’s, is de stof lithium op dit moment onmisbaar. Jaarlijks consumeren en gebruiken we veel meer dan de aarde kan reproduceren. Hergebruiken, niks weggooien, de boel zo afbreken dat er weer grondstoffen ontstaan, dat zijn de enige oplossingen voor de toekomstige schaarste.

En de stad lijkt de plek waar het moet gebeuren. Zoals het Planbureau voor de Leefomgeving schrijft in het rapport De energieke samenleving: “De stad is het schaalniveau waarop het metabolisme van de samenleving volop pompt en ademt; in de stad is de maatschappelijke dynamiek maximaal”. Deze maatschappelijke energie manifesteert zich in Amsterdam op het moment in burgers die het anders willen, innovatieve ondernemers, vernieuwende bedrijven, maar ook instellingen (corporaties, ziekenhuizen en scholen) die zelf aan de gang gaan. Beweegredenen zijn idealistisch, maar ook economisch van aard. Want wie zijn of haar vraag naar grondstoffen en energie weet terug te dringen, is economisch minder kwetsbaar.

oNZE UITWERpSELEN WoRDEN WEER VooR VoL AANgEZIEN

>>

>>

57

Grond- en hulpstoffenDE C IRCULAIRE STAD

Zo draagt Peerby, de website die mensen in staat stelt om spullen bij elkaar te lenen, bij aan een kleinere afvalberg door het stimuleren van gezamenlijk bezit en delen. Het bedrijf GRO ziet koffieprut niet als afval, maar gebruikt het als mest voor oesterzwammen. De prut wordt bij Amsterdamse restaurants opgehaald. Van de paddenstoelen maken ze onder andere bitterballen die weer in diezelfde restaurants worden geserveerd. Architect Thomas Rau neemt vrijwel het gehele interieur van zijn kantoor, gevestigd op het KNSM-eiland, af op zogenaamde prestatiebasis. Zo is hij niet de eigenaar van het tapijt wat in zijn kantoor ligt, maar rekent hij de prestatie van het tapijt af aan fabrikant Desso, oftewel de loopuren. Doordat Desso het tapijt niet verkoopt, heeft het bedrijf er belang bij dat het tapijt lang meegaat.

De Chocolatemakers uit Amsterdam Noord verschepen hun cacaobonen uit de Domicaanse Republiek naar Nederland met een zeilschip en dus puur op windkracht. Het gebruik van fossiele brandstoffen voor vervoer wordt zo voorkomen. Schoonschip heet het plan voor een zelfvoorzienende woonbotenwijk met 48 huishoudens in het Johan van Hasseltkanaal. Het hergebruik van reststromen ‘op de vierkante meter’ staat centraal. Op de daken van alle woonboten komt een kas voor het verbouwen van voedsel. En ook hier worden de poep en pis van de bewoners op locatie gezuiverd en uiteindelijk gebruikt als mest in de kassen.

De initiatieven passen binnen de trend die de gemeente Amsterdam schetst in de publicatie Amsterdamse kringlopen in beeld: “De groeiende schaarste aan goedkope energie en grondstoffen zullen ertoe leiden dat ecosysteemdiensten zich op meer lokale schaal zullen manifesteren”. De rol en betekenis van decentrale bronnen nemen steeds meer toe. Zo worden steeds meer Amsterdammers ook zelf producent van bijvoorbeeld hun eigen energie, voedsel en fosfaat, met bijvoorbeeld zonnecellen op het dak of een eigen moestuin. Bovendien zijn steeds meer mensen aan het delen. Auto’s, boeken, hulp, slaapplaatsen en gereedschap.

IN DE STAD MoET HET gEbEUREN

Oesterzwammen groeien op koffiedik groholland.com

Het kantoor van bureau Rau turntoo.com

>>

© Tu

rnTo

o©

Gro

>>

58

KringlopenDE C IRCULAIRE STAD

Tegelijkertijd werken ook grootschalige bedrijven, zoals de haven, elektriciteitsbedrijven, netbeheerders en nutsbedrijven, zoals Waternet en het Afval Energiebedrijf, aan een ommekeer naar een circulaire stad. Het ligt voor de hand om te kijken hoe innovatieprocessen op verschillende schaalniveaus elkaar kunnen beïnvloeden, zoals de autarkische woonboot, websites als Peerby en Airbnb, het slimme elektriciteitsnet en een Amsterdamse fosfaatmarkt. Het is zaak om aan te sluiten bij de beleving van de Amsterdammers en de acties die zij zelf al ondernemen. Daar zit de grote veranderkracht. Deze is te vinden op buurt- en straatniveau, waar de stromen samenkomen met de directe leefomgeving van mensen.

Het bedrijf GRO heeft dit goed begrepen. Inspelend op de trend dat steeds meer mensen in hun huis en balkon groente en fruit verbouwen, komen zij binnenkort met een thuisteeltpakket. Hiermee kan je zelf je paddenstoelen verbouwen op je eigen koffieprut. Zo kun je in je eigen keuken meehelpen aan een circulaire stad.

MEER AMSTERDAMMERS pRoDUCENT VAN HUN EIgEN ENERgIE

Cacaobonen komen aan in Amsterdam chocolatemakers.nl

Autarkische woonbotenwijk schoonschipamsterdam.org

••

© sp

ace&

mat

ter

© M

irjam

Let

sch

>>

59

Eigen energieDE C IRCULAIRE STAD

BOeren In de STad

© N

ationale Beeldbank / Kim Kam

inski

60

VAN SAMEN SCHoffELEN IN DE bUURT ToT fLAgSHIpSToRE VooR ExpERIMENTEN

61

AQUApoNICS Vissen en groeten kweken in één. En je hoeft niet eens water te

geven. Aquaponics is een gesloten kringloop waarin micro-organismen de poep van vissen omzetten in voeding voor planten. De planten

filteren op hun beurt het water voor de vissen. Bij Mediamatic staan inmiddels zes Aquaponics systemen. Vier torens en twee horizontale systemen. Gebouwd door vrijwilligers, en het zijn ook vrijwilligers die het ecosysteem onderhouden. De vissen moeten gevoerd, planten

geoogst, de temperatuur moet in de gaten worden gehouden. Als alles goed gaat duurt het zo’n jaar voor de vissen, nu meervallen, groot genoeg zijn om in de pan te verdwijnen. En dan

kunnen er weer kleine visjes in. Groente is al volop gegeten, kruiden, snijbieten, sla,

tomaten. De eerste toren werd anderhalf jaar geleden gebouwd. Mediamatic

onderzoekt sindsdien hoe het systeem het beste werkt. Met die kennis willen

ze mogelijk zelf, in hun eigen fabriekshal, deze vorm van stadslandbouw uitbreiden.

Maar alle opgedane kennis is open voor iedereen. Wie een paar vierkante meter overheeft, kan zelf aan de Aquaponics.

mediamatic.net

En dan is ineens een heel bed met sla klaar voor de oogst. Tientallen kroppen tegelijk. Ga dat maar eens wegzetten als buurtmoestuin met nauwelijks kanalen. In vakantietijd, als de trouwe klanten van het winkeltje in het groen ver buiten de stad relaxen. De vrijwilligers van de moestuin in Bos en Lommer probeerden nog het restaurantje op de hoek, maar de kok vond de sla niet lang genoeg houdbaar. Uiteindelijk werd een flink deel van de kroppen uit de buurtmoestuin I can change the world with my two hands, weggegeven in plaats van verkocht.Hoe de Amsterdammer groenten moet verbouwen, dat weten ze inmiddels wel. Zeker drie jaar geleden begonnen de moestuintjes als radijsjes uit de grond te

schieten. Burgers ontfermden zich over braakliggend terrein, pakten binnentuinen aan, pootten aardappels in ongebruikte hoekjes. De trend kwam overwaaien uit Amerika. In New York waren de hipsters bezig met bijen houden en groenten verbouwen in de stad, vanuit de drang eten weer te begrijpen en als manier om de voedselindustrie, die steeds minder betrouwbaar lijkt, te omzeilen. In Detroit, de berooide, leeglopende stad, was het juist de onderklasse die in stadslandbouw een manier vond om twee problemen aan te pakken: braakliggende terreinen omvormen tot moestuinen om een gemeenschapsgevoel te creëren en leegstand aan te pakken, en een manier om de maag te vullen.

Van de vierkante meterbakken van Stadsboeren tot projecten van drie hectare die nog heen

en weer gekaatst worden tussen allerlei loketten: stadslandbouw

is er van klein tot gigantisch. Maar over één ding zijn ze het

eens: commercieel groente telen in Amsterdam gaat nooit

lukken. Samen schoffelen en leren begrijpen hoe een wortel

groeit, dat is de waarde van stadslandbouw.

© Els Engel

Liedewij LoorbachHoofdredacteur van Nieuwezijds Magazine en freelance journalist.

nzmagazine.nl

Wanneer water hoog komtspoelt sifon in één keer door

Planten nemen afvalstoffenop en zuiveren het water

Pomp verplaatstwater naarbovenste groeibed

Bacteriën tussen korrelszetten afvalstoffen om

Els Engel 2013

Het aquaponics-systeem

62

BOEREN IN DE STAD Aquaponics

>>

Zone 5

Vlier

Populieren

Kruisbes

Kruisbes

Braam

Aardpeer

Waterpunt

Centrale Tuin

Wijnbes

PermacultuurDemotuin

Vlier

Composthoop

Fruitbomen

Framboos

Kindertuin

Schuur

Put

Waterput

Perengilde

Kruisbes

Kruisbes

Kruidentuin

Zitplek

Erwten

Ingang

Toilet

Kraan

Druif

WigwamLevend wilgenhek

Kas

Aardbei toren

Kiwi

I CAN CHANgE THE WoRLD WITH MY TWo HANDS

De voormalige speeltuin in de binnentuin van een huizenblok lag een paar jaar braak voor de eerste radijzen de grond ingingen. Kunstenaar Natascha Hagenbeek zag in de verlaten speelplek de ideale ruimte om middels een buurtmoestuin landbouw inzichtelijk te maken voor stedelingen. Hoe groeit zo’n radijs? Hoe lang doet een tomaat erover voor je ‘m eindelijk kan eten? Mei 2011 konden de vrijwilligers voor het eerst aan de slag op het terrein. Inmiddels zijn er zo’n vijfentwintig tuinders met een eigen tuintje, en wordt de flinke lap grond in het midden van het terrein beheerd door vrijwilligers. Alles wat daar uit de grond komt, wordt verkocht in de winkel Acces to Tools, vlakbij de moestuin en onderdeel van het project. Groenten die niet verkocht worden, worden meteen ingemaakt door de keukenploeg. Want alle individuele tuinders dragen ook vrijwillig bij aan I can change the world with my two hands. Door de composthoop te beheren, workshops te organiseren voor kinderen uit de buurt, of te helpen bij een open dag.

icanchangetheworldwithmytwohands.nl

Hoe we geld moeten verdienen met die stadslandbouw, hoe we dus echte boeren worden, daarin zijn we na die vijf jaar van verbouwen nog niet bedreven. Maar dat is volgens de meeste stadslandbouwers ook niet het doel. Educatie en sociale cohesie, dat zijn de waarden die bij de meeste initiatieven op de eerste plek staan. “Als mensen hun eigen voedsel weer gaan verbouwen krijgen ze controle terug over iets heel wezenlijks, en dat geeft ze macht, zelfvertrouwen, liefde, verbondenheid en doodgewoon plezier,” zegt Annet van

Hoorn van Platform Eetbaar Amsterdam. Het platform probeert alle initiatieven in en rond Amsterdam te verbinden om kennis te delen, om samen aanspreekpunt te zijn van de gemeente. Het platform lobbyt ook voor één loket stadslandbouw van de gemeente, bemand door ingevoerde ambtenaren. Dat lijkt te gaan lukken. “Als je begrijpt hoe een tomaat groeit, begrijp je ook beter wat een boer doet, en kun je ook beter begrijpen wat de mondiale voedselissues zijn en wat die issues zo ingewikkeld maakt.”

gELD IS NIET HET

DoEL

63

BOEREN IN DE STAD I can change the world with my two hands

>>

>>

De stadsboeren willen braakliggend terrein in Amsterdam een groene bestemming geven. Door moestuinbakken van 1 m2 te verhuren. Voor veertig euro per jaar krijgt de huurder de bak vol aarde een jaar in bruikleen, en ook nog eens twee workshops. In 2011 begonnen de stadsboeren ermee in de Bellamytuin in West, daar zijn alle honderd bakken nu verhuurd. Dit jaar kwamen er vijftig bakken bij op het terrein van Roest. “We krijgen genoeg aanbiedingen voor andere terreinen, maar meer ruimte beheren lukt helaas niet wegens tijdgebrek,” zegt Felicia Alberding van Stichting Stadsboeren. “Ons simpele voorbeeld met de bakken is natuurlijk makkelijk kopiëren, en dat gebeurt gelukkig ook op veel plekken. Zoals in de Cruquiustuin, en in Nieuw-West.”Alleen de gevorderde tuinder weet uit zo’n kleine oppervlakte een noemenswaardige oogst te halen. “Voor veel mensen draait het om samen iets doen, om ergens bij horen, merkte ik tijdens de workshops. Mensen willen heel graag ervaringen delen over hun moestuinbak, tuin en/of balkon.”

stadsboeren.org

STADSboEREN

Met haar eigen project, Groene Ruimte Maken, helpt ze buurtmoestuinen tot stand komen met het doel wijken leefbaarder te maken. “Samen in een tuin bezig zijn dwingt tot samenwerken, en de bijeffecten daarvan zijn zelfredzaamheid en een betere gezondheid.” Ook Philip van Traa, die eerder probeerde om een een stadskwekerij op LED-licht van de grond te krijgen in een van de vele leegstaande gebouwen in de stad, ziet educatie nu als een belangrijk onderdeel van zijn nieuwe project Grown Downtown. Hij hoopt er dit najaar een plek voor

te vinden. “We willen er alle soorten stadslandbouw laten zien, om mensen te tonen wat de mogelijkheden zijn. Ook op je balkon.” Er moet ook een Kinder Kook & Kweekcafé komen. “In Nederland zijn we zo ver met de tuinbouw, we kweken zo ontzettend efficiënt in de kassen, dat op prijs concurreren in de stad onmogelijk is. Ook met gestapelde constructies met led-licht,” zegt Van Traa. Op grote schaal kweken in de stad is ook helemaal niet nodig in Amsterdam, met overal boerenland om ons heen. Nòg niet nodig, waarschuwt Van Hoorn:

LAAT MENSEN

ZIEN WAT MogELIjK IS

>>

>>

64

StadsboerenBOEREN IN DE STAD

Een hele hectare wil Grown Downtown gaan bestrijken, met daarop een kas van 6.500 m2. Op het stuk land moet ‘de totale breedte van stadslandbouw te zien zijn’, zegt initiatiefnemer Philip van Traa. Een klein kruidentuintje om als inspiratie te dienen voor balkonbezitters, maar ook de meest geavanceerde LED-technieken. Er moet een gestapelde LED-kwekerij komen, met torens van wel vijf meter hoog waarin groente groot wordt zonder zonlicht. Het grootste project heeft al een lange aanlooptijd, en of alles doorgaat is nog onzeker. Er wordt gekeken en gepraat over een plek in Noord en een plek in Zuid. Acht bedrijven zijn verbonden aan het initiatief, ook technische bedrijven die er willen experimenteren, en Grown Downtown als een soort ‘flagshipstore’ willen gebruiken voor potentiële klanten. “We moeten er nieuwe technieken kunnen testen, en het mag er ook misgaan,” zegt Van Traa.

growndowntown.coop

gRoWN DoWNToWN

MEER pLEK VooR

bURgERS DIE ZELf

WILLEN VERboUWEN

>> “Nu is stadslandbouw in Amsterdam vooral ‘Spielerei’ van witte mensen. De noodzaak lijkt te ontbreken. Maar we doen er wel slim aan om ons voor te bereiden. De multinationale chemische en zaadbedrijven proberen de voedselindustrie in handen te krijgen, waardoor voedsel duurder en kunstmatiger wordt.” Bovendien stijgen de energiekosten, waardoor geïmporteerd voedsel ook duurder zal worden. Aan enthousiasme van Amsterdammers ligt het niet. Er lijkt minder plek te zijn voor tuintjes dan er vraag naar is. Maar het is de gemeente die beslist of we aardappels in de openbare grond mogen stoppen. “De gemeente is gewend om het beheer van de openbare ruimte zelf te doen. Nu komen er burgers die zeggen, wij willen het beheer wel overnemen en dan halen we die stekelige struiken weg en maken er een moestuin van. Daar kan de gemeente nog niet goed mee omgaan.” Van Hoorn ziet

dat de politici vaak welwillend zijn, maar dat de ambtenaren er liever een stokje voor steken. Die zitten uiteindelijk met het probleem dat de buren klagen over een composthoop of over de rommeligheid van het bonenrek dat in strijd is met het bestemmingsplan. “Dat is echt nog een clash.” In 2014 presenteert de gemeente een nieuwe Voedselvisie, waarin stadslandbouw deel wordt van het beleid. Platform Eetbaar Amsterdam hoopt dat de gemeente de potentie ziet van burgers die zelf willen verbouwen. Van Hoorn is er van overtuigd dat Amsterdam als het nodig is alle groente die ze consumeert zelf kan produceren. “Toen in Cuba in 1994 van de ene op de andere dag geen voedsel meer binnen kwam, is iedereen zelf groente gaan verbouwen. Daar bleek hoe snel zo’n omwenteling kan gaan. Elk kioskje verkocht zaden, met een gebruiksaanwijzing erbij. Iedereen werd boer.” ••

65

Grown DowntownBOEREN IN DE STAD

YM1441 adv Waterlandplein.indd 2 28-08-13 16:18

Nu de bouw van de Sluitbuurt op het Zeeburgereiland door de crisis stil ligt, kan het gebied gebruikt worden voor andere, tijdelijke doeleinden. De gemeente schreef een prijsvraag uit; originele en passende ideeën voor een tijdelijke invulling van het gebied konden worden ingestuurd. Op het terrein zijn geen infrastructuur en andere voorzieningen aanwezig. Organische ontwikkeling van woongebieden op het terrein is daardoor onmogelijk.De gemeente koos uiteindelijk voor een zeilwagenpark. Amsterdam heeft daarmee een primeur in huis: Wind’n Wheels is het eerste stedelijke zeilwagenpark ter wereld. Initiator

Rutger Eltink mocht het 3,6 hectare grote gebied voor een symbolische één euro overnemen. In september zullen de eerste zeilwagens op het terrein rondrijden. Toch zal het nog een jaar duren voordat het terrein, inclusief de horeca, compleet is. Voor ongeveer vijftien euro kunnen bezoekers een middag je komen zeilen. Over tien jaar moet het gebied weer schoon worden opgeleverd. Het zeilwagenpark zal niet het hele terrein in gebruik nemen. De gemeente wil nog met verschillende partijen aan tafel om ook daarvoor een nieuwe invulling te vinden.

windnwheels.nl

HET EERSTE STEDELIjKE ZEILWAgENpARK TER WERELD

WIND’N WHEELS

••

67

ZeilwagenparkTIJDELIJKHEID

YM1441 adv Waterlandplein.indd 2 28-08-13 16:18

bRANDINg DooR ACTIEVE bEWoNERS

DE bUURT ALS MERK

Gedurende de eerste industriële revolutie werden er producten op de markt gebracht zonder de wensen en behoeftes van de consument te overwegen. “Any customer can have a car painted any color that he wants as long as it is black.” was de beroemde uitspraak van Henry Ford die deze periode typeerde. Branding of marketing 1.0 werd beschouwd als louter verkopen, een kunst van overtuigen, en zelfs van vals spelen. Tegenwoordig, in het informatietijdperk, is de taak van een marketing- of brandingdeskundige niet meer zo eenvoudig. Gebruikers zijn goed geïnformeerd, hebben (online) toegang tot veel informatie en zijn op hun eigen manier kundig. Het is een must voor marketeers om onvervulde behoeften en wensen om te zetten in winstgevende producten en diensten. Dit typeert branding 2.0 in het ‘De-Klant-Staat-Centraal’ tijdperk. Branding of marketing blijft echter in veel kringen een slechte naam hebben, omdat veel bedrijven en hun marketeers alleen voor de winst gaan

en doorgaan met hun valse claims, zonder zich werkelijk in te spannen en te concentreren op de wensen van de klanten of gebruikers.

Net zoals bij producten speelt branding ook een belangrijke rol bij de (her)ontwikkeling van stedelijke gebieden, wijken en buurten. Van oudsher wordt daarbij top-down beslist wat de identiteit moet zijn van een gebied. Door de economische crisis en noodgedwongen bezuinigingen trekken de overheid, woningcorporaties en projectontwikkelaars zich echter steeds meer terug en staan grootschalige gebiedsontwikkelingen al geruime tijd on-hold. Daarmee vindt er een verschuiving plaats van een aanbiedersmarkt naar een vragersmarkt waarin de vragers het steeds meer voor het zeggen krijgen. Tegelijkertijd verandert ook het type vraag. Zachte factoren als de uitstraling en de status van een gebied worden steeds meer van belang bij de locatiekeuze voor bijvoorbeeld wonen (Bosboom, 2011).

“Iedereen doet het op zijn eigen manier. Er is geen recept. Het gaat vooral om dingen gunnen aan elkaar en inzetten op de informele economie. Zo gaat Nieuw-West niet meer over criminaliteit, maar over lekkere koffie, pop-up fototentoonstellingen en buurtbarbecues.” – Iwan Daniëls, Nice Nieuw West

Khashayar GhiabiStagiair Pakhuis de Zwijger

Simea KnipProgrammamaker Pakhuis de Zwijger

>>

69

Bottom-upBUURTBRANDING

De stadsblog I Love Noord publiceert elke dag een artikel, foto of video over een van de wijken

van Amsterdam-Noord. Inmiddels is I Love Noord uitgegroeid tot een bottom-up buurtcommunity

die niet alleen online actief is maar ook offline een veelheid aan activiteiten organiseert.

Begin 2011 werd het buurtplatform BoLoboost opgericht door een aantal bewoners van Bos en Lommer (BoLo). De meeste bewoners zijn tevreden over wonen in ‘BoLo’ (vrij naar SOHO), maar vinden dat het beter en leu-ker kan. Het doel is om de buurt in alle opzichten te ‘boosten’, door middel van activiteiten zoals de Bolobooze (kroegentocht), filmavonden voor de buurt en een BoLo inpakwinkel met de feestdagen.

boloboost.nl

I LoVE NooRD

boLobooST

Deze veranderingen hebben, samen met een groeiend bewustzijn op het gebied van bijvoorbeeld duurzaamheid, tot gevolg dat een nieuwe manier van afstemmen van vraag en aanbod nodig is. De (her)ontwikkeling van gebieden, wijken en buurten dient nadrukkelijker te worden afgestemd op de wensen en behoeften van de eindgebruiker. Dat een projectontwikkelaar volgens het oude brandingsmodel een gebied eerst met een specifiek profiel en verhaal in de markt zet, om dan vervolgens pas te gaan ontwikkelen, is dan ook niet meer van deze tijd. Parallel hieraan zijn we de laatste jaren getuige van de opkomst van branding 3.0, oftewel het ‘De-Mens-Staat-Centraal’-tijdperk waarin de eindgebruikers de touwtjes zelf in handen nemen, gaan samenwerken en zich meer

gaan richten op cultuur en menselijkheid. Verschillende partijen in de stad experimenteren op dit moment met nieuwe modellen voor gebieds- en buurtbranding. Deze wijze van branding, om een gebied een nieuwe frisse identiteit te geven, kenmerkt zich door het feit dat het bottom-up plaatsvindt; door de buurtbewoners zelf. De uitstraling, het beeld van een buurt, wordt dus steeds meer bepaald door burgerinitiatieven, met branding als gewenst neveneffect. Deze initiatieven ontstaan vaak in achterstandswijken met het doel om een positieve impuls aan de buurt geven. Initiatiefnemers, bewoners met passie voor de buurt, beginnen een initiatief en bouwen een community vanuit een intrinsieke motivatie om de buurt te verbeteren.

>>

>>

ilovenoord.nl

70

Bolo Boost & I Love NoordBUURTBRANDING

Na de moord op Juwelier Hund in 2010 besloot een groep buurt-bewoners en ondernemers om hun buurtgenoten op te roepen om

meer boodschappen te doen in hun winkelstraat: de Jan Eef. En daarmee het beeld van de verloederde straat te keren. Geef om de Jan Eef bestaat inmiddels uit een grote groep betrokkenen die hun

energie, creativiteit en kennis in zetten om de Jan Evertsenstraat en directe omgeving met allerlei activiteiten gezelliger en leuker

te maken. Om de straat ook visueel een ander, vriendelijker en positiever, gezicht te geven, is een eigen brandstijl ontwikkelt.

Nice Nieuw West is een stadsblog voor en door bewoners van het stadsdeel Nieuw West. Onder het motto ‘elke dag iets leuks uit Nieuw-West’ worden positieve berichten over een bepaald onderwerp, activiteit of actie in Nieuw-West de wereld ingestuurd. De ideeën voor de berichten worden aangedragen door een groeiende groep betrokken bewoners van het stadsdeel.

nicenieuwwest.nl gEEf oM DE jAN EEf

NICE NIEUW WEST

Niet enkel (zoals bij reguliere ontwikkelaars) om een gebied te branden om het gentrifacatieproces op gang te brengen en daarmee de verkoop te stimuleren, maar vooral om het wonen en leven in de buurt er aangenamer en leuker op te maken. Doordat de bewoners zelf de community hebben gevormd, creëren ze daarmee een merk van ‘houdbare’ waarde. Als de vlag uit gaat in Amsterdam Noord, gebeurt dat met het I love Noord logo erop. Die is inmiddels overal in de stad te zien. Van de Overhoeks toren tot aan de Car2Go’s. De kracht van de communities zit vooral in het feit dat allerlei mensen, partijen en organisaties in de buurt worden verbonden en zo waarde wordt toegevoegd. Zowel on- als offline. Tijdens de ‘Bolobooze kroegentocht’ in Bos en Lommer bijvoorbeeld. Zo kan iedereen kennismaken met de plaatselijke kroeg jes en ondernemers en kan er binnenkort bier gedronken worden uit de plaatselijke bierbrouwerij. Het is interessant om te zien dat op het moment dat buurtbranding met dergelijke merken een groot succes is, de Amsterdamse citymarketing als nooit te voren top-down wordt aangestuurd. Ook dit gebeurt overigens met groot succes, met de inhuldiging van Willem-Alexander, het 400 jaar Grachten jubeljaar en de Gay Pride als uitschieters. Met ‘Iamsterdam’ als statement staat het merk Amsterdam als een huis. Conclusie daarvan kan zijn dat het bij goede branding vooral om goed en gepassioneerd eigenaarschap gaat. Bij de buurten zijn de bewoners eigenaar en brengen hun ziel en zaligheid in, bij Amsterdam Marketing is dat nu eindelijk het al jaren gewenste PR-apparaat met een eenduidige aansturing onder leiding van CMO Frans van den Avert. En nu met de hele stad, met alle buurten en wijken in hun eigen kracht, mee in de vaart der volkeren.

>>

••

© Iw

an D

aniël

s

© Cris Toala Olivares

geefomdejaneef.nl

71

Nice Nieuw West & Geef om de Jan EefBUURTBRANDING

72

ZORG IN DE BUURT

STAAN WE AAN DE VooRAVoND VAN EEN REVoLUTIE?

ZoRg op DE SCHop

Als grote veranderingen tot stand worden gebracht door meerdere kleine bewegingen die samenkomen, dan wachten ons spannende tijden in de zorg. De overheid is druk aan het decentraliseren geslagen, integrale en gebiedsgerichte werkwijzen worden nu zelfs in Amsterdam omarmd, burgers organiseren zich in zorgcoöperaties, en er staan nieuwe ondernemers op die de zorg weer centraal stellen. Er zit een gedeelde energie in al die ontwikkelingen. Ze zoeken naar kleinschaligheid, nemen buurten en wijken als uitgangspunt, willen zorg op maat en ontdaan van bureaucratische rompslomp, en de samenredzaamheid en eigen verantwoordelijkheid van burgers is een veelgehoorde oproep. Zal het lukken om deze ontwikkelingen te verbinden?

Het gonsde al een tijd in Nederland: Eropaf, frontlijnteams, Eigen Kracht, gekantelde ambtenarenapparaten, gebiedsgerichte aanpak. Er moet multidisciplinair samengewerkt worden, ambtenaren en professionals moeten uit hun koker komen en vooral de menselijke maat moet terug worden gebracht in zorg en welzijn. >>

Joachim Meerkerk Strateeg en programmamakerPakhuis de Zwijger

© Yvonne W

itte 73

behaald wordt in de mentaliteit. Verantwoordelijk wethouder Pieter Hilhorst daarover: “Veel zorgverleners hebben wel de mond vol van empowerment, maar de cruciale vraag is of ze ook uit de rol van grote probleemoplosser durven te stappen.”

Pieter Hilhorst: “De cruciale vraag is of zorgverleners ook uit de rol van grote probleemoplosser durven te stappen.”

Samen DOEN is de nieuwe werkwijze in de gemeente voor Amsterdammers die hulpverlening op meerdere vlakken tegelijk nodig hebben. De invoering ervan valt samen met de decentralisaties vanuit het rijk. In 2015 is de gemeente verantwoordelijk en budgethouder voor de Wet Maatschappelijke Ondersteuning (WMO), Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten (AWBZ) en Jeugdzorg. Voor gemeenten is het een enorme worsteling om in de komende tijd een structuur te ontwikkelen waarin zorgvraag en -aanbod samen gaan komen. Niet in de laatste plaats omdat de hele operatie gepaard gaat met fikse bezuinigingen. De verwachting is dat met een integrale aanpak en meer zelfredzaamheid ook de bezuinigingsdoelstellingen kunnen worden gehaald.

Do-It-YourselfOndertussen zitten burgers zelf allesbehalve stil af te wachten tot de gemeente klaar is met hervormen. Ook in de zorg heeft het DIY virus toegeslagen. Stadsdorp Zuid is een coöperatie van ouderen in Amsterdam Zuid. Zij willen graag zo lang mogelijk actief, gezond en thuis blijven. En ze willen vooral zelf regie voeren over hun eigen leven. Om dat te kunnen doen zoeken deze ouderen de kracht van het collectief. De leden van Stadsdorp Zuid ondernemen allerlei gezamenlijke activiteiten om hun sociale netwerk te versterken. Daarmee speelt de coöperatie een rol in het voorkomen van eenzaamheid, maar helpt het de leden ook bij allerlei praktische zaken, zoals gezamenlijke inkoop van woningonderhoud en maaltijden.

In voorlopergemeentes, zoals Enschede en Leeuwarden, werkt men al een aantal jaren met een vernieuwde aanpak en de ervaringen zijn positief. Maar in Amsterdam wilde het nog niet echt van de grond komen. Te groot, te complex, te veel organisaties, te veel belangen en te sterke lobby. Probeer daar maar eens doorheen te komen. Het lijkt toch te gaan lukken. Het nieuwe plan voor de jeugdzorg Om het kind zet de eerste stappen.

Pieter Hilhorst: “Het moet eenvoudiger, dichterbij, meer vanuit de eigen kracht van opvoeders en jeugdigen en met meer vrijheid van professionals.”

De kern van het nieuwe plan is een grote cultuuromslag waarin het woord ontzorgen een opvallende plaats krijgt. Mensen moeten meer zelf en samen met hun omgeving oplossingen vinden voor hun problemen. Professionals krijgen de taak daar vooral dienstbaar aan te zijn en die eigen kracht te mobiliseren en te faciliteren. De ideeën stralen een bewonderingswaardig vertrouwen in de zelfredzaamheid van mensen uit, maar tegelijkertijd lijken ze ook doorspekt met prettig soort realiteitszin. Er blijft een sterk vangnet voor degene die het echt niet zelf redden en van een overschatting van de Do-It-Yourself trend is geen sprake, getuige de blijvende en nog steeds stevige betrokkenheid van zorgprofessionals. Het is veeleer het anders inzetten en richten van professionele hulpverlening, meer als onderdeel van het sociale netwerk van ouders en kinderen, in plaats van diensten waar zorgconsumenten gebruik van kunnen maken.

Volgens het koersbesluit waarin de plannen worden toegelicht kan het project alleen slagen als de professionele ondersteuning ‘ontschot’ en dichtbij jeugdigen en ouders wordt aangeboden. In ouder- en kindteams en Samen DOEN-teams gaan professionals van verschillende expertise samenwerken. Dat betekent dat zorgverleners uit verschillende domeinen en organisaties voortaan gezamenlijk en integraal een plan maken voor een gezin. Namens het team is één zorgverlener het aanspreekpunt, waarmee het persoonlijker en overzichtelijker wordt. Dat is een organisatorische oplossing, maar mensen uit de praktijk weten dat de grootste winst

NIEUW pLANIS gRoTE CULTUURoMSLAg

VooR SoMMIgEN gAAT HET gEZAMENLIjK ZoRg INKopEN Nog NIET VER gENoEg

>>

>>

74

ZORG IN DE BUURT Do-It-Yourself

AfstemmenZorg is een van de grootste uitdagingen voor de komende jaren. In de afgelopen jaren zijn de kosten al de pan uit gerezen en met de vergrijzing voor de deur staat ons nog meer van datzelfde te wachten. Maar misschien biedt het vraagstuk ook wel juist de kansen om structurele maatschappelijke hervormingen tot stand te brengen. Als de nood het hoogst is, dan is de veranderingsbereidheid immers het grootst. Wethouder Erik van der Burg zegt hierover: “De financiële winst van de zorg via de wijkzorgteams vinden we deels in de vervanging van zorg door welzijnsvoorzieningen en in de creatieve oplossingen die professionals vinden voor de werkelijke vraag achter de zorgvraag. En voor dagbesteding van ouderen, maar ook van GGZ-cliënten en gehandicapten, willen wij focussen op sociale firma’s. In Amsterdam bestaan al goede voorbeelden van particuliere bedrijven waarvan een substantieel deel bestaat uit medewerkers met een beperking, zoals restaurants en een bierbrouwerij. Wij willen aan instanties vragen hoe dit soort dagbesteding is uit te breiden.”

En er zijn dus genoeg nieuwe ideeën. Of we daadwerkelijk gebruik kunnen gaan maken van de potentie van al die nieuwe initiatieven en systemen zal afhangen van of we ze weten te verbinden.

Burgerinitiatieven worden niet graag gezien als een manier om kosten te besparen, maar willen juist worden beoordeeld op de meerwaarde die ze bieden. Vertrouwen en bouwen op zelforganiserend van burgers betekent ook dat zij echt het eigenaarschap zullen moeten krijgen en niet afhankelijk kunnen blijven van de goede bedoelens van bestuurders. Maar initiatieven die het zelf willen doen, zullen dan ook een sluitende business case moeten formuleren en zich een betrouwbare partner tonen. Die dingen staan echter een stuk minder ver weg van elkaar als het lijkt. Ze komen vaak al voort uit dezelfde ambitie en als je zorgvuldig luistert dan hoor je dat er vaak geen tegenstellingen bestaan, maar wel een hoop misverstanden. Daar af en toe een goed gesprek over voeren kan geen kwaad.

Stadsdorp Zuid biedt ook thuishulp en wijkverpleging, maar zorgcoöperaties buiten de stad zoals Zorgcoöperatie Hoogeloon en Austerlitz Zorgt gaan daar nog veel verder in. In deze dorpen hebben bewoners zich in een coöperatie verenigt om gezamenlijk zorg in te kopen. Eigen regie is ook hier het devies, maar dat gaat verder dan alleen het eigen leven. De mensen in Hoogeloon en Austerlitz zagen voorzieningen verdwijnen die door de bewoners zelf juist gewaardeerd werden. Dat was voor hun de noodzaak om zelf aan het roer te gaan zitten. Vanuit de gebundelde budgetten van de bewoners is de coöperatie in staat om een zorgpakket in te kopen die past bij de behoeftes en wensen van de leden. Zo blijft er bijvoorbeeld fysiotherapie beschikbaar in het dorp en verdwijnt ook de apotheekbezorgdienst niet. Positieve bijwerkingen heeft het ook. Het blijkt dat door deze gezamenlijke onderneming van de bewoners ook het onderlinge contact flink is toegenomen. Bovendien wordt er door de coöperatie geld uitgespaard in vergelijking met daarvoor.

Burgers helpen burgersVoor sommigen gaat het gezamenlijk zorg inkopen nog niet ver genoeg. Zij ontwikkelen zelf diensten. In Duitsland is het Seniorengenossenschaft een aansprekend voorbeeld van wat zij zelf ‘burgers helpen burgers’ noemen. Ouderen kunnen hier met vrijwilligerswerk, zoals het rondrijden van maaltijden of het helpen in het huishouden van anderen, punten verdienen. Wanneer zij (later) zelf hulp nodig helpen kunnen ze die punten verzilveren. Een vorm van timebanking dus. Het is wellicht een simpel idee om zo de solidariteit en zorg van burgers onderling met een informele economie te organiseren, maar het staat ver af van de steeds verdergaande professionalisering die de afgelopen decennia heeft plaats gevonden.

De wijkcoöperatie Lucas Community in Stadsdeel Nieuw-West probeert om het informele karakter van burgers die burgers helpen te verbinden met ondernemerschap. Het streven is om binnen de coöperatie een thuiszorgorganisatie te ontwikkelen met bewoners, voor bewoners. Zo wordt niet alleen het sociale netwerk van bewoners versterkt en zorg georganiseerd die kwalitatief aansluit bij de behoefte van mensen in de wijk, maar wordt ook een bijdrage geleverd aan de oplossing van het werkeloosheidsprobleem aldaar. Soortgelijke projecten worden ook elders ontwikkeld, zoals in de Meevaart in stadsdeel Oost en de Nieuwe Jutter in Utrecht waar men op deze manier dagbesteding wil aanbieden.

bEooRDELENop MEERWAARDE

Erik van der Burg: “Voor dag-besteding van ouderen willen wij focussen op sociale firma’s.”

>>

••

75

ZORG IN DE BUURT Burgers helpen burgers

Op een vervuilde en verlaten kavel in Amsterdam Noord verrijst binnenkort een woonbotenpark voor kunstenaars en creatieve ondernemers. Het stukje braakliggend terrein was zo lastig in te vullen dat de gemeente Amsterdam een prijsvraag heeft uitgeschreven. De winnaar van deze prijsvraag mag het terrein 10 jaar lang gebruiken en exploiteren. Het collectief van o.a. architectenbureau space&matter en Metabolic Lab leverde het winnende ontwerp. Wat doe je met een sterk vervuilde kavel? Je plant er zuiverende gewassen op, legt er oude woonboten neer en verbindt de boten met steigers.

Het betaalbare en duurzame woonbotenpark wordt een broedplaats voor kunstenaars en andere creatieven. Daarnaast wordt druk geëxperimenteerd met het sluiten en aan elkaar knopen van diverse kringlopen. Het gebied moet volledig autarkisch worden. De boten worden nu opgeknapt en zijn te zien op de NDSM-werf in Amsterdam Noord. In september worden de eerste boten op De Ceuvel geplaatst.

deceuvel.nl

WooNboTENpARK op oUDE WERf WoRDT VoLLEDIg AUTARKISCH

DE CEUVEL

••

76

De CeuvelTIJDELIJKHEID

HEESTERVELD CREATIVE

CoMMUNITY

EEN UNIEK ExpERIMENT IN ZUIDooST

Wie metro 50 of 54 naar Oost neemt ziet sinds begin dit jaar ineens een kleurig bouwblok ter hoogte van station Bullewijk. Wat tot voor kort een grijs en onveilig woongebouw was vormt momenteel het kleurige thuishonk van een creatieve woon- en werkgemeenschap. Deze transitie komt door de huidige economische situatie, die woningcorporatie Ymere dwong haar oorspronkelijke plannen voor sloop- en nieuwbouw uit te stellen. In de tussentijd huist er momenteel de Heesterveld Creative Community.

© Auke van der Hoek

Iris SchuttenArchitect/publicist Studio Iris Schutten

© Rogier Chang irisschutten.net

77

Creative CommunityHEESTERVELD

>>

Wat er uiteindelijk met het blok gaat gebeuren, is op dit moment nog niet besloten. H-lab, een architectonisch laboratorium dat zich in Heesterveld heeft genesteld, pleit ervoor om op dergelijke tussentijdlocaties met nieuwe manieren van stedelijke ontwikkeling te gaan experimenteren. Het lab stelt na uitgebreid onderzoek voor om door te bouwen op de investeringen die reeds gedaan zijn en de potenties die in het bestaande bouwblok en de huidige gebruikers besloten liggen.

De Heesterveld Creative Community (HCC) is gevestigd in een bouwblok met 87 woningen rondom een binnenhof. HCC bestaat uit een mix van creatieve ondernemers, studenten en een aantal oorspronkelijke bewoners. In opdracht van woningcorporatie Ymere is projectbooster Eva de Klerk (bekend van de herontwikkeling van de NDSM-werf) in 2009 samen met bewoners en haar H-team gestart met de tussentijdse aanpak van Heesterveld die richting moest geven aan de definitieve herontwikkeling.

Inmiddels is de creative community een feit en investeert Ymere in de community door budgetten beschikbaar te stellen voor events en promotieactiviteiten, maar ook voor zaken als onderhoud, gevelschilderingen en lichtkubussen op het dak. Ook de huurders investeren in de tussentijd; zij hebben zich georganiseerd in de vereniging HCC waarbinnen ze de werving en selectie regelen, de PR doen, een gemeenschappelijke presentatieruimte runnen en nieuwe activiteiten ontplooien. Enkele sleutelfiguren van Heesterveld zijn momenteel modeontwerpster Sally Ovisi, poetrypusher Justin Samgar, Kofi Adu-Ampona, rapper Amier Papier, producer/regisseur Ramses Petronia, Robert Coblijn van Bijlmerstyle, fotografe Angela Tellier en radiohost Angelique Houtveen. Er worden diverse party’s, evenementen, lezingen, optredens en debatten gehouden en er verschijnen artikelen over Heesterveld in allerhande media. Scoorde Heesterveld vroeger hoog op het vlak van onveiligheid en overlast, tegenwoordig staat Heesterveld veel positiever in de cijfers. HCC doet het dus goed qua PR en leefbaarheid. Door dit tussentijdproject is er sprake van een culturele, maatschappelijke en waarschijnlijk ook financiële meerwaarde.

Vanuit de tussentijd voorbij de tussentijd?Laboratorium H-lab huisde afgelopen jaar op twee verdiepingen in Heesterveld. In H-lab onderzochten BAVAVLA architecten, Superuse Studios en Studio Iris Schutten samen met Eva’s H-team – bestaande uit Gieneke Pieterse, Daisy Benz, Heesterveld bewoners en Ymere – hoe de tussentijd kan worden benut voor nieuwe vormen van stedelijke ontwikkeling. De verdiepingen boden ruimte aan expertmeetings en debatten en twee woningen werden verbouwd tot één modelwoning die een levensgrote groei-maquette van het bouwblok bevat en ontwikkeltools voor de toekomst.

Volgens H-lab ligt in Heesterveld een unieke kans om de toekomst vanuit de tussentijd vorm te geven. Gedane investeringen worden dan niet weggegooid, maar ‘langdurig gekapitaliseerd’. En daarbij zouden huurders zelf woon- en werkcarrière kunnen maken op deze plek. Achterliggend idee is dat een gebouw voortdurend kan worden aangepast en ontwikkeld op basis van behoeftes van haar huurders. Het gebouw leent zich namelijk heel goed voor de afwisseling van wonen en werken, samenvoegingen, uitbouwen, daktuinen en dergelijke. Of deze kans door de betrokkenen wordt opgepakt is nog de vraag. Het project is nog volop in ontwikkeling. Ymere is zich nog aan het bezinnen op de toekomst en de huurders zijn druk bezig hun gezamenlijke organisatie op orde te krijgen en hun eigen bedrijven op te starten. 2017 is voor hen nog erg ver weg.

INVESTERINgEN NIET WEggooIEN MAAR LANgDURIg KApITALISEREN

MEERWAARDE DooR HET

bENUTTEN VAN DE TUSSENTIjD

Heesterveld voor de transformatie met een sculptuur van Elon Liberman

78

TussentijdHEESTERVELD

>>

>>

Die avond in Pakhuis de Zwijger kregen we voorbeelden te zien van ontwerpen in een lokale, gedeelde en collectieve praktijk. Sustainist design is even verrassend als relevant, dat was overduidelijk. Ik dacht: hier wil ik bijhoren. Ik wil ook een Fairphone. Ik wil de Buitenbrouwerij bij ons op het plein. Ik wil vrienden worden met de varkentjes van Pig Chase. Nu nog zorgen dat deze praktijk niet uitmondt in zijn tegendeel. In ons werk komen we allerlei mensen tegen. Alleen al de Rotterdamse Luchtsingel van ZUS, met 5000 eigenaren, is een fantastisch bewijs. Maar als wij hardop nadenken doen we dat onderling. Wij, dat is hoogopgeleid, vindingrijk, blank, vrij om keuzes te maken, vrij genoeg om over ons eigen dagelijks leven heen te kijken. Dat is onvermijdelijk. Wij zijn de kickstarters. Maar als dit de grootste beweging van de wereld moet worden, en dat kan, dan moeten we deze zaal uit: van elkaar weg, de kring openen. Want nadenken over de toekomst van onze steden, en dus over sustainist design, dat kan niet alleen met de ene helft. Collectief werken, lokaal werken, gedeeld werken – dat was, is en wordt tenslotte allesbehalve een blanke, hoogopgeleide, westerse aangelegenheid. Zelf maak ik in de Tolhuistuin mee hoe de twee helften van de stad nog dagelijks op elkaar stoten. Onze werkgebouwen zitten vol slimme kunstenaars en ontwerpers. Elke ochtend nemen ze de pont naar Noord. Maar hoe vaak fietsen ze even door, de Van der Pekbuurt in, waar mensen van de Voedselbank leven? Waar de sociale balans bestaat bij gratie van elkaar met rust laten in plaats samen dingen te ondernemen? Waar de migrantenvrouwen niet meedoen aan onze vintage kledingruilmarkt omdat hun kleren geen vintage mogen heten? Waar de oude bakker, de slager en het theehuis de huur niet meer kunnen opbrengen en dus plaatsmaken voor vrolijke nieuwe ambachtelijke ondernemers – die niet weten dat de Volewijckers op ditzelfde marktplein ooit voetbalkampioen van Nederland werden – en dus wel heel lokale producten aanbieden, maar geen idee hebben waar ze staan? Als ik iets zou willen bijdragen aan sustainist design, dan is het een woordenboek voor het praten met mensen die ik niet versta, een lichaamstaalinstructievideo, een toonhoogte app, een verlegenheidsoverwinningsbrug, een nieuwsgierigheidsaanstekingsmechanisme. Kortom, een vocabulaire waarmee je opeens een gesprek kan voeren met iemand die dacht dat

hij met dit soort welgestelde en welbespraakte types nooit iets te maken zou hebben.

EEN NIEUW WOORDENBOEK

Chris KeulemansDirecteur Tolhuistuin

Eva de Klerk is onder andere initiatiefnemer van de broedplaats NDSM-werf / Kunststad en verantwoordelijk voor het concept Heesterveld Creative Community. Daarover zegt zij: “Dat het een hotspot wordt wil ik Ymere niet direct beloven, maar ik heb wel de mogelijkheden voor tijdelijk gebruik afgetast door te inventariseren waar lokale bewoners en ondernemers behoefte aan hebben. Dat blijkt een creatieve woon-werk community met buurtvoorzieningen. Ik wil het blok daarmee niet tijdelijk opleuken, maar laten zien dat de tussentijd een laboratorium voor de toekomst is. Dat kan betekenen dat dingen die in de tussentijd ontstaan het geplande proces van woningbouwcorporatie kunnen omgooien. Ik wil ook dat de bewoners zich organiseren, dat ze zoveel mogelijk zelf ondernemen, vanwege hun eigen dynamiek, een duurzame aanpak én dat ze daarmee een volwaardig gesprekspartner zijn voor de corporatie. Over dit alles ben ik vanaf het begin heel open geweest.”

Het werk van H-lab vormt een aanzet voor gesprek en hoopt beide partijen handvatten te geven voor ontwikkeling in de toekomst. De deelnemers in het laboratorium herkennen de huidige tijd met de vele leegstaande gebouwen en braakliggende terreinen als een omslagpunt van een planmatige en aanbodgestuurde gebiedsontwikkeling naar gebiedsontwikkeling met vraaggestuurde en open planprocessen. Hierbij vormt de bestaande stad, zowel haar bewoners als gebouwen, het uitgangspunt. Het is daarom niet langer relevant om op eindbeelden te sturen, maar om nieuwe condities te organiseren waarbinnen de ambities van de collectieve beheerder, maar ook die van individuele gebruikers de ruimte krijgen. Dit vergt echter een drastische cultuuromslag bij de beherende corporaties en maatschappelijke organisaties. Plaatsen als Heesterveld, waar oude plannen geschrapt zijn en nieuwe nog gemaakt moeten worden, bieden een unieke kans om met nieuwe condities te experimenteren.

WIE IS EVA DE KLERK?

h-lab.nu heesterveld.nu

evadeklerk.com © Aico Lind

© D

aniel

Coh

en

tolhuistuin.nl

79

HEESTERVELD COLUMN

>>

••

creating tomorrow

KenniS in actiemaSter Urban management

Aan

de

inh

ou

d v

an d

eze

fold

er k

un

nen

gee

n r

ech

ten

wo

rden

on

tlee

nd

.

Hogeschool van Amsterdammaster Urban managementPostbus 10251000 ba amsterdamwww.hva.nl/mum

ob-

146-

12

mEEr informatiE? meer informatie over de opleiding en de data van de voorlichtingsbijeenkomsten vindt u op www.hva.nl/mum. Via deze weg kunt u ook een vrijblijvend kennismakingsgesprek aanvragen met de programmaleiders van de master Urban management.

MAgNEET fESTIVAL 2013

No SpECTAToRS, oNLY pARTICIpAToRS

Oostpunt op het Amsterdamse Zeeburgereiland is tijdens het Magneetfestival een maand lang de vrije ruimte voor creatieve geesten, de plek waar iedere bezoeker automatisch deelnemer is. Tijdens het festival kan er ieder weekend genoten worden van muziek, theater, experimentele bouwwerken en allerlei soorten kunst.

Ook dit jaar konden bezoekers via het internetplatform eigen creatieve ideeën indienen en daarmee de mogelijkheid creëren om zelf inhoud aan het festival te geven. ‘No spectators, only participators’ is de filosofie van dit unieke festival, dat zijn terrein aanbiedt als plek voor co-creatie. Het publiek bedenkt, bouwt en breekt weer af; iets bijzonders creëren doe je samen!

magneetfestival.nl

Fotoreportage: © Arthur de Smidt thehospages.com

creating tomorrow

KenniS in actiemaSter Urban management

Aan

de

inh

ou

d v

an d

eze

fold

er k

un

nen

gee

n r

ech

ten

wo

rden

on

tlee

nd

.

Hogeschool van Amsterdammaster Urban managementPostbus 10251000 ba amsterdamwww.hva.nl/mum

ob-

146-

12

mEEr informatiE? meer informatie over de opleiding en de data van de voorlichtingsbijeenkomsten vindt u op www.hva.nl/mum. Via deze weg kunt u ook een vrijblijvend kennismakingsgesprek aanvragen met de programmaleiders van de master Urban management.

8181

82

MAGNEETFESTIVAL

83

84

MAGNEETFESTIVAL

85

86

MAGNEETFESTIVAL

87

VIA INTERACTIEVE KAARTEN

ACTUALITEIT VAN DE STAD

maps.amsterdam.nl

Interactieve kaarten

Tijdelijke invulling van braakliggende terreinen

Zelfbouwkavels Leegstaande kantoren Stadsloods

Is uw dak geschikt voorzonnepanelen?

Waar liggen de zonnepanelen?

Groene daken Klimaatneutrale bouw

Eikenprocessierups Iepen Monumentale bomen en ander waardevol groen

Woningwaarde

>

>

>

>

>

>

>

>

>

>

>

>

Naast dat Bureau Onderzoek en Statistiek (O+S) van

de gemeente Amsterdam dagelijks onderzoek doet naar de staat van de stad, wordt de actualiteit van het ruimtelijk

domein ook online bijgehouden via interactieve kaarten.

Deze worden beheerd door de Dienst Ruimtelijke Ordening. Inmiddels bestaan er kaarten die de stand van zaken weergeven over onder andere braakliggende terreinen, groene daken, zelfbouwkavels, openbare sportplekken, leegstaande kantoren en stadslandbouw.

maps.amsterdam.nl

Voor onderzoekers en software-ontwikkelaars zijn geografische datasets vrij beschikbaar via maps.amsterdam.nl/open_geodata. De Gemeentelijke Dienst Basisinformatie is de bronhouder en leverancier van de topografische ondergronden en luchtfoto’s binnen de gemeente Amsterdam.

88

INTERACTIEVE KAARTEN Actualiteit van de stad

••

maps.amsterdam.nl

Leegstaande kantoren (discussiekaart)

Streekproducten

Economie – spreiding en ontwikkeling

Contactpersoon: Klaas-Bindert de Haan, coördinator Geografische Informatie Systemen bij DRO (kb.de.haan@dro.amsterdam.nl)

89

maps.amsterdam.nlINTERACTIEVE KAARTEN

De tosti: een simpel gerecht van twee plakjes brood, een plakje kaas en een plakje ham. Maar is het ook zo simpel om een tosti op je bord te krijgen? De Tostifabriek is in februari 2013 van start gegaan en is onderdeel van de tijdelijke stad ‘Freezing Favella’ bij de van Gendthallen op Oostenburg. Dit initiatief van Mediamatic wil stedelingen en buurtbewoners laten zien wat er allemaal komt kijken bij de productie van dit ogenschijnlijk simpele product. Er wordt graan verbouwd, er scharrelen varkens rond en koeien zorgen voor de melk. De dieren worden liefdevol verzorgd door een team van vrijwilligers. Buurtbewoners en schoolklassen worden uitgenodigd om te helpen met het melken van de koeien, kaas persen of het maken van ham. In augustus werd het bakken van de eerste tosti’s gevierd met een oogstfeest.

detostifabriek.nl

KoEIEN, KIppEN EN VARKENS op ooSTENbURg

DE ToSTI

fAbRIEK

••

90

De TostifabriekTIJDELIJKHEID

Indie Brands – kleinschalige, onafhankelijke en vaak vernieuwende merken – zijn te vinden in elke uithoek van de wereld. Ik kan het weten want voor het boek Indie Brands: 30 Independent Brands That Inspire And Tell a Story (BIS Publishers) verdiepte ik me in de materie en interviewde ik tal van ondernemers die actief zijn in wereldsteden als Londen, Parijs, LA en landen als Nieuw Zeeland, Vietnam en Chili.

INDIE bRANDS gEMAAKT UIT pASSIE; oNAfHANKELIjK EN AUTHENTIEK!

Ook in Amsterdam sprak ik gepassioneerde ondernemers, dan wel ondernemende types, die een eigen merk op de markt hebben gezet. De verschillen tussen de merken zijn groot: ze variëren van eenmanszaakjes tot middelgrote ondernemingen en verkopen producten als biologisch popcorn tot mobiele telefoons. Maar ondanks de verschillen delen al deze Indie Brands drie belangrijke kenmerken: ze zijn onafhankelijk, ze hebben een verhaal dat het delen waard, en ze hebben hun marketing op orde.

OnafhankelijkIndie Brands zijn onafhankelijk in de zin dat ze geen dochteronderneming of ‘hip neefje’ zijn van een reeds bestaand merk of onderneming. De merken zijn financieel zelfstandig, maar hebben ook een zelfstandig, soms zelfs eigenzinnig, karakter. Het Franse parfummerk Etat Libre d’Orange belichaamt de onafhankelijke (ondernemers)geest die kenmerkend is voor Indie Brands. Volgens de eigenaar en oprichter van het parfumlabel Etienne de Swardt betekent financiële onafhankelijkheid ook creatieve vrijheid: “Etat Libre d’Orange is niet afhankelijk van investeerders.

Anneloes van GaalenAuteur boek Indie Brands:

30 Independent Brands That Inspire And Tell a Story

>>

KoEIEN, KIppEN EN VARKENS op ooSTENbURg

paperdollwriting.com

91

INDIE BRANDS

OAT Shoes zijn schoenen die bloeien. Het zijn de eerste honderd procent non-toxic, biologisch afbreekbare schoenen ter wereld. Plant je OAT Shoes nadat je ze hebt afgedragen in de tuin en de zaadjes in de schoenen bloeien uit tot een prachtig boeket veldbloemen. De schoenen breken ondertussen af tot compost. OAT Shoes worden in Europa gemaakt van een combinatie van gecertificeerde afbreekbare plastics en natuurlijke materialen als hennep, vlas en jute. Hierdoor breken de schoenen in de grond volledig af. OAT kwam in 2011 op de markt met de Virgin Collection. Een collectie klassieke sneakers waarmee het meteen een prijs won bij de Green Fashion Competition. Sindsdien maakt OAT de eerste biologisch afbreekbare leren sneakers ter wereld en onlangs presenteerde het bedrijf OATies: babyschoentjes waar een levensboom uitgroeit.

oatshoes.com

We hoeven ons dus aan niemand te verantwoorden, behalve aan het team dat betrokken is bij het maken van een nieuwe geur.”De Swardt is niet alleen in zijn verlangen naar vrijheid. Veel van de Indie Brands die ik in de loop der jaren heb ontmoet, worden gerund door reclamemensen die de creatieve vrijheid missen en vervolgens het heft in eigen handen nemen. KesselsKramer was een van de eerste reclamebureaus die een eigen merk opzette, gevolgd door andere Amsterdamse bureaus (They lanceerde Zarb champagne, Gummo kwam met John Altman koekjes). Het merk dat KesselKkramer al jaren bestiert, Do genaamd, tart tal van ondernemerswetten. Zo dient het als experimenteerterrein voor het reclamebureau zelf en als een platform om passieve consumptie te beëindigen.

Leuk zo’n vrije geest, maar de kachel moet ook branden. Bij veel Indie Brands is er dan ook een inherente spanning tussen het streven naar volledige creatieve vrijheid aan de ene kant en een gezonde financiële huishouding aan de andere. Indie ondernemers zoeken voortdurend de balans tussen hun eigen creatieve driften en de financiële realiteit die gepaard gaat met het hebben van een onderneming. Teneinde zelfstandig te blijven moeten Indie Brands ook streven naar commercieel succes of in sommige gevallen zelfs mainstream acceptatie. Dit is niet een kwestie van ‘selling out,’ maar van ‘keeping it real.’

oAT SHoES

>>

>>

92

INDIE BRANDS OAT Shoes

Een fiets met een bijzonder verhaal, dat is de BlackStarBike; de eerste design stadsfiets van bamboe. Bamboe is een duurzaam

bouwmateriaal, het groeit als gras, is sterk als staal en onttrekt CO2

aan de atmosfeer en daarnaast kun je er dus ook een prima een fiets van maken. De oprichters van BlackStarBikes zagen in Ghana hoe

grondstoffen als olie, koffie en cacao onbewerkt verscheept worden, waarna de winstgevende bewerking in bijvoorbeeld Nederland

wordt gedaan. Geïnspireerd op de lokale fietscultuur, worden de BlackStarBike bamboo frames wel geproduceerd in Ghana (door

Ghanese ambachtslieden) en vindt daar dus het grootste deel van de waardevermeerdering plaats. Eenmaal aangekomen in

Nederland, worden de frames afgemonteerd met de benodigde rijwielonderdelen, zoals een zadel en handvatten. Het eindresultaat is

een zeer lichte, fraaie en eigenzinnige stadsfiets.

Voor het boek interviewde ik Nalden van WeTransfer die wijselijk opmerkte dat een onafhankelijk karakter en commercieel succes niet twee elkaar uitsluitende begrippen zijn: “Ons merk is een bedrijf, niet een hobby. We zijn geen amateurs, we zijn professionals. We investeren al ons eigen geld in deze onderneming en die moet dan ook slagen. Indie betekent niet dat je geen commercieel succes nastreeft. Kijk naar bands die tekenen bij een onafhankelijk platenlabel: zij willen ook geld verdienen en streven net zo goed succes na.”

StorytellingStorytelling is uitermate populair en wordt dan ook te pas en te onpas gebruikt. Grote merken en concerns hebben inmiddels ook de kracht van storytelling ontdekt en elk nieuw product wordt dan ook gelanceerd met een meeslepend verhaal. Of dit verhaal op feiten is gebaseerd lijkt van weinig tot geen belang. Bij Indie Brands is het verhaal geen slimme marketingtruc, maar een essentieel onderdeel van het merk of product zelf.Veel Indie Brands zijn geboren uit passie, persoonlijke overtuiging of toevallige ontmoetingen. Van marktonderzoek of andere strategieën is haast nooit sprake. Zo is John Altman – een merk van fairtrade koekjes en wijn – geïnspireerd op een ontmoeting die de eigenaren hadden met een oude hippie op het strand van San Francisco.

Maar het zijn niet alleen deze persoonlijke verhalen die de moeite waard zijn. Veel van de producten zijn een verhaal op zichzelf. Neem Tony Chocolonely, een merk dat begon met de ambitie om ‘s werelds eerste slaafvrije chocoladereep te maken. Of OAT shoes: ‘s werelds eerste volledig biologisch afbreekbare sneakermerk. Dit zijn slechts twee voorbeelden van Indie Brands die echt vernieuwend bezig zijn in hun vakgebied vanwege hun gebruik van materialen, productiemethoden en omdat ze een vertrouwd product opnieuw uitvinden.

MarketingVeel Indie Brands worden gerund door mensen uit de reclamewereld, mensen die weten hoe ze buzz moeten creëren met beperkte financiële middelen (bijna alle merken die ik interviewde kampte met een beperkt budget en een niet-bestaande PR-afdeling). Neem t-shirt label Threadless. Ze hebben nooit geadverteerd, maar gingen uit van mond-op-mond reclame. Een gok die het bedrijf geen windeieren heeft gelegd: het is inmiddels een miljoenen bedrijf dat eigenhandig heeft laten zien dat community-driven design tot financieel succes kan leiden.Ook de heren en dames van het champagnemerk Zarb wisten met een beperkt budget publiciteit te genereren. Journalisten schreven gretig over het unieke concept achter Zarb: een champagne die, net als een modemerk, steeds nieuwe collecties toont.

>>

>>

bLACK STAR bIKES

blackstarbikes.nl

93

INDIE BRANDS Black Star Bikes

Een toevallige ontmoeting met een hippie, die zelfgebakken koekjes uitdeelde op het strand van San Francisco, bracht de twee reclamemakers Hajo de Boer en Onno Lixenberg ertoe om hun leven om te gooien en koekjesbakker te worden. Eenmaal terug in Nederland werd ‘het perfecte koekje’ hun nieuwe roeping. Samen met banketbakkerij Van Strien werkten ze bijna twee jaar lang aan de ontwikkeling van de receptuur. In december 2010 werd John Altman Cookies gelanceerd en inmiddels zijn de 100% natuurlijke en Fair Trade koekjes verkrijgbaar in diverse koffiewinkels en speciaalzaken door heel Nederland, waaronder Marqt, de Wereldwinkels en de Broodzaak. Om Johns ‘life changing’ levensfilosofie met zoveel mogelijk mensen te delen geven ze boeken uit en wordt het John Altman merk beschikbaar gesteld aan producenten van producten die voldoen aan John’s ‘100% good not perfect’ principe. Zo wordt er inmiddels naast koekjes onder John Altman-label ook wijn verkocht.

johnaltman.org

Het creëren van buzz is een ding, maar die publiciteit omzetten in omzet is weer iets anders. Omdat Indie Brands over het algemeen klein zijn, kan het moeilijk zijn om met een enorm toenemende vraag om te gaan. Zo moest het Amsterdamse John’s Phone, ‘s werelds meest eenvoudige mobiele telefoon, snel schakelen toen het werd geconfronteerd met een hausse aan media-aandacht. “55 telefoons per uur verkopen is natuurlijk geweldig, maar onze business plan was gebaseerd op de verkoop van slechts 100 telefoons per week,” aldus Diederiekje Bok.

Toenemende PopulariteitDe populariteit van Indie Brands neemt nog immer toe. Consumenten worden steeds veeleisender: in financieel moeilijke tijden, kan je je euro maar 1 x uitgeven en dat doen steeds meer mensen liever aan onafhankelijke merken die authentiek, duurzaam of innovatief zijn. Ook het aantal Indie Brands groeit gestaag. De tijd is er naar (gebrek aan vast werk wakkert bij menigeen de ondernemersdrift aan) en ook de middelen zijn voor een ieder te verkrijgen (crowdfunding en soortgelijk initiatieven hebben het

joHN ALTMAN

>>

>>

94

INDIE BRANDS John Altman

Kings of Indigo; een Amsterdams denimmerk dat in 2010 is opgericht door drie denim freaks, die ondanks de moordende concurrentie en het financiële klimaat toch begonnen met een eigen merk. K.O.I. jeans zijn geïnspireerd op Amerikaanse klassiekers met een Japans oog voor detail. K.O.I maakt naar eigen zeggen kwaliteitsproducten die zijn ontworpen om langdurig mee te gaan en worden duurzaam geproduceerd met de meest geavenceerde technologie. Een belangrijk onderdeel van de K.O.I filosofie is hun “Triple-R concept”, wat staat voor: Recycle, Repair en Re-use. Door oude denim te recyclen hoeven ze minder grondstoffen te gebruiken. Daarnaast stimuleert K.O.I consumenten om kapotte jeans te repareren door het organiseren van reparatie events en door klanten te voorzien van een gratis Triple-R reparatiekit.

kingsofindigo.com

speelveld gedemocratiseerd). Het is alleen maar toe te juichen dat er mensen zijn die hun droom najagen en creatieve vrijheid nog immer boven financiële zekerheid stellen. Maar die creatieve vrijheid heeft een prijskaartje. Het runnen van eigen onderneming betekent hard werken. Veel Indie Brands eigenaren zijn op papier dan wel de CEO, maar de realiteit is dat ze als directeur ook dagenlang pakketten staan uit te pakken of dagelijks tientallen postpakketten eigenhandig wegbrengen. Ook het bewust kiezen voor een financieel onafhankelijke karakter brengt de nodige kopzorgen met zich mee. Maar wat overwint is de sterke drang om je eigen merk neer te zetten, om een mooi en betekenisvol product aan de wereld te geven.

indie-brands.com

K.o.I. jEANS

CoMMUNITY-DRIVEN DESIgN fINANCIEEL SUCCES

>>

••

95

INDIE BRANDS KOI Jeans

Met lede ogen moest de directie van Feyenoord dit jaar toezien hoe een groep supporters de discussie over een nieuw stadion kaapte. Initiatief ‘Red De Kuip’ bleek niet zomaar een protestclubje, maar een groep van ervaren architecten, ingenieurs en historici dat zélf een uitgebreid alternatief ontwikkelde voor de verbouwing van het huidige stadion De Kuip.

CHAUVINISTISCHE URgENTIE

De kans is groot dat zonder de discussie die Red de Kuip is gestart, de gemeenteraad de steun voor het nieuwbouwplan niet had ingetrokken. Red de Kuip bewees hiermee dat Do-it-Yourself óók van toepassing kan zijn op het niveau van een voetbalstadion. Red de Kuip sluit bij een nieuwe DIY-beweging van burgerparticipatie die in Rotterdam in opkomst is op allerlei sectoren, in allerlei wijken, van onderop én bovenaf. De DIY-mentaliteit is altijd al kenmerkend geweest voor de havenstad waar iedereen wordt ‘geboren met opgestroopte mouwen’. Maar vandaag de dag is dit niet meer slechts uit noodzaak, maar ook uit het idee het zelf doen eenmaal béter is dan vertrouwen op de oude instellingen. Wie vormt deze nieuwe beweging in Rotterdam? Wie zijn de vernieuwers, de eigenwijze makers die denken dat zij het beter kunnen? >>

gEEN WooRDEN MAAR DADEN

reddekuip.nl

96

Red de KuipROTTERDAM

Het laagste puntje van NederlandRinie Biemans is al meer dan tien jaar bezig op het gebied van vernieuwende wijkprojecten in Rotterdam. De gemeente heeft de groenvoorziening in de kansarme wijk Bloemhof uitbesteed aan zijn bedrijf Creatief Beheer dat voor dit geld echter nog veel meer doet: bewonersparticipatie, wijkontwikkeling en het versterken van sociale verbanden. Zo hebben ze het Oleanderplein in de kansarme wijk Bloemhof opnieuw

ingericht, kindvriendelijker gemaakt en vergroent samen met de buurtbewoners. Maar Biemans wil geen idealist genoemd worden: “Ik verdien er gewoon aan, we zijn geen stichting. Wat ik ervoor terug krijg: ik ben een beter mens geworden. Het is heel simpel, ik vind het leuk om dingen te doen waarvan mensen zeggen: dat kan toch niet.” Waarom werkt hij in Rotterdam? “De crisis is een soort draaikolk. Hoe kom je daar uit?

>>

>>

Eeva LiukkuHoofdredacteur online

tijdschrift Vers Beton

versbeton.nl

97

BloemhofROTTERDAM

Je laat je afzakken tot het laagste punt en je snijdt schuin af. Nou, dat laagste puntje ligt in Rotterdam. In Rotterdam is het altijd nog tien keer erger dan in de rest van Nederland, maar dat maakt het ook tien keer leuker.” Biemans ziet zijn methode als de toekomstige standaard van wijkaanpak, die plaats moet maken voor de, zoals hij het verwoordt, “catastrofale koker waarin ambtenaren zitten achter hun bureau”. Het moet anders, zo vertelt hij, want “alles wat belangrijk is, is tegenwoordig een kostenpost geworden en daardoor stervensduur.”

Het buurthuis is weer hipVeel DIY- en burgerinitiatieven zijn ontstaan uit kritiek op het gemeentebeleid. Neem bijvoorbeeld de Leeszaal Rotterdam West van Joke van der Zwaard en Maurice Specht. Toen in 2011 bekend werd dat 18 van de 24 Rotterdamse wijkbibliotheken zouden sluiten protesteerde sociologe Van der Zwaard, die al 30 jaar in het Oude Westen woont. Maar ook de bibliotheek in haar eigen wijk moest er aan geloven. Samen met Maurice Specht heeft zij een alternatief opgezet. Na een korte testcase in de vorm van een festival bleek de leeszaal te voorzien in de behoefte aan een publieke ontmoetingsplek in de buurt. De boeken en het meubilair kwamen vanzelf binnenstromen. Met de woningcorporatie Woonstad sloten ze een deal voor de huur van een leegstaande hamam aan het Rijnhoutplein.

De leeszaal is geen vervanging van de oude bibliotheek, maar iets nieuws, zo stellen de initiatiefnemers. De leeszaal wordt gerund op basis van zelfbeheer door buurtbewoners en vrijwilligers, de boeken mag iedereen mee naar huis nemen (ze hoeven niet terug), er is koffie voor 1 euro. ZZP’ers komen er flexwerken tussen de buurtkinderen die internetten op de computers. De ruimte wordt gebruikt voor allerlei activiteiten zoals filmavonden, voorlees- en cursusdagen.

De leeszaal is niet het enige initiatief dat het oude buurthuis weer nieuw leven inblaast. Op Rotterdam Zuid zit RAAF, wat staat voor ‘Rotterdam Art Adventure Food’, naast station Rijnhaven. RAAF is een ‘tourist information’ voor Zuid, maar ook een lunchroom en een podium voor talent.

Het Stadsinitiatief de Luchtsingel loopt door het Schieblok heen en verbindt station Rotterdam Centraal, Delftsepoort en de Hofbogen met elkaar.

STADSINITIATIEf LUCHTSINgEL

luchtsingel.org zus.cc

>>

>>

© Zones Urbaines Sensibles (ZUS)

98

Stadsinitiatief LuchtsingelROTTERDAM

Iets verderop in de Afrikaanderwijk vind je het Wijkwaardenhuis aan het Afrikaanderplein, een initiatief van kunstenaar Jeanne van Heeswijk. Het Wijkwaardenhuis functioneert als een publieke ontmoetingsplek met als basis de Wijkkeuken, gerund door buurtbewoners. Het Wijkwaardenhuis is tegelijkertijd een warenhuis. In het voormalige gemaal worden verschillende producten uit de Afrikaanderwijk geëtaleerd. Die zichtbaarheid is welkom voor een wijk die vaak moeite heeft om zichzelf te verkopen. Sinds kort hoort daar ook een website bij waar het complete winkelaanbod van de wijk zichtbaar is. Jeanne van Heeswijk weet op een mooie manier de productiekrachten en -talenten uit de wijk te koppelen aan expertise van buiten de wijk. Zo hebben vrouwen van het Wijkatelier een couturejurk voor de Jean Paul Gaultier tentoonstelling in de Kunsthal gemaakt.

Chauvinistische urgentieEr vinden ook allianties plaats tussen initiatieven en corporaties. Zoals STIPO, adviesbureau voor stedelijke ontwikkeling, dat samen met woningcorporatie Havensteder het Zomerhof-kwartier aanpakt. Dit enigzins troosteloze kantoorgebied vlakbij het centrum stond oorspronkelijk op de slooplijst, tot de crisis roet gooide in de nieuwbouwplannen. Nu herontwikkelt STIPO een kantoorgebouw volgens een ‘keten-aanpak’ waarin de bedrijven elkaar versterken én moeten investeren in het gebied. In de paar maanden dat ze bezig zijn, hebben ze al veel partijen aan het gebied weten te binden, zo vertelt Jeroen Laven: “De snelheid en het ‘gewoon-doen’, dat past bij Rotterdam. Hier zit een enorme drive om de stad beter te maken, een soort chauvinistische urgentie.”

Kantorengebied ZomerHof-kwartier wordt door STIPO en woningcorporatie Havensteder herontwikkeld tot ‘Maakkwartier’.

ZoHo

zomerhofstraat76-90.com stipo.nl

DE NIEUWE MAKERS VAN

RoTTERDAM ZIjN DENKERS MET

opgESTRoopTE MoUWEN

>>

>>

© Meredith Glaser

99

ZOHOROTTERDAM

Opvallend is dat deze herontwikkeling niet vanuit de dienst Stadsontwikkeling wordt gestuurd. In plaats daarvan faciliteert de gemeente, zo schrijft de wethouder bijvoorbeeld een aanbevelingsbrief als het nodig is. Volgens Laven was het vertrouwen dat ze hebben gekregen van verschillende partijen vijftien jaar geleden nog onmogelijk, de crisis heeft daar duidelijk verandering in gebracht.

Gemeente stelt burgers centraal‘Faciliteren, niet regisseren’ is dan ook het nieuwe adagium van de gemeente Rotterdam. Met het ‘Stadsinitiatief’ laat de gemeente zien dat het burgerparticipatie serieus neemt. Het Stadsinitiatief geeft jaarlijks 2,5 miljoen euro aan tenminste één goed plan dat door burgers is aangedragen. Het publiek kan zelf bepalen naar wie het geld gaat via een openbare stemronde - zo krijgen Rotterdammers directe inspraak in het verdelen van subsidiegelden. De kritiek waar het

Stadsinitiatief mee te maken heeft, is dat het slechts symboolpolitiek betreft. Maar misschien is dat ook wel de belangrijkste functie: de gemeente laat zien dat de burgers zélf net zulke waardevolle ideeën kunnen bedenken als hun ambtenaren.

Het Stadsinitiatief – het eerste project dat gerealiseerd wordt is de Luchtsingel van het architectenbureau ZUS - is het meest zichtbare bewijs dat de gemeente bezig is zich om te vormen naar een faciliterende overheid. Achter de schermen wordt op dit moment een gewerkt aan een handvest burgerparticipatie. De gemeenteraad heeft namelijk bepaald dat burgerparticipatie een centrale rol moet spelen in de ‘gebiedsbesturen’ die het lokale deelgemeentebestel (in Amsterdam bekend als de stadsdelen) moeten vervangen. Bij het opstellen van het handvest krijgt de gemeente hulp van het platform De Makers van Rotterdam, dat dit jaar is opgericht door Maurice

Specht, Erik Sterk en Rineke Kraaij. Dit platform zorgt voor kennisuitwisseling tussen enerzijds de initiatieven (De Makers) onderling én anderszijds tussen De Makers en de gemeente. Erik Sterk, zelf betrokken bij de Voedseltuin aan de Keilestraat, benadrukt dat het niet gaat om een belangenorganisatie, “Ik kan niet namens iedereen praten. Wél kunnen we mensen bij elkaar brengen, debatten organiseren, onderzoek doen en zo organiseren dat De Makers gehoord worden.” Als ik vraag wat volgens hem De Makers kenmerkt, komt hij met een hele waslijst, veelal zijn het eigenzinnige betweters, “Mensen die zonder dat ze het wilden, zonder businessplan, tóch een onderneming leiden. Sommigen zie je zelfs aandelen uitgeven zoals het verhalenhuis Kaap Belvèdere op Katendrecht. De opvallendste rode draad is dat deze initiatieven allemaal zelf risico dragen.”

Vakmanstad staat voor een integrale gebiedsontwikkelingsvisie met het oog op duurzame samenlevingsopbouw.

VAKMANSTAD

vakmanstad.nl

>>

>>

100

VakmanstadROTTERDAM

Denkers met opgestroopte mouwenVeel initiatieven worden inderdaad geleid door veelal eigenwijze, hoogopgeleide, zelfs gepromoveerde, kartrekkers. En wat opvalt: ze bemoeien zich ook op een theoretisch niveau met het publieke debat. Joke van der Zwaard en Maurice Specht schreven onlangs een artikel over burgerkracht. Maurice Specht is gepromoveerd op bewonersinitiatieven in krachtwijken en publiceerde de Community Lovers Guide to Rotterdam. Binnenkort komt daar nog een boek bij in samenwerking met Erik Sterk. Rinie Biemans was vroeger arts en kunstenaar, nu bekend als branieschopper en opiniemaker. Jeanne van Heeswijk is internationaal werkend kunstenaar die buitenlandse prijzen in de wacht heeft gesleept.

Het bekendste voorbeeld is waarschijnlijk Henk Oosterling, als filosoof jarenlang verbonden aan de Erasmus Universiteit. Oosterling heeft zijn baan gedeeltelijk opgezegd om zich in te zetten voor Vakmanstad, dat doet aan de ontwikkeling van grootschalige en langdurige projecten in wijken. Basisschool Bloemhof biedt onder leiding van Oosterling sinds een aantal jaar een onderwijspakket met judolessen, tuinier- en kookles én filosofie. De school, gelegen in één van de meest kansarme wijken van de stad, haalde dit jaar de hoogste CITO-score van Rotterdam. Daarmee wordt sterk aannemelijk gemaakt dat deze integrale onderwijsaanpak vruchten aflevert. Deze kartrekkers beschikken over een groot netwerk en kennis dat de bewoners die meedoen met de projecten die ze leiden vaak ontberen. Ze weten hun project, de bewoners en

de wijk succesvol te ‘verkopen’ en andere partijen te enthousiasmeren. Zoals Erik Sterk het formuleert: dit zijn mensen zonder economisch, maar mét sociaal kapitaal die zich inzetten voor de stad. “Zo’n voortrekker heeft ook een artistieke rol, het is een soort curatorschap. Het zijn mensen die meerwaarde creëren waardoor anderen willen investeren.” Voor de overheid betekent dit: besef dat burgerkracht niet overal spontaan ontstaat als er voorzieningen wegvallen, maar dat het afhankelijk is van dit soort ondernemende individuen. Veel succesvolle Rotterdamse initiatieven kenmerken zich namelijk niet alleen door de hands-on mentaliteit waar ze in Rotterdam bekend om staan, maar tegelijkertijd ook door kennisuitwisseling en reflectie over de rol en richting van burgerparticipatie in de stad. Het zijn denkers met opgestroopte mouwen.

Het Wijkwaardenhuis is een online en offline platform voor producten en talenten uit de Afrikaanderwijk.

freehouse.nl

WIjKWAARDENHUIS

>>

••

© Foto: Freehouse / Project: Lucia Babina

101

WijkwaardenhuisROTTERDAM

Wat is de rol van een architect in een context waarin op politiek, economisch en sociaal gebied allerlei waarden aan het schuiven zijn? Dat geeft inderdaad te denken. Op financieel niveau moeten burgers dealen met aanhoudende bezuinigingen terwijl er geen solide verdienmodel tegenover staat. Op politiek niveau is sprake van een almaar groeiende kloof tussen burger (de kiezer) en politici. Het lukt bestuurders steeds slechter om de traagheid van besluitvormingsprocessen te integreren met de snelheid van bijvoorbeeld sociale media. En op cultureel niveau lijkt de ‘wisdom of crowds’ zich moeizaam te verhouden tot intellectuele zwaarte en ervaring.

Dat alles resulteert in een afnemend vertrouwen in politieke processen en toenemend cynisme jegens grote, oncontroleerbare systemen. In die grimmige context groeit de behoefte aan werkelijke invloed op geldstromen en besluitvorming (eigen banken, crowdfunding, collectief particulier opdrachtgeverschap, collectieve verzekeringsstelsels of energiemaatschappijen), aan zekerheid over productieprocessen (duurzaam voedsel, de Fairphone) en aan gemeenschappelijke ervaringen (Facebook, twitter, etc.). Lang bleven al die kleine bewegingen en projecten onder de radar, maar langzamerhand kunnen we spreken van een ‘revolutie van het kleine’.

Er zijn nu zoveel initiatieven en projecten die gelijktijdig tot stand komen, dat het niet meer is af te doen als een marginale beweging of een crisis-gerelateerd verschijnsel. Het is een duidelijk signaal dat er een nieuwe werkelijkheid met nieuwe waarden op komst is.

Als politiek (macht), economie en cultuur ergens samenkomen, is het wel in de bouwwereld. De Vastgoedfraude leidde tot veel woede en wantrouwen jegens de sector. De financiële crisis werd in 2008 als eerste in de bouw gevoeld.

VERNIEUWERS VAN DE AMSTERDAMSE ARCHITECTUUR

Mensen vertrouwen steeds minder op grote instituties

en zoeken nieuwe manieren om controle te krijgen op hun omgeving. Ze bouwen huizen

in collectieven, richten samen een energiemaatschappij op of starten een coöperatieve bank. Architecten in Amsterdam zijn op allerlei manieren betrokken

bij projecten die deze nieuwe houding verbeelden. Een

revolutie van het kleine zou je het kunnen noemen. Al wordt het in

Rotterdam al best groot…

Indira van ’t KloosterAuteur Reactivate! Vernieuwers van de

Nederlandse architectuur, hoofdredacteur van A10 new European architecture.

>> a10.eu

102

AMSTERDAMSE ARCHITECTUUR Nieuwe houding

© space&matter

Opdrachtgevers bleven weg, er waren nauwelijks nog opdrachten. Inmiddels is de architectenbranche in Nederland gehalveerd, en de omzet over 2012 verder gedaald, evenals de werkgelegenheid. Anderzijds is het aantal bureaus sinds 2007 bijna verdubbeld van 3035 naar 5220 in 2012. “Het lijkt erop dat de krimpende omzet bij de gevestigde architectenbureaus veel architecten heeft gedwongen daar te vertrekken. Deze architecten zijn massaal hun eigen, kleine bureau gestart”, aldus Michiel van Raaij, hoofdredacteur van Architectenweb.

Want ook architecten willen meer zeggenschap en controle over hun leefwereld. Het icoon heeft afgedaan. Aan conceptuele, zelfvoldane, dure ontwerpen van starchitects (hoogbouw! winkelcentra! private gebouwen!) is in crisistijd weinig behoefte meer. Kleine opdrachtgevers zoeken, net als burgers op allerlei andere vlakken, ook in de bouw meer inspraak, meer invloed en meer transparantie. En daar spelen architecten op in. Geëngageerd en betrokken, maar toch pragmatisch, werken ze aan nieuwe opgaven: het ontwerp van collectieve gebouwen, met ruimte voor ‘urban farming’, aandacht voor duurzaamheid, oplossingen voor leegstand, informele plekken in de stad en nieuwe financieringsmogelijkheden.

Een mooi voorbeeld hiervan is De Ceuvel - een groene broedplaats in Amsterdam (2012-2022), die tot stand kwam op initiatief van space&matter, in samenwerking met Steven Delva (Delva Landscape), Nick van Loon (REM-eiland), Wouter Valkenier (Hanneke’s Boom) en Jan Huisman (scheepsbouwer). In januari 2012 won space&matter met Marjolein Smeele een door de gemeente Amsterdam uitgeschreven prijsvraag voor het 10-jarig gebruik van de voormalige scheepswerf “Ceuvel Volharding” in de Buiksloterham. De grond is ernstig vervuild met zware metalen. Daarom ontwikkelde Delva Landscape een landschapsplan waarin specifieke planten de vervuilde grond zuiveren.

Tweedehands woonboten worden duurzaam verbouwd en in de zuiverende tuin getakeld. Na tien jaar gebruik en opwaarderen worden de boten weer in het water getakeld en laten op het terrein schonere grond en een oase van groen achter. ‘Afgedankte woonboten werden massaal aangemeld. Immers, woonboten zonder ligplaats zijn niets waard en het kost geld om ze te slopen. Inmiddels wordt er volop geklust. Vijf boten zijn al klaar’, aldus Sascha Glasl van space&matter. In oktober 2013 komen alle boten op het land en begint het inplanten van de tuin. De financiering is zeker achteraf verbazingwekkend eenvoudig: de boten waren gratis, het ontwerp ook (prijsvraag). Vereniging De Ceuvel heeft een subsidie van €250.000,- en een lening van €200.000,- gekregen. Vanaf 1 januari 2014 betalen alle bewoners huur aan de vereniging.

VERNIEUWERS VAN DE AMSTERDAMSE ARCHITECTUUR

ARCHITECTEN ZIjN MASSAAL

HUN EIgEN, KLEINE bUREAU

gESTART

oUDE WooNboTEN IN oASE VAN gRoEN

>>

>>

103

AMSTERDAMSE ARCHITECTUUR De Ceuvel

© Naomi Hoogervorst, Placemakers

© Ernst Yperlaan

Tijdelijkheid en participatie zijn ook elders belangrijk thema, bijvoorbeeld op het Waterlandplein in Amsterdam-Noord. In opdracht van Ymere ontwierp Placemakers met leerlingen van het Bredero Lyceum een tijdelijk podium. Het project was onderdeel van een groter plan voor de renovatie van het hele plein en revitalisatie van de buurt. Het permanente podium was al ontworpen door Tjep., maar omdat de realisatie nog even zou duren, werd de tussenliggende tijd gebruikt om samen met bewoners te bedenken wat ze met dat podium zouden kunnen gaan doen. De rol van Placemakers was vooral luisteren en bemiddelen tussen bewoners en opdrachtgever. Inmiddels is het permanente podium gereed, maar zonder de overkapping die de bewoners hadden bedacht. Die komt er alsnog, zodat ook de muziekschool er uitvoeringen kan doen. Placemakers zal zelf het ontwerp maken.

Nu is het bureau druk met De Buurtcamping. In augustus 2013 deed het Oosterpark gedurende twee dagen dienst als stadscamping. Initiatiefnemer Katusha Sol: ‘Veel omliggende bedrijven en instellingen hebben een rol in het programma. En dus kan je niet alleen een kampvuur maken, maar ook een hardloopclinic doen.’

De betrokkenheid van architecten hoeft dus niet altijd een permanent gebouw op te leveren. Momenteel zelfs vaker niet dan wel. Maar het kan ook andersom.

TIjDELIjKHEID EN pARTICIpATIE

ZIjN bELANgRIjK THEMA

>>

>>

104

AMSTERDAMSE ARCHITECTUUR Waterlandplein

Artist Impression herontwikkeling Kleiburgflat © KondorWessels Vastgoed (ontwikkelende risicodragende partij)

In Amsterdam-Zuidoost werd de Kleiburgflat gered van de sloop. Kleiburg is de laatste originele, ongerenoveerde honingraatflat in de Bijlmer. Consortium De Flat wil de 500 leegstaande woningen ontwikkelen als kluswoningen. NL Architects ontwierp de publieke delen van de flat, waarna de kopers van de klushuizen het zullen vernemen. Doordat de flat volledig leegstaat, kunnen woningen zowel horizontaal als verticaal worden gekoppeld. Bureau M.E.S.T. ‘activeerde’ de potenties van de flat zowel ruimtelijk als sociaal door een aantal interventies. Het belangrijkste doel hiervan was dat toekomstige bewoners elkaar leren kennen en op zoek gaan naar een collectieve meerwaarde, bijvoorbeeld in de vorm van een daktuin, een Kleiburgkoffiebar, of een

minibioscoop. Deelontwerpen werden geleverd door ByBali en XVW Architects, twee andere kleine Amsterdamse architectenbureaus. Interessant is dat architecten hier een rol spelen in de imago-omslag die tot stand kwam. Niet door flitsende rendementen te realiseren ‘old style’, maar door activiteiten in de flat te programmeren en voorbeeldwoningen te ontwerpen. Dat deden ze bovendien deels op eigen risico. Ze kregen een minimum honorarium, maar als het project succesvol blijkt, krijgen ze alsnog een bonus.

Wat opvalt aan deze drie projecten is dat ze tot stand komen door samenwerking met vele partijen, waarin architecten zelden het alleenrecht claimen.

500 LEEgSTAANDE WoNINgEN oNTWIKKELEN ALS KLUSWoNINgEN

>>

>>

105

AMSTERDAMSE ARCHITECTUUR Kleiburgflat

© Ossip van Duivenbode

Bovendien koppelen ze gebruikersbetrokkenheid aan gedeelde ervaringen (samen bouwen, wonen, nadenken). Het zijn allemaal kleine bureautjes. De overheid of een traditionele opdrachtgever als een woningcorporatie blijft belangrijk, maar is vooral op de achtergrond aanwezig - door een prijsvraag uit te schrijven, een proces te faciliteren of iets niet onmogelijk te maken. Alles ademt de revolutie van het kleine. Toch gebeuren hier baanbrekende dingen: tijdelijk wonen wordt gekoppeld aan duurzame grondsanering en nieuwe financieringsconstructies. Bewoners worden verbonden aan commerciële ondernemingen. Een door sloop bedreigd, leegstaand gebouw gaat een tweede leven tegemoet door een imagoverandering tot stand te brengen, onder andere via sociale media en zachte ingrepen (samen eten, stadstuinieren). Stel je voor dat dat op grote schaal zou doorbreken…. Daarvoor hoeven we niet heel veel

fantasie te ontwikkelen. Ondanks de grote hoeveelheid projecten in Amsterdam worden de echte stappen gezet in Rotterdam. ZUS architecten werkt daar aan de Luchtsingel. Het project begon enkele jaren geleden met het programmeren van 12.000 m2 lege kantoorruimte in het centrum van Rotterdam (het Schieblock). Sindsdien is het pand onderkomen voor ondernemers in de creatieve sector, en thuishaven voor debatten, lezingen en tentoonstellingen. Een knalgele looproute activeert het stedelijk gebied en leidt via het Centraal Station naar een brug over een drukke snelweg. Op de moestuin op het dak worden groenten verbouwd en bijen gehouden. De naastgelegen Shelltoren werd 24 uur in gebruik genomen tijdens de Dag van de Architectuur. Halverwege de dag al kon er niemand meer in vanwege het enorme aantal belangstellenden. Een organisatie als ProRail, die bepaald niet bekend staat als een flexibele, avontuurlijke partner,

kon worden overtuigd om mee te werken aan het doortrekken van de brug over het spoor naar de Hofbogen, waar deze zomer al een mini-mall en een daktheater werden geopend. Hier is een heel stuk stad gereactiveerd! De brug kwam grotendeels tot stand via crowdfunding. De gemeente Rotterdam droeg, via het Stadsinitiatief, enkele miljoenen bij. Hier wordt zichtbaar hoe door het koppelen van talrijke initiatieven, nieuwe partners en geldstromen een nieuw stuk stad kan worden gecreëerd. In Amsterdam kan zo’n gebied ontstaan in Amsterdam-Noord. Als alle initiatieven voor de Buiksloterham, de Van der Pekbuurt, het Waterlandplein, de Shell-toren, etcetera klaar zijn, – en op een zinvolle manier aan elkaar worden gekoppeld – is Noord feitelijk opnieuw uitgevonden. Waarmee zich meteen de volgende vragen aandienen: is hier samenhang en continuïteit nodig? En kan iedereen aanhaken bij al die kleine revoluties – of zijn het vooral projecten voor zelfredzame, creatieve en/of niet-onbemiddelde mensen?

KNALgELE LUCHTSINgEL

IN RoTTERDAM gAAT DWARS

DooR HET SCHIEbLoK

HEEN

>>

••

106

AMSTERDAMSE ARCHITECTUUR Luchtsingel

Dat Amsterdamse kantoren met leegstand kampen is niet nieuw. Zo ook op Amstel III in Zuidoost, waar maar liefst 30% leeg staat. Dat komt neer op meer dan 200.000 aan vierkantie meters lege kantoorruimte.

In de zomer van 2011 startte architecte Saskia Beer het initiatief Glamourmanifest, een lokaal transformatieplatform. Doel is om van Amstel III een levendig multifunctioneel woon-werkgebied te maken. Glamourmanifest fungeert hierbij als katalysator en kickstarter van het transformatieproces. Gemeente, vastgoedeigenaren, lokale bedrijven en hun medewerkers worden actief betrokken om invulling te geven aan de tussentijd en aan nieuwe functies en gebruik . Onder het motto ‘Champagne will save the world’ organiseert Glamourmanifest spraakmakende en verleidelijke activiteiten en initiatieven zoals borrels met bubbels voor kantoormedewerkers en bloemen-plant guerillas. En mysterieuze gouden kabouters duiken plots overal in het gebied op.

Het werk van Glamourmanifest beperkt zich niet enkel tot ludieke acties. Saskia Beer trekt actief het gebied in om alle stakeholders mede-eigenaar van het transformatieproces te maken. Ooit begonnen als een solo-actie, wordt het platform inmiddels ondersteund door de gemeente Amsterdam en heeft een groeiende club vastgoedeigenaren in het gebied verbonden. Tip: bekijk het filmpje ‘Love is in the Airco’: http://vimeo.com/59390521

glamourmanifest.nl

WE’RE HERE To STAY!! gLAMoURMANIfEST

••

107

GlamourmanifestTIJDELIJKHEID

gEbIEDSoNTWIKKELINg VANUIT HET NU

LEVERT DE oRgANISCHE oNTWIKKELINg NU NIET AL MEER op DAN WAT ooIT bEoogD WAS?

Overal in Amsterdam nemen bewoners en ondernemers initiatieven die de wereld, heel lokaal, een beetje veranderen. Dit magazine staat er vol mee. Soms luiden meerdere initiatieven in hetzelfde gebied een nieuwe toekomst voor dat hele gebied in. Een fenomeen dat ook wel spontane, organische of coöperatieve gebiedsontwikkeling wordt genoemd. In Amsterdam zijn er verschillende gebieden waar dit proces nu al is ingezet. Wat kunnen we leren van deze dynamiek?

Judith Lekkerkerker Hoofdredacteur en onderzoeker bij

Ruimtevolk, kennis- en inspiratieplatform voor ruimtelijke vraagstukken.

In Amsterdam is er een aantal gebieden waar grootschalige transformatie gewenst is. Vaak gaat het om verouderde bedrijventerreinen. Voorbeelden hiervan zijn Oostenburg, Zeeburgereiland, Overhoeks, Buiksloterham en het Cruquiusgebied. Als we de initiatieven in deze gebieden en de manier waarop gemeente, stadsdeel en andere betrokkenen hiermee omgaan op een rij zetten, kunnen we een aantal gemeenschappelijke kenmerken identificeren en uitspraken doen over al dan niet succesvolle strategieën om bij te dragen aan de gewenste transformatie. ruimtevolk.nl

108

Grootschalige transformatieGEBIEDSONTWIKKELING

>>

gEbIEDSoNTWIKKELINg VANUIT HET NU

Dit grootschalig bedrijventerrein middenin de stad wordt straks een gemengd gebied: werken, wonen en verblijven. Samen met Cruquius2015, een samenwerking van bedrijven die belangen hebben in het gebied, heeft Stadsdeel Oost spelregels opgesteld voor geleidelijke transformatie. Die is al volop aan de gang. Op enkele plekken zijn aantrekkelijke nieuwe bedrijfsgebouwen gerealiseerd. En terwijl grote herontwikkelingen met woningbouw nog even op zich laten wachten, trekt The Harbour Club veel uitgaanspubliek naar Cruquius, verbouwen buurtbewoners en schoolkinderen groenten in de Cruquiustuin en werken creatieve ambachtelijke ondernemers samen in Beehive, het GildeHuis, KruxAmsterdam en de Servicegarage. De laatsten organiseren ook exposities, workshops en evenementen. De Openbare Werkplaats maakt het ambachtelijke imago van het gebied af. Daar kan je cursussen volgen en zelfs per dagdeel terecht aan de draaibank.

AMbACHTELIjK CRUQUIUSgEbIED

Bekend maakt bemindVoor daadwerkelijke transformatie van een gebied zijn vele initiatieven en dus initiatiefnemers en overige deelnemers nodig. Publiekstrekkers zijn hierbij een onmisbaar ingrediënt. Bekend maakt bemind. Zij zorgen dat een ontwikkeling niet blijft steken bij een eerste groep initiatiefnemers, maar dat potentiële pioniers en andere voorlopers volgen. Dit zien we bij Oostenburg, waar Roest bij mooi weer een ware trekpleister is. Of op Overhoeks, waar de Tolhuistuin maar ook het formele en niet-tijdelijke Eye die rol spelen. Maar het is niet alleen horeca dat als publiekstrekker kan dienen. Ook festivals dragen eraan bij. Denk aan het Magneetfestival op Zeeburgereiland. Winkels kunnen die rol vervullen, zoals de vintagemeubelwinkels Neef Louis en Van Dijk & Ko in Buiksloterham. En zelfs een audiotour, zoals de Tolhuistour door Noord, kan van betekenis zijn. Belangrijk is dat de publiekstrekkers een publiek trekken dat gevoelig is voor de ontwikkelingen in en de aantrekkingskracht van het gebied. De Theaterfabriek op Oostenburg is een succesvolle publieksmagneet, maar trekt met de programmering over het algemeen publiek dat ver afstaat van de huidige sfeer van Oostenburg en het idee van pionieren. Daarmee is het in dit stadium voor de transformatie van het gebied van weinig betekenis.

Vloeibare tijdelijkheidDe genoemde gebieden kennen allen initiatieven van tijdelijke aard. Het begrip tijdelijkheid wordt echter vloeibaarder. Nieuwe wetgeving maakt straks tijdelijkheid tot tien jaar mogelijk. Met de prijsvragen uitgeschreven voor de voormalige scheepswerf De Ceuvel Volharding (Buiksloterham) en voor de Sluisbuurt (Zeeburgereiland) sorteerde de gemeente hierop voor. Beiden laten een tijdelijk gebruik van tien jaar toe. De huidige Tolhuistuin was ooit winnaar van een dergelijke prijsvraag. In 2007 kregen zij een contract voor tijdelijk gebruik van de locatie voor een periode van vijf jaar met een mogelijke verlenging van nog eens vijf jaar. De verbouwing van het IJ-paviljoen, onderdeel van het plan, liep echter tegen een hele hoop hindernissen op en pas volgend jaar opent het zijn deuren.

109

GEBIEDSONTWIKKELING Cruquisgebied

>>

>>

25 jaar geleden op 17 november was het Centrum voor Wiskunde en Informatica (CWI) het eerste Europese aansluitpunt op de voorloper van het internet: NSFnet. Om 28 minuten over 8 kreeg Piet Beertema de bevestiging dat de aansluiting was goedgekeurd.

Daarna heeft Amsterdam altijd een belangrijke rol gespeeld in de verdere ontwikkeling van het internet. Zowel technisch als bij het maken van fysieke én virtuele verbindingen. Zo is de 20 jaar geleden ontstane AMS-IX uitgegroeid tot een van de grootste internetknooppunten ter wereld en was De Digitale Stad een van de eerste échte online communities ter wereld die niet specifiek voor wetenschappers was.

Van november 2013 tot mei 2014 vieren we dat Europa 25 jaar geleden op Internet is aangesloten. Meedoen of meer informatie? www.25yearsinternet.eu

400 years Canals, 125 years Royal Concert Gebouw Orchestra, 40 years Van Gogh Museum, 225 years Felix Merites, 175 years Artis

www.25yearsinternet.eu

25 years internet, 20 years DDS and 20 years AMS-IX

Is Buiksloterham onder veel Amsterdammers bekend als het gebied waar je naar toe gaat voor vintagemeubelen bij Neef Louis of Van Dijk & Ko, nu is het ook de locatie voor recycling voor gevorderden. Op het vervuilde kavel van scheepswerf De Ceuvel Volharding komt een innovatieve tijdelijke eco-broedplaats. Gerecyclede woonboten doen dienst als ateliers en worden opgenomen in een landschap van planten die in een cyclus van tien jaar de grond reinigen. Op de plek van andere gesloopte bedrijfspanden worden kavels voor zelfbouw uitgegeven. Particulieren zijn al volop bezig hun gedroomde woning en/of werkplek te realiseren, individueel of in collectieven. In beide gevallen blijft het niet bij het werken aan de eigen woning. Een groep individuele zelfbouwers aan de Bosrankstraat heeft gezamenlijk de plannen voor hun straat, in overleg met projectbureau Noordwaarts, aangepast. De toekomstige bewoners van project BlackJack beraden zich naast over hun woongebouw ook over gebiedspromotie.

RECYCLINg bSH, bUIKSLoTERHAM

In de tussentijd is de Tolhuistuin uitgegroeid tot een bekende culturele vrijplaats. De enorme investering die uiteindelijk met de verbouwing gepaard gaat en het succes van het initiatief maken dat eigenlijk niemand nu meer hoopt dat de Tolhuistuin tijdelijk zal zijn.

Naast zulke verlengde tijdelijkheid zijn er steeds meer initiatieven die juist een tijdelijkere tijdelijkheid beogen. Zoals restaurant BAUT op de Wibautstraat. Eind 2014 stoppen ze er mee, na twee jaar open te zijn geweest. Toren, op de begane grond van de Shelltoren, zal maar één jaar open zijn. Pop-upinitiatieven als een weekendboekwinkel in gebouw De Groene Draeck in Buiksloterham en festivals als het Magneetfestival op Zeeburgereiland representeren ultieme tijdelijkheid.

Al deze tijdelijke initiatieven dragen bij aan de beleving en ontwikkeling van een gebied. Ze maken ook duidelijk dat de

het Buiksloterkanaal zal straks een waar grachtenpand verrijzen. De bouwplaats zelf zal een proeftuin voor 3D-printen worden en in het teken staan van educatie, co-creatie en onderzoek. In Buiksloterham heeft een prijsvraag voor tijdelijk gebruik van een zwaar vervuild kavel creatieve ondernemers geprikkeld tot innovatie. De winnaars dienden een plan in voor een broedplaatspark opgebouwd uit gerecyclede woonboten in een landschap van planten die verontreiniging aan de bodem onttrekken. Een biovergistingsinstallatie zal de in het gebied geproduceerde biomassa omzetten in energie. Het project is een park voor ‘intensieve kennisontwikkeling’ op het gebied van organische zuivering en biomassaproductie.

Een prijsvraag kan dus een goede katalysator voor innovatie zijn, maar dat is geen wetmatigheid. Zo is de prijsvraag voor de Sluisbuurt op Zeeburgereiland

111

Recycling BSHGEBIEDSONTWIKKELING

>>

>>

tijdelijkheid van initiatieven niet meer is te vangen in standaard termijnen. Van overheid en andere betrokkenen vergt dit een pragmatische houding en flexibel schakelen per initiatief, benodigde en beschikbare ruimte. Programmering van een gebied wordt complexer. Het is daarbij de vraag wie de meest geschikte partij voor programmering is; het stadsdeel, de gemeente, een onafhankelijke gebiedsprogrammeur, een partij met directe belangen in het gebied? En wat doet een programmeur? Beoordeelt hij als supervisor ingediende initiatieven of gaat hij actief op pad en verbindt hij initiatiefnemers en plek?

Proeftuin voor innovatieJuist die gebieden waar flexibiliteit wordt geboden blijken gebieden te zijn waar innovatie gedijt. Goed voor het gebied én voor de stad. In Overhoeks werkt DUS architects aan het eerste 3D-geprinte gebouw. Op een kavel aan

25 jaar geleden op 17 november was het Centrum voor Wiskunde en Informatica (CWI) het eerste Europese aansluitpunt op de voorloper van het internet: NSFnet. Om 28 minuten over 8 kreeg Piet Beertema de bevestiging dat de aansluiting was goedgekeurd.

Daarna heeft Amsterdam altijd een belangrijke rol gespeeld in de verdere ontwikkeling van het internet. Zowel technisch als bij het maken van fysieke én virtuele verbindingen. Zo is de 20 jaar geleden ontstane AMS-IX uitgegroeid tot een van de grootste internetknooppunten ter wereld en was De Digitale Stad een van de eerste échte online communities ter wereld die niet specifiek voor wetenschappers was.

Van november 2013 tot mei 2014 vieren we dat Europa 25 jaar geleden op Internet is aangesloten. Meedoen of meer informatie? www.25yearsinternet.eu

400 years Canals, 125 years Royal Concert Gebouw Orchestra, 40 years Van Gogh Museum, 225 years Felix Merites, 175 years Artis

www.25yearsinternet.eu

25 years internet, 20 years DDS and 20 years AMS-IX

Voor het voormalig terrein van Stork wordt momenteel gewerkt aan een bestemmingsplan dat spontaan stedelijke herontwikkeling faciliteert. Ondertussen broeit hier al van alles. De Theaterfabriek met grote JoopvandenEnde-producties zorgt ervoor dat heel Nederland kennis maakt met Oostenburg. Maar de Theaterfabriek is niet hetgene dat het gebied zijn identiteit geeft. Dat zijn Amsterdam Roest en Mediamatic. Roest is met zijn stadsstrand bij zonnig weer een ware trekpleister geworden. ‘s Avonds zijn er hordes hippe twintigers te vinden. Mediamatic programmeert een groot deel van de Van Gendthallen en besteed veel aandacht aan innovatie in stadslandbouw. Natuurlijk zijn ze ook bekend van de Tostifabriek: graan, koeien en varkens, midden in de stad. Verder kan je in de Roesttuin terecht voor je eigen stukje stadslandbouwgrond, vanaf 40 euro per jaar. Oostenburg is dan ook niet voor niets de plek voor de Moderne Hippies Markt en het Stadsboeren Festival.

HIp STADSboEREN op ooSTENbURg

in de ogen van velen uitgelopen op een deceptie. De waslijst aan voorwaarden van de prijsvraag beperkte de mogelijkheden voor tijdelijk gebruik zodanig dat de winnaar, een zeilwagenpark, voor de toekomst van het gebied weinig betekenis zal hebben. Flexibiliteit en meebewegen is de sleutel.

Kracht van zelfbouwIn Buiksloterham en op Zeeburgereiland wordt gebouwd aan de eerste zelfbouwwoningen. Op Oostenburg staan ze in de planning, net als in het Cruquiusgebied. Zelfbouw geeft een gebied een divers en eigen karakter. Kijk naar de Scheepstimmermansstraat in het Oostelijk Havengebied en Steigereiland en Rieteiland op IJburg. Maar zelfbouw heeft meer waarde. Zelfbouwers blijken namelijk betrokken pioniers. Zo maakte een groep individuele zelfbouwers in Buiksloterham zelf een alternatief ontwerp voor de inrichting van hun straat en besloten ze een deel van het beheer ervan op zich te nemen. Een groep collectieve zelfbouwers in hetzelfde gebied denkt niet alleen na over hun toekomstige woning, maar ook over gebiedspromotie. Kortom, zelfbouw maakt een hoop energie en betrokkenheid los. En zien eten, doet eten. Voor organische ontwikkeling van een gebied is zelfbouw daarmee een onmisbaar ingrediënt.

De manier waarop de gemeente momenteel omgaat met zelfbouw kan echter strategischer. Een kavel kopen is nu bijna een onmogelijke exercitie in Amsterdam. Beschikbare kavels worden slechts te koop aangeboden op sporadisch georganiseerde zelfbouwmarkten. Informatievoorziening over het aanbod is versnipperd, onduidelijk en incompleet. Hiermee wordt een misplaatste schaarsheid gecreëerd. Dat kan beter!

Gebied in transitie De gebieden die de revue passeerden zijn allen gebieden in transitie. In die transitie dragen alle initiatieven bij aan een groeiende, nieuwe unieke gebiedsidentiteit en aan inzichten over het functioneren van het gebied. Veel van de plannen die voor deze gebieden gemaakt zijn, of in de maak zijn, zijn niet langer de oude blauwdrukken van weleer. De plannen voor gebiedsontwikkeling zijn nu spelregels en spelregelkaarten of strategieën voor spontane stedenbouw. Deze kunnen prima meedeinen met de transitie van het gebied en bieden een kompas. In een paar gevallen is er echter sprake van oude afspraken met ontwikkelaars en staan deze het verder voortbouwen op de energie van initiatiefnemers aan interessante waardevolle gebieden in de weg. Zeker in het laatste geval, maar ook in de andere kan het goed zijn om af en toe het kompas herijken. Levert de organische ontwikkeling niet al meer op dan wat ooit beoogd was?

© Maarten Tromp

112

GEBIEDSONTWIKKELING Oostenburg

>>

••

DE HANDELSgEEST IS TERUg Er zit weer beweging in Amsterdam. Eigenlijk gaat het best goed met de stad. Is het ondanks of dankzij de crisis? Hoezo, is die crisis dan ergens goed voor? Zeker weten. Kantoren zijn er in overvloed en de lelijkste staan al jaren leeg, prijzen van commercieel vastgoed dalen, talentvolle mensen zonder veel geld hoeven niet meer uit te wijken naar Rotterdam of Berlijn. Belangrijker nog is dat door de financiële crisis de inwoners van de hoofdstad weer veel ondernemender zijn geworden. Sterker, ze nemen steeds vaker het heft in eigen handen, beginnen een zaak of starten een collectief, ze wachten niet langer op toestemming van de autoriteiten. De handelsgeest, van oudsher in de VOC-stad aanwezig, is weer helemaal in haar bewoners gevaren. Het gekanker lijkt verstomd, er wordt niet meer gezeurd. Weet u wat het is? Wat tegenwoordig met een vreemd woord bottom up genoemd wordt is gewoon iets van alle tijden: om de zoveel jaren moet een stad zichzelf opnieuw uitvinden; dan gaat ze alles grondig vernieuwen. Dan moeten alle bewoners aan de bak om hun lokale producten en diensten bij te slijpen. Zonder die optelsom van heel veel kleine lokale vernieuwingen in korte tijd zou de stad op den duur stagneren. En het bijzondere eraan is, is dat die lokale economische en technologische vernieuwing steeds met golven verloopt. Amsterdam heeft er vele in haar geschiedenis gekend, want naast die eerste en tweede Gouden Eeuw waren er vele episodes in de stedelijke geschiedenis waarin de stad een groeispurt maakte. En telkens werd zo’n groeispurt voorafgegaan door een verwarrende, aarzelende tijd. In zo’n tijd leven wij nu. Veel zorgen over de crisis hoeven we ons dus niet te maken. Na de lastige, onzekere jaren die we nu doormaken komt vast en zeker een

betere tijd. Toch is er een gevaar. Het enige grote gevaar schuilt in onszelf. De Amerikaanse historica Barbara Tuchman heeft daar ooit in ‘The March of Folly’ op gewezen: samenlevingen zijn in staat zichzelf te gronde te richten. Er bestaat namelijk altijd de mogelijkheid dat de burgers van Amsterdam het plaatselijk bestuur zullen kapen met het oogmerk om zonder innovatie winst te maken. Dat hebben Amsterdammers tenminste één keer eerder in hun geschiedenis gedaan: in de achttiende eeuw weigerden de rijk geworden kooplieden op de grachten nog langer in hun eigen stad te investeren. In plaats daarvan financierden zij de innovaties in het Silicon Valley van de achttiende eeuw: in Manchester, Liverpool en Londen. Alle winsten uit onze Gouden Eeuw lieten zij wegvloeien naar het buitenland. Diezelfde kooplieden verboden ondertussen het plaatselijke bestuur om de infrastructuur van Amsterdam verder te verbeteren. Zij benoemden lieden die het mes zetten in de grootschalige plannen; gemeentelijke diensten werden afgeschaft, alles moest zuiniger en goedkoper. De Plantage binnen de nieuwe grachtengordel werd niet meer bebouwd, maar in plots als privé-tuinen tijdelijk verhuurd. Wie talent had verliet de stad. Londen en Parijs waren de nieuwe bestemmingen. Het zou de stad bijna twee eeuwen kosten om die enorme klap weer te boven te komen.

Zef HemelAdjunct-Directeur Dienst Ruimtelijke Ordening Amsterdam en professor Wibautleerstoel aan de Universiteit van Amsterdam

Na de realisatie van de eerste appartementengebouwen is de grootschalige woningbouw op Overhoeks op een lager pitje gekomen. Maar dat betekent niet dat er niets gebeurt. Natuurlijk trekt filmmuseum Eye hordes nieuw publiek naar Noord. De vraag is alleen of dat ook zo was geweest zonder de activiteit om Eye heen. De Tolhuistuin heeft zich de afgelopen jaren ontwikkeld tot culturele vrijplaats en zal dit nog meer bestendigen als het grote paviljoen haar deuren opent. De toren Overhoeks wordt herontwikkeld en in de tussentijd is op de begane grond Toren gevestigd: een vrijplaats, met café en restaurant en Nachtlab dat met een 24uurs vergunning dag en nacht activiteiten kan organiseren. Vanuit de creatieve werkplek OpenCoöp wordt ondertussen coöperatief gewerkt aan innovatie. Het is de plek waar Amsterdam Energie, het coöperatieve energiebedrijf, het licht heeft gezien. En waar de architecten van DUS, samen met vele andere partijen, werken aan het eerste 3D-geprinte grachtenpand dat uiteraard ook een plek op Overhoeks krijgt.

CULTUREEL EN INNoVATIEf oVERHoEKS

zefhemel.nl

113

COLUMNGEBIEDSONTWIKKELING

Dit jaar streek voor het eerst een pop-up camping neer in het Vliegenbos in Amsterdam-Noord. Het initiatief van Urban Campsite is bedoeld om tijdelijke invulling te geven aan braakliggende terreinen. Deze tijdelijke camping (van 16 augustus tot 30 september 2013) zorgt voor levendigheid op plaatsen waar oude bedrijvigheid is gestopt en waar nog geen definitieve (bouw)plan voor is gestart.

Camping Vliegenbos is geen traditionele camping. Er kan overnacht worden in unieke, bijzondere en gekke mobiele objecten. Denk bijvoorbeeld aan de Markies van Eduard Bohtlingk, het capsulehotel van Refunc of de boomhut van Boomhuttenfest. Kunst en camping komen samen! Urban Campsite wil campinggasten de kans geven te kamperen in een inspirerende culturele omgeving, maar wil ook ontwerpers en kunstenaars de mogelijk geven nieuwe objecten te ontwikkelen, deze op Urban

Campsite te exposeren en hun visie op stedelijke ontwikkeling, duurzaamheid en mobiliteit te laten zien. De pilotlocatie is geen braakliggend terrein, maar een mooi (maar onbekend) park. Met dit pilot project wil Urban Campsite laten zien hoe dit concept ook een impuls zou kunnen geven aan de ontwikkeling van braakliggende terreinen. Het plan is om na de pilot een tijdelijke camping te vestigen op een braakliggend terrein in of rondom Amsterdam.

CAMpINg VLIEgENboS URbAN CAMpSITE

urbancampsiteamsterdam.com

© Ernst Boskamp / Project: © ‘Darwin’ (2008), Atelier van Lieshout, ateliervanlieshout.com

••

114

Urban CampsiteTIJDELIJKHEID

ZELFSTURING: BOTTOM-UP ORGANISEREN

IN HET OOG VAN DE ORKAAN

ALS MEEDOEN PIJN DOET

THE POWER OF JUST DOING STUFF

DE AFFECTIEVE BURGER

DE STAD ALS INTERFACE

PAMFLET2.NL JAN ROTMANS EVELIEN TONKENS &

MANDy DE WILDE

ROB HOPKINS IMRAD VERHOEVEN, LOES VERPLANKEN, E.A.

MARTIJN DE WAAL

Steeds meer mensen ervaren dat het leuker is als je bij problemen zelf actie onderneemt, in plaats van te klagen over instanties. In dit boek zijn uiteenlopende Nederlanders die in het klein of in het groot de handen uit de mouwen steken aan het woord. Inspiratie voor iedereen!

Decentralisaties, bezuinigingen en klimaatbewustwording zorgen ervoor dat we naar een nieuw type samenleving toegroeien. Elk maatschappelijk systeem heeft een stabiele macht en een dominant regime, dat alle middelen inzet om de status quo te handhaven. Maar het kantelpunt komt volgens Rotmans vroeg of laat ook...

Al die miljoenen voor burgerparticipatie, wijkvernieuwing en burendagen ten spijt, de relatie tussen burger en overheid is er sinds de roerige beginjaren van deze eeuw niet beter op geworden. Dit boek biedt een staalkaart van het hedendaagse affectief burgerschap en duidt de moeite in de verhouding tussen burgers en instituties.

In plaats van afwachten en morren gingen mensen overal in de wereld ineens met elkaar aan de slag. The Power of Just Doing Stuff vertelt over gemeenschappen die model staan voor een meer lokale economie, verankerd in de gemeenschap, welzijn, ondernemerschap en creativiteit. En het werkt.

Onder het mom van ‘eigen verantwoordelijkheid’ probeert de overheid de burger over te halen om tegelijkertijd zelfredzaam te zijn én hulpbehoevende medeburgers te ondersteunen. Welke gevolgen heeft de introductie van de publieke moraal van zorgzaamheid voor burgers en voor het dagelijks werk van beleidsmakers en professionals?

Dankzij nieuwe technologieën kunnen stedelingen hun leven handiger organiseren. Maar wat betekenen ze voor de manier waarop de stad als gemeenschap functioneert? In dit boek laat Martijn de Waal (UvA) zien hoe nieuwe technologieën vooral ook bijdragen aan verdere individualisering en liberalisering in de stad.

zelfsturing.net janrotmans.nl vangennep-boeken.nl

transitionnetwork.org vangennep-boeken.nl thecityasinterface.com

115

BOEKEN

FARMING THE C ITy A COUNTRy OF C ITIES REACTIVATE!

SWINGEN MET LOKALE KRACHT

SUSTAINIST DESIGN GUIDE

TERUGTREDEN IS VOORUITZIEN

C ITIES VISHAAN CHAKRABARTI INDIRA VAN ‘T KLOOSTER

RAAD VOOR MAATSCHAP- PELIJKE ONTWIKKELING

MICHIEL SCHWARZ & DIANA KRABBENDAM

RAAD VOOR MAATSCHAP- PELIJKE ONTWIKKELING

trancityxvaliz, on the city, urban change and the public domain

CITIES, (citiesthemagazine.com) is a research platform to empower and support urban communities with the aim to drive innovation in city life, policy and practice.

Food as a Tool for Today’s Urbanisation

Edited by CITIES trancityxvaliz

1

Geel Magenta Cyaan ZwartSchoon formaat: 170 x 240 x 3 mm.

Nederland staat voor grote veranderingen in het sociale

domein. De moderne verzorgingsstaat treedt een nieuwe

fase in. Overal ontstaan initiatieven waarin burgers, pro-

fessionals en bestuurders krachten bundelen en nieuwe

coalities vormen om problemen in hun eigen leefomge-

ving op te lossen.

In Swingen met lokale kracht. Overheden en de netwerksamen­

leving schetsen Nico de Boer, Albertine van Diepen en

Lucas Meijs de variatie aan kleine en grote initiatieven,

in steden en dorpen. Deze diversiteit en dynamiek in de

samenleving gedijen minder bij een eenduidig sturings-

kader vanuit een centrale overheid. Lokale maatschap-

pelijke initiatieven zijn meer gebaat bij een overheid die

situationeel weet mee te bewegen.

Nico de Boer is freelance onderzoeker. Hij werkte eerder

mee aan het rmo-advies De wijk nemen en het rmo-essay

Burgerkracht. Albertine van Diepen en Lucas Meijs zijn

respectievelijk adviseur en lid van de rmo.

De rmo is de adviesraad van de regering en het parlement

op het terrein van participatie van burgers en stabiliteit

van de samenleving. De rmo werkt aan nieuwe concepten

voor de aanpak van sociale vraagstukken.

isbn 978 90 77758 43 4

nur 740

www.adviesorgaan-rmo.nl

9 789077 758434

Swingenmet lokale krachtOverheden

en de netwerksamenleving

r a a d v o o r

m a a t s c h a p p e l i j k e

o n t w i k k e l i n g

Michiel SchwarzMichiel SchwarzMichiel SchwarzMichiel SchwarzMichiel SchwarzMichiel SchwarzMichiel SchwarzMichiel SchwarzMichiel SchwarzMichiel SchwarzMichiel SchwarzMichiel SchwarzMichiel SchwarzMichiel SchwarzMichiel SchwarzMichiel SchwarzMichiel SchwarzMichiel SchwarzMichiel SchwarzMichiel SchwarzMichiel SchwarzMichiel SchwarzMichiel SchwarzMichiel SchwarzDiana Krabbendam Diana Krabbendam Diana Krabbendam Diana Krabbendam Diana Krabbendam Diana Krabbendam Diana Krabbendam Diana Krabbendam Diana Krabbendam Diana Krabbendam Diana Krabbendam Diana Krabbendam Diana Krabbendam Diana Krabbendam Diana Krabbendam Diana Krabbendam Diana Krabbendam Diana Krabbendam Diana Krabbendam Diana Krabbendam Diana Krabbendam Diana Krabbendam Diana Krabbendam Diana Krabbendam Diana Krabbendam Diana Krabbendam Diana Krabbendam Diana Krabbendam WITH THE BEACH NETWORKWITH THE BEACH NETWORKWITH THE BEACH NETWORKWITH THE BEACH NETWORKWITH THE BEACH NETWORKWITH THE BEACH NETWORKWITH THE BEACH NETWORKWITH THE BEACH NETWORKWITH THE BEACH NETWORKWITH THE BEACH NETWORKWITH THE BEACH NETWORKWITH THE BEACH NETWORKWITH THE BEACH NETWORKWITH THE BEACH NETWORKWITH THE BEACH NETWORKWITH THE BEACH NETWORKWITH THE BEACH NETWORKWITH THE BEACH NETWORKWITH THE BEACH NETWORKWITH THE BEACH NETWORKWITH THE BEACH NETWORKWITH THE BEACH NETWORKWITH THE BEACH NETWORKWITH THE BEACH NETWORKWITH THE BEACH NETWORKWITH THE BEACH NETWORKWITH THE BEACH NETWORKWITH THE BEACH NETWORK

How sharing, localism, connectedness and proportionality are creating a new agenda for social design

INCLUDES12 CHANGE-MAKING CASES

RANGING FROM URBAN FARMING AND

CROWDSOURCED PUBLIC ARCHITECTURE TO FAIR BUSINESS AND

COLLABORATIVE CRAFTS

MICHIEL SCHWARZ co-created Sustainismis the New Modernism: A Cultural Manifestofor the Sustainist Era (with Joost Elffers, 2010) that provides the framework for this guide. His international work as an independent cultural thinker, strategy consultant and innovator focuses on how the future is being shaped by culture.

DIANA KRABBENDAM is a social designer and cultural innovator. She is co-founder and director of The Beach, a network of creative innovators. She leads a social innovation hub in the Nieuw-West area of the city of Amsterdam.

THE BEACH is an Amsterdam-based network of social designers. The Beach initiates and produces projects that are geared at building a more social and sus-tainable society in collaboration with creative partners, companies, and institutions.

SHARING

CollaborationOpen exchangeCommons

LOCALISM

CONNECTEDNESS

ConnectivityInterdependenceConnections

PROPORTIONALITY

ProportionAppropriate scaleHuman scale

Sharing is increasingly becoming a valued quality of life. It informs new forms of social interaction, business practice, and consumption. Shareability centres around collaboration and exchange, often linked to mobile and Internet technologies. Bringing shareable assets into the design of products, media, places and information is driving new forms of “collaborative consumption” and open source innovation.

“Local” is becoming a quality in itself. New forms of localism are less concerned with local as a geographical marker, focusing instead on local experiences and belonging. Sustainist design focuses on localist attributes, such as sense of place, nearness, locally rooted experiences, and community building. It is grounded in the local, whilst willing to embrace the global.

Sustainism represents the culture of connectivity and networks, where everyone and everything is interconnected. As a design requirement, connectedness focuses on building connections between people, their living environments, and nature. Relationships, communities and peer networks are becoming core attributes to designing for connectedness.

Sustainist design shifts our focus onto questions of appropriateness: from scale to proportionality. It goes beyond modernist design approaches where bigger (and faster) is always better. Focusing on proportionality moves the design agenda towards questions of selective slowness (rather than speed) and to appropriate and human dimensions (rather than unquestioned upscaling).

SUSTAINIST DESIGN QUALITIESAUTHORS

SUSTAINISTDESIGNGUIDE

“Sustainism will drive the creativity of the twenty-fi rst century” ≥ TIM BROWN, CEO and President of design and innovation consulting fi rm IDEO

Social innovation is experiencing a resurgence at a time when cultural boundaries are shifting. A wave of new social initiatives is coming into view worldwide, where millions of dedicated people are beginning to “design” different kinds of living environments that are more collaborative, more socially just, and more sustainable. This movement is what this Sustainist Design Guide is all about.

As the authors say: “It is no longer a matter of designing for society, but within it.” This exploratory guide travels the new landscape of social design thinking and practice. It does so from the perspective of an emerging culture of “sustainism,” which The New York Times has called a “new ethos for design.”

The Sustainist Design Guide presents an agenda for social innovation, based on values such as sharing, connectedness, localism and proportionality, as well as sustainability. It challenges us to transform these and other sustainist qualities into design criteria and include them in our design briefs. The Sustainist Design Guide maps out best practices and explores how designers can become more socially and ecologically responsible. It opens the debate on what it means to be “sustainist designers.”

BY THE CO-AUTHOR OFSUSTAINISM IS

THE NEW MODERNISM MICHIEL SCHWARZ &

SOCIAL DESIGN INNOVATOR DIANA KRABBENDAM

OF THE BEACH

Michiel S

chwarz

Diana K

rabbendamSU

STAINIST D

ESIGN

SUSTAIN

IST DESIG

NSU

STAINIST D

ESIGN

SUSTAIN

IST DESIG

NSU

STAINIST D

ESIGN

SUSTAIN

IST DESIG

NSU

STAINIST D

ESIGN

SUSTAIN

IST DESIG

NSU

STAINIST D

ESIGN

SUSTAIN

IST DESIG

NSU

STAINIST D

ESIGN

SUSTAIN

IST DESIG

NSU

STAINIST D

ESIGN

SUSTAIN

IST DESIG

NSU

STAINIST D

ESIGN

SUSTAIN

IST DESIG

NSU

STAINIST D

ESIGN

SUSTAIN

IST DESIG

NSU

STAINIST D

ESIGN

SUSTAIN

IST DESIG

NSU

STAINIST D

ESIGN

SUSTAIN

IST DESIG

NSU

STAINIST D

ESIGN

SUSTAIN

IST DESIG

NSU

STAINIST D

ESIGN

SUSTAIN

IST DESIG

NSU

STAINIST D

ESIGN

SUSTAIN

IST DESIG

NSU

STAINIST D

ESIGN

SUSTAIN

IST DESIG

NSU

STAINIST D

ESIGN

SUSTAIN

IST DESIG

NSU

STAINIST D

ESIGN

SUSTAIN

IST DESIG

NSU

STAINIST D

ESIGN

SUSTAIN

IST DESIG

NSU

STAINIST D

ESIGN

SUSTAIN

IST DESIG

NSU

STAINIST D

ESIGN

SUSTAIN

IST DESIG

NSU

STAINIST D

ESIGN

SUSTAIN

IST DESIG

NSU

STAINIST D

ESIGN

SUSTAIN

IST DESIG

NSU

STAINIST D

ESIGN

SUSTAIN

IST DESIG

N G

UID

E G

UID

E G

UID

E G

UID

E G

UID

E G

UID

E G

UID

E G

UID

E G

UID

E G

UID

E G

UID

E G

UID

E G

UID

E G

UID

E G

UID

E G

UID

E G

UID

E Community Local experiencesRootedness

SUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTSUSTAINISTDESIGNDESIGNDESIGNDESIGNDESIGNDESIGNDESIGNDESIGNDESIGNDESIGNDESIGNDESIGNDESIGNDESIGNDESIGNDESIGNDESIGNDESIGNDESIGNDESIGNDESIGNDESIGNDESIGNDESIGNDESIGNDESIGNDESIGNDESIGNDESIGNDESIGNDESIGNDESIGNDESIGNDESIGNDESIGNDESIGNDESIGNDESIGNDESIGNDESIGNDESIGNDESIGNDESIGNDESIGNDESIGNDESIGNDESIGNDESIGNDESIGNDESIGNDESIGNDESIGNDESIGNDESIGNDESIGNDESIGNDESIGNDESIGNGUIDEGUIDEGUIDEGUIDEGUIDEGUIDEGUIDEGUIDEGUIDEGUIDEGUIDEGUIDEGUIDEGUIDEGUIDEGUIDEGUIDEGUIDEGUIDEGUIDEGUIDEGUIDEGUIDEGUIDEGUIDEGUIDEGUIDEGUIDEGUIDEGUIDEGUIDEGUIDEGUIDEGUIDEGUIDEGUIDEGUIDEGUIDEGUIDEGUIDEGUIDEGUIDEGUIDEGUIDEGUIDEGUIDEGUIDEGUIDEGUIDE

Schoon formaat: 170 x 240 x 7 mm. Geel Magenta Cyaan Zwart

Terugtreden isvooruitzien

Maatschappelijkeveerkracht in het publieke domein

r a a d v o o r

m a a t s c h a p p e l i j k e

o n t w i k k e l i n g

38373635343332313029282726252423222120191817161514131211109876543210

De Nederlandse samenleving verandert. Van een verzor-

gingsstaat waarin de overheid veel voorzieningen garan-

deerde, groeit ons land naar een maatschappij met meer

eigen verantwoordelijkheid en zelfredzaamheid van de

burger.

In Terugtreden is vooruitzien agendeert de Raad voor Maat-

schappelijke Ontwikkeling (rmo) de gevolgen van een

terugtredende overheid voor financieringsarrangementen,

begrenzing vanuit de rechtsstaat en zelfbinding van de

overheid in haar zorgstatelijke rol. Hoe kan een overheid

maatschappelijk verschil beschermen én draaglijk maken

als er wrijving, uitsluiting en conflict ontstaan?

De rmo is de adviesraad van de regering en het parlement

op het terrein van participatie van burgers en stabiliteit

van de samenleving. De rmo werkt aan nieuwe concepten

voor de aanpak van sociale vraagstukken.

isbn 978 90 77758 42 7

nur 740

www.adviesorgaan-rmo.nl

9 789077 758427

54

ra

ad

vo

or

ma

at

sc

ha

pp

el

ij

ke

on

tw

ik

ke

li

ng

Terug

treden

is voo

ruitzien

Driekwart van ons zal in 2050 in steden leven. We worden ook steeds meer geconfronteerd met uitdagingen rond footprints en CO2-emissies. Met ‘urban farming’ kunnen we daar dichtbij huis iets aan doen. Farming the City onderzoekt de impact van lokale voedselinitiatieven op onze omgeving, economie en sociale cohesie.

In A Country of Cities wordt beschreven dat goed ontworpen steden de sleutel zijn voor het oplossen van Amerika’s grootste uitdagingen: milieuproblemen, economische neergang, stijgende zorguitgaven en stagnerende sociale mobiliteit. Als we de steden op een slimme manier ontwikkelen kunnen zij de motor worden van een nieuwe tijd.

Het gaat niet goed in de wereld van de stedenbouw, maar toch starten steeds meer jonge en ambitieuze architecten een eigen bureau, gericht op maatschappelijke verandering. Dit boek vertelt het verhaal van deze ambitieuze nieuwe lichting architecten, die zelf opdrachtsituaties creëert en baanbrekende ideeën probeert te realiseren.

Dit boek gaat in op de variatie aan kleine en grote maatschappelijke initiatieven in steden en dorpen. Hoe verhoudt de overheid zich tot deze nieuwe dynamiek in de samenleving? En hoe kan helder overheidsbeleid recht blijven doen aan de eigenheid van lokale initiatieven?

“It is no longer a matter of designing for society, but within it” stellen de auteurs in dit boek. Mensen geven steeds meer vorm aan leefomgevingen die gemeenschappelijker, socialer en duurzamer zijn. Deze beweging is waar de Sustainist Design Guide om gaat. Centrale punten: connectedness, lokaliteit en proportionaliteit.

De overheid krimpt in. Maar maatschap-pelijke initiatieven die overheidstaken overnemen slagen alleen als deze ook ruimte krijgen om dat naar eigen inzicht te doen. Dat vereist een andere verhouding tussen overheid en samenleving op het gebied van zeggenschap, financiering en rechtsstatelijke waarborgen.

farmingthecity.net metropolisbooks.com valiz.nl/nl/reactivate!

adviesorgaan-rmo.nl bispublishers.nl adviesorgaan-rmo.nl

116

BOEKEN

THE POP-UP GENERATION

MAKE DESIGN MATTER

THE DESIGNER AS...

THIS IS SERVICE DESIGN THINKING

THE INNOVATION ExPEDITION

INFORMAL VERTICAL COMMUNITIES

LIEDEWIJ EDELKOORT DAVID CARLSON STEVEN MCCARTHy

MARC STICKDORN & JAKOB SCHNEIDER

GIJS VAN WULFEN URBAN THINK TANK

Ze zweven, en vloeien weer weg. Ze zijn tijdelijk en mobiel, en kunnen overal ineens verschijnen. Vaak zijn ze hybride, bewegen ze tussen de virtuele en fysieke wereld, en bovendien zijn ze allemaal do-it-yourself. Als kunstopbjecten symboliseren ze kortom allemaal een nieuwe jonge generatie; de pop-up generatie.

Make Design Matter probeert te helpen om beter te ontwerpen en het vak van design nog beter te maken. De auteur, David Carlson, is een invloedrijke kruisbestuiver tussen verschillende disciplines en een vooraanstaand denker over design. Carlson stimuleert je je te laten inspireren door de lessen uit andere vakgebieden.

Designers werden vaak gezien als ‘hired guns’ van de commercie, maar hun eigen geluid is steeds vaker te horen in zelf geïnitieerde projecten. The Designer as... vertelt wat er voor designers mogelijk is om op basis van onafhankelijkheid iets moois toe te voegen aan de wereld.

In de wereld van design vervaagt de scheiding tussen goederen en diensten. Een groep experts en doeners delen in dit boek hun kennis, ervaringen en hun passie op het gebied van service design. Bovendien wordt hun manier van denken in een filosofische context geplaatst.

Innovatie is belangrijk, maar 80 procent van de innovatieve projecten komt uiteindelijk niet op de markt. The Innovation Expedition wijst de weg in het effectief starten aan een vooruitstrevend, nieuw idee en helpt de kans van slagen bovendien te vergroten. Verplichte kost voor ambitieuze initiatiefnemers en ondernemers.

In 1994 stortte de economie in Venezuela in. Wolkenkrabber ‘Torre David’ kon daardoor niet afgebouwd worden. Nu wordt de ruïne bevolkt door 750 families. Urban Think Tank beschrijft in dit boek de enorme veerkracht en inventiviteit van de bewoners, die ondanks afwezigheid van formele infrastructuur overleven.

bispublishers.nl makedesignmatter.com greenbooks.co.uk

thisisservicedesignthinking.com bispublishers.nl torredavid.com

117

BOEKEN

vindt dat een koopwoning

betaalbaar moet zijn

Stadgenoot verkoopt 020-580 11 00 (optie 2)

het mooiste aanbodvind je op stadgenoot.nl

voorjebuurt.nl

Voor Je Buurt is een online platform dat kleinschalige buurtinitiatieven een handje helpt met crowdfunden en het professioneler maken van het plan en de uitvoering. Want door geld in te zamelen bij het publiek zorg je voor intensieve betrokkenheid van burgers en daarmee voor projecten die aanslaan. Op de site kun je handig navigeren tussen de verschillende initiatieven, zien hoeveel budget er al is binnengehaald en zelf bijdragen of meedoen.

social-enterprise.nl Social enterprises verdienen geld aan producten en diensten maar herinvesteren een groot deel van hun winst in hun bedrijf en in de gemeenschap. Dit platform biedt informatie over de social enterprises in Nederland en ondersteunt ze bij het professionaliseren en opschalen. Aangesloten sociale ondernemingen vormen zo een netwerk, met deze website als centraal platform, waar ervaringen en vaardigheden met elkaar worden uitgewisseld.

krachtinnl.nl

Krachtinnl.nl is een website met een verwante filosofie als die van Voor Je Buurt. Het verschil is dat deze site zich meer richt op co-creatie van de verschillende initiatieven die op de site aandacht krijgen en zijn er veel initiatieven die het buurtniveau overstijgen. Bovendien heeft krachtinnl.nl een grote, actieve community.

socialeinnovatie.nl De noodzaak van sociale innovatie wordt aangedreven door een nieuw paradigma van vernieuwing en creativiteit. De innovatiekracht van alle mensen in de samenleving doet er toe. Op deze site kun je het manifest ondertekenen voor open, interdisciplinair, lokaal verankerd en in horizontale netwerken opererende bedrijvigheid met een sociaal hart. Ook kun je meer lezen over dit nieuwe paradigma voor ondernemers.

shareable.net

Niet alleen in Nederland is de Do-It-Yourselfbeweging bezig aan een opmars. De website Shareable.net is thuishaven van de internationale beweging. Een netwerk van redacteuren post regelmatig interviews, infographics, columns en onderzoeksartikelen over de nieuwe economie van uitwisselen, slimme, duurzame systemen, open source technologie en het creatief potentieel van mensen.

tegenlicht.vpro.nl VPRO Tegenlicht is nog altijd het meest toonaangevende informatieve programma van de Nederlandse televisie. De serie zoomt uit, blikt vooruit en verbindt internationale ontwikkelingen aan het hier en nu. Ook op het gebied van stedelijke ontwikkeling, innovatie en duurzaamheid. Op de website van Tegenlicht is veel te beleven. Je kunt er niet alleen de afleveringen terugkijken maar er zijn ook uitgebreide dossiers te vinden met interviews, achtergrondverhalen en filmpjes.

119

WEBSITES

Nieuw Amsterdam, Stad in Transitie is een uitgave van Stichting Pakhuis de Zwijger, Piet Heinkade 181K, 1019 HC Amsterdam, tel.: 020 - 62 46 380, dezwijger.nl

Hoofdredacteur: Egbert Fransen

Redactie-secretariaat: Dymphie Braun en Yannick Sonne

Met bijdragen van: Liedewij Loorbach, Joachim Meerkerk, Jurgen Hoogendoorn, Jeroen Junte, Leonoor Bergen, Jan Heijns, Simea Knip, Maarten Essenburg, Kim Hagenaar, Robin de Kruijff, Khashayar Ghiabi, Eeva Liuku, Iris Schutten, Judith Lekkerkerker, Anneloes van Gaalen, Folkert Lodewijks en Indira van ’t Klooster

Columnisten:Zef hemel, Nazmiye Oral, Johan Fretz, Willemijn Verloop, Jos van der Lans en Chris Keulemans

Art Direction & Design:Het Hoofdbureau i.s.m. xpublishers, Amsterdam

Illustratie cover:DUS architects, Amsterdam

Drukwerk: Veenman, Rotterdam Mede mogelijk gemaakt door financiële bijdragen van:

Nieuw Amsterdam verschijnt 4 keer per jaar als magazine en 48 weken per jaar op alle werkdagen als online stadbericht. De uitgaven doen bericht over de stad in transitie: over de creatieve economie, over nieuwe verhoudingen tussen de systeemwereld en de bottom-up beweging in de stad. Over ondernemen in de wijk en tijdelijkheid als nieuwe praktijk in gebieds- en gebouwontwikkeling. Over nieuwe coöperatieve organisatiemodellen en alternatieven voor zorg en welzijn en over sociale innovatie, sustainist design en het streven naar een circulaire stad. Stadmakers staan centraal in de programmering van Pakhuis de Zwijger en ook in de Nieuw Amsterdam-berichtgeving over nieuwe initiatieven, proeftuinen,stadslaboratoria en broedplaatsen in de stad.

DE STAAT VAN DE

CREATIEVE STAD 2014

VERTRoUWEN IN DE STAD:

STADSDEEL NIEUW-WEST

DE pARTICIpERENDE EN

IMpRoVISERENDE oVERHEID

STREETART ALS INTERVENTIE

IN DE opENbARE RUIMTE

gREAT pLACES To WoRK: o.A. THE

HUb, SEATS To MEET, CoffEE CoMpANY

AMSTERDAMSE HoogLERAREN

oVER HUN STAD IN TRANSITIE

op WEg NAAR DE

gEMEENTERAADSVERKIEZINgEN:

LoKALE DEMoCRATIE EEN HoT ITEM?

NIEUWE VERHoUDINgEN

IN DE CREATIEVE INDUSTRIE;

MEER ZELfSTANDIgEN DAN

oNTWERpSTUDIo’S IN DE STAD

STADAMbASSADES IN RoTTERDAM

EN EINDHoVEN

Co-CREATIE EN DESIgN

THINKINg gEVEN ANTWooRD op

MAATSCHAppELIjKE VRAAgSTUKKEN

AMSTERDAM NooRD

bRoEDpLAATS VAN DE STAD

RoTTERDAMSE INSpIRATIE:

DE WIjKCoöpERATIE op ZUID

HET SUCCES VAN

DE RoLLENDE KEUKENS

VERSCHIjNT op 7 jANUARI 2014

MET oNDER ANDERE:

© 2013 – Stichting Pakhuis de Zwijger

NIEUW AMSTERDAM #2

redactie@nieuwamsterdam.nu

nieuwamsterdam.nu 120

COLOFON VOLGENDE UITGAVE

KLEINIS HET NIEUWE GROOT

WWW.DEZWIJGER.NL

KLEINIS HET NIEUWE GROOT

WWW.DEZWIJGER.NL

NIEUWAMSTERDAM.NU