Snep! · 3de trimester 200834

NATUURSTUDIE

Hoedje af voor de vlier

YVONNE VOERMANS

In Duitsland en Oostenrijk werd vroeger wel eens gezegd dat je je hoed

moest afnemen bij het passeren van een vlierstruik. Maar waarom? Uit respect

voor de struik of uit schrik voor boze geesten en ander gespuis? De vlier, ook wel

buizenhout, geeraard of heulenteer genoemd, is een alom bekende struik die van

oudsher allerlei toepassingen kent. Misschien herken je wel wat fabels en feiten van

deze intrigerende struik!?

De gewone vlier, wie kent hem niet? Gewone vlier (Sambucus nigra L.) is een struik die tot tien meter hoog kan worden. De schors en de takken zijn dof, maar tellen vele karakteristieke putjes en oogjes (lenti-cellen). Binnenin de takken zit een wit zacht merg, dat gemakkelijk te verwijderen is en behoort tot een van de lichtste natuurlijke materialen. De bladeren zijn vijf- tot zeven-

delig en de roomwitte bloemen staan in een ogenschijnlijk scherm. De vlier is een zeer algemene plant in Europa, de Kaukasus, Klein-Azië, West-Siberië en Noord-Afrika, waar hij op vochtige tot droge stikstofrijke grond voorkomt tot op 1600 m hoogte. Door vernieuwde inzichten in onderlinge verwantschappen tussen plantensoorten is de vlier niet langer bij de kamperfoe-liefamilie ingedeeld, maar samen met de

Gelderse roos (Viburnum opulus L.) bij de muskuskruiden (Adoxaeae).

Praktische toepassingen De bladeren, bessen en schors van de vlier gebruikte men vroeger als kleurstof. Vlier-bladeren met aluin geven een groene kleur, vlierbessen met aluin maken violet en bij combinatie van aluin met zout ontstaat er blauw of lila. De schors van vlier met ijzer

Vlierbloesem (foto Teo van Gerwen)

Snep! · 3de trimester 200835

NATUURSTUDIE

geeft daarentegen een zwarte kleur. Vlier-bloesemextract kende zelfs een cosmetisch gebruik als haarlotion of aftershave. Een andere bekende toepassing is het gebruik van vliertakken als ‘proppenschieter’of blaaspijp, zeg maar een vlierenfluitje. De besjes lenen zich ook uitstekend als kleu-rige munitie.

Geneeskunde, genees-kunst en culinair gebruik Zowel vlierbloesem als vlierbessen worden gebruikt voor hun medicinale eigenschap-pen. De bloemen hebben een zweetdrij-vend effect en worden gebruikt voor het stimuleren van het menselijk afweersys-teem in het algemeen. Van de bloemen kun je kruidenthee zetten (eventueel samen met pepermunt) tegen verkoud-heid en griep. Wetenschappelijke studies hebben aangetoond dat vlier werkzaam is tegen verschillende types griepvirus en een klinische studie wees op een afname in de duur van griepsymptomen. De onderzoe-kers schreven dit effect toe aan zowel de verhoogde cytokinineproductie als aan de directe antivirale werking van het extract. Bepaalde cytokinines hebben een functie als boodschapper tijdens afweerreacties op ontstekingen. Voor het zweetdrijvende en immunostimulerende effect zijn verschil-lende werkzame stoffen gevonden. De bessen zijn licht laxerend en ze kun-nen misselijkheid en overgeven veroor-zaken als ze in grote hoeveelheden rauw worden gegeten. De gekookte bessen worden gebruikt als hartversterkend mid-del. Daarnaast worden ook aan siroop van de bessen positieve effecten toegeschreven bij aandoeningen aan de luchtwegen en bij zenuwpijnen. Uit een recent onderzoek in Spanje bleek dat vlier nog altijd een van de meest gewaardeerde planten is. Enkel wil-de tijm (Thymus vulgaris L.) en olijfboom (Olea europea L.) werden vaker vermeld voor meervoudige toepassingen. De Duitse arts Martin Blochwitsch ver-meldde in zijn boek ‘Anatomica sambuci’

(1631) maar liefst zeventig ziekten die met vlierextracten genezen kunnen worden. Volgens Plinius de Oudere aten de Romei-nen in de oudheid al vlierbessen. Vlierbes-sen kunnen niet alleen in de bekende siroop en confituur worden gebruikt, maar ook in vinaigrette. De bloemen doen het goed in salades en wanneer je de bloemschermen in pannenkoekenbeslag bakt, krijg je een heerlijk hapje. Vanzelfsprekend bestaan er ook smakelijke alcoholische dranken met een gezonde reputatie, zoals vlierbessen-likeur of -wijn of vlierbloesemwijn.

Trekt de struik het kwaad aan of houdt hij het weg? De vlierstruik blijkt dus heilzaam, smakelijk en handig te zijn, maar daarmee is nog niet alles gezegd. In verschillende landen doen verhalen de ronde die een zeer uiteenlo-pend beeld geven van de vlier als magische of antimagische plant. Om te beginnen kunnen tovenaars in vlierstruiken veran-deren. Dit doen ze zo kundig dat alleen honden ze nog herkennen, maar zelfs die kunnen niet in de struik bijten of de tover-krachten verhinderen. Heksen gebruikten vliertakken als magische stok of voor hun rituele vuren. In Rusland heeft de duivel de struik zelf geplant en hij vertoeft er nog ie-dere nacht onder. Om hem niet kwaad te maken, mogen de wortels van de vlier dan ook nooit worden uitgestoken. Omgekeerd hing men vliertakken in stallen en aan voordeuren ter bescherming tegen boze geesten, heksen en om vliegen te verjagen. In Syrië vertelt men dat er vroeger bijzonder veel demonen rondjoegen op de nacht van 6 januari. Die nacht mocht men dan ook niet naar buiten. Wie dat toch deed en een duivel tegen het lijf liep, moest een cirkel rond zichzelf trekken met een vliertak en binnen die cirkel blijven stilstaan met een vlierbloesemtakje in de hand. Die gedroogde bloesem moest geplukt zijn om middernacht op Zomer Sint Jan (24 juni). Alleen dan kon het takje genoeg bescher-ming bieden.

In de bloemensymboliek heeft vlier ver-schillende betekenissen en geldt de plant onder andere als teken van medelijden of van nederigheid. Op middeleeuwse schilderijen werd vlier ook als symbool voor ijver gebruikt, doordat de plant zo hardnekkig en snel groeit, ongeacht de omgevingsfactoren. Guido Gezelle noemt de vlier “een soort priester waartegen je alles kunt vertellen, de vlier zal het wel geheimhouden”.

Hoestdrank van vlier

500 ml water 250 gr honing 3 staafjes trekdrop (of 6 gr gedroogde zoethoutwortel) 8 gr gedroogde tijm 660 ml vlierbessensap (zonder toege-voegde suikers, of twee flesjes ‘oersap vlier’)

Breng het water aan de kook met de drop (of zoethoutwortel) en de tijm. Laat dit tien minuten koken. Zeef het geheel en voeg de honing aan het afkooksel toe. Roer tot de honing is opgelost en laat het geheel vervolgens afkoelen. Voeg tot slot het vlierbes-sensap toe.

Uitlopende twijg met lenticellen op het hori-zontale tak. De vlier werd in de middeleeuwen gezien als een symbool voor ijver. (foto Teo van Gerwen)

Vlierbessen

Vlierbloesem