NATUURDOMEIN EKSTERHEIDE EN OMGEVING...BEERSE – RIJKEVORSEL Agentschap voor Natuur en Bos...

BEERSE – RIJKEVORSEL

Agentschap voor Natuur en Bos

Terreinbeheer Oost – Regio Turnhoutse Kempen

ROMBOUTS KRIS (RED.) – SEPTEMBER 2017

NATUURDOMEIN EKSTERHEIDE EN OMGEVING INVENTARIS, VISIE & BEHEERPLAN

♦ -1-

I BEHEERPLAN NATUURDOMEIN EKSTERHEIDE EN OMGEVING I VERSIE 01/09/2017 AGENTSCHAP VOOR NATUUR EN BOS I REGIO TURNHOUTSE KEMPEN

■ Hoofdstuk 1 t.e.m. 9

■ Hoofdstuk 4 – deel Bosbouw (opnamen + verwerking)

■ Hoofdstuk 5 - Technische analyse vegetatieopnamen

■ Hoofdstuk 5 – Vegetatieopnamen bossen

■ Hoofdstuk 5 - Inventarisatie & rapportering fauna

Kris Rombouts

Leen Govaere, Luc Schrey & Jan Meulemans

Bart Roelandt

Luc Schrey & Jan Meulemans

Luc Van Assche

► Wijze van citeren: ROMBOUTS K. (red.), 2017: Beheerplan Natuurdomein Eksterheide en omgeving. Agentschap voor

Natuur en Bos – Regio Turnhoutse Kempen.

Aansturing: Luc Van Assche, Patrick Engels, Daniël Josten, Tim Audenaert, Bart Roelandt en de leden van de

adviescommissie.

♦ -2-


INHOUDSOPGAVE

1. ALGEMENE ADMINISTRATIEVE GEGEVENS ............................................................................................ 7

1.1. Situering ......................................................................................................................................................................... 7

1.1.1. Administratieve situering ....................................................................................................................................... 7

1.1.2. Geografische situering ........................................................................................................................................... 7

1.1.3. Lambertcoördinaten .............................................................................................................................................. 7

1.2. Eigendom, zakelijke rechten en erfdienstbaarheden ..................................................................................................... 8

1.2.1. Eigenaars ................................................................................................................................................................ 8

1.2.2. Beheerder .............................................................................................................................................................. 8

1.2.3. Raamovereenkomst/beheeroverdracht Campine nv............................................................................................. 9

1.2.4. Beheeroverdracht Kievitsheide-Venmeir ............................................................................................................... 9

1.2.5. Beheeroverdracht Steenbakkersdam .................................................................................................................... 9

1.2.6. Oppervlakte onder beheerplan .............................................................................................................................. 9

1.2.7. Zakelijke rechten en erfdienstbaarheden .............................................................................................................. 9

1.3. Kadastrale en topografische gegevens ......................................................................................................................... 10

1.4. Deelgebieden ............................................................................................................................................................... 10

2. JURIDISCH- EN BELEIDSMATIG RUIMTELIJK KADER ................................................................................ 11

2.1. Europees Habitatrichtlijngebied .................................................................................................................................. 11

2.1.1. Inleiding ............................................................................................................................................................... 11

2.1.2. Gewestelijke Instandhoudingsdoelstellingen (G-IHD).......................................................................................... 11

2.1.3. Instandhoudingsdoelstellingen voor SBZ-H be2100019 (S-IHD) ............................................................................ 12

2.2. Nationaal, gewestelijk en lokaal ruimtelijk kader ........................................................................................................ 13

2.2.1. Gewestplan .......................................................................................................................................................... 13

2.2.2. Gewestelijke ruimtelijke uitvoeringsplannen ...................................................................................................... 14

2.2.3. Ruimtelijk structuurplan provincie Antwerpen .................................................................................................... 15

2.2.4. Gemeentelijk ruimtelijk structuurplan Beerse ..................................................................................................... 16

2.2.5. Gemeentelijk ruimtelijk structuurplan Rijkevorsel .............................................................................................. 16

2.2.6. Ruimtelijke visie voor landbouw, natuur en bos regio Noorderkempen ............................................................. 17

2.2.7. Vlaams ecologisch netwerk .................................................................................................................................. 18

2.2.8. Bescherming als landschap - Ankerplaats ............................................................................................................ 19

2.3. Nabijgelegen natuurgebieden ...................................................................................................................................... 19

2.3.1. Openbare bossen ................................................................................................................................................. 19

2.3.2. Privé-bossen......................................................................................................................................................... 20

2.3.3. Vlaamse en private natuurreservaten ................................................................................................................. 20

2.4. Beheerders van waterlopen ......................................................................................................................................... 21

2.5. Indeling in percelen en bestanden ............................................................................................................................... 22

2.6. Algemene krachtlijnen, knelpunten en beheerconsequenties ..................................................................................... 22

♦ -3-


3. FYSISCH KADER .......................................................................................................................... 23

3.1. Geologie en geomorfologie .......................................................................................................................................... 23

3.2. Topografie .................................................................................................................................................................... 24

3.3. Bodems ........................................................................................................................................................................ 25

3.3.1. Beschrijving bodemkaart van België .................................................................................................................... 25

3.3.2. Kartering niet genivelleerd landduin.................................................................................................................... 26

3.4. Hydrografie .................................................................................................................................................................. 27

3.4.1. Algemeen ............................................................................................................................................................. 27

3.4.2. Detailhydrografie ................................................................................................................................................. 27

3.5. Hydrogeologie, hydrologie en (grond-)waterkwaliteit ................................................................................................. 29

3.5.1. Lokaal meetnet .................................................................................................................................................... 29

3.5.2. Algemene hydrogeologie en hydrologie .............................................................................................................. 29

3.5.3. (Eco)Hydrologie van deelgebieden in het industriële kleiputtengebied .............................................................. 30

3.5.4. (Eco)Hydrologie van de deelgebieden ten zuiden van het kanaal ....................................................................... 32

3.5.5. Oppervlaktewaterkwaliteit .................................................................................................................................. 33

3.6. Synthese ....................................................................................................................................................................... 35

Synthese per deelgebied ............................................................................................................................................... 35

4. HISTORIEK EN GEBRUIK VAN HET LANDSCHAP ..................................................................................... 36

4.1. Algemene evolutie van het landschap ......................................................................................................................... 36

4.1.1. Van Bos naar heide .............................................................................................................................................. 36

4.1.2. Ontginning van de heide ...................................................................................................................................... 37

4.1.3. Na WO I ................................................................................................................................................................ 38

4.2. Historiek van de deelgebieden ..................................................................................................................................... 38

4.2.1. DG Pomp-Poelberg & DG Abtsheide .................................................................................................................... 38

4.2.2. DG Kievitsheide (deels naar Hoogewijs, 2001) .................................................................................................... 40

4.2.3. DG Duivelskuil ...................................................................................................................................................... 41

4.2.4. DG Steenbakkersdam ........................................................................................................................................... 43

4.2.5. DG Eksterheide .................................................................................................................................................... 44

4.3. Landschapsrelicten ....................................................................................................................................................... 47

4.4. Opbrengsten en diensten ............................................................................................................................................. 47

4.5. Bosbouwgegevens ....................................................................................................................................................... 48

4.6. Actueel recreatief medegebruik .................................................................................................................................. 49

5. ECOLOGISCHE BESCHRIJVING ......................................................................................................... 52

5.1. Flora en vegetatie ........................................................................................................................................................ 52

5.1.1. Socio-ecologische groepen .................................................................................................................................. 52

5.1.2. Kruidachtige vegetaties en struwelen .................................................................................................................. 53

5.1.3. Bosvegetaties ....................................................................................................................................................... 59

♦ -4-


5.1.4. Vegetatiekaart ..................................................................................................................................................... 61

5.1.5. Potentieel Natuurlijke Vegetatie.......................................................................................................................... 68

5.2. Fauna ............................................................................................................................................................................ 70

5.2.1. Zoogdieren ........................................................................................................................................................... 70

5.2.2. Broedvogels ......................................................................................................................................................... 71

5.2.3. Niet Broedvogels .................................................................................................................................................. 75

5.2.4. Amfibieën en reptielen ........................................................................................................................................ 75

5.2.5. Libellen ................................................................................................................................................................. 77

5.2.6. Dagvlinders .......................................................................................................................................................... 81

5.2.7. Sprinkhanen en krekels ........................................................................................................................................ 84

5.2.8. Nachtvlinders ....................................................................................................................................................... 85

5.2.9. Loopkevers ........................................................................................................................................................... 87

5.2.10 Paddenstoelen .................................................................................................................................................... 89

5.3. Synthese ....................................................................................................................................................................... 89

6. ECOLOGISCHE WAARDERING ......................................................................................................... 91

6.1. Flora 91

6.2. Fauna ............................................................................................................................................................................ 92

6.2.1. Avifauna ............................................................................................................................................................... 92

6.2.2. Amfibieën en reptielen ........................................................................................................................................ 94

6.2.3. Sprinkhanen, dagvlinders en libellen ................................................................................................................... 94

6.3. Verspreiding van Rode Lijst- en Europese aandachtsoorten .................................................................................. 94

6.4. Europese Habitats en Regionaal Belangrijke Biotopen ................................................................................................ 96

6.4.1. Habitatkaart ......................................................................................................................................................... 96

6.4.2. Sleutelsoorten .................................................................................................................................................... 100

6.4.3. Lokale staat van instandhouding ....................................................................................................................... 103

6.5. Biologische Waarderingskaart .................................................................................................................................... 107

6.6. Besluit ecologische waardering .................................................................................................................................. 107

7. VISIEVORMING ......................................................................................................................... 108

7.1. Basiselementen voor visievorming ............................................................................................................................ 108

7.1.1. Instandhoudingsdoelstellingen sbz-h be2100019.............................................................................................. 108

7.1.2. Relatief belang van leefgebieden voor aandachtsoorten .................................................................................. 110

7.1.3. Overige aandachtspunten/principes m.b.t. visieontwikkeling ........................................................................... 112

7.2. Sterkte – zwakte analyse ............................................................................................................................................ 116

7.2.1. Inleiding ............................................................................................................................................................. 116

7.2.2. Analyse per deelgebied ...................................................................................................................................... 116

7.3. Algemene landschapsvisie ......................................................................................................................................... 119

7.3.1. Prioritaire doelen per deelgebied ...................................................................................................................... 119

♦ -5-


7.3.2. Visie op landschappelijke schaal ........................................................................................................................ 120

8. BEHEERDOELSTELLINGEN .............................................................................................................. 122

8.1 Beheerdoelstellingen m.b.t. de ecologische functie ........................................................................................ 123

8.1.1. Prioriteiten S-IHD ............................................................................................................................................... 123

8.1.2. Overige maatregelen S-IHD................................................................................................................................ 127

8.1.3. Natuurstreefbeelden ter ondersteuning van s-ihD ............................................................................................ 129

8.1.4. Natuurstreefbeelden buiten SBZ (geen s-ihd) ................................................................................................... 130

8.1.5. Officiële –beleid- natuurstreefbeelden .............................................................................................................. 132

8.1.6. Bosbalans ........................................................................................................................................................... 135

8.2. Beheerdoelstellingen m.b.t. de sociale & educatieve functie .................................................................................... 138

8.2.1. Toegankelijkheid & ontsluiting .......................................................................................................................... 138

8.2.2. Maatschappelijke aanvaarding ontbossingen: Lokale boscompensatie ............................................................ 139

8.3. Beheerdoelstellingen m.b.t. de economische functie ................................................................................................ 139

8.4. Beheerdoelstellingen m.b.t. de schermfunctie .......................................................................................................... 140

8.5. Beheerdoelstellingen m.b.t. de wetenschappelijke functie ....................................................................................... 140

8.6. Knelpunten voor de realisatie van de beheerdoelstellingen ...................................................................................... 140

9. BEHEERMAATREGELEN ................................................................................................................ 141

9.1. Ecologische functie – realisatie natuurstreefbeelden ................................................................................................ 141

9.1.1. Inleiding: specifieke beheerdoelen en beheertrajecten .................................................................................... 141

9.1.2. Beheertraject zure eikenbossen (hT 9190/9120) ............................................................................................... 143

9.1.3. Beheertraject berken-elzenbos (ht91eo) ........................................................................................................... 151

9.1.4. Beheertraject structuurrijke ruige eikenbossen ................................................................................................ 151

9.1.5. Beheertrajecten natte heide (ht4010 & ht7150) ............................................................................................... 152

9.1.6. Beheertraject LG boomleeuwerik-nachtzwaluw-rugstreeppad-veldkrekel ....................................................... 155

9.1.7. Beheertraject droge heide (ht 2330 & ht4030) ................................................................................................. 157

9.1.8. Beheertraject plassen en poelen (deels ht3130 en 3160) ................................................................................. 159

9.1.9. Beheertraject heischrale graslanden (ht6230) ................................................................................................... 163

9.1.10. Beheertrajecten (matig) soorten- en bloemrijk grasland ................................................................................. 164

9.1.11. Beheertraject struwelen (rbbsm, rbbso & rbbsf) ............................................................................................. 165

9.1.12. Beheertraject soortenrijk ruig grasland ........................................................................................................... 165

9.1.13. Beheertraject mozaïeklandschappen............................................................................................................... 165

9.1.14. Beheertraject soortenrijke akker ..................................................................................................................... 166

9.1.15. Soortgericht beheer ......................................................................................................................................... 166

9.1.16. Landschappelijke randvoorwaarden ................................................................................................................ 169

9.2. Openstelling en medegebruik .................................................................................................................................... 170

9.2.1. Openstelling t.b.v. recreatie .............................................................................................................................. 170

9.2.2. Onthaal- en natuureducatieve infrastructuur .................................................................................................... 174

♦ -6-


9.2.3. Toegankelijkheidsreglement .............................................................................................................................. 175

9.2.4. Externe recreatieve ontsluiting .......................................................................................................................... 176

9.3. Monitoring ................................................................................................................................................................. 176

9.3.1. Verplicht basispakket ......................................................................................................................................... 176

9.3.2. Facultatieve monitoring ..................................................................................................................................... 178

9.4. Ontheffingen, Meldingen en vergunningsplichtige activiteiten ................................................................................. 179

9.4.1. Natuurwetgeving ............................................................................................................................................... 179

9.5. Kosten & baten .......................................................................................................................................................... 182

10. ZESJAAR PLANNING – HET BEHEERPLAN IN EEN NOTENDOP ................................................................. 183

LITERATUUR ................................................................................................................................. 183

BIJLAGEN (CD-ROM) ...................................................................................................................... 185

KAARTENSET & GROTE FIGUREN (CD-ROM) .......................................................................................... 186

♦ -7-


1. ALGEMENE ADMINISTRATIEVE GEGEVENS

1.1. SITUERING

1.1.1. ADMINISTRATIEVE SITUERING Het Natuurdomein Eksterheide en omgeving is gelegen in de provincie Antwerpen, arrondissement Turnhout. Het reservaat

ligt verspreid over twee gemeenten; Beerse en Rijkevorsel.

1.1.2. GEOGRAFISCHE SITUERING Het Vlaamse natuurreservaat Eksterheide en omgeving situeert zich in de Noorderkempen, meer specifiek ter hoogte van

de Kempische microcuesta. Even ten zuiden van DG 1Duivelskuil begint de overgang naar de Centrale kempen, ook wel het

Neteland genoemd (ANTROP, 1989).

Het overgrote deel van het reservaat strekt zich uit in het westen van de gemeente Beerse, met aangrenzend delen op het

grondgebied van de gemeente Rijkevorsel. DG Steenbakkersdam situeert zich in het uiterste noordoosten van Beerse, nabij

de gemeentegrens met Merksplas en Turnhout.

1.1.3. LAMBERTCOÖRDINATEN Het natuurdomein situeert zich in grote lijnen tussen de coördinaten 178.110 - 185.950 (X) en 221.650 – 225.550 (Y).

Figuur 1.1: Algemene situering van het NATUURDOMEIN Eksterheide en omgeving.

1 DG: deelgebied

♦ -8-


1.2. EIGENDOM, ZAKELIJKE RECHTEN EN ERFDIENSTBAARHEDEN

1.2.1. E IGENAARS Vlaamse Overheid Agentschap voor Natuur en Bos Koning Albert II-laan 20/8 1000 Brussel [email protected]

Campine nv IZ Kanaal West Nijverheidsstraat 2 2340 Beerse [email protected]

Gemeente Rijkevorsel Molenstraat 5 2310 Rijkevorsel [email protected]

Wienerberger nv Kapel ter Bede 121 8500 Kortrijk [email protected]

Tabel 1.1: Overzicht eigendommen in de deelgebieden.

Eigenaar Deelgebied Kadastrale opp.

Vlaamse overheid Eksterheide 171ha 30a 36ca

Pomp-Poelberg 27ha 25a 41ca

Abtsheide 3ha 86a 15ca

Duivelskuil 19ha 94a 79ca

Kievitsheide 3ha 42a 97ca

Campine nv Abtsheide 25ha

Gemeente Rijkevorsel Kievitsheide 24ha 76a 75ca

Wienerberger nv Steenbakkersdam 8ha 14a 79ca

Figuur 1.2: Eigendomstructuur.

1.2.2. BEHEERDER → Agentschap voor Natuur en Bos

Buitendienst Antwerpen

Anna Bijnsgebouw

Lange Kievitstraat 11-113, bus 63

2018 Antwerpen

♦ -9-


→ Beheerregio Turnhoutse Kempen

→ Regiobeheerder Ir. Patrick Engels

→ Boswachter Luc Van Assche

1.2.3. RAAMOVEREENKOMST/BEHEEROVERDRACHT CAMPINE NV Op 24/10/2003 werd er een raamovereenkomst gesloten tussen Campine nv en het Vlaamse Gewest (Bijlage 1). De

algemene doelstelling hiervan is een beheeroverdracht of een erfpachtovereenkomst uit te werken voor de in SBZ-H2

gelegen terreinen van Campine nv.

Het bedrijf liet in 2009 een natuurbeheerplan ontwerpen door Haskoning (Martens e.a., 2009). In afwachting van een

beheeroverdracht / erfpachtovereenkomst beheert het ANB de betrokken terreinen aan de hand van dit

ontwerpbeheerplan.

1.2.4. BEHEEROVERDRACHT K IEVITSHEIDE-VENMEIR Op 30/01/2012 werd een overeenkomst getekend tussen de gemeente Rijkevorsel en het ANB waarmee het beheer van een

terrein van 24ha76a is overgedragen (Bijlage 2).

1.2.5. BEHEEROVERDRACHT STEENBAKKERSDAM Op 21/10/2011 beslisten Wienerberger nv en de Vlaamse Overheid tot de overdracht van het volledige beheer van een

terrein van 8ha 14a ter streke Velderheyde-Paepenheide (Bijlage 3).

Haskoning maakte in opdracht van Wienerberger nv een inrichtingsschets voor het betreffende terrein (Anoniem, 2009). Op

basis hiervan beheert het ANB sindsdien het terrein.

1.2.6. OPPERVLAKTE ONDER BEHEERPLAN Kadastrale oppervlakte: 283 ha 71a 22ca

Digitale oppervlakte (Arcmap): 286 ha 82a 22ca

De doelstellingen (hoofdstuk 8) zijn uitgewerkt voor een oppervlakte van 275,17 ha. De boerderijsite in het noordoosten

van DG Eksterheide is niet opgenomen (concessie winteropvang grote grazers) waardoor de oppervlakte van DG Eksterheide

op 157ha 07a 65ca komt.

1.2.7. ZAKELIJKE RECHTEN EN ERFDIENSTBAARHEDEN

1.2.7.1 Erfdienstbaarheid Fluxys

In de deelgebieden Pomp-Poelberg en Kievitsheide doorkruist een ondergrondse aardgasleiding het NATUURDOMEIN. Deze

installatie vormt een wettelijke erfdienstbaarheid van openbaar nut. Het aardgasnetwerk wordt beheerd door Fluxys en in

het kader van de exploitatie van dit gasvervoersnet zijn er wederzijdse verplichtingen teneinde incidenten op de leidingen

te vermijden. Dit impliceert onder meer een verbod op het wijzigen van de bodem en beperkingen met betrekking tot de

vegetatiehoogte.

In deelgebied Kievitsheide gaat het concreet om de kadastrale percelen Rijkevorsel afdeling 2 sectie D 99a52, 99x10, 99y10,

99f11, 99g11, 99p11, 99t11 en 99v42. De betrokken percelen in deelgebied Pomp-Poelberg zijn kadastraal gekend als

afdeling 2 sectie D 90z32 en 90x32 (Rijkevorsel) en afdeling 1 sectie E 1b7 en 1h65 (Beerse).

1.2.7.2. Erfdienstbaarheid Elia

Elia, beheerder van het Belgische transmissienet voor de elektriciteit, is verantwoordelijk voor de bovengrondse

hoogspanningsinfrastructuur in het noorden van de deelgebieden Eksterheide en Kievitsheide. Ook hier gelden specifieke

beperkingen m.b.t. de vegetatiehoogte onder de leiding. In Rijkevorsel gaat het om de percelen afdeling 2 sectie D 99y10,

99x10 en 99a52, in Beerse om afdeling 1, sectie E 3r, 3d2, 3p, 3e2, 3f2, 3y, 3z, 1c27, 1d27, 1e27, 1s23 en 1m3.

2 Habitatrichtlijngebied

♦ -10-


1.3. KADASTRALE EN TOPOGRAFISCHE GEGEVENS

Bijlage 4 geeft een overzicht van de kadastrale gegevens van de percelen die behoren tot het Natuurdomein Eksterheide en

omgeving. Het reservaat is gelegen in Beerse (afdeling 1 sectie B en E en afdeling 2 sectie A) en Rijkevorsel (afdeling 2 sectie

D).

De grootste oppervlakte is gelegen in Beerse (237ha 05a 25ca) en kadastraal gekend onder de toponiemen Abs heyde, Exter

Goor, Baan Heide, Gemeente Heide, Den Aert en Velderheyde. De kadastrale benamingen van de percelen in Rijkevorsel

(46ha65a97ca) zijn De Venmeir, Kievitheide en Swartvenheide.

Tabel 1.2: Oppervlakten en kadastrale toponiemen van de deelgebieden.

Eigenaar Deelgebied Kadastraal toponiem Kadastrale opp.

Vlaamse overheid Eksterheide3 Abs Heyde – Exter Goor – Baan Heide 171ha 30a 36ca

Pomp-Poelberg Swartvenheide 27ha 25a 41ca

Abtsheide Abs heyde – Oud Goor 3ha 86a 15ca

Duivelskuil Gemeente Heide – Den Aert 19ha 94a 79ca

Kievitsheide De Venmeir - Kievitheide 3ha 42a 97ca

Campine nv Abtsheide Abs heyde 25ha

Gemeente Rijkevorsel Kievitsheide De Venmeir – Kievitheide 24ha 76a 75ca

Wienerberger nv Steenbakkersdam Velderheyde 8ha 14a 79ca

1.4. DEELGEBIEDEN

In dit beheerplan is het NATUURDOMEIN geografisch opgesplitst in 6 deelgebieden (DG):

- DG Steenbakkersdam (8ha14a79ca)

- DG Abtsheide (28ha 86a 15ca)

- DG Pomp-Poelberg (27ha 25a 41ca)

- DG Kievitsheide (28ha 19a 72ca

- DG Eksterheide (171ha 30a 36ca)

- DG Duivelskuil (19ha 94a 79ca)

Figuur 1.3: Situering van de deelgebieden.

3 Inclusief boerderijsite.

♦ -11-


2. JURIDISCH- EN BELEIDSMATIG RUIMTELIJK KADER

2.1. EUROPEES HABITATRICHTLIJNGEBIED

2.1.1. INLEIDING Om de natuurlijke biodiversiteit in Europa te verzekeren, is op grond van de Vogel- en Habitatrichtlijn een netwerk van

Europees beschermde gebieden aangeduid: het Natura 2000-netwerk. In Vlaanderen zijn 62 Natura 2000-gebieden

aangeduid, ook speciale beschermingszones (SBZ’ s) genoemd. Deze gebieden zijn belangrijk om kansen te geven aan

soorten en habitats die overal in Europa bedreigd, kwetsbaar en/of zeldzaam zijn. België heeft de verplichting om voor elk

Natura 2000-gebied instandhoudingsmaatregelen te nemen om een gunstige staat van instandhouding te bereiken voor de

Europees te beschermen habitats en soorten.

Het NATUURDOMEIN Eksterheide en omgeving maakt een aanzienlijk onderdeel uit van habitatrichtlijngebied ‘SBZ-H BE2100019

Het Blak, Kievitsheide, Ekstergoor en nabijgelegen Kamsalamanderhabitats’, in het bijzonder van de deelgebieden 1 en 2

van dit SBZ-H. Bijna 147 ha van het NATUURDOMEIN ligt in SBZ-H, hetzij 51%. Ruim 25 ha hiervan ligt in de gemeente Rijkevorsel.

Ten zuiden van het NATUURDOMEIN situeert zich het ‘SBZ-H BE2100017 Bos en heidegebieden ten oosten van Antwerpen’.

Figuur 2.1 : Habitatrichtlijngebieden in de ruime omgeving van NATUURDOMEIN Eksterheide en omgeving.

2.1.2. GEWESTELIJKE INSTANDHOUDINGSDOELSTELLINGEN (G-IHD) In 2010 legde de Vlaamse Regering (BVR van 23 juli 2010) gewestelijke instandhoudingsdoelstellingen (G-IHD) vast voor

Europees te beschermen soorten en habitats. Hierin wordt een prioriteitstelling voorgesteld met betrekking tot het

realiseren van doelen. Hieruit blijkt dat binnen de Vlaamse context SBZ-H BE2100019 essentieel is voor habitat 3130 en zeer

belangrijk voor kamsalamander, ruige dwergvleermuis en rosse vleermuis.

♦ -12-


Tabel 2.1: Samengevatte weergave van de gewestelijke instandhoudingsdoelstellingen van toepassing in SBZ-H BE2100019 (‘=’ behoud van

de huidige situatie of ‘↑’ verbetering) en het belang van het gebied voor de realisaVe ervan (‘��’ essentieel, ‘��’ zeer belangrijk of

‘�’ belangrijk) (anb, 2010).

Habitats

be

lan

g g

eb

ied

are

aa

l

op

pe

rvla

kte

kw

ali

teit

2330 - Open grasland met Corynephorus- en Agrostissoorten op landduinen � = ↑ ↑

3130 - Oligotrofe tot mesotrofe stilstaande wateren met vegetatie behorend tot de Littorelletalia uniflora en/of de Isoëtes-Nanojunctea

�� ↑ ↑ ↑

3140 - Kalkhoudende oligo-mesotrofe wateren met benthische Chara spp. Vegetaties � ↑ ↑ ↑

3150 - Van nature eutrofe meren met vegetatie van het type Magnopotamion of Hydrocharition � = ↑ ↑

4010 - Noord-Atlantische vochtige heide met Erica tetralix � = ↑ ↑

4030 - Droge Europese heide � = ↑ ↑

7150 - Slenken in veengronden met vegetatie behorend tot het Rhynchosporion � = = ↑

9190 - Oude zuurminnende eikenbossen met Quercus robur op zandvlakten � = ↑ ↑

91E0 - Alluviale bossen met Alnion glutinosa en Fraxinus excelsior (Alno-Padion, Alnion incanae, Salicion albae)

� = ↑ ↑

Soorten

Drijvende waterweegbree - Luronium natans � = ↑ =

Heikikker - Rana arvalis � = = ↑

Kamsalamander - Triturus cristatus �� ↑ ↑ ↑

Laatvlieger - Eptesicus serotinus � = = ↑

Ruige dwergvleermuis / Gewone dwergvleermuis - Pipistrellus species �� = = ↑

Rosse vleermuis - Nyctalus noctula �� = = ↑

Poelkikker - Rana lessonae � = = ↑

2.1.3. INSTANDHOUDINGSDOELSTELLINGEN VOOR SBZ-H BE2100019 (S-IHD) Momenteel loopt er een proces waarbij voor alle Natura 2000-gebieden afzonderlijk instandhoudingsdoelstellingen worden

opgemaakt. De instandhoudingsdoelstellingen voor een Europees te beschermen gebied (S-IHD) zijn de verbeter- of

behoudsopgaven voor de Europees te beschermen habitats of populaties van Europees te beschermde soorten en hun

leefgebieden, waarvoor het Europees te beschermen gebied is aangemeld of die in het Europees te beschermen gebied

voorkomen. Tabel 2.2 geeft de voor het NATUURDOMEIN relevante krachtlijnen weer.

In het aanwijzingsbesluit4

van 23 april 2014 zijn de instandhoudingsdoelstellingen en de prioriteiten voor het

habitatrichtlijngebied juridisch vastgelegd. We komen hier in een later hoofdstuk meer in detail op terug.

Tabel 2.2: Instandhoudingsdoelstellingen van de speciale beschermingszone met code BE2100019 (ANB, 2013).

Oppervlaktedoelstelling Kwaliteitsdoelstelling

Habitat Doel Doel

3130 ↑

Toename oppervlak oeverkruidvegetaties ↑

Geschikte waterkwaliteit; aanleggen geleidelijk hellende oevers

3150 =

Behoud oppervlakte ↑

Geschikte waterkwaliteit; meer sleutelsoorten

4 Besluit van de Vlaamse Regering van 23 april 20104 van de speciale beschermingszone BE2100019 Het Blak, Kievitsheide, Ekstergoor en nabijgelegen Kamsalamanderhabitats en tot definitieve vaststelling van de bijhorende instandhoudingsdoelstellingen en prioriteiten.

♦ -13-


2330 =

Geen toename in SBZ-H ↑

Korte vegetaties

4010 ↑

+ 11 ha in Lage heide-Abtsheide + ca. 6 ha in Hoge Bergen-Ekstergoor

↑

Kwalitatief goed ontwikkelde heidegebieden en pioniersstadia aanwezig (= habitattype 7150).

4030 ↑

+ 3 ha in Lage heide-Abtsheide, versterking vanuit bestaande kernen

↑

Alle ouderdomsstadia (van pionier- tot degeneratiestadium) aanwezig

9190 ↑

+ ca. 80 ha (waarvan ca. 23 ha

bosuitbreiding) in grotere aaneengesloten

boscomplexen van de Blakheide en Hoge

Bergen-Ekstergoor.

↑

Bestaande bossen met kenmerken van dit habitattype op ca. 50 jaar laten ontwikkelen tot oude structuurrijke bestanden. Voor de bijkomende 80 ha worden binnen 50 jaar gemengde bestanden beoogd met oude bomen, open plekken en geleidelijke bosranden.

91EO =

Minimaal het behoud. =

Minimaal behoud van bestaande kwaliteit.

Soort

Heikikker ↑

Uitbreiding populatie van Hoge Bergen – Ekstergoor tot kernpopulatie (= minimaal 200 roepende mannetjes). Realisatie van satellietpopulaties hierrond.

↑

Realisatie van complex van vochtige heide, vochtig bos en oligotrofe wateren (minstens 5 geschikte poelen), op een onderlinge afstand van minder dan 1km. Een oppervlakte van ca. 10 ha optimaal inrichten.

Kamsalamander ↑

Eén kernpopulatie in Hoge Bergen – Ekstergoor en één in Pomp-Poelberg.

↑

3 to 5 geschikte poelen in matrix van kleinschalig landschap met bossen, ruigten en niet tot weinig bemeste graslanden.

Poelkikker ↑

Eén kernpopulatie (min. 200 roepende mannetjes) in de omgeving van Abtsheide.

↑

Cluster van minimaal 3 tot 5 geschikte poelen.

Laatvlieger =

Minstens het behoud van de totale

oppervlakte aan (zomer)verblijfplaatsen

(=bossen) en foerageergebieden.

↑

Waterplassen die voor vleermuizen bereikbaar zijn vanuit de bosgebieden (met een goede horizontale en verticale structuur). Bijzondere aandacht voor oude bomen, open plekken en geleidelijke bosranden, vooral nabij open waterpartijen.

Ruige dwergvleermuis / Gewone dwergvleermuis

Rosse vleermuis

Franjestaart

De voor het NATUURDOMEIN relevante prioriteiten voor de speciale beschermingszone BE2100019 zijn (ANB, 2013):

• Reddingsmaatregelen voor het leefgebied van de heikikker (Hoge Bergen –Ekstergoor)

• Uitbreiding van het leefgebied van de kamsalamander

• Ontwikkeling van heidekernen (Blak-Abtsheide)

• Omvorming van naaldbossen naar zuurminnende eikenbossen (Hoge Bergen – Ekstergoor)

• Ontsnipperende maatregelen voor amfibieën

2.2. NATIONAAL, GEWESTELIJK EN LOKAAL RUIMTELIJK KADER

2.2.1. GEWESTPLAN De ruimtelijke bestemmingen in de omgeving van het NATUURDOMEIN werden vastgelegd in het gewestplan Turhout bij KB van

30/09/1977. Figuur 2.2 is een uittreksel van dit gewestplan. De grootste oppervlakte van het Vlaamse natuurreservaat

wordt ingenomen door bosgebied en natuurgebied. De volledige noordwestelijke lob van DG Eksterheide is

woonuitbreidingsgebied. DG Kievitsheide is voor een groot deel ontginningsgebied met nabestemming natuurgebied.

Andere delen zijn stortplaatsen met nabestemming natuurgebied. In DG Steenbakkersdam is de nabestemming van het

ontginningsgebied agrarisch. In de deelgebieden Pomp-Poelberg, Eksterheide en Duivelskuil liggen enkele kleine zones met

als bestemming (landschappelijk waardevol) agrarisch gebied.

♦ -14-


Figuur 2.2 : Gewestplan in de ruime omgeving van NATUURDOMEIN Eksterheide en omgeving.

2.2.2. GEWESTELIJKE RUIMTELIJKE UITVOERINGSPLANNEN

2.2.2.1. Gewestelijk uitvoeringsplan Leidingstraat Zandhoven-Weelde

Dit GRUP werd definitief vastgesteld door de Vlaamse Regering op 10 februari 2006. De leidingstraat, een verzameling van

naast elkaar liggende nutsleidingen, doorkruist de deelgebieden Pomp-Poelberg en Kievitsheide en loopt van Weelde via

Herentals naar Zandhoven over ca. 39 km.

2.2.2.2. Gewestelijk uitvoeringsplan Afbakening regionaal stedelijk gebied Turnhout

In het kader van dit GRUP –definitief vastgesteld op 4 juni 2004- werden een aantal taakstellingen geformuleerd m.b.t.

woonuitbreiding, regionale bedrijvigheid, ontsluitingswegen, natuurgebieden, agrarische structuur, … . In de ‘hypothese

gewenste ruimtelijke structuur’ zijn ten westen van Turnhout open ruimte verbindingen en ‘open ruimte vingers’ voorzien

(Anoniem, 2002); DG Steenbakkersdam sluit hierop aan en vormt hiermee de zogenaamde ‘groene sikkel’, een open

ruimteverbinding tussen de twee clusters van het stedelijk gebied (enerzijds Beerse/Vosselaar en Turnhout/Oud-Turnhout

anderzijds) die de natuurgebieden ten noorden van Turnhout verbindt met deze ten zuiden van de stad.

Voor volgende zones in de omgeving van het NATUURDOMEIN Eksterheide en omgeving werden bindende stedenbouwkundige

voorschriften vastgesteld:

• Specifiek watergebonden bedrijventerrein kanaalzone West

In functie van de ontwikkeling van het kanaal Dessel-Schoten als multifunctionele as wordt o.a. voorgesteld om nieuwe

ontsluitingswegen te ontwikkelen naar de bedrijven WIENERBERGER BEERSE NV en CAMPINE NV. Verder wordt herinrichting in

functie van watergebonden bedrijvigheid voorzien.

• Specifiek regionaal bedrijventerrein met watergebonden karakter Kanaal-Oost

♦ -15-


Er wordt voorzien om maximaal het bestaande bedrijventerrein (NOVA-WIENERBERGER NV, SITA-Noord, Van Gorp) te benutten,

het watergebonden karakter te verbeteren en een stedelijke ontsluitingsweg te ontwikkelen.

Figuur 2.3: Verordenend grafisch plan van het Specifiek regionaal bedrijventerrein met watergebonden karakter Kanaalzone West (GRUP

Afbakening regionaal stedelijk gebied Turnhout).

2.2.3. RUIMTELIJK STRUCTUURPLAN PROVINCIE ANTWERPEN In het Ruimtelijk Structuurplan Provincie Antwerpen maakt het NATUURDOMEIN deel uit van de gewenste ruimtelijk-

natuurlijke structuur, meer bepaald als een ‘natuuraandachtsgebied’. Het NATUURDOMEIN wordt hier niet beschouwd als een

‘ecologische gebied van bovenlokaal belang’.

Figuur 2.4: Gewenste ruimtelijk-natuurlijke structuur in de provincie Antwerpen (richtinggevend deel).

♦ -16-


Het belang als natuurlijke verbinding tussen de natuurgebieden in het noorden en het zuiden van de provincie wordt

duidelijk geïllustreerd in figuur 2.4

Het kanaal Dessel-Turnhout-Schoten speelt in de gewenste ruimtelijk-natuurlijke structuur een structuurbepalende rol. Er

wordt gesteld dat het kanaal via een gericht beleid voor de oevers en hun omgeving kan bijdragen tot een verbinding

tussen belangrijke natuurgebieden.

2.2.4. GEMEENTELIJK RUIMTELIJK STRUCTUURPLAN BEERSE Het Gemeentelijk Ruimtelijk Structuurplan van Beerse (goedgekeurd door de Bestendige Deputatie op 26 april 2007)

voorziet in het richtinggevend gedeelte een gewenste ruimtelijke structuur. Deze structuurkaart (figuur 2.5) illustreert o.a.

het belang dat de gemeente hecht aan de natuur- en bosrijke noord-zuid as in het westen van de gemeente, lopend van Het

Blak en de Abtsheide in het noorden over de Hoge Bergen naar de Epelaar en Schrieken in het zuiden.

Verder zijn volgende punten relevant voor het NATUURDOMEIN:

• Bij gemeentelijk besluit werd het woonuitbreidingsgebied Ekstergoor (westen van DG Ekstheide) geschrapt en een

herbestemming naar natuurgebied vooropgesteld.

• De zone Hoge Bergen-Ekstergoor is geselecteerd als lokaal steunpunt voor zachte recreatie, passend binnen de

vooropgestelde natuurontwikkelingen van dit natuurgebied.

Figuur 2.5: Gewenste ruimtelijke structuur gemeente Beerse.

2.2.5. GEMEENTELIJK RUIMTELIJK STRUCTUURPLAN R IJKEVORSEL Op 17/12/2008 werd het Gemeentelijk Ruimtelijk Structuurplan Rijkevorsel goedgekeurd door de bestendige deputatie. In

het richtinggevend deel van dit ruimtelijk structuurplan wordt de groenstructuur in het oosten van de gemeente toegelicht:

deze groene noord-zuid verbinding is van bovenlokaal belang en kan verder versterkt en uitgebreid worden. De versterking

mag niet ten koste gaan van waardevolle en intensief gebruikte landbouwgrond.

Verder pleit de gemeente voor het uitwerken van een recreatief netwerk in de groenstructuur.

In Kievitsheide voert de gemeente een ondersteunend beleid om de natuurlijke waarde en potenties te versterken. De

gemeente zal hier de resterende open ruimte vrijwaren van bebouwing en in deze zone een verbinding realiseren naar de

♦ -17-


groengebieden op het grondgebied van Beerse. Figuur 2.6 schetst de gewenste ruimtelijke structuur in de omgeving van

Kievitsheide.

Figuur 2.6 : Gewenste ruimtelijke ontwikkeling voor omgeving Kievitsheide (richtinggevend deel).

2.2.6. RUIMTELIJKE VISIE VOOR LANDBOUW, NATUUR EN BOS REGIO NOORDERKEMPEN In uitvoering van het Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen maakte de Vlaamse overheid in 2008 een ruimtelijke visie op

landbouw, natuur en bos voor de regio Noorderkempen. Op 12 december 2008 nam de Vlaamse Regering kennis van deze

visie en keurde ze de beleidsmatige herbevestiging van de bestaande gewestplannen voor ca. 31.300 ha agrarisch gebied én

een operationeel uitvoeringsprogramma goed. In het operationeel uitvoeringsprogramma is aangegeven welke

gewestelijke ruimtelijke uitvoeringsplannen de Vlaamse overheid de komende jaren zal opmaken voor de afbakening van

de resterende landbouw-, natuur- en bosgebieden. De visie heeft het statuut van een verkenningsnota die als basis dient

voor het verder overlegproces dat moet leiden tot een eindvoorstel van gewenste ruimtelijke structuur en

uitvoeringsprogramma voor de regio Noorderkempen (ANONIEM, 2008).

De visie stelt dat in deelgebied Open Kempen –waar het noorden van Beerse deel van uitmaakt- ruimte gevrijwaard wordt

voor het behoud en herstel van waardevolle natuurcomplexen. Verder wordt het belang van de noord-zuid gerichte

aaneenschakeling van natuurcomplexen (Hoge Bergen, Het Blak, de kolonies en de valleien van Merkske en Mark)

onderstreept. De natuurwaarden van deze natuurkernen/systemen dient te worden versterkt, alsook de

natuurverbindingsfunctie. De nota geeft ook aan dat de structuurbepalende wateroppervlakten en aansluitende

natuurcomplexen van de klei-ontginningsgebieden potenties hebben voor het behoud en de ontwikkeling van

watergebonden natuur- en landschapswaarden. Andere natuurkernen, verspreid in het open agrarisch gebied, dienen te

worden versterkt en gevrijwaard.

♦ -18-


In november 2013 startte de Vlaamse overheid met een overlegproces voor de opmaak van een gewestelijk ruimtelijk

uitvoeringsplan voor landbouw, natuur en bos voor het deelgebied “Kempische Kleiputten”. In dit kader werd een analyse

van de bestaande ruimtelijke toestand opgemaakt (Anoniem, 2013).

2.2.7. VLAAMS ECOLOGISCH NETWERK Het VEN is een samenhangend en georganiseerd geheel, van gebieden van de open ruimte waarin een specifiek beleid

inzake het natuurbehoud, gebaseerd op de kenmerken en elementen van het natuurlijk milieu, de onderlinge samenhang

tussen de gebieden van de open ruimte en de aanwezige en potentiële natuurwaarden wordt gevoerd.

Figuur 2.7 : Vlaams ecologisch netwerk in de ruime omgeving van NATUURDOMEIN Eksterheide.

Er wordt een oppervlakte van 125 000 ha voorzien in het VEN en het omvat de volgende onderdelen:

Grote Eenheden Natuur (GEN): dit zijn gebieden die hetzij natuurelementen over een oppervlakte van minstens

de helft van het gebied bevatten hetzij gebieden waarin een specifiek natuurelement met hoge natuurkwaliteit

aanwezig is;

Grote Eenheden Natuur in Ontwikkeling (GENO): dit zijn gebieden die één of meer van de volgende kenmerken

vertonen : (a) aanwezigheid van natuurelementen, verspreid over de oppervlakte van het gebied, waarvan de

gezamenlijke oppervlakte echter kleiner kan zijn dan de helft van het gebied; (b) aanwezigheid van belangrijke

fauna- of floraelementen waarvan het voortbestaan moet worden ondersteund door de maatregelen inzake het

grondgebruik; (c) terreinen al dan niet door kunstmatige ingrepen tot stand gekomen, met belangrijke

mogelijkheden voor natuurontwikkeling.

De GEN en de GENO omvatten gebieden met een duidelijke samenhang en een voldoende aaneengesloten oppervlakte.

Sinds 2003 zijn aanzienlijke oppervlakten van de deelgebieden van het NATUURDOMEIN aangeduid als GEN. Het grootste deel

van het NATUURDOMEIN valt binnen GEN nr. 307 De Kempische kleiputten. Deelgebied Steenbakkersdam maakt deel uit van

GEN nr.316 Het Turnhouts vennengebied. Ten noorden van deelgebied Abtsheide situeert zich een grote eenheid natuur in

ontwikkeling (GENO). Deelgebied Kievitsheide valt volledig buiten het VEN. De karakteristieken van de grote eenheden natuur

zijn beschreven in Bosmans & Lommaert (2002).

♦ -19-


2.2.8. BESCHERMING ALS LANDSCHAP - ANKERPLAATS Samenhangende landschappelijke gehelen met belangrijke erfgoedwaarden en een vrij hoge gaafheid werden in de

landschapsatlas - de inventaris van de traditionele landschappen in Vlaanderen - gewaardeerd via aanduiding als

relictzones. Het volledige NATUURDOMEIN maakt deel uit van dergelijke landschapsrelictzones. De meest waardevolle

ensembles worden ankerplaatsen genoemd. In Beerse situeren zich geen definitief noch voorlopig aangeduide

ankerplaatsen. De dichts bij het NATUURDOMEIN gelegen ankerplaats is de Kolonie Merksplas (code: A10012). Deze

ankerplaats heeft evenwel (nog) geen juridisch statuut daar het nog niet is aangeduid.

In het zuidwesten van de gemeente, enkele kilometers ten zuiden van DG Duivelskuil, ligt het beschermd landschap De

Schrieken (MD van 24/04/1991).

Figuur 2.8: Ankerplaatsen, relictzones en lijnrelicten in de ruime omgeving van NATUURDOMEIN Eksterheide en omgeving.

2.3. NABIJGELEGEN NATUURGEBIEDEN

Het NATUURDOMEIN is een essentieel deel van een noord-zuid gerichte groene as die de regio in het westen van Beerse

doorkruist. Deze as met bos- en natuurgebieden is van bovenlokaal belang aangezien het één van de weinige groene zones

van enige omvang is die het sterk verstedelijkt gebied tussen Antwerpen en Turnhout onderbreekt.

We karakteriseren kort de andere, aangrenzende terreinen die deel uitmaken van deze groene as. Daarnaast schetsen we

ook de relatie van deelgebied Steenbakkersdam met de nabijgelegen natuurterreinen.

2.3.1. OPENBARE BOSSEN Nogal wat bos- en natuurterreinen in de omgeving van het NATUURDOMEIN zijn openbare bossen. Onmiddellijk aansluitend op

het NATUURDOMEIN zijn dit de bosplaatsen Gemeenteheide en Blakheide in het westen van de gemeente en Velderheide en

Paepenheide in het oosten. Voor deze terreinen werd in 2012 een uitgebreid bosbeheerplan opgesteld (Schuijmer &

♦ -20-


Opstaele, 2012)5. Ook de terreinen die wat verder verwijderd liggen van het NATUURDOMEIN, zoals De Schrieken en

Ginnekenshoek vallen onder dit beheerplan. In grote lijnen betreft het vrij jonge bestanden van Japanse lork, grove en

Corsicaanse den (40-80 jaar) in volle omvorming naar gemengde bossen.

In het kleiputtengebied zijn de bossen nog jonger en zijn berk, zomereik, grove den, populier en robinia de

hoofdboomsoorten. Deze bossen zijn vaak betrekkelijk structuurrijk en liggen in een mozaïek met waterpartijen, in regel

kleiputten.

Het beheerplan zet vooral in op bosomvorming naar meer gemengde, streekeigen bostypen –vooral zomereiken-

berkenbos-, hakhoutbeheer langs waterpartijen en het herstel van enkele kleine heideterreinen op kansrijke locaties, niet

zelden onderling verbonden via open ruimtecorridors.

Figuur 2.9 : Openbare bossen in de ruime omgeving van NATUURDOMEIN Eksterheide.

2.3.2. PRIVÉ-BOSSEN Er liggen geen grote aaneengesloten private boscomplexen in de omgeving van het NATUURDOMEIN. De eigendomsstructuur

van het bosareaal is er versnipperd. Het actueel beheer van de privébossen bestaat vooral uit het zeer geleidelijk

omvormen van naaldhoutbestanden naar meer gemengde bestanden. In het kleiputtengebied kent een aanzienlijke

bosoppervlakte een spontane ontwikkeling.

2.3.3. VLAAMSE EN PRIVATE NATUURRESERVATEN Bij MB van 4 februari 2000 werd het Vlaams natuurreservaat De Duivelskuil (code V-044) aangewezen. De precieze

oppervlakte bedraagt 16 ha 37 a 17 ca. Dit VNR valt volledig binnen deelgebied Duivelskuil. Hetzelfde ministeriële besluit

stelde een uitbreidingszone rond dit natuurreservaat vast bestaande uit alle groen-, bos- en bosuitbreidingsgebieden in de

gemeente Beerse, kadastrale afdeling 1, sectie A, 2e blad en sectie D, 1e, 2e en 3e blad en kadastrale afdeling 2, sectie A, 1e

blad en sectie C, 1e blad, 2e deel en 2e blad en de gemeente Lille, kadastrale afdeling 1, sectie A, 1e blad.

5 Voor een ecologische beschrijving van de verschillende deelgebieden verwijzen we naar dit beheerplan.

♦ -21-


Het visiegebied van VNR De Duivelskuil omvat het volledige bosrijke gebied ten zuiden van het actuele VNR Duivelskuil tot

aan de gemeentegrens met Lille, grofweg tussen de Diepteloop en de Laak. Het concept visiegebied staat voor de

cartografische weergave van de lange termijn visie van de sector (natuur). De uitbreidingszones geven aan waar het recht

van voorkoop geldt.

In het zuiden, onmiddellijk aansluitend bij het visiegebied van VNR De Duivelskuil, liggen de erkende natuurreservaten

Schrieken (code: E349) en Visbeek-Kindernouw (E 132). Beide erkende reservaten worden beheerd door de vzw

Natuurpunt.

Er situeren zich verder geen private natuurreservaten in de onmiddellijke omgeving van het NATUURDOMEIN EKSTERHEIDE EN

OMGEVING.

Figuur 2.10: Natuurreservaten in de ruime omgeving van NATUURDOMEIN Eksterheide.

2.4. BEHEERDERS VAN WATERLOPEN

De Vlaamse Hydrografische Atlas toont twee waterlopen van 2de

categorie in of nabij het onderzoeksgebied, de Diepteloop

en de Goorloop, beheerd door het provinciebestuur. De Diepteloop ontspringt ten noorden van het kanaal Dessel-Schoten

als niet geklasseerde waterloop. Stroomafwaarts verandert de naam van de Diepteloop respectievelijk in Visbeek,

Kindernouwbeek en Bosbeek. De Bosbeek mondt uit in de Aa die op zijn beurt in de Kleine Nete uitmondt.

De tweede waterloop van 2de

categorie, de Goorloop of Melkerijloop, ontspringt ten noorden van deelgebied Abtsheide en

watert in noordelijke richting af om uit te geven in de Mark. De Dellenloop die ontspringt ten zuiden van deelgebied Pomp-

Poelberg behoort eveneens tot het Maasbekken; hij watert in westelijke en later noordelijke richting af naar de Kleine

Mark.

♦ -22-


2.5. INDELING IN PERCELEN EN BESTANDEN

Aan de hand van het richtlijnenkader in ANONIEM (2003) is een indeling in percelen en bestanden gemaakt. BIJLAGE 5 geeft de

oppervlakte per bestand en KAART 1.1 is een recente luchtfoto-opname (2012) met de geprojecteerde bestandsindeling.

Deze bestandsindeling is niet de definitieve; ze wordt gehanteerd bij de opmaak van dit beheerplan en zal later nog

aangepast na de visieontwikkeling (locaties die (deels) een nieuwe inrichting toegewezen krijgen).

2.6. ALGEMENE KRACHTLIJNEN, KNELPUNTEN EN BEHEERCONSEQUENTIES

Het NATUURDOMEIN EKSTERHEIDE EN OMGEVING beslaat een oppervlakte van ruim 275,17 ha (excl. boerderijsite) en is gelegen in

de gemeenten Beerse en Rijkevorsel.

Het bestaat uit verschillende deelgebieden die in het westen vrij goed op elkaar aansluiten. Het kleine deelgebied

Steenbakkersdam situeert zich in het uiterste noordoosten van Beerse en is hiermee geïsoleerd van de overige

deelgebieden. Verscheidene nationale, gewestelijke en internationale beschermingsinitiatieven geven de ecologische en

natuurhistorische waarden van het gebied weer.

Het NATUURDOMEIN vormt een significant onderdeel van de groene as die het westen van de gemeente Beerse doorkruist en

die de natuur- en bosgebieden van respectievelijk het Neteland en de Noorderkempen verbindt. Net als de verplichtingen

inzake de EU-habitatrichtlijn heeft dit gevolgen voor het uitwerken van de beheerdoelstellingen.

♦ -23-


3. FYSISCH KADER

3.1. GEOLOGIE EN GEOMORFOLOGIE6

De streek is van oudsher bekend om de kleiafzettingen in de ondergrond die de grondstof vormen voor de grof keramische

industrie. Die kleilagen bevinden zich grotendeels op geringe diepte onder het maaiveld en behoren tot de Formatie van de

Kempen. Ze dagzomen quasi nooit; de oppervlaktelaag is voornamelijk gevormd door dekzand dat als een deken over het

landschap ligt en dat door de wind is afgezet gedurende het Laatste Glaciaal, het Weichselien.

De lagen uit de Formatie van de Kempen werden afgezet tijdens de warmere interglaciale periodes van het Pleistoceen. De

Noorderkempen zouden toen herhaaldelijk ingenomen geweest zijn door een waddenzee (De Ploey, 1961). Op

verschillende plaatsen waren er schorrengebieden. Onder invloed van de getijdenwerking werden er fijne,

glimmerhoudende wadzanden en kleilagen afgezet. De grote schorrengebieden gaven aanleiding tot afzetting van een

schorrenkleiplaat. De zuidelijke rand van de kleiplaat vormt nu een cuesta (een kleine asymmetrische steilrand), die loopt

vanaf Ossendrecht, over West- en Oostmalle, door Beerse en Turnhout tot Oud-Turnhout en die door De Ploey (1961) de

microcuesta van de Kempen wordt genoemd. De cuesta ontstond als een gevolg van het verschil in erosieweerstand tussen

klei en zand. Ten zuiden van de cuesta verdwijnt de klei vrij plots. De zachte helling van deze microcuesta is naar het

noorden gericht. De hoogte van de microcuesta varieert in Vlaanderen van ca. + 30 tot ca. +10 m TAW. De zuidelijke, steile

randhelling van de microcuesta is ook gekend als het cuestafront.

De Formatie van de Kempen is ongeveer 30 m dik (ca. -3 tot +26 m TAW) en bestaat naast kleiige ook uit zandige eenheden,

die zeer verspreid voorkomen; de kleilagen worden gevormd door het Lid van Turnhout en het Lid van Rijkevorsel. Tussen

deze twee kleilagen komt lokaal het Lid van Beerse voor. Dit bestaat uit zand met hier en daar aan de top kleihoudend leem

of gecompacteerd zand. De Formatie van de Kempen bevat vooral bovenaan, tot een diepte van 20 à 25 m onder maaiveld,

veel klei. De kleiafzettingen worden gekenmerkt door een grote heterogeniteit, zowel in horizontale als in verticale richting.

Onder de Formatie van de Kempen zitten een aantal formaties die vooral uit zandlagen bestaan. Van boven naar onder zijn

dit de Formatie van Brasschaat, de Formatie van Lillo, de Formatie van Kattendijk, de Formatie van Diest en de Formatie van

Berchem. Op een diepte van ca. -135 m TAW zit de Klei van Boom. Deze klei vormt een voor water ondoordringbare laag.

Deze laag vormt de basis van het regionaal hydrologisch systeem en dieper gelegen lagen zijn dan ook niet relevant voor

het ecohydrologisch systeem. Tabel 3.1 geeft een overzicht van de opeenvolgende geologische lagen in het studiegebied en

hun voornaamste kenmerken.

Tabel 3.1: Geologische lagen in het studiegebied en hun voornaamste kenmerken

Geologische laag Samenstelling

QU

AR

TAIR

Quartaire dekzanden Fijn zand

Formatie van de Kempen Afwisseling van zanden kleilagen (lokaal met ligniet-banden)

Formatie van Brasschaat Middelmatig grove zanden, soms sterk kleihoudend

TER

TIA

IR

Formatie van Lillo Afwisseling van glauconiethoudend, schelprijk fijn zand en glauconiethoudend, schelprijk kleihoudend fijn zand tot klei

Formatie van Kattendijk Fijne grijsgroene glauconietijke zanden

Formatie van Diest Glauconiethoudend fijn (onderaan) tot graf (bovenaan) zand

Formatie van Berchem Glauconiethoudend tot kleihoudend fijn zand

Formatie van de Rupel, Klei van Boom Stijve klei

Bovenop de Formatie van de Kempen bevindt zich zoals gezegd een laag pleistoceen dekzand. Deze laag varieert lokaal in

dikte van een halve tot meerdere meters. Zowel eolische sedimentatie als erosie (deflatie) waren belangrijk bij de vorming

van de deklaag. Op sommige plaatsen accumuleerde het stuivend zand en daar vormden zich duinmassieven. Op andere

plaatsen ontstonden depressies (deflatiekommen) of werden zijvalleien van beken verstopt. Toen het klimaat na de ijstijden

warmer werd, trad in de afvoerloze laagtes veengroei op. Het werd in latere tijden ontgonnen als brandstof. Een typisch

6 [Grote delen van dit hoofdstuk zijn overgenomen uit Martens e.a. (2009)]

♦ -24-


toponiem voor deze afvoerloze laagten is goor. In en om het NATUURDOMEIN vermeldt het kadaster Exter Goor, Meergoor en

Oud Goor.

Op de gemeentegrens Rijkevorsel-Beerse, t.h.v. de toponiemen Blakheide, Poelberg en Breebos, ligt een fossiel,

gepodsoliseerd landduinengebied. Het Blak en het Meergoor (met de “Leege” heide) vormen een uitgestrekte laagte,

omsloten door hoger gelegen gronden. Ook het gebied ten noordoosten in het verlengde van deze laagte draagt het

toponiem Goor (met centraal de Goorloop). Ten zuiden van het kanaal, ligt in het deelgebied Eksterheide een combinatie

van jongere, Middeleeuwse, niet of nauwelijks gepodsoliseerde landduinen, de Hoge Bergen, met een van oorsprong

afvoerloze laagte, het Ekstergoor.

De zogenaamde Klei van de Kempen is, onder meer wegens de geringe diepteligging, zeer geschikt voor kleiontginningen.

Gezien de grote heterogeniteit van de kleilagen zijn de groeves vaak behoorlijk onregelmatig qua vorm en diepte. Behalve

het verspreid voorkomen van de klei is voor de keramische industrie ook de korrelverdeling van belang, dus “magere”

versus “vette” klei.

3.2. TOPOGRAFIE

De topografie van het studiegebied wordt gekenmerkt door een vlak tot zacht golvend landschap. De hoogste punten liggen

op de waterscheidingskam van het Maasbekken en het Schelde-Netebekken. De maximale hoogte schommelt tussen 30 en

35 m. Deze scheidingslijn loopt van oost naar west. Ten noorden van deze lijn hellen de grondlagen naar het noorden. Ten

zuiden van deze lijn hellen ze naar het zuiden. Net ten zuiden van de waterscheidingskam ligt de randhelling van de

Kempische microcuesta (een asymmetrische heuvelrug), die gevormd wordt door de zuidelijke grens van de klei van het lid

van Rijkevorsel.

Figuur 3.1: Algemeen reliëf in de buurt van NATUURDOMEIN Eksterheide en omgeving.

Het licht golvend karakter van het landschap is onder meer het gevolg van de restanten van de stuifzandmassieven ten

noorden van deelgebied Pomp-Poelberg en in het zuidelijk deel van deelgebied Eksterheide (Hoge Bergen). Deze

stuifzandmassieven zijn simultaan ontstaan met het zogenaamde “groot westelijk duinlandschap” gedurende het Jong-

Dryas en het Holoceen (De Ploey, 1961) maar zijn aanmerkelijk kleiner in omvang. Het zand is opgewaaid uit de “pré-

♦ -25-


Scheldevallei” en uit het dekzandgebied. Het verstoven zand is onder meer afgezet als paraboolduinen en lengteduinen. De

meeste zijn echter door latere menselijke activiteiten verdwenen of genivelleerd.

Ondanks de relatief hoge ligging is het gebied in het noorden toch vochtig en lokaal zelfs uitgesproken nat. Dit houdt

verband met de klei in de ondergrond, die geen water doorlaat en het geringe algemene terreinverval, waardoor de

natuurlijke afvloei traag of onbestaande is. Er komen dan ook vennen voor. Alleen de duincomplexen zijn droog. Een ander

effect is dat dit gebied van oudsher voor akkerbouw niet erg interessant is en daarom nog lange tijd in gebruik is geweest

hooiland of weiland. Dat maakte Meergoor enige tijd tot een geschikt broedgebied voor weidevogels.

De natuurlijke waterhuishouding is op vele plaatsen sterk gewijzigd als gevolg van de kleiontginningen en drainage in

functie van landbouw. De talrijke oude en nieuwe kleiwinningen in de regio resulteren nu vaak in omvangrijke

waterplassen. Vele ervan hebben steile oevers en vormen diepe gaten in het landschap.

3.3. BODEMS

3.3.1. BESCHRIJVING BODEMKAART VAN BELGIË Het Belgische bodemclassificatiesysteem is morfogenetisch met als basiseenheid de bodemserie. Deze wordt bepaald door

de aard van het moedermateriaal (textuur), de natuurlijke draineringsklasse en de profielontwikkeling. De bodemserie Zdg

–matig natte podzolen- is de dominante bodemserie in het NATUURDOMEIN en onmiddellijke omgeving. Ook antropogeen

verstoorde bodems (kleiwinningen e.d.) komen veelvuldig voor, met name in de deelgebieden Kievitsheide,

Steenbakkersdam, Pomp-Poelberg en Abtsheide. In de DG Eksterheide en Duivelskuil gaat het om kleinere oppervlakten als

gevolg van historische kleiwinningen; de Duivelskuil zelf en een aanzienlijk deel van het historische ven Ekstergoor.

Figuur 3.2: Vereenvoudige bodemkaart van België in NATUURDOMEIN Eksterheide en omgeving.

Her en der vinden we vlekken met natte podsolen (Zeg), de grootste oppervlakte t.h.v. het Ekstergoor. Delen van DG Pomp-

Poelberg, een klein centraal deel in DG Abtsheide, de zuidoosthoek van DG eksterheide alsook de noordoosthoek van DG

Duivelskuil hebben matig droge podzolen (Zcg). De zuidoosthoek van DG Kievitsheide en het uiterste zuiden van DG

♦ -26-


Duivelskuil bestaat uit profielloos, nat zand (Zep). In hetzelfde DG Duivelskuil situeert zich t.h.v. het berken-elzenbos met

wilde gagel de enige locatie in het NATUURDOMEIN met natte, profielloze, lemige zanden (Sep). Deze bodemserie neemt meer

westwaarts van DG Duivelskuil, buiten het NATUURDOMEIN, een grote oppervlakte in. In de onmiddellijke omgeving vinden we

ook grote vlekken met profielloos, nat zandleem (Pep). Perceel D1b ligt deels op een gepodsoliseerd sikkelvormig landduin

(matig droog zand), ook gekend als de Ketsenberg.

Ruim 1/3 van DG Eksterheide bestaat uit profielloze, droge zandgronden op landduin (X), goed voor ca. 50 ha. De overige 30

ha van het landduinengebied buiten het NATUURDOMEIN wordt volledig ingenomen door een villapark.

Oorspronkelijke natte laagten en vennen komen in het NATUURDOMEIN niet of nauwelijks nog voor. Ze dankten hun ontstaan

aan ondoordringbare lagen - klei, leem of harde aanrijkingshorizonten- die aanleiding geven tot schijngrondwatertafels

maar werden grotendeels vergraven door artisanale kleiwinning.

De draineringsklasse c (matige drainering) betekent dat de reductiehorizont zich op 60-90 cm onder maaiveld situeert, voor

drainageklasse d (onvoldoende drainering) is dat op 40-60cm onder maaiveld. Merk op dat de bodemkaart van België tot

stand kwam in de jaren 1950 waardoor de drainageklasse in heel wat terreinen niet meer accuraat is; vaak is de bodem

actueel merkelijk droger.

3.3.2. KARTERING NIET GENIVELLEERD LANDDUIN In het voorjaar van 2013 is door Jan Bastiaens een kort verkennend bodemonderzoek gedaan in het landduinengebied Hoge

Bergen. Hieruit blijkt dat er geen of nauwelijks profielontwikkeling is en dat de bodemkaart van België een accuraat beeld

geeft.

Figuur 3.3: Kartering van landduinenreliëf en duinbodems in DG Eksterheide.

Een deel van het landduinencomplex is in min of meerdere mate genivelleerd voor aanleg van akkertjes, bossen en het

vliegveld alsook zavelwinning. De zones met een uitgesproken oorspronkelijk landduinenreliëf zijn nog steeds goed voor ca.

20 ha. Dit blijkt uit een terreinkartering in 2013 (figuur 3.3). Veelal komen deze zones overeen met hoge bedekkingen van

zandzegge, een kenmerkende soort van betrekkelijk recent gefixeerd stuifzand. Van een aantal zones is het niet duidelijk of

ze al dan niet genivelleerd werden.

♦ -27-


Een 5-tal ha landduinen die bij de aanleg van het vliegveld werd genivelleerd, zijn in 2009 geprofileerd met een

landduinreliëf, met de intentie het oorspronkelijk reliëf te benaderen.

3.4. HYDROGRAFIE

3.4.1. ALGEMEEN De microcuesta vormt in grote lijnen de scheiding tussen het Maas- en het Scheldebekken. De Dellenloop ontwatert een

deel van DG Pomp-Poelberg en DG Abtsheide en behoort tot het Maasbekken, meer specifiek het bekken van de Kleine

Mark. De Goorloop of Melkerijloop, ontspringt ten noorden van DG Abtsheide en watert in noordelijke richting af om uit te

geven in de Mark. De loop van de Goorloop werd gedeeltelijk verlegd ten behoeve van kleiwinning.

De Diepteloop, die tot het Schelde-Netebekken behoort, werd medio 20ste

eeuw tot op de cuestarug doorgetrokken –via

een duiker onder het kanaal- om kleiputten te kunnen bemalen. Hierdoor ontwatert deze gegraven waterloop een deel van

DG Abtsheide en de in de omgeving gelegen kleiputten. Ten zuiden van het kanaal draineert de Diepteloop DG Eksterheide

en DG Duivelskuil.

3.4.2. DETAILHYDROGRAFIE Figuur 3.4 toont een gedetailleerd beeld van de oppervlaktewaterafvoer in DG Eksterheide. Deze concentreert zich vooral

t.h.v. het historische Ekstergoor met een afvoer in oostelijke richting naar de Diepteloop. Opvallend is dat het

grachtensysteem in het zuidelijk deel en de westelijke randzone van het Ekstergoor niet verbonden is met de drainage naar

de Diepteloop. Het water stagneert hier in een brede, diepe gracht ten zuiden van bestand 4c. De drainage van het

Ekstergoor naar de Diepteloop is van betrekkelijk recente datum daar de doortrekking van de Diepteloop pas dateert van

medio 20ste

eeuw. Op de topografische kaart van 1960 is te zien dat het Ekstergoor in zuidoostelijke richting afwaterde, via

een gracht die zich t.h.v. de boerderij situeert. De topografische kaarten van 1885 en 1928 laten zien dat er vanuit

noordwestelijke richting een gracht uitmondde in het Ekstergoor. Deze gracht vond zijn oorsprong ten noorden van het

kanaal en ging er onderdoor via een sifon.

Bij de afbraak van de verharde landingsbaan (vliegveld) werd een drainagesysteem bloot gelegd en opgeheven.

Figuur 3.4: Detailhydrografie in DG Ektsterheide.

♦ -28-


Deelgebied Duivelskuil watert in zuidelijke richting af om via een diep grachtensysteem uit te geven in de Diepteloop. Ook

de baangracht net ten oosten van het DG draineert het gebied. De roestverschijnselen in het zuidelijk deel van deze ca. 50

cm diepe gracht geven aan dat hier wellicht ook grondwater wordt weggevangen. Hetzelfde geldt voor een aantal diepe

grachten in het landbouwgebied in het westen van DG Duivelskuil (deze zone wordt quasi permanent bemaald).

Figuur 3.5: Detailhydrografie in DG Duivelskuil.

Figuur 3.6: Detailhydrografie in de DG Pomp-Poelberg en Abtsheide.

♦ -29-


In DG Abtsheide is de regenwaterafvoer gericht op de baangracht langs de Lange Kwikstraat. Deze gracht is ruim 60 cm diep

en geeft uit in de riolering. In de overige deelgebieden zijn er geen noemenswaardige water afvoerende grachten of

greppels.

3.5. HYDROGEOLOGIE, HYDROLOGIE EN (GROND-)WATERKWALITEIT

3.5.1. LOKAAL MEETNET Sinds 2006 wordt op 21 plaatsen het grondwaterpeil gemeten. De peilbuizen werden in 2005 geplaatst in de deelgebieden

Abtsheide en Eksterheide. Figuur 3.7 situeert de meetlocaties. De locaties werden niet exact ingemeten en de meetreeksen

zijn zeer onvolledig. Er zijn ca. maandelijkse metingen voor de jaren 2006 en 2007, daarna –t.e.m. 2012- beperkt het aantal

metingen zich tot 3 à 5 metingen per jaar. Hierdoor lenen ze zich niet voor een gestandaardiseerde hydrologische analyse

(bepaling gemiddelde voorjaarsgrondwaterstand, gemiddelde laagste grondwaterstand, …).

3.5.2. ALGEMENE HYDROGEOLOGIE EN HYDROLOGIE7

De bovenste watervoerende laag bevindt zich in de dekzanden en in de top van de Formatie van de Kempen (in zand boven

of langs kleilenzen). De Formatie van de Kempen wordt als een semi-permeabele laag beschouwd, welke een zekere

scheiding vormt tussen de bovenste (freatische) watervoerende laag en de onderliggende watervoerende laag. Deze laatste

situeert zich in de basis van de formatie van de Kempen en in de Formaties van Brasschaat, Lillo, Kattendijk, Diest en

Berchem. Aan de basis van de Formatie van Lillo en aan de top van de Formatie van Kattendijk ligt nog een dun laagje klei.

Het is echter niet gekend of dit laagje continu is. De klei van de formatie van Boom is een ondoorlatende laag.

Figuur 3.7: Situering van de peilbuizen.

7 [Grote delen van dit hoofdstuk zijn overgenomen uit Martens e.a. (2009)]

♦ -30-


Grondwater dat op de Formatie van de Kempen insijpelt, kan door aanwezigheid van klei niet onmiddellijk doorsijpelen

naar diepere lagen. Dit water vloeit over de kleilagen naar het noorden. Per uitzondering is er grondwater dat naar het

zuiden vloeit. Dit grondwater vloeit over de microcuesta en komt langsheen de steilrand aan de oppervlakte in kwelzones.

Het zuiden van DG Duivelskuil is zo’n kwelgebied (Rijvers, 1999). Buiten DG Duivelskuil moet het NATUURDOMEIN beschouwd

worden als een regionaal infiltratiegebied. Hiermee wordt bedoeld dat het freatische grondwater door het slecht

doorlatende pakket van de Formatie van de Kempen naar het diepe watervoerende pakket stroomt.

Het kanaal Dessel-Schoten heeft een invloed op het gebied. Het kanaal zorgt dat het grondwaterpeil in de omgeving van het

kanaal op een hoog peil blijft en voedt veelal de freatische grondwaterlaag. Het is echter zeer waarschijnlijk dat het

bufferend vermogen van de waterkolom in grote waterplassen het gevolg is van diepe grondwaterstromen en niet zozeer

van de invloed van kanaalwater.

3.5.3. (ECO)HYDROLOGIE VAN DEELGEBIEDEN IN HET INDUSTRIËLE KLEIPUTTENGEBIED Dit is de zone ten noorden van het kanaal. Uit onderzoek van de gronden oppervlaktewaterpeilen in deelgebied Abtsheide

blijkt dat het ondiepe, freatische grondwater in de bovenste watervoerende laag 0 tot 2 m onder maaiveld staat. Ze

schommelt sterk over de seizoenen heen en de watervoerende laag valt soms droog in de zomerperiode. De

stromingsrichting van het freatische grondwater vertoont een complex patroon, maar verloopt globaal in noordoostelijke

richting. In de Abtsheide wordt dit ondiepe grondwater beïnvloed door ondiepe kleilenzen die de verticale drainage vanuit

het dekzand vertragen of tegengaan, kleiputten die zijwaarts het freatische grondwater aantrekken en dus een drainerende

werking op de omgeving hebben (zie verder) en ondiepe grachtsystemen die lokaal sterk drainerend kunnen werken. De

ondiepe kleilenzen zijn onregelmatig aanwezig en zorgen ervoor dat er op die locaties een schijngrondwaterspiegel

aanwezig is. Waar grachten doorheen de ondiepe kleilenzen getrokken zijn, draineert het water vlug naar onderliggende

zandige pakketten.

Figuur 3.8: Peilreeksen t.h.v. natte heide in CA3a (16X) en t.h.v. een waterplas in CA4 (17X) in bestand A8d, het noorden van DG Abtsheide.

Figuur 3.9: Peilreeksen t.h.v. droge heide in CA6 (18X) en t.h.v. een vochtige bosrand in CA7 (19X) in deelgebied Abtsheide.

♦ -31-


In DG Abtsheide wisselen sterk gedraineerde zones (grenzend aan kleiwinningen of met grachten) af met minder

gedraineerde zones met vennen en vochtige tot natte heide: terwijl de bestanden A8b en A8g in het voorjaar al zeer vlug

droogvallen behoudt het centrale deel van bestand A8d aanzienlijk langer hoge waterstanden. De natte heide die zich hier

ontwikkelt staat in de winter plas dras terwijl de grondwaterstand er in de (na)zomer wegzakt tot ca. 1,20 à 1,50 m onder

maaiveld. In het bos ten zuiden van deze natte heide zakt het grondwaterwater tot meer dan 2m onder het maaiveld.

In de deelgebieden ten noorden van het kanaal zijn geen soorten teruggevonden die wijzen op lokale kwel. In de (periodiek)

natte zones groeien enkel kenmerkende soorten van natte heiden. De oever- en watervegetaties op niet of nauwelijks

vergraven locaties indiceren doorgaans zure omstandigheden (veenpluis, knolrus, …). Dit zijn de locaties waar zich wellicht

oorspronkelijk vennen situeerden. De meeste natuurlijke vennen in de omgeving kwamen voor in het gebied met een

geringe dekzanddikte en komen in belangrijke mate overeen met de locatiekeuze van de kleigroeves (dekzand afwezig of

slechts enkele decimeters dun). Elders waar het dekzandpakket dikker is, staat het voorkomen van vennen in relatie met

het voorkomen van ondiepe, fluvioperiglaciale leemlagen of ijzeroerbanken (ontstaan bij podzolisering).

Figuur 3.10: Schets van de freatische en regionale grondwaterstand in omgeving van DG Abtsheide.

Figuur 3.11: Peilen van de regionale grondwatertafel en kleiputten, detail van DG Abtsheide.

freatisch grondwater

regionaal grondwater

dekzand

Kleien van de Kempen

kleiput

gracht

drainage

♦ -32-


In de sterk vergraven gedeelten van de deelgebieden Pomp-Poelberg en Abtsheide groeien soorten van zwak gebufferde

wateren (loos blaasjeskruid en naaldwaterbies) in de kleine, vaak diep gelegen plassen en kleiputten. Het is niet duidelijk

welk proces hier voor de buffering zorgt.

De top van het grondwater in de tweede watervoerende laag staat op 3 tot 8 m onder maaiveld. Dit is het regionale

grondwater. Deze watertafel gedraagt zich onafhankelijk van de freatische watertafel. Hier zijn seizoenschommelingen veel

beperkter, tot maximaal 0,5 m. De (trage) stroming in het regionale grondwater verloopt in zuidelijke tot zuidwestelijke

richting. Door de bovenliggende klei staat de diepere watertafel onder semi-druk. De stijghoogte in/onder deze laag onder

semi-druk is variabel. Het oppervlaktewaterniveau in de grote waterlichamen (kleiputten) ligt op hetzelfde niveau als dit

van deze regionale grondwatertafel en lijkt er dus mee in evenwicht te staan. Omdat deze lager ligt dan het ondiepe

freatische grondwater, onttrekken deze kleiputten aan de randen water uit de freatische laag en werken drainerend. Op de

figuren 3.10 en 3.11 is te zien dat de peilen van de peilbuizen die geplaatst zijn in de regionale grondwatertafel

overeenstemmen met de peilen van de plassen. Deze peilen variëren van 24,3 à 24.8 mTAW in DG Abtsheide en DG Pomp-

Poelberg.

Binnen DG Abtsheide volgt het freatische grondwater de topografie. In de topografisch hoogste zones (noordelijke deel van

Abtsheide) bevindt het grondwater zich het hoogste, maar ook het diepste onder het maaiveld. De natuurlijke depressies

draineren dit freatische grondwater naar de Dellenloop (westwaarts) en naar het zuiden (Diepteloop). Opvallend is dat het

waterpeil in het voorjaar zeer snel wegzakt, met name wanneer er diepere kleiwinningen en/of grachten in de

onmiddellijke omgeving liggen.

3.5.4. (ECO)HYDROLOGIE VAN DE DEELGEBIEDEN TEN ZUIDEN VAN HET KANAAL Lokaal komt er langs de steilrand van de microcuesta ijzerrijk grondwater aan de oppervlakte. Binnen het NATUURDOMEIN is

dit enkel het geval in het zuidelijk deel van DG Duivelskuil. De aanwezigheid van ijzerrijke kwel is hier af te leiden uit de

geringe peilschommelingen8, de roestverschijnselen in het drainagesysteem, de film van ijzeroxiderende bacteriën en het

verspreid voorkomen van indicatoren van (lokale) kwel als wilde gagel, veldrus, snavelzegge, vlottende bies en

duizendknoopfonteinkruid (in en om DG Duivelskuil). Rijvers (1999) vond bij bodemanalyses hoge ijzerconcentraties ter

hoogte van het gagelstruweel (D3d). Enkele grondwateranalyses geven aan dat het om jong grondwater gaat met

oorsprong op de cuestarug ten noorden van het DG (Rijvers, 1999).

Verbeiren e.a. (2005) berekenden voor DG Duivelskuil modelmatig geringe grondwaterschommelingen en geven aan dat het

gebied deels door kwel wordt beïnvloed met toestroomtijden tussen 0 en 5 jaar. Ze konden in het terrein vaststellen dat er

(lokaal?) ondiep een aanzienlijke kleilaag (1.5m) voorkomt.

Figuur 3.12: Peilreeksen EH11a (12X) en EH11b (13X) in het Ekstergoor, t.h.v. nat zomereiken-berkenbos.

8 Een korte meetreeks in 1999 (febr-juli) geeft aan dat de peilschommelingen in het zuiden van het DG (D3d zuid) gering zijn, dit in

tegenstelling tot de peilen t.h.v. de kleiput Duivelskuil (Rijvers, 1999).

♦ -33-


Figuur 3.13: Peilreeksen in EH5a (2X) en EH5b (3X), t.h.v. herstelde laagte in bestand 10d (voormalig vliegveld).

Elders zijn er grotere schommelingen van de (schijn-)grondwatertafel. In DG Eksterheide staan gedurende de

wintermaanden en het vroege voorjaar verscheidene zones blank. De grootste zone, ruim 15 ha, situeert zich ter hoogte

van het Ekstergoor. Vanaf eind maart begint het grondwater hier weg te zakken tot 40 à 90 cm onder maaiveld maar tijdens

langdurige droogte loopt dit op tot 150 cm onder maaiveld. Zeer lokaal groeien vlottende bies en veldrus –indicatoren van

oppervlakkig afstromend grondwater- op de flanken van het Ekstergoor. Verbeiren e.a. (2005) berekenden

grondwaterschommeling van méér dan 1m net ten zuiden van het kanaal.

Ook meer naar het westen, in de bestanden 2c, 7d, 10d, … stagneert er water boven maaiveld (plas dras) tijdens de

wintermaanden. Het gaat om kleinere zones met (relicten van) vochtige heide. Hier noteren we tijdens de nazomer

grondwaterstanden tot 90 à 120 cm onder maaiveld.

Tot voor enkele jaren voedde het kanaal Dessel-Schoten een gracht in het noordwesten van DG Eksterheide, net ten oosten

van de zwaaikom. De gracht voerde kanaalwater aan tot een brede, diepe gracht langs de zuidrand van het toenmalige

vliegveld.

Tot op heden werd noch de grondwaterkwaliteit noch de oppervlaktewaterkwaliteit grondig onderzocht.

Figuur 3.14: Peilreeksen in EH7 (5X) en EH12 (15X), respectievelijk t.h.v. vochtige heide en droog heischraal grasland (bestand 2c).

3.5.5. OPPERVLAKTEWATERKWALITEIT Maart 2008 werd de pH van verschillende oppervlaktewateren in DG Eksterheide bepaald. Dit leverde een heel divers beeld

op. In het Ekstergoor lag de pH tussen 4.75 en 5.02 wat zwak zure omstandigheden aangeeft. In de gracht en poelen die

enkele decennia bevloeid werden met kanaalwater was het water circumneutraal. Het is niet meteen duidelijk hoe de

relatief hoge pH-waarden in 2 poelen (14a en 1d3) te verklaren zijn daar andere geïsoleerd gelegen poelen elders in het

deelgebied gekenmerkt worden door zure tot sterk zure omstandigheden.

♦ -34-


In 1999 is de oppervlaktewaterkwaliteit in DG Duivelskuil bepaald. Met uitzondering van D2d1 en D3e4 –beide poelen

gelegen in historisch bemest en bekalkt grasland- ging het om zure oppervlaktewateren (pH ca. 3,5). In de Duivelskuil (D2c)

werd een pH 3.08 opgemeten. De lage gemeten bicarbonaatgehalten impliceren een zwakke buffercapaciteit (Rijvers,

1999).

Het meetnetwerk van de VMM in de omgeving van het NATUURDOMEIN is zeer beperkt. Het geoloket waterkwaliteit (VMM)

geeft aan dat de chemische waterkwaliteit (Prati Index zuurstof) van de Diepteloop t.h.v. de kruising met de Oostmalseweg

in de periode 2002-2010 aanvaardbaar is. Uit de beschikbare fysico-chemische en biologische data van het VMM-

immissiemeetnet blijkt dat de Diepteloop niet aan de kwaliteitsdoelstelling voldoet voor de parameters BZV, CZV, P, sulfaat,

As, Cd, Fe, Pb, Sb en Zn. De biologische kwaliteit stroomafwaarts van het lozingspunt van het bedrijf Campine/Campine

Recycling is matig.

De waterbodem en de oevers zijn verontreinigd met Sb, As, Cd en Pb. Een groot deel van de verontreiniging wordt

toegeschreven aan de historische activiteiten van het bedrijf. De laatste jaren evolueert de waterbodemkwaliteit in

gunstige zin. Uit de Triadebeoordeling blijkt dat de Diepteloop eerste prioriteit is voor verder saneringsonderzoek

(Anoniem, 2013b).

Als gevolg van de inspanningen die de voorbije jaren geleverd werden door het bedrijf Campine/Campine Recycling is het

lozingsdebiet met ca. 90% afgenomen t.o.v. 10 jaar terug. Het afvalwater voldoet aan de opgelegde lozingsnormen maar

wordt wel geloosd in concentraties hoger dan de kwaliteitsdoelstellingen voor zink, seleen, lood en cadmium. Ten opzichte

van de situatie beoordeeld in het MER van 1999 is de vuilvracht van de meeste parameters doorgaans sterk gedaald.

De Dellenloop is voor de meetperiode 2002-2011 chemisch matig verontreinigd.

Figuur 3.15: pH van oppervlaktewateren in DG Eksterheide maart 2008 (blauw: ANB) en juli 2015 (rood: Wouters & Horemans, 2015).

♦ -35-


3.6. SYNTHESE

SYNTHESE PER DEELGEBIED DG Steenbakkersdam: DG met nagenoeg volledig antropogeen verstoorde bodems in grootschalig kleiwinningsgebied.

DG Pomp-Poelberg: DG met grote delen antropogeen verstoorde bodems door kleiwinning en/of (terug)storten. In

noordwestelijk deel matig droge tot natte, gepodsoliseerde zandgronden, deels verstoord door storten, deels met een

landbouwhistoriek (verrijkt met nutriënten).

DG Abtsheide: zuidelijk deel van DG grootschalig verstoord door kleiwinning en (terug)storten. Noordelijk deel met matig

droge tot matig natte, gepodsoliseerde zandbodems en historische, kleinschalige kleiwinningen in historische vennen.

DG Kievitsheide: westelijk deel volledig antropogeen verstoord (kleiwinning), oostelijk deel met matig droge tot natte

zandgronden.

DG Eksterheide: DG met overwegend matig natte, gepodsoliseerde zandgronden, ca. 50 ha deels genivelleerd profielloos

landduin en een ruim 15 ha grote, van nature afvoerloze laagte, het Ekstergoor met een sterk ontwikkeld grachtenstelsel in

natte, gepodsoliseerde zandgrond. Enkele kleine, historische kleiwinningen, o.a. in het Ekstergoor. In oosten aanzienlijk

deel (> 25ha) met droge tot matig natte, bemeste zandbodems (landbouwverleden).

DG Duivelskuil: DG op rand van microcuesta met geleidelijke gradiënt van droog tot vochtig zand naar nat lemig zand en

zandleem met lokaal ijzerrijke kwel. Eén kleine historische kleiwinning en ca. 1/3 van de oppervlakte verrijkt met nutriënten

door historische landbouw.

Alle deelgebieden zijn in meer of mindere mate hydrologisch verstoord. Dit is het meest uitgesproken in het

kleiputtengebied. De deelgebieden Eksterheide en Duivelskuil zijn vanuit abiotisch perspectief het meest intact. De

hydrologische verstoring (verdroging) is hier wellicht te wijten aan oppervlakkige grachtensystemen (inclusief Diepteloop)

in en om het NATUURDOMEIN.

♦ -36-


4. HISTORIEK EN GEBRUIK VAN HET LANDSCHAP

4.1. ALGEMENE EVOLUTIE VAN HET LANDSCHAP

4.1.1. VAN BOS NAAR HEIDE Tijdens het Atlanticum (omstreeks 4000 voor Christus) was het grootste deel van Noordwest-Europa begroeid met een

gemengd loofbos. Dit is het natuurlijke landschap voordat Neolithische boeren daarin merkbaar begonnen in te grijpen (van

den Bremt e.a., 1998). Afgaande op de actuele vegetatiesamenstelling en rekening houdende met de verarming van de

bodem gedurende vele eeuwen (o.a. roofbouw) kan men aannemen dat de toenmalige bossen in de ruime omgeving van

Beerse grote overeenkomsten vertoonden met wat Stortelder e.a. (1999) omschrijven als berken-eikenbos en beuken-

eikenbos. Daarnaast waren er ongetwijfeld overgangen naar elzenbroekbos, berkenbroekbos, wilgen - en gagelstruweel, al

naargelang de fysische omstandigheden van het terrein. Op uitgesproken natte plaatsen had de vegetatie een open

karakter. Men denkt hierbij aan venen, delen van beekvalleien en vennen (Van Vuure, 2003). Wilde grote grazers zoals

paard en oeros kwamen voor de verbreiding van de landbouw in Europa relatief weinig voor en er zijn geen aanwijzingen

voor een sturende rol van grote grazers op de begroeiing of voor het van nature ontstaan van halfopen parklandschappen

(Kooijmans, 2012).

Als gevolg van de toenemende menselijke invloed (kap, beweiding, strooiselroof, …) degradeerde het Atlantisch gemengd

loofbos geleidelijk tot heide (s.l.). In de Kempen begon dit vermoedelijk vanaf 3800 voor Christus (Adriaenssens &

Verheyen, 2013). De degradatie gebeurde in golfbewegingen daar de invloed van de mens op het natuurlandschap niet

altijd even intens was. Vooral de toenemende beweiding door gedomesticeerde dieren (varkens, schapen, geiten en

runderen) degradeerde het bos onomkeerbaar (Antrop, 1989). Vanaf de volle middeleeuwen (12de

eeuw) trachtte de mens

het landschap volledig naar zijn hand te zetten door onder meer de natuurlijke loop van beken grootschaliger te beheersen.

De bosindex zakte tot ca. 10% (Adriaenssens & Verheyen, 2013).

Volgens de kaart van Nicolas de Fer (1713-1716), bestond de streek rond Beerse begin 18de eeuw uit een bijzonder

uitgestrekt heidelandschap. Het zijn deze heidelandschappen die ook Ferraris (1771-1778) en Vandermaelen (1846-1854)

karteerden en waarnaar verscheidene toponiemen zoals Blak Heyde, Abs Heyde, Heyde Den Naept, Kievit Heyde, Paepen

Heyde, Zwart Ven Heyde, … verwijzen. Algemeen wordt aangenomen dat bovenvermelde cartografische bronnen ook

representatief zijn voor de voorafgaande eeuwen. Een citaat uit 1540 spreekt boekdelen: “Men klaagt rond 1540 dat het

land rond Antwerpen uren ver zonder bomen is. Wanneer men in 1561-1564 het nieuwe stadhuis van Antwerpen opbouwt,

kan men het nodige hout in de Kempen niet meer vinden. Men haalt het uit het Zoniënbos” (Prims, 1937 in Geerts, 1987).

In de eerste eeuwen van onze tijdrekening moet er een gelijkaardig landschap geweest zijn. Het is als volgt omschreven:

“Onafzienbare heidevlakten met hun beweeglijke zandheuvels met hier en daar een wilde den, een berk of eiken

struikgewas, hulst en jeneverboompjes, met vennen en moerassen daartussen; uren van elkander, enkel hoeven met

hutten der slaven errond” (Van De Weerd, 1921 in Geerts, 1987). Het heidelandschap kende haar grootste uitbreiding eind

18de

- begin 19de

eeuw (Haaland, 2002).

De historische Abtsheide strekte zich uit vanaf de grens met Turnhout, reikte langsheen heel de noordgrens van Beerse met

Merksplas tot aan het grondgebied van Rijkevorsel en omvatte zowat alle deelgebieden van het actuele NATUURDOMEIN. DG

Duivelskuil maakte deel uit van de Aard van de zes dorpen (1487 ha), die in het zuidwesten aan de Abtsheide grensde. In

het noorden en oosten lagen respectievelijk de vroente van Merksplas en de vroente Turnhout-Arendonk (Adriaenssens &

Verheyen, 2013). De Abtsheide was ca. 900 ha groot en lange tijd eigendom van de Norbertijnenabdij van Sint-Michiel

(Antwerpen). In 1532 kocht de gemeente Beerse de gebruiksrechten van de Sint-Michielsabdij, in 1666 volgde een

definitieve verkoop aan de gemeente (Geerts, 1984). De Abtsheide en de Aard van de zes dorpen waren gemene gronden;

een gebied met woeste gronden (hei- en moervelden en wild grasland) dat in gemeenschappelijk gebruik was. Onder strikte

reglementering gebruikte de plaatselijke bevolking de voormalige wildert (niemandsland) als weidegrond voor schapen en

runderen, als houtvoorrraad, voor plaggenmest, voor turf- en leemwinning, het snijden van bezemrijs, het plaatsen van

biekorven, het bleken van vlasgaren, … (Paepen, s.d.). De heide maakte een essentieel onderdeel uit van een uitgekiend

landbouweconomisch systeem (Vanden Berghen, 1948). Struikheide blijft in het gematigde klimaat van West-Europa het

hele jaar groen en behoudt zijn voedingskwaliteit. De heiboeren kozen voor een bestaan dat gebaseerd was op vee, in

plaats van zich op de arme bodem uit te sloven voor het aanleggen van uitgestrekte graanvelden (Haaland, 2002). Rond

1600 telde Beerse ruim 800 schapen. Buiten de heide en straatkanten mochten de schapen ook de beemden nabegrazen

(van 1 oktober tot ca. 1 mei) en, als het graan binnen was, ook weiden op rogge-akkers (Geerts, 1979). Op de Abtsheide

♦ -37-


mocht er iedere vrijdag hei gemaaid worden, er mocht gebaggerd worden, … . Turf mocht slechts worden gestoken op één

of meerdere dagen per jaar, de turfdagen of abtdagen. Wilde men meer dan moest men de turf kopen. Geerts (1984)

verwijst o.a. naar een verkoop van kavels moer in 1741 in de “vennen van de gemeynts Abtsheyde: blaeckte, dongen

moerken, klyn sant, swaert venne, kievitsven, de extergoorse donghen, …”. Op de natte heide mocht men de heidevlaggen

(schabben of schadden zijnde een droge dunnen laag op heide waar dopheide groeit) niet tot op het zand afsteken; men

moest daar 5 cm boven blijven. Hetzelfde gold voor turf (Leenders, 1989). Vennen waar vis op zat, werden verpacht; zo

werden “de visserijen in de Abtsheyde” in 1790 voor 12 jaar verpacht, onder andere het Extergoir (Geerts, 1984).

Op het eind van de 18e eeuw werd het landschap voor het eerst en voor het gehele grondgebied betrekkelijk correct

vastgelegd op de Kabinetskaart van graaf Joseph de Ferraris (1771-1778). Deze kaart geeft wellicht de bosarmste situatie

ooit weer (sterke demografische expansie in 16de eeuw). Tegen het einde van de 14de

eeuw waren zowat alle bossen

gekapt in de Kempen. Het laatste bos van enige omvang in Turnhout en ruime omgeving was het Grooten Houts Bosch.

Voor het overige werd het landschap gedomineerd door heiden. Omstreeks 1850 (kaart Vandermaelen) begon hier duidelijk

verandering in te komen, althans buiten de contouren van het huidige NATUURDOMEIN; in Beerse en omliggende gemeenten

werden her en der heiden bebost, met name tussen Beerse en Merksplas. Binnen de lijnen van het NATUURDOMEIN is er

medio 19de

eeuw enkel in het uiterste zuiden van DG Duivelskuil een perceel bos te ontwaren. In de noordoostelijke hoek

van DG Duivelskuil situeerde zich een Briqueterie –een artisanale steenbakkerij- net ten noorden van de toenmalige

Steenhovenloop die het DG in westelijke richting ontwaterde.

Vandermaelen karteerde één groot ven in het NATUURDOMEIN, het Exeter Goor. Andere grote vennen lagen net buiten het

NATUURDOMEIN: Zwart Ven, Het Blak, Meergoor en Het Meer Ven. Ook op het gereduceerd kadaster van Beerse (1852) (Kaart

4.1) is het Extergoor ruim ingetekend, nagenoeg even groot als ven Het Blak ten noorden DG Abtsheide.

4.1.2. ONTGINNING VAN DE HEIDE Met de ordonnantie (decreet) van Maria-Theresia van 25 juni 1772 werd een eerste grote poging ondernomen om de heide

te ontginnen. De Oostenrijkse regering verplichtte hierbij de braakliggende gronden binnen de 6 maanden te ontginnen of

te verkopen met de verplichting voor de koper om te ontginnen. Als gevolg van de ontginningspolitiek werd er (voor zover

men beschikte over mest) begonnen met in de heide rogge, haver en boekweit te telen. De gemeente had echter geen mest

en de aanvoer van stadsmest was te kostelijk, waardoor vele landbouwontginningen geen lang leven beschoren waren. Ook

elders in de Antwerpse Kempen was de ontginningspolitiek van de Oostenrijkse Habsburgers geen succes wegens het

gebrek aan goede verbindingswegen en meststoffen (Dejongh, 2000). Het gebrek aan mest heeft altijd een voorname rol

gespeeld in de Kempen. Om het met de woorden van pater Isifridus Thijs (1788) te zeggen: ‘de Kempische boer heeft altijd -

en terecht- gemeend dat mest zijn tweede god was”. Van alle ontginningen bleek enkel de aanplant van mast (grove den)

succesvol. De Franse wet van 23 november 1798 nam de ordonnantie van Maria-Theresia over en de bebossing met mast

wordt algemene regel. De Waalse kolenmijnen vraagden steeds meer mijnhout, het takhout kwam te pas in de open

haardvuren en in de plaatselijke steenovens werden jaarlijks onnoemlijke hoeveelheden mutsaards gebruikt.

Vanaf de tweede helft van de 19de eeuw gaat het erg snel met het bebossen van heidegronden en het ontginnen van

moerassen in de Kempen, getuige de militaire topografische kaarten van 1872. Dit had alles te maken met de

ontginningswet van 25 maart 1847 waarin de Staat de eigenaars van gemene gronden verplicht die te verkopen of te

ontginnen. Hierdoor gingen de gemeenten massaal over tot de verkoop van honderden hectaren gemene gronden aan

‘vreemdelingen’ uit de stad die de gronden in cultuur brachten of met naaldbos beplantten (Antrop e.a., 2006). Met de

opbrengst van de verkoop wist de gemeente Beerse bijzondere uitgaven te dekken en andere percelen te bebossen.

Ruwweg de helft van de in 1850 gekarteerde heideterreinen waren amper 20 jaar later bebost met naaldhout. Dit alles ten

behoeve van de bloeiende mijnbouwindustrie in de Waalse steenkookbekkens. De bosuitbreiding zette zich nog enige tijd

verder -getuige de cartografische opnamen van 1872, 1885 en 1928- zodanig dat begin 1900 grote oppervlakten van het

huidige NATUURDOMEIN ingenomen werden door dennenaanplanten met het regelmatige rasterpatroon van boswegen. De

grootste heiderelicten situeerden zich in de deelgebieden Eksterheide en Abtsheide. De deelgebieden Steenbakkersdam en

Pomp-Poelberg waren in 1878 zelfs helemaal bebost.

Met de aanleg van het kanaal Dessel-Schoten stootte men op kleilagen in de ondergrond waardoor de industriële

steenbakkerij op gang kwam. Het kanaaltraject doorheen de Abtsheide werd omstreeks 1874 gegraven (Geerts, 1987)9. Het

eerste bedrijf dat zich langs het kanaal vestigde was Briqueterie et Scierie Descamps. De gebouwen lagen ten westen van

9 De bouw van het kanaal Dessel-Turnhout-Schoten werd gestart in 1944 maar het zou tot 1875 duren vooraleer het kanaal over de

volledige lengte klaar was (Wikipedia).

♦ -38-


het huidige Campine NV, in het actuele bestand A1a. Eind 19de

, begin 20ste

eeuw vestigden zich diverse bedrijven langs het

kanaal; 4 steenbakkerijen, een cementfabriek en 2 andere bedrijven. In deze periode ging ook het Ekstergoor onder de

schop voor kleiwinning (zie verder). Tussen 1872 en 1885 werd ten noorden van het kanaal een stoomtramlijn aangelegd

richting Merksplas-kolonie. Het tracé van de huidige Fluxysgasleiding valt samen met deze voormalige spoorlijn en

doorkruist DG Pomp-Poelberg.

In 1919 ging het huidige Metallo-Chimique van start als kopersulfaatfabriek. Onder de rook van de bedrijven ontwikkelden

zich een aantal straatdorpen (St-Jozef Rijkevorsel, Lange en Korte Kwikstraat).

4.1.3. NA WO I Na de 1

e wereldoorlog kende de landbouw een sterke opmars als gevolg van de invoer van kunstmest en bedrijfstechnische

verbeteringen. Dit veranderde het landschap drastisch. Meester Druyts beschreef het zo: “Die woeste streek van voorheen

is tegenwoordig de schoonste weidestreek van Beerse. Als we overwegen dat die veranderingen, tenminste tussen de

Moerstraat en Rijkevorsel bijna allemaal bewerkstelligd zijn onder en onmiddellijk na de oorlog (WO I), dan gevoelt men

zich fier te behoren tot het taaie Kempische volk, dat zijn dorre woeste gronden toch wel weet dienstbaar te maken, en dan

voelt men zich geneigd om eens spottend de schouders op te trekken wanneer met in een atlas-leerboek nog vindt: De

Kempen, een dorre streek met heiden, bossen en moerassen”. De impact op het huidige NATUURDOMEIN bleef weliswaar heel

beperkt; omstreeks 1928 waren er enkel in DG Pomp-Poelberg en DG Eksterheide een aantal kleine percelen in

landbouwgebruik. De industriële kleiwinning situeerde zich vooral in het noorden van DG Kievitsheide en het zuiden van de

deelgebieden Pomp-Poelberg en Abtsheide.

In de loop van de tweede helft van de 20e eeuw vindt een verdere schaalvergroting en intensivering plaats in de landbouw

en worden heel wat bosgebieden evenals de meerderheid van de resterende heide- en moerasgebieden omgezet naar

graslanden en later ook akkers. Dit speelde zich vooral af buiten de grenzen van het NATUURDOMEIN, al bleven het oostelijk

deel van DG Eksterheide, het noordwesten van DG Pomp-Poelberg en het centrale deel van DG Duivelskuil niet gespaard

van deze evolutie. Het volledige westelijke deel van DG Kievitsheide lag omstreeks 1960 in kleiwinningsgebied, net als het

zuidelijk deel van DG Steenbakkersdam en het oosten van DG Pomp-Poelberg.

De Diepteloop is in de loop der eeuwen noordwaarts doorgetrokken om de oorspronkelijk niet of nauwelijks oppervlakkig

afwaterende vennen, goren en natte heiden te ontwateren. Op de kaart van Vandermaelen (ca. 1850) zijn voor het eerst

grachten terug te vinden die DG Duivelskuil draineren richting Diepteloop. Deze grachten werden in de periode 1928-1960

verder door getrokken om de DG Eksterheide en Abtsheide af te wateren naar het Netebekken.

4.2. HISTORIEK VAN DE DEELGEBIEDEN

4.2.1. DG POMP-POELBERG & DG ABTSHEIDE De aanhoudende kleiwinning vanaf het einde van de 19

de eeuw heeft deze deelgebieden zeer sterk beïnvloed door afgraven

en (terug)storten. Voor de aanleg van de reeds vermelde stoomtramlijn werd een verhoogde bedding aangelegd. De meest

intacte locaties, terreinen die niet of nauwelijks vergraven en bemest zijn, situeren zich centraal in DG Pomp-Poelberg

(bestand P4b) en het noorden van DG Abtsheide (A5 en A8). Uit de historische kaartenreeks is het niet af te leiden maar ook

bestand P2a (noordwesten van DG Pomp-Poelberg) is sterk vergraven en her en der vervuild met stortafval (steenpuin,

huishoudelijk afval, …). In het noordwestelijk deel is ooit getracht delen te ontginnen voor land- en of tuinbouw

(begreppeld, resten van stadsmest). Er werd ook stadsmest aangewend voor beplantingen met eiken in bestand A2b. In

bestand A8b/A8c zijn wellicht sporen gevonden van schuttersputten uit WOII (het gebied behoorde tot een frontlinie). De

grote kleiput, bestand P7a, is met de hand uitgraven; de naam verwijst naar de waterpomp die hier stond. Het terrein is in

de loop der jaren in gebruik genomen door omwonenden (storten afvalwater etc.) en visclub De Pomp. De put was enige

tijd eigendom van een Nederlander die speculeerde op de ontwikkeling van waterrecreatie.

Recente beheerhistoriek

In 2002 kreeg het ANB DG Pomp-Poelberg in beheer, in 2006 ook DG Abtsheide. In DG Abtsheide werd gestart met het

vrijstellen van de heide in bestand 8d, het opruimen van stortplaatsen in bestand 2b en het plaatsen van een

begrazingsraster waardoor in het volledige terrein een seizoenbegrazing met runderen (5 à 8) en paarden (3 à 5) kon

starten. Vanaf 2012 werd beslist de percelen A5 t.e.m. A8 tijdens de periode juni-augustus niet meer te begrazen.

Ondertussen waren in de zomer van 2009 de bestanden A6a, A8b, A8c, A8d, A8d2, A8f en A8g machinaal geplagd. Bestand

♦ -39-


A8d is aansluitend in het najaar bekalkt met ca. 1.5 ton/ha. Later, in 2011, is er heidemaaisel opgevoerd en vanaf 2012 werd

het bestand jaarlijks gemaaid tijdens de zomermaanden (terugdringen pitrus en houtige opslag). Ook bestand A8b krijgt

sindsdien een jaarlijkse maaibeurt in de zomer. Grasland A7a werd in de beginjaren (2006-2007) jaarlijks tweemaal gemaaid

waarna er is overgeschakeld naar zomermaaien met nabegrazing. In het zuidelijk deel van DG Abtsheide is ingezet op het

openhouden van de ruigte in bestand A3a (2010-2011) en de poelen in de bestanden A3b en A4a (2013). In 2011 zijn over

het volledige terrein invasieve exoten bestreden. In de bestanden A2b en A3a wordt jaarlijks vanaf 2007 respectievelijk

2009 Japanse duizendknoop bestreden. Het wandelpad is afgepaald in 2010.

Figuur 4.1: Historische kaartenreeks voor DG Pomp-Poelberg en DG Abtsheide.

♦ -40-


In DG Pomp-Poelberg ging in het begin (2004) de nodige aandacht naar het opruimen van sluikstorten (P6a; P7a, P7b) en

het verwijderen van koterijen (P6a). In 2005 is bestand P3a volledig omgewoeld voor de aanleg van een 2de

aardgasleiding.

Daarna is het regelmatig gemaaid maar niet jaarlijks. De graslanden P1a en P1b kregen in de beginjaren een verschralend

maaibeheer, na enkele jaren is overgeschakeld naar maaien en nabegrazen met konikpaarden. Er werden houtkanten

(2006) aangelegd en in P1a een amfibieënpoel uitgegraven (2009). Vanaf 2004 tot heden is P2a sterk open gekapt; hierdoor

werden de heide en de poelen vrijgesteld en een gevarieerde bosrand gecreëerd langs de westzijde. Japanse duizendknoop

is meermaals bestreden en sterk teruggedrongen. Najaar 2005 zijn enkele kleine stukken vergraste heide machinaal

geplagd. Het grove dennenbestand P4a is tweemaal gedund, in 2005 en 2013. Tijdens de exploitatie in 2005 is de plas P4a1

open gekapt. Andere kappingen vonden plaats in P5 en P7 (2007), waar vooral robinia werd geveld. In 2010 was er een

integrale bestrijding van de invasieve exoten Amerikaanse vogelkers en Amerikaanse eik. In het zelfde jaar is de

watercrassula in P7a geplagd en afgevoerd.

Het begrazingsraster rond het DG is geplaats in de periode 2005-2008, om integrale seizoenbegrazing mogelijk te maken.

2007 was het jaar met omvangrijke natuurinrichtingswerken. De zijarmen van de diepe kleiput P7a werden uitgebaggerd en

afgeschuind en de dijk tussen P7a en P7b1 afgraven. In de scheidingsgracht P5c werd riet aangeplant (2008).

In 2008 is de schuilhut in P4b geplaatst. De wandelpaden zijn in 2009 aangelegd en open gesteld.

Een gedetailleerde lijst met de uitgevoerde werken is opgenomen in Bijlage 6.

4.2.2. DG K IEVITSHEIDE (DEELS NAAR HOOGEWIJS, 2001) In het westelijke deel – Venmeir- begon de artisanale kleiwinning medio 19

de eeuw. In 1928 had de industriële ontginning al

ruwweg 1/3 van het deelgebied vergraven, in 1960 meer dan de helft. Van de oorspronkelijke Kievit Heyde is enkel perceel

K1 niet vergraven, de heide werd er wel bebost met naaldhout vanaf de 2de

helft van de 19de

eeuw. Uit de historische

kaartenreeks is niet precies af te leiden wanneer dit naaldbos gekapt werd maar omstreeks 1960 werd het terrein

ingenomen door heide en brem.

Figuur 4.2: Historische kaartenreeks voor DG Kievitsheide.

♦ -41-



In 1971 is het perceel K1 (Venmeer) met bosplantacties onder impuls van de toenmalige Vlaamse Bosbouwvereniging

herbebost. Van die tijd dateert ook het huidige padennetwerk. Latere herbebossingen -na kleine brandjes- gebeurden vaak

met grove den, overschot van plantsoen uit de kwekerij van Waters en Bossen. De laatste brand dateert van omstreeks

1992, waarna grove den en Corsicaanse den werd aangeplant. In 1978 is in de zuidwestelijke hoek van bestand K1a ca. 25

are Corsicaanse den aangeplant, tevens overschot uit dezelfde kwekerij. De lokale natuurvereniging De Klamper (afdeling

van VMPA) kreeg in 1991 0.8 ha heide in beheer. Ze verwijderden er de boomopslag en de heide werd kleinschalig,

manueel geplagd. Medio jaren ’90 volgde een eerste zuiveringsdunning in de centrale dennenbestanden.

Tot in de jaren 1990 werd het westelijk deel (Kievitsheide s.s.) gebruikt als crossterrein. Er werden o.a. officiële wedstrijden

gereden in de kleiputtenzone.

In 1995 ondertekenden de gemeente Rijkevorsel en Electrabel een overeenkomst waarin Electrabel de toelating kreeg

regelmatig de bomen onder de hoogspanningsleiding te kappen.

Vanaf 2011 wordt jaarlijks het grasland van bestand 4b1 gemaaid (met afvoer van het maaisel), ruige randen en

bremstruweel wordt daarbij ongemoeid gelaten. In 2010 werd een dunningskapping uitgevoerd in de percelen 1, 2, 3 en 4

(geleidelijke omvorming naar gemengd bos).

4.2.3. DG DUIVELSKUIL Enkele kleine (schaarhout-?) bosjes in het zuiden van dit DG luidden de prille herbebossing van de uitgestrekte heide in. In

dezelfde periode, begin 19de

eeuw vestigde zich een Briqueterie in het noorden van het DG. Deze artisanale steenbakkerij

gaf aanleiding tot het ontstaan van de Duivelskuil en zou ergens tussen 1795 en 1822 actief zijn geweest (Anoniem, 1996).

De huidige Klampovenstraat noemde vroeger Steenovensebaan. Een klampoven is een veldoven waarin gedroogde steen

opgestapeld werd terwijl er kolen tussen de lagen gestrooid werden. Als de oven volledig vol was, werd hij aangestoken.

Het branden en afkoelen van de oven duurde enkele weken.

Het centrale deel van het DG waterde via de Steenhovenloop in westelijke richting af. In 1928 zal dit door de aanleg van een

grote gracht langs de Klampovenstraat –de huidige Diepteloop- veranderen in zuidelijke richting. De bebossing zette zich in

de loop van de 19de

eeuw zodanig door dat het volledige DG omstreeks 1930 bebost was. In de decennia daarop volgde een

aanzienlijke ontbossing ten voordele van landbouw, met name centraal in het DG. Hierdoor kreeg het gebied grofweg zijn

huidige configuratie.


♦ -42-


In 1995 kocht de Vlaamse overheid 17 ha in DG Duivelskuil. In het zelfde jaar werd er gestart met het deels opschonen10

van de artisanale kleiput ‘Duivelskuil’ –voorheen jarenlang gebruikt als stortplaats van groenafval-, het verwijderen van een

ca. 30 cm dikke bouwvoor van een maïsakker (bestand D2f, D2g) en het graven van (historische) natte laagten en poelen,

o.a. D3e1. Lokaal werd ruim 1m afgegraven waardoor er zo’n 30.000 m3 grond vrij kwam. Deze grond werd langs

perceelranden op zacht hellende ruggen geprofileerd (D2f en D3e). Op de overgang tussen D2f en D2g is maaisel van natte

heide van de Kalmthoutse heide ingebracht. Bestand D2e is in 1998 geplagd. De ontwateringsgreppels in D3e werden

uitgediept en afgeschuind maar de afwatering naar de Diepteloop gedempt (Rijvers, 1999). Verder werden achterstallige

dunningen doorgevoerd in de dennenbestanden (D2a en D2b) en het gagelstruweel (D3d) vrijgesteld. Latere dunningen

volgden in 2005 (D2a, D2b) en 2013 (D2b). Het homogene fijnsparrenbestand in D3b is in 2006 geëxploiteerd (eindkap).

Andere (hakhout-) kappingen vonden plaats in D2c, D2f, D3b, D3d en D3f. Hierbij werden houtkanten afgezet en plassen,

heide en gagelstruweel vrijgesteld van beschaduwing.

Figuur 4.3: Historische kaartenreeks voor DG Duivelskuil.

10

Om de zeldzame waterfauna te beschermen en eventuele veenvorming niet te schaden, bleven grote delen van het aanwezige veenmospakket onaangeroerd.

♦ -43-


De heide en heischrale vegetaties in D2e en D2f worden vanaf 2003 jaarlijks gemaaid, in D2e gebeurt dit kleinschalig en

gefaseerd. Opslag van struiken en bomen wordt nagenoeg jaarlijks gekapt.

In 2008 is in de poel D3e4 Amerikaanse dikkop-elrits afgevist. Andere invasieve exoten die bestreden werden zijn

Amerikaanse eik en Amerikaanse vogelkers. Een laatste integrale bestrijding gebeurde in 2013-2014.

Het hele gebied werd in 1996 afgerasterd en sindsdien grazen konikpaarden het hele jaar in het terrein. Het DG is sindsdien

vrij toegankelijk voor het publiek via toegangspoortjes. In 2009 is een wandelroute afgepaald.

4.2.4. DG STEENBAKKERSDAM Tussen 1850 en 1872 is de heide in dit DG volledig bebost met naaldhout. De heide werd hier Paepenheyde genoemd. Op

de topokaart van 1872 is nog een deel van het ven te zien dat deels in het zuiden van het DG lag. Ten zuiden van het DG lag

een ca. 10 ha groot ven, het Meer Ven.

In 1928 was het terrein nog volledig bebost maar nadien begon de industriële kleiwinning die het terrein finaal volledig

onder de schop nam. De huidige topografie is het gevolg van afgraven en (terug)storten. Het noordelijke deel is na het

dempen van een grote kleiput geleidelijk spontaan bebost, het zuidelijk werd na eerdere kleiwinningen herbebost met

grove- en Corsicaanse den.

♦ -44-



Tijdens de winter van 2009-2010 zijn de eerste natuurbeheerwerken uitgevoerd; rond het terrein werd een

begrazingsraster geplaatst. Tot 2014 is seizoensbegrazing met 4-5 runderen toegepast, nadien met paarden. Bestand S1d is

kaalgekapt met verwijdering van tak- en kroonhout. Het was de intentie een deel van dit bestand ook te plaggen maar dit

was niet mogelijk door de aanwezigheid van puin in de grond.

Figuur 4.4: Historische kaartenreeks voor DG Steenbakkersdam.

4.2.5. DG EKSTERHEIDE Medio 19

de eeuw werd dit DG gekarteerd als Abs Heyde met in het noorden het Exeter Goor, zo’n 16 à 17 ha groot en

wellicht ingenomen door water (ven) en natte heide. In het goor moet destijds al enige tijd open water aanwezig geweest

zijn getuige de verpachting van “de visserij Extergoir in de Abtsheyde”11

(Geerts, 1984). Omstreeks 1874 ging men bij de

aanleg van het kanaal Dessel-Schoten doorheen de meest noordelijke uitloper van het Exeter Goor, toenmalig gekend als

Egster Venne. De militair topografische kaart van 1872 geeft aan dat ruim 10 ha uit open water bestond, de rest uit natte

heide. In een verkoopbericht in weekblad de Kempenaar van 23 mei 1874 lezen we: “Al wie genegen is eene steenbakkerij

op te richten, geve acht op ’t volgende: Een perceel heide en turfveld; inhoudende een dikke laag kleigrond van beste

kwaliteit gelegen te Beersse doorsneden met de vaart van Turnhout op Antwerpen, genaamd Extergoor – groot 27ha66a”.

Boven de klei zat moer “van tamelijcke weerde”. Het terrein stond onder water (Geerts, 1987). Na de verkoop volgde de

ontginning van het goor wat o.a. het steken van turf en de aanleg van grachten, wegen en weilanden inhield. Er werd

tevens een verbindingsgracht met het kanaal aangelegd. Het verschil tussen de topografische kaarten van 1872 en 1885

spreekt boekdelen. Later, in de periode 1885-1928 vestigde zich binnen de perimeter van het huidige NATUURDOMEIN een

kleinschalige steenbakkerij langs het kanaal, ter hoogte van de zwaaikom. Mogelijk situeerde er zich ook een kleine

steenbakkerij net ten noorden van het Ekstergoor. In ieder geval dateren de kleiwinning en het ontstaan van de vijvers in

het Ekstergoor (E4b en E5c1) uit deze periode. Net ten noordoosten van het DG situeerde zich Briqueterie Van Neuten

Boefs et Cie.

In de noordwestelijke hoek situeerden zich enkele vlekken natte heide (s.l.), samen ca. 4 ha groot, in een matrix van heide,

de Egster Heide.

Omstreeks 1885 was de heide in het zuidoostelijke deel van het DG volledig bebost met naaldhout. Tegen 1928 was hier

alweer ruim 30 ha kaalgekapt. Opmerkelijk is dat men in deze kaalkapvlakte een ca. 1.5 ha grote plas karteerde waarvan op

oudere kaarten niets terug te vinden is. De slenk/poel in bestand E13g2 is het enige wat er actueel nog van rest. Het

11

De “visserij” werd verpacht voor 12 jaar. Het was maar een magere opbrengst per jaar (Geerts, 1984).

♦ -45-


volledige noordwesten van het DG is in de periode 1928-1960 bebost, in tegenstelling tot het oostelijk deel waar de

landbouwontginningen zich doorzetten (E6, E13d en E15). In de jaren 1950 is het gebied gekocht door Metallo-Chimique.

Voorheen was het gebied deels eigendom van de gemeente; de gemeente verkocht ca. 52 ha aan het bedrijf met het oog

op de industriële ontwikkeling ervan.

In de jaren 1960 besluit het bedrijf Metallo-Chimique centraal in het gebied een vliegveld aan te leggen, voornamelijk voor

privégebruik van de familie Ferron. De betonnen landingsbaan was 810 m lang en 18 m breed. In de loop van de jaren 1980

werd het vliegveld alweer gesloten. De rest van het terrein werd in de tweede helft van de 20ste

eeuw vooral gebruikt als

jachtterrein, getuige de vele fazantenrennen, wildakkers, de uitgegraven drinkplaatsen voor reewild en de strikte bewaking

door een jachtwachter. Bosbouw was niet belangrijk; bij de verkoop aan de Vlaamse Overheid in 2006 was er een grote

dunningsachterstand. Er werd in deze periode nog wel naaldhout aangeplant, net als zwarte els en Amerikaanse vogelkers

(in rijen langs het naaldhout of in kleine bosjes), en er zijn ook kleinschalige zavelwinningen en tal van grachten die dateren

uit deze tijd.


In 2006 werd het DG aangekocht door de Vlaamse Overheid. Nadien zijn de meeste bosbestanden eenmaal gedund

(hoogdunning). Enkel in het zuidoosten van het DG (11a2, 11c1, 11e, 12b, 12d, 12h, …) gebeurde dat niet. Lokaal zijn een

aantal bestanden Corsicaanse den (1a2, 2c8, 11e) en populier (1a1) kaal gekapt. Het gaat steeds over betrekkelijk kleine

oppervlakten. Verder ging er veel aandacht naar het terug open maken van kleine heiderelicten, laagten, poelen, heischrale

graslandjes en bermen (1b1, 2b2, 2c2, 4e, 4b, 5f, 7d2, 11d1-4, 11e, 12d, 12f3, 12j2, 13g2, …). Andere kappingen hadden het

creëren van meer gevarieerde bosranden en corridors tussen open plekken als doel (4c, 4d1, 4d2, 4g, 5b, 5b1, 5e). Onder

de hoogspanningsleiding is in 2010 geklepeld.

In de loop der jaren werden her en der exoten verwijderd of geringd, o.a. laurierkers, Pontische rododendron, cypressen

(4a, 4d2, 4e), weymouthden (4c, 4f), … maar natuurlijk ook Amerikaanse vogelkers. In 2014 is over het volledige DG

Amerikaanse vogelkers, rododendron en laurierkers bestreden. Eerder, in 2009, gebeurde dat al over een beperkt aantal

bestanden.

Verspreid over het DG liggen kleine graslandjes, bermen, grazige overhoekjes, … . Vanaf 2006 zijn de meeste hiervan

minstens een aantal jaar eenmaal gemaaid. De bestanden 1d4, 2c4, 2c6, 2d2 (berm), 3a2 (berm), 4c, 5f, 9c5, 10a, 12f1 en

12j2 worden inmiddels niet meer gemaaid. Andere bestanden, 4d2, 9a2, 11g1, 12f2, 12i2, 13f, 13g1 worden ook nu nog

gemaaid, zij het niet allemaal jaarlijks. Bestand 13c wordt actueel beheerd als hooiweide. De graslanden 1d4, 10a en 12i2

zijn in 2009-2010 bekalkt.

In 2008 zijn in en rond het DG begrazingsrasters geplaatst en vanaf 2009 is er sprake van seizoenbegrazing door

konikpaarden en gallowayrunderen. In 2010 was er jaarrondbegrazing. Met uitzondering van de percelen 6, 13 en 15 wordt

het DG integraal begraasd. Het gaat gemiddeld om 4-5 runderen en 6-8 koniks. Vanaf 2013 vermeerderde dit tot een 20-tal

koniks vanaf half juni. Seizoenbegrazing start normaal voor de koniks in april, voor de galloways eind mei of juni en duurt

tot december, soms tot januari. Bestand 13d kende aanvankelijk een jaarrondbegrazing met 2 runderen, vanaf 2012 is hier

overgeschakeld op seizoenbegrazing. Bestand 6a is in gebruik als weide voor de veestapel van ANB-Antwerpen.

2009 is het jaar van enkele grote natuurinrichtingswerken. Zo werd de betonnen landingsbaan (10b en 10c) opgebroken,

een laagte hersteld (10d) en er werd getracht lokaal de landduinentopografie te herstellen. De brede en diepe gracht die

ten zuiden van het vliegveld lag, is in hetzelfde jaar deels gedempt, andere delen werden geprofileerd tot poelen (10b1-b5).

De toevoer van kanaalwater werd afgesloten door de aanvoergracht deels te dempen. De poelen 6a1, 6a2, 13d2 dateren

ook van 2009. In de bestanden 10b, 10c en 10d is in 2010 heidemaaisel opgebracht, in 2013 is de houtige opslag deels

verwijderd. De aangeschuinde grachtrestanten 10b1-b5 zijn in 2012 afgevist.

Het jaar volgend op de grote inrichtingswerken (2010) werd het DG recreatief beter ontsloten door het plaatsen van

rustbanken, kijkhutten, een vlonderpad, … .

In 2012 volgde een herinrichting en ruiming van de plas 13d1. Het slib dat hierbij vrijkwam, is uitgespreid over bestand 13a.

Dit bestand kent een akkerbeheer en wordt bemest met stalmest en compost van beheerboerderij.

♦ -46-


Figuur 4.5: Historische kaartenreeks voor DG Eksterheide.

♦ -47-


4.3. LANDSCHAPSRELICTEN

Uit de analyse van de historische kaartenreeks blijkt dat het landschap de laatste eeuwen grondige veranderingen

onderging. Op landschappelijk gebied zijn dit belangrijke conclusies:

- Het NATUURDOMEIN maakt deel uit van een grote natuurrijke, noord-zuid georiënteerde zone met relatief weinig

bebouwing en een geringe invloed van de moderne landbouw.

- De kleiwinning heeft het landschap van de noordelijke deelgebieden zeer sterk geaccidenteerd.

- In het NATUURDOMEIN komt geen oud bos voor. De oudste boslocaties zijn een kleine 150 jaar oud maar de korte

historische omlooptijden van mijnhout maken dat men op deze locaties enkel jonge, structuurarme bosbestanden

aantreft.

- De uitgestrekte (Abts)heide is na 2 eeuwen ontginning nagenoeg volledig verdwenen. Op enkele zeer kleine

snippers (enkele aren groot) na zijn alle actuele heidelocaties ooit al eens herbebost, vergraven, gedraineerd, in

landbouw, … geweest. Bijna alle actuele heidelocaties kwamen er na recent natuurherstel.

- Nagenoeg alle natuurlijke waterpartijen (vennen) en natte laagten (goren) zijn ontgonnen. Het Ekstergoor is

hiervan het belangrijkste voorbeeld. Verspreid over het NATUURDOMEIN situeren zich kleine en middelgrote

waterpartijen maar de meeste zijn van antropogene oorsprong. Ook de Diepteloop is ter hoogten van het

NATUURDOMEIN door de mens gegraven.

Als we de periode vóór de grootschalige heide-ontginningen als referentie nemen, ruwweg medio 19de

eeuw, zijn de

deelgebieden Eksterheide en Duivelskuil landschappelijk en geomorfologisch het meest intact. De meest belangwekkende

relicten zijn hier:

- De gradiënt van noord (Noorderkempen) naar zuid (Middenkempen) met overwegend droog infiltratiegebied

naar kwelgebied onder de microcuesta van de Kempen.

- De zone met een natuurlijke landduinentopografie.

- Het Ekstergoor dat weliswaar ontgonnen werd maar nog steeds herkenbaar is in het landschap als een van nature

hydrologisch geïsoleerde laagte.

- Verspreid enkele artisanale kleiputten, historische laagten en heiderelicten.

4.4. OPBRENGSTEN EN DIENSTEN

Tabel 4.2: Overzicht opbrengsten door houtverkoop.

Dienstjaar Deelgebied Hoeveelheid (m3) Soort Opbrengst (€/m3)

2005 Duivelskuil 822,65 Grove den, Am. eik

♦ -48-


2005 Pomp-Poelberg 441 Cors. & grove den

2007 Eksterheide 1071 Cors. den

2008 Eksterheide 1828 Cors. & grove den, lork 22,43

2008 Eksterheide 2186 Cors. den, fijnspar 22,87

2009 Eksterheide 2901 Cors. & grove den

2010 Eksterheide 1610 Cors. & grove den 26,71

2010 Kievitsheide 457 Grove den, Am. Eik, gml 11,11

2010 Eksterheide 486 Brandhout (vnl. gml)

2011 Eksterheide 128 Brandhout (vnl. gmn)

2013 Pomp-Poelberg 331 Grove den 26,89

2013 Duivelskuil 46 Vnl. gml

4.5. BOSBOUWGEGEVENS

In 2012-2013 werden in nagenoeg alle bosbestanden bestandsbeschrijvingen en dendrometrische opnamen gemaakt door

het bosinventarisatieteam. In totaal zijn 137 proefvlakken geïnventariseerd.

Zo goed als de helft van de bosoppervlakte bestaat uit homogene bestanden (ca. 91 ha), de rest is stamsgewijs gemengd en

ongelijkjarig. De overgrote meerderheid van de bossen is jonger dan 60 jaar. Ruim de helft van de bossen bestaat uit

naaldhout (ca. 90 ha), 70 ha bestaat uit loofhout. Op enkele bosranden en kleine bestanden na die een hakhoutbeheer

kennen, is de bedrijfsvorm hooghout.

Figuur 4.6: Bestandtype van de bossen in NATUURDOMEIN Eksterheide en omgeving.

Figuur 4.7: Leeftijd van de bossen in NATUURDOMEIN Eksterheide en omgeving.

De houtkwaliteit van de bestanden is doorgaans matig, deze van bestanden met Corsicaanse den goed. De overgrote

meerderheid van de bosbestanden heeft een sluitingsgraad van meer dan 75%.

Het meeste liggende dun en dik dood hout (>100 stuks/ha) is te vinden in homogene bestanden grove den, Corsicaanse den

en Japanse lork in DG eksterheide. Zeer dik dood is zeldzaam en vooral te vinden in bestanden waarin lange tijd niet

0

20

40

60

80

100

Naaldhout Loofhout Loofhout +naaldhout

Naaldhout +loofhout

0 50 100 150

<20

21-40

41-60

61-80

81-100

♦ -49-


geëxploiteerd werd; enkele bestanden Corsicaanse den in DG Eksterheide en enkele niet beheerde loofbossen in DG Pomp-

Poelberg. De grootste hoeveel staand dood hout situeert zich in de bestanden K4b2 (zomereik) en E1a1 (populier).

Figuur 4.8: Hoofdboomsoorten NATUURDOMEIN Eksterheide en omgeving (oppervlakte in ha).

De belangrijkste hoofdboomsoorten zijn Corsicaanse den, grove den, berk en zomereik. Dit verschilt overigens sterk

naargelang het deelgebied. Zo zijn Corsicaanse den en grove den de hoofdboomsoorten in DG Eksterheide, zomereik en

grove den in DG Kievitsheide en berk in DG Steenbakkersdam.

De belangrijkste exoten in de boomlaag zijn Corsicaanse den, Robinia, cultuurpopulier en Amerikaanse eik. In de struiklaag

zijn dat Amerikaanse vogelkers, Amerikaanse eik en Robinia. Amerikaanse vogelkers haalt lokaal hoge bedekkingen in de

deelgebieden Eksterheide, Duivelskuil en Kievitsheide (toestand 2012-2013). In de deelgebieden Eksterheide en Duivelskuil

is ondertussen weliswaar een exotenbehandeling uitgevoerd.

Het grondvlak varieert over de bestanden van 0.3m2/ha in jonge en/of open bestanden zoals A2a, A6c, A3b, E4f, D1a, D4a,

… over 20m2/ha (A2b, E2d1, E4h1, E12j1, …) tot meer dan 50 m

2/ha (E11c1, E11e en E2c5). Bestand E14c haalt bijna 75

m2/ha. De bestanden met het hoogste grondvlak komen overeen met naaldhoutbestanden waar jarenlang niet in gedund

is. In de jonge bestanden grove en Corsicaanse den in DG Eksterheide loopt het stamtal op tot 1500 à 3340/ha. Het totale

houtvolume wordt geschat op ruim 20.000 m3. In de bestanden met een dunningsachterstand bedraagt het volume meer

dan 350m2/ha.

4.6. ACTUEEL RECREATIEF MEDEGEBRUIK

De figuren 4.9 en 4.10 schetsen het actueel recreatief medegebruik van het NATUURDOMEIN. Hieruit blijkt dat de

deelgebieden Pomp-Poelberg, Abtsheide, Eksterheide en Duivelskuil goed ontsloten zijn door wandellussen. Ook DG

Kievitsheide is toegankelijk maar hier zijn geen wandelpaden afgepaald. Enkel DG Steenbakkersdam is ontoegankelijk voor

het publiek. In de ontsloten deelgebieden beschikken wandelaars nu over 6 wandellussen:

- Gallowaypad (3,7 km / Pomp-Poelberg)

- Poelbergpad (1,9 km)

- Abtsheidepad (1,6 km)

0 20 40 60

Amerikaanse vogelkers

Gewone esdoorn

Ratelpopulier/zomereik

Ratelpopulier/grauwe els

Wilg

Amerikaanse eik

Populier/ ratelpopulier

Zwarte els

Japanse lork

Robinia/berk

Grove den/ zomereik

Grove den/ berk

Zomereik

Berk

Grove den

Corsicaanse den

♦ -50-


- Ekstergoorpad (1,8 km)12

- Hoge Bergenpad (4,8 km)

- Duivelskuilpad (2,7 km)

Figuur 4.9: Actueel (2014) recreatief gebruik DG Pomp-Poelberg en DG Abtsheide.

Figuur 4.10 Actueel (2014) recreatief gebruik DG Eksterheide en DG Duivelskuil.

12

De naam Ekstergoorpad is ongelukkig gekozen daar het pad het Ekstergoor niet aandoet.

♦ -51-


De wandelpaden zijn goed afgepaald en ter hoogte van de ingangen zijn infoborden geplaatst. Lokaal werden enkele

zitbanken, picknicktafels en schuilhutten geplaatst. In DG Eksterheide vindt men op 3 locaties (vogel)kijkhutten. Met

uitzondering van DG Steenbakkersdam en DG Abtsheide zijn alle deelgebieden ook ontsloten via het

wandelknooppuntennetwerk (wandelnetwerk Kempense Kolonies).

Het Aster Berkhofpad (8km) kruist het NATUURDOMEIN in DG Pomp-Poelberg en werd ingewandeld in 2005.

Het fietsknooppuntennetwerk van de Toeristische Federatie Antwerpen loopt ter hoogte van de kanaaldijk en de Beersedijk langs de randen van DG Eksterheide. Enkel in DG Pomp-Poelberg doorkruist een fietsroute het reservaat. In het noordoostelijk deel van DG Kievitsheide (percelen K1 en K2) passeren jaarlijks enkele mountainbiketochten. Bestand K2a maakt ook deel uit van een veldritparcours (winter).

In 2014 organiseerde het Museum Jan Vaerten een Land Art-festival (‘LAndED’) in DG Eksterheide. Hierbij werden met locale

materialen kunstzinnig bedoelde ingrepen aangebracht in het landschap.

♦ -52-


5. ECOLOGISCHE BESCHRIJVING

5.1. FLORA EN VEGETATIE

5.1.1. SOCIO-ECOLOGISCHE GROEPEN Een soortenlijst van het NATUURDOMEIN is opgenomen in BIJLAGE 7. Een aantal soorten is niet terug te vinden in de

vegetatieopnamen; het betreft vnl. planten van wegbermen, bosranden en ruderale terreinen. De soortenlijst is opgemaakt

in de periode 2012-2013 en aangevuld met gegevens uit waarnemingen.be. Verder is de lijst aangevuld met 2 soorten die

ondertussen verdwenen maar waarvan waarnemingen na 2000 bekend zijn. Actueel zouden er nog ca. 312 hogere

plantensoorten voorkomen in het NATUURDOMEIN. Dit is ongeveer een kwart van de wilde flora in Vlaanderen.

Het best vertegenwoordigd zijn de soorten van matig bemeste graslanden op (matig) vochtige grond, bossen op matig

voedselarme, droge zure grond en soorten van relatief voedselrijke plaatsen met wisselende waterstand.

Als we kijken naar het aantal geïnventariseerde soorten van een bepaalde socio-ecologische groep op het totaal aantal dat

in Vlaanderen tot deze groep gerekend wordt, krijgen we een idee van de ‘verzadiging’/mate van ontwikkeling van de

verschillende socio-ecologische groepen. Volgende groepen scoren dan goed: graslanden op droge, voedselarme, kalkarme,

zure grond (15 spp.) en bossen op matig voedselarme, droge zure grond (23 spp.). Ook de soorten van relatief voedselrijke

plaatsen met wisselende waterstand (19 spp.), matig bemeste graslanden op (matig) vochtige grond (32 spp.) en kaalslagen

op matig vochtige tot droge, matig voedselrijke tot voedselrijke grond (11 spp.) zijn goed vertegenwoordigd.

In een van oorsprong voedselarme, zandige regio is het grote aandeel soorten van (relatief) voedselrijke bodems

opmerkelijk. Hier heeft het agrarisch verleden van een aantal percelen en de bevloeiing met voedselrijk kanaalwater veel

mee te maken.

76% van de geïnventariseerde soorten is gebonden aan open terreinen, de rest (75 spp.) is gebonden aan bossen, struwelen

en kapvlakten. Hiervan zijn wijfjesvaren, pilzegge, ijle zegge, ruwe smele, klimop, gladde witbol, klein springzaad, wilde

kamperfoelie, adelaarsvaren, valse salie en bosviooltje oud-bossoorten; ze komen in Vlaanderen significant meer voor in

oud bos (>230 jaar bos) dan in niet-oud bos (Cornelis e.a., s.d.).

In juli 2015 zijn in een aantal wateren in het DG Duivelskuil en DG Eksterheide onderzocht op sieralgen. Wouters & Horemans

(2015) spreken van een vrij goede soortendiversiteit met 3 à 25 soorten per locatie (met veel oligo- tot mesotrafente

soorten).

TABEL 5.1: Overzicht van de socio-ecologische groepen (STIEPERAERE & FRANSEN, 1982) in NATUURDOMEIN Eksterheide en omgeving (incl. 2

recent uitgestorven soorten).

CODE SOCIO-ECOLOGISCHE GROEP #SPP./TOTAAL SPP.

1a Akkers op voedselrijke kalkhoudende maar niet kalkrijke grond 8/53 (15%)

1c Akkers op relatief voedselarme, kalkarme grond 6/30 (20%)

1d Regelmatig betreden plaatsen op voedrijke grond (tredplanten) 7/18 (39%)

1e Ruigten op betreden, voedselrijke, niet humeuze, kalkhoudende maar niet kalkrijke, droge grond 14/54 (26%)

1f Ruigten op weinig betreden, kalkrijke, niet humeuze, droge grond 4/42 (9%)

1g Ruigten op weinig betreden, voedselrijke, humeuze, matig droge grond 9/27 (33%)

2a Relatief voedselrijke plaatsen met wisselende waterstand 19/38 (50%)

2b Open, voedsel- (speciaal stikstof-) rijke, natte grond 6/23 (26%)

2c Open, matig voedselrijke tot voedselarme, vochtige grond 7/37 (19%)

4a Zoete tot matig brakke, (matig) voedselrijke wateren (overwegend obligate waterplanten) 15/51 (29%)

4b Zoete, voedselarme wateren en de periodiek droogvallende oevers ervan 7/29 (24%)

4c Verlandingsvegetaties in zoete, voedselrijke, stagnerende of lichtstromende ondiepe tot diepe wateren;

dikwijls veenvormend

9/32 (28%)

4d Verlandingsvegetaties in zoete, voedselrijke, stromende of periodiek droogvallende wateren; niet

veenvormend

6/27 (22%)

4e Aanspoelingsgordels, natte ruigten en rivierbegeleidende wilgenstruwelen van voedselrijk milieu 5/33 (15%)

5a Matig bemeste graslanden op (matig) vochtige grond 32/62 (52%)

5b Matig bemeste graslanden op natte grond 6/30 (20%)

6b Graslanden op droge, voedselarme tot matig voedselrijke, niet tot matig kalkhoudende, neutrale tot 15/62 (24%)

♦ -53-


zwak basische grond

6e Graslanden op droge, voedselarme, kalkarme, zure grond 15/22 (68%)

7a Matig voedselarme, kalkarme, zure laagveenmoerassen 9/25 (36%)

7c Onbemeste graslanden op vochtige tot natte voedselarme, zwak zure grond 6/26 (23%)

7d Hoogvenen, natte heiden en onbemeste graslanden op natte, zeer voedselarme, zure, humeuze grond 9/24 (37%)

7e Droge heiden op zeer voedselarme grond 6/14 (43%)

7f Onbemeste, heischrale graslanden op matig vochtige tot droge, voedselarme, zure, humeuze grond 8/19 (42%)

8a Kaalslagen op matig vochtige tot droge, matig voedselrijke tot voedselrijke grond 11/24 (46%)

8b jonge aanplanten en zomen op voedsel- (vooral stikstof-) rijke, neutrale, humeuze matig vochtige tot

droge grond

17/51 (33%)

8d Struwelen op matig vochtige tot droge, relatief voedselrijke grond 2/33 (6%)

9a bossen op relatief voedselrijke, vochtige tot natte grond en van brongebieden 7/27 (26%)

9d bossen op gerijpte, zwak zure tot kalkrijke, relatief droge grond 2/20 (10%)

9e bossen op matig voedselarme, droge zure grond 23/41 (56%)

9f bossen op gerijpte, matig voedselrijke tot voedselrijke, matig vochtige tot droge grond 10/34 (29%)

9g bossen op jonge, weinig stabiele, matig vochtige puinbodems (ravijnbossen) 2/9 (22%)

5.1.2. KRUIDACHTIGE VEGETATIES EN STRUWELEN Op basis van 222 opnamen (Braun-Blanquet) werd een vegetatie-typologie opgesteld. In de (half-) open sfeer kunnen 16

vegetatietypen onderscheiden worden. Hiertoe werden de opnamen geordend met het programma TWINSPAN en de

vegetatietypen op naam gebracht met behulp van Synbiosys (HENNEKENS, 2000). De opnamen dateren van de periode eind

mei –medio augustus 2012.

Verscheidene vegetatietypen zijn klasse-overschrijdende rompgemeenschappen. Rompgemeenschappen zijn

plantengemeenschappen waarin naast begeleidende soorten slechts ken- en differentiërende soorten voorkomen van

eenheden boven het niveau van de associatie; eventuele dominanten zijn klasse-eigen soorten. Meestal gaat het om door

verstoring verarmde, onvolledige gemeenschappen (Schaminée e.a., 1995).

We karakteriseren kort de door ons onderscheiden vegetatietypen. Dit doen we aan de hand van de Twinspantabel, de

syntaxonomische tabel en een simulariteitmatrix (overeenkomst van het vegetatietype met de door Schaminée e.a. (s.d.)

onderscheiden vegetatietypen van Nederland).

Type 1: Type met gewoon duizendblad en zwart knoopkruid (bloemrijk grasland)

Deze vegetaties vertonen verwantschap met de wormkruidassociatie (subassociatie met gewoon struisgras) en de

glanshaverassociatie, in zekere mate ook met de vogelpootjesassociatie. Deze verwantschap geeft aan dat het om matig

stikstofrijke, sterk doorlatende, min of meer zure, zandige standplaatsen gaat. De vegetaties zijn enkel in DG Kievitsheide

gekarteerd en worden gekenmerkt door een zeer bloemrijke, ietwat ruige maar structuurrijke kruidlaag met een afwisseling

van productieve en schrale plekken. Een aantal soorten zoals zwart knoopkruid, boerenwormkruid, gewone bereklauw,

Sint-Janskruid, vogelwikke, gewone rolklaver, gewone glanshaver en veldlathyrus haalt afwisselend hoge bedekkingen. De

combinatie klein vogelpootje, gewoon duizendblad, smalle weegbree en zwart knoopkruid is kenmerkend. Constante

soorten zijn gewoon reukgras, gewoon beemdgras, gewone hoornbloem en gestreepte witbol. Naast klein vogelpootje en

gewoon reukgras wijzen ook brem, schermhavikskruid en veelbloemige veldbies op de relatief schrale omstandigheden. Op

de schraalste plekken zijn er overgangen naar fragmenten van heischraal grasland met borstelgras en stekelbrem.

- Bwk: hu°+hr - Habitattype/regionaal belangrijke biotoop

13: deel 6510_hu

- Sleutelsoorten14

HT6510_hu: graslathyrus, knoopkruid, gewone rolklaver, wilde peen - Rode Lijst

15: -

Type 2: Type met paardenbloem en ruw beemdgras (voedselrijke graslanden)

13 Determinatie a.h.v. De Saeger e.a. (2008).

14 Naar T’Jollyn e.a. (2009)

15 Van Landuyt e.a. (2006)

♦ -54-


Deze groep omvat de meest voedselrijke graslanden van het NATUURDOMEIN. Ze vertonen de grootste gelijkenis met de

associatie van geknikte vossenstaart (zilverschoonverbond) en de kamgrasweide (glanshaververbond). De combinatie van

paardenbloem, ruw beemdgras, zachte dravik en veldzuring is kenmerkend. Soorten die beduidend meer aanwezig zijn in

dit type t.o.v. de andere graslandtypen zijn veldzuring, paardenbloem en kruipende boterbloem. Ook gewone

pinksterbloem, margriet en kantig hertshooi halen hun optimum in dit type, al is de presentie niet zo groot. Gewone

hoornbloem, gestreepte witbol, witte klaver, kruipende boterbloem, paardenbloem en gewoon struisgras treden steevast

op de voorgrond met hoge bedekkingen. Veel voorkomende begeleiders zijn gewoon biggenkruid, veldereprijs,

Jacobskruiskruid, gewoon reukgras, kleine klaver, gewone veldbies, ridderzuring en krulzuring.

Het merendeel van de graslanden die uit landbouwgebruik komen, kunnen tot dit type gerekend worden. Deels evolueren

ze naar glanshavergraslanden.

- Bwk: hp/hp* - Habitattype/regionaal belangrijke biotoop: nee - Sleutelsoorten: geen - Rode Lijst: geen

Type 3: Type met gewoon struisgras, moerasrolklaver en kruipende boterbloem

Deze graslandvegetaties ontwikkelen zich vooral op wat minder voedselrijke bodems dan het voorgaande type. We vinden

ze verspreid in het NATUURDOMEIN, in de DG Pomp-Poelberg, Eksterheide en Duivelskuil. Het betreft percelen die ofwel een

landbouwgebruik kenden ofwel enige tijd als wildakker beheerd werden. De terreinen zijn in het verleden alleszins licht tot

matig bemest. De vegetatie wordt gekenmerkt door een combinatie van de differentiërende soorten gewoon struisgras

(hoge bedekking!), moerasrolklaver en kruipende boterbloem. Echte kensoorten zijn er niet. Differentiërende soorten t.o.v.

de voedselrijkere graslandtypes (1 & 2) zijn tengere rus, liggend hertshooi, mannetjesereprijs, echt duizendguldenkruid,

kruipganzerik, struikhei, trekrus en pijpenstrootje. De presentie van deze soorten is weliswaar niet groot en vaak gaat het

om lage bedekkingen. Buiten het aspectbepalende gewoon struisgras zijn er weinig soorten die hoge bedekkingen halen.

Enkel pitrus, gestreepte witbol, gewoon biggenkruid en gewoon reukgras treden her en der op de voorgrond. Doorgaans

haalt gestreepte witbol hier lagere bedekkingen dan in type 2. Schapenzuring, gewone veldbies en Sint-Janskruid zijn veel

voorkomende begeleidende soorten.

Vegetatiekundig is er gelijkenis met de associatie van Engels raaigras en grote weegbree (subassociatie met tengere rus)

maar ook met het verbond van gewoon struisgras, meer de bepaald de rompgemeenschap van gewoon struisgras en

gewoon biggenkruid. De vegetaties zijn vegetatiekundig niet eenduidig te typeren (klasse-overschrijdende

rompgemeenschap), iets wat vaak het geval is bij verschraling van eertijds bemeste, soortenarme graslanden.

- Bwk: hp*+ha° - Habitattype/regionaal belangrijke biotoop: deels HT6230_ha en HT6230_hn - Sleutelsoorten HT6230_ha/hn: tormentil, kruipganzerik, veelbloemige veldbies, stijve ogentroost, tandjesgras, mannetjesereprijs en bosdroogbloem - Rode Lijst: stijve ogentroost, kruipbrem, grote ratelaar en gevlekte orchis

Type 4: Type met vroege haver, slofhak en dwergviltkruid

De vegetaties ontwikkelen zich op zeer droge, schrale en open zandige bodems in de deelgebieden Eksterheide,

Kievitsheide en Duivelskuil. De grootste oppervlakte wordt ingenomen in DG Eksterheide, zowel op een voormalige –wellicht

niet of nauwelijks bemeste- wildakker (EH11g)- als op de aangelegde duinen t.h.v. het voormalige vliegveld. Elders gaat het

om kleine vlekken. De combinatie vroege haver, slofhak en dwergviltkruid is kenmerkend. Gewone reigersbek, veelkleurig

vergeet-me-nietje, gewoon langbaardgras en muizenoor halen hier hun optimum. Zandstruisgras haalt hoge bedekkingen

en schapenzuring, gewoon biggenkruid, Jacob kruiskruid, gewoon struisgras en gewone veldbies hebben een hoge

presentie. Type 4 heeft verscheidene soorten van (matig) droge, voedselarme milieus gemeen met type 5; zandzegge,

zandhoornbloem, zandstruisgras, zilverhaver en bosdroogbloem. Deze soorten zijn differentiërend voor type 4 en 5 t.o.v. de

andere graslandtypen. Rode schijnspurrie, gewoon langbaardgras en dwergviltkruid zijn differentiërend t.o.v. type 5.

Er is een grote overeenkomst met het dwerghaververbond, ook enigszins met het verbond van gewoon struisgras. Op

associatieniveau kunnen we het type nog het best karakteriseren als de vogelpootjesassociatie.

- Bwk: ha - Habitattype/regionaal belangrijke biotoop: HT2330_dw

♦ -55-


- Sleutelsoorten HT 2330_dw: zilverhaver, vroege haver, dwergviltkruid, zandblauwtje, klein vogelpootje en klein tasjeskruid - Rode Lijst: buntgras, dwergviltkruid, klein tasjeskruid, klein warkruid, kruipbrem en stekelbrem

Type 5: Type met struikheide, bleekgele droogbloem en liggende vetmuur

Dit type beperkt zich tot de zone van het voormalige vliegveld waar in 2009 grondverzet is gebeurd. We vinden er een

combinatie van soorten die wijzen op verstoorde bodems en typisch heischrale soorten. Soorten die we niet meteen

verwachten in landduinen en enige bodemverstoring en/of aanrijking indiceren, zijn greppelrus, grote weegbree,

akkerdistel, tengere rus, pitrus, Canadese fijnstraal, witte klaver, liggende vetmuur, gestreepte witbol en gewone

hoornbloem. De bedekkingen van deze soorten zijn doorgaans weliswaar laag. Gewoon struisgras groeit er met relatief

hoge bedekkingen. Gemeenschappelijke soorten met type 4 zijn o.a. vroege haver, zandhoornbloem, zandstruisgras,

zilverhaver en bosdroogbloem. De twee typen komen in mozaïek met elkaar voor.

De niet alledaagse combinatie van struikheide, bleekgele droogbloem en liggende vetmuur is kenmerkend. Tengere rus,

pitrus, witte klaver, liggende vetmuur en in mindere mate echt duizendguldenkruid zijn differentiërend t.o.v. type 4. In

vergelijking met type 4 heeft struikhei hier een veel hogere presentie. Vegetatiekundig zijn er vooral overeenkomsten met

het dwerghaververbond en het verbond van struikhei en kruipbrem, in mindere mate ook met het verbond van gewoon

struisgras. Er zitten ook elementen in van het varkensgrasverbond wat overeenstemt met de aanwezigheid van

verstoringsindicatoren. Op associatieniveau komen de vogelpootjesassociatie, de associatie van vetmuur en zilvermos, de

associatie van Engels raaigras en grote weegbree en de associatie van struikhei en stekelbrem naar voor.

- Bwk: cg - Habitattype/regionaal belangrijke biotoop: HT2310 - Sleutelsoorten HT2310:struikhei, zandstruisgras, vroege haver, zandzegge, klein warkruid, dwergviltkruid, stekelbrem en kruipbrem - Rode Lijst: klein warkruid, kruipbrem en stekelbrem

Type 6: Type met pijpenstrootje, moerasrolklaver en struikhei / verstoord heischraal grasland

Dit type is her en der verspreid over het NATUURDOMEIN gedetermineerd. Het vertoont enige gelijkenis met de type 5. Beide

typen combineren oligo- en eutrafente soorten; meestal domineren karakteristieke soorten van voedselarme bodems en

worden ze in lage bedekkingen begeleid door enkele storingssoorten (bodembeschadiging, verdroging en/of aanrijking).

Type 6 omvat geen pioniersvegetaties zoals type 5 en type 6 prefereert meer vochtige bodems. Gemeenschappelijke

soorten zijn o.a. kleine leeuwentand, echt duizendguldenkruid en mannetjesereprijs. De belangrijkste vochtindicator van

type 6 is moerasrolklaver. De combinatie van pijpenstrootje, moerasrolklaver en struikhei is kenmerkend voor type 6.

Aspectbepalende soorten zijn gewoon struisgras (hoge bedekkingen), pitrus, pijpenstrootje, berk, trekrus en struikhei.

Veelbloemige veldbies, Sint-Janskruid, gewone veldbies, gewoon biggenkruid, gewone hoornbloem, echt

duizendguldenkruid, gestreepte witbol, schapenzuring, kleine leeuwentand, mannetjesereprijs zijn begeleidende soorten.

Er zijn aanzienlijke raakpunten met type 8, een type nog sterker vergrast en verruigd is met pijpenstrootje en pitrus.

De min of meer verstoorde, vergraste heidevegetaties op matig vochtige bodems van type 6 vinden we vooral in de

deelgebieden Steenbakkersdam, Abtsheide en Eksterheide. Ze komen in mozaïek voor met de types 3, 4, 5 en 8. Lokaal

vestigen zich min of meer bijzondere soorten in dit type, o.a. stijve ogentroost, blauwe zegge, tormentil, kruipganzerik,

tandjesgras en hondsviooltje.

- Bwk: cm, ha° - Habitattype/regionaal belangrijke biotoop: lokaal HT 6230_hn - Sleutelsoorten HT 6230_hn: zandstruisgras, pilzegge, mannetjesereprijs, bosdroogbloem, tormentil, tandjesgras, hondsviooltje en veelbloemige veldbies - Rode Lijst: stijve ogentroost

Type 7: RG Wilde gagel [Salicion cinereae]

Dit type komt enkel voor in DG Duivelskuil en omvat struwelen gedomineerd door wilde gagel. Dit is meteen ook de

belangrijkste kensoort. Pijpenstrootje is abundant tot dominant aanwezig in de kruidlaag. Zachte berk en wilg komen

verspreid tot occasioneel voor. Veenmos vormt hier en daar kleine tapijten. Het struweel is lokaal (D3d) goed ontwikkeld

met verscheidene soorten van natte, voedselarme standplaatsen met lokale kwel zoals veldrus, zompzegge en sterzegge.

Andere vermeldenswaardige soorten zijn moerasstruisgras, moeraszegge, gewone wederik en blauwe zegge. Een sterk

♦ -56-


vergraste –wellicht verdroogde- variant vinden we terug in bestand D4a. Het gagelstruweel gaat in de omgeving gradueel

over naar berken-elzenbos en bostype 2, het zomereiken-berkenbos met dominantie van pijpenstrootje.

- Bwk: sm - Habitattype/regionaal belangrijke biotoop: rbbsm (gagelstruweel), deels HT 91EO_oli - Sleutelsoorten rbbsm: wilde gagel - Sleutelsoorten HT 91EO_oli: koningsvaren, veenmos, zompzegge, sterzegge, snavelzegge, pilzegge, wilde gagel, moerasstruisgras en moeraswalstro. - Rode Lijst: wilde gagel

Type 8: Type met pijpenstrootje, pitrus, biezenknoppen en gewone dopheide

Enigszins verstoorde, doorgaans sterk vergraste en verruigde, matig vochtige heiden vallen onder dit type. Pitrus, gewoon

struisgras, pijpenstrootje en houtige opslag van berk en wilg zijn aspectbepalend. In vergelijking met type 6 zijn

graslandsoorten zoals gestreepte witbol, gewone hoornbloem, gewoon biggenkruid, echt duizendguldenkruid, … duidelijk

minder vertegenwoordigd. Verder zijn de hoge bedekkingen van pitrus differentiërend t.o.v. type 6. Gewone dopheide,

struikhei en biezenknoppen zijn verspreid aanwezig in de vegetatie maar meestal met geringe bedekking. Occasioneel

weten trekrus, tormentil, veelbloemige veldbies en pilzegge zich te handhaven in de grasmat. Ook betrekkelijk mooie

vochtige heide met lokaal blauwe zegge werd door de Twinspananalyse geclassificeerd onder dit type. Wellicht is de

aanwezigheid van pitrus en andere storingssoorten op plagplekken met de vermelde ‘betere’ soorten hiervoor de reden.

Net als de typen 5 en 6 is dit gedegradeerde heidetype -vergrast met pijpenstrootje, verruigd met pitrus, verbossend met

berk- vegetatiekundig moeilijk eenduidig te karakteriseren. Er zijn overeenkomsten met het verbond van struikhei en

kruipbrem, in mindere mate met het verbond der heischrale graslanden en het dophei-verbond. Het type werd gekarteerd

in de DG Abtsheide, Eksterheide en Duivelskuil, veelal in mozaïek met type 6.

- Bwk: cm, ce - Habitattype/regionaal belangrijke biotoop: deels HT 4010, deels HT 6230_hn - Sleutelsoorten HT 4010: kleine zonnedauw, veenpluis, trekrus, gewone dophei - Sleutelsoorten HT 6230_hn: mannetjesereprijs, stijve ogentroost, stekelbrem, veelbloemige veldbies, tormentil - Rode Lijst: stijve ogentroost, stekelbrem, gewone dophei en veenpluis

Type 9: Type met moeraswolfsklauw en kleine zonnedauw

Het type beperkt zich tot DG Duivelskuil, op de grens tussen de bestanden D2f en D2g. De combinatie van

moeraswolfsklauw en kleine zonnedauw onderscheid dit type van alle andere. Ook witte snavelbies en geelgroene zegge

zijn kensoorten. Het betreft pionierende natte heiden met gewone dopheide, pijpenstrootje, trekrus en struikhei. Pionier

boomsoorten als berk en wilg (Salix x multinervis) hebben steeds een behoorlijk aandeel. Occasioneel mengen veldrus,

bruine snavelbies en blauwe zegge zich in de vegetatie.

De vegetaties behoren duidelijk tot het dopheiverbond, meer de bepaald de associatie van moeraswolfsklauw en

snavelbies. Deze is gebonden aan schaars begroeide, natte en min of meer dichtgeslagen standplaatsen in heidevelden

(Schaminée e.a., 1995).

- Bwk: ce - Habitattype/regionaal belangrijke biotoop: deels HT 4010, deels HT 7150 - Sleutelsoorten HT 7150: kleine zonnedauw, witte snavelbies, bruine snavelbies, moeraswolfsklauw en gewone dophei - Rode Lijst: gewone dophei en witte snavelbies

Type 10: Type met dominant pijpenstrootje en struikhei

Dit is een zeer sterk door pijpenstrootje vergrast heidetype. In de DG Kievitsheide, Eksterheide en Abtsheide zijn het de

heiderelicten, vaak overhoekjes, waar decennialang geen of nauwelijks beheer is uitgevoerd. Enkel in DG Duivelskuil (D2e)

gaat het om locaties waar ruim 15 jaar geleden is geplagd. De zeer hoge bedekkingen van pijpenstrootje (abundant tot

dominant) in combinatie met struikhei en gewone dopheide en de afwezigheid van storingssoorten zijn kenmerkend. Zowel

struikhei als gewone dopheide halen een hoge presentie, struikhei doorgaans met hoge, gewone dopheide met lage

bedekking. Storingssoorten zoals pitrus of duinriet komen nagenoeg niet voor en de meeste locaties bebossen spontaan

met zomereik, berk, grove den en sporkehout. Lokaal vinden we pilzegge en gewoon struisgras terug. Kruipbrem,

veelbloemige veldbies, klein warkruid en biezenknoppen zijn erg zeldzaam. In het Ekstergoor, t.h.v. bestand E4e, is

♦ -57-


Amerikaanse bosbes (Vaccinium corymbosum) dominant. Sporadisch vinden we op deze locatie ook veldrus en veenpluis

terug.

Deze oude vergraste, enigszins vochtige heiden waar lange tijd geen grondbewerking (vergraven, plaggen, …) is gebeurd,

vertonen plantensociologisch de meeste gelijkenis met het verbond van struikhei en kruipbrem, in mindere mate met het

dophei-verbond.

- Bwk: cm - Habitattype/regionaal belangrijke biotoop: geen (cm omsloten door bos) - Sleutelsoorten HT 4010: gewone dophei, trekrus - Rode Lijst: gewone dophei

Type 11: Type met knolrus, pijpenstrootje en moerasstruisgras

Dit type omvat oevervegetaties op voedselarme plaatsen die ’s winters onder water staan. Knolrus is constant met

behoorlijk hoge bedekking aanwezig. Verder halen pitrus en pijpenstrootje vrij hoge bedekkingen. Daarmee zijn ook de

aspectbepalende soorten gekend. Waternavel en moerasstruisgras zijn frequent aanwezig. Verspreid werden ook kleine

zonnedauw, veldrus, gewone dopheide en wilg genoteerd. Wolfspoot, watercrassula, gewone wederik, oeverkruid,

veelstengelige waterbies, veenpluis, en snavelzegge zijn (erg) zeldzaam. Oeverkruid werd enkel in bestand A8b

geïnventariseerd, in een vergraven ven. De kencombinatie knolrus-pijpenstrootje-moerasstruisgras en het nagenoeg

ontbreken van eutrafente soorten (lage presentie/bedekking van wolfspoot e.d) onderscheiden dit type van de andere

oever- en watervegetaties. De hoge bedekkingen van pitrus indiceren verstoorde vegetaties. Ze werden gekarteerd in de

deelgebieden Kievitsheide, Duivelskuil, Abtsheide en langs de grote kleiput ten noorden van DG Steenbakkersdam.

De simulariteitsmatrix vindt gelijkenissen met het glanswierverbond (Nitellion flexilis), het verbond van waternavel en stijve

moerasweegbree en in mindere mate met het dophei-verbond. In ieder geval gaat het om sterk verzuurde

rompgemeenschappen (RG Juncus bulbosus-Sphagnum [Littorelletea/Scheuchzerietea) langs heldere, voedselarme, van

oorsprong zwak gebufferde wateren. De verzuring is wellicht het gevolg van atmosferische depositie.

- Bwk: ao - Habitattype/regionaal belangrijke biotoop: lokaal kenmerken van HT3130u_aom - Sleutelsoorten HT 4010: gewone dophei, veenpluis, kleine zonnedauw en trekrus - Sleutelsoorten HT 3130_aom: vlottende bies, oeverkruid, naaldwaterbies en gesteeld glaskroos - Rode Lijst: gewone dophei en veenpluis

Type 12: Type met moeraswalstro, gewone wederik en wolfspoot

De aspectbepalende soorten van dit type zijn pitrus, wolfspoot, moerasstruisgras en pijpenstrootje. In vergelijking met type

11 zijn er meer eutrafente soorten aanwezig. Ze halen ook hogere bedekkingen. Verder heeft knolrus een bescheiden rol,

een ander verschilpunt met type 11. Kenmerkend is de combinatie van moeraswalstro, wolfspoot en gewone wederik,

aangevuld met pitrus en pijpenstrootje. Moerasstruisgras is niet constant aanwezig maar haalt telkens wel hoge

bedekkingen. Zomprus komt frequent voor terwijl waterpostelein, riet, egelboterbloem, kleine zonnedauw en gewone

dopheide eerder sporadisch voorkomen. Watertorkruid, koningsvaren, dwergzegge, veelstengelige waterbies, snavelzegge,

bruine snavelbies en veldrus zijn (erg) zeldzaam. Lokaal is er houtige opslag van berk en wilg.

Vegetatiekundig zijn deze vegetaties niet op naam te brengen. Op verbondsniveau zijn er zeer flauwe gelijkenissen met het

verbond van waternavel en stijve moerasweegbree, het dophei-verbond en het glanswierverbond. Dit is wellicht toe te

schrijven aan het verstoord en min of meer geëutrofieerd karakter van de standplaatsen. We vinden het type terug in de

deelgebieden Pomp-Poelberg, Eksterheide (Ektergoor), Kievitsheide en Duivelskuil, telkens op vergraven sites (kleiputten,

poelen, laagten, …).

- Bwk: ao°, ae - Habitattype/regionaal belangrijke biotoop: lokaal kenmerken van HT 4010 - Sleutelsoorten HT 4010: gewone dophei, veenpluis, kleine zonnedauw en trekrus - Rode Lijst: gewone dophei

Type 13: Type met waterpostelein en knolrus

Het type komt verspreid voor in de deelgebieden Eksterheide, Pomp-Poelberg en Abtsheide, telkens in gegraven plassen of

laagten. In DG Eksterheide gaat het om milieus waar jaren kanaalwater is aangevoerd. Er is een menging van eu- en

♦ -58-


oligotrafente soorten. Pitrus en wolfspoot zijn steeds aanwezig in vrij hoge bedekkingen, waterpostelein in wat lagere. Een

andere constante soort, knolrus, indiceert zure en voedselarme omstandigheden. De combinatie waterpostelein-knolrus is

kenmerkend. Sterrekroos (spec.) heeft een duidelijke voorkeur voor dit vegetatietype. Fioringras, kruipende boterbloem en

wilg (Salix x multinervis) zijn frequent aanwezig en verspreid komen riet, schietwilg, tandzaad, veelstengelige waterbies en

pijpenstrootje voor.

Pitrus, wolfspoot, waterpostelein en fioringras wijzen in een van oorsprong voedselarme omgeving op aanrijking en of

verstoring, net als blaartrekkende boterbloem, gele lis, pinksterbloem, koninginnenkruid, hazenzegge, grote weegbree,

duinriet, soorten die lokaal genoteerd werden. Geknikte vossenstaart, veelstengelige waterbies, loos blaasjeskruid,

zomprus, egelboterbloem en dwergbies zijn binnen dit type zeldzaam. In deelgebied Pomp-Poelberg groeit lokaal het zeer

zeldzame genadekruid.

Vegetatiekundig kunnen we het type ruwweg situeren bij overgangen tussen verstoorde rompgemeenschappen van het

glanswierverbond en het verbond van waternavel en stijve moerasweegbree. Er zitten ook elementen in van het

zilverschoonverbond, wat duidelijk op aanrijking/verstoring wijst.

- Bwk: ao°, ae - Habitattype/regionaal belangrijke biotoop: lokaal kenmerken van HT 4010 - Sleutelsoorten HT 4010: gewone dophei, veenpluis, kleine zonnedauw en trekrus - Rode Lijst: gewone dophei en loos blaasjeskruid

Type 14: Type met watercrassula en naaldwaterbies

Watercrassula is een constante soort die vaak hoge bedekkingen haalt. Andere aspectbepalende soorten zijn gewone

wederik, pitrus en wolfspoot. Kenmerkende soorten zijn naaldwaterbies, watercrassula en (zwak) moeraszuring. De

kencombinatie is watercrassula-naaldwaterbies-gewone wederik. Begeleidende soorten zijn grote waterweegbree,

waterpostelein, gewone waterbies, tandzaad (spec.) en waternavel. Lokaal groeien geknikte vossenstaart, gele waterkers,

moeraszuring, klein kroos, mannagras, fioringras, riet, gele lis, grote lisdodde, zomprus, koninginnenkruid en duinriet. Op

één locatie ook pilvaren (cfr. waarnemingen.be). Blauw glidkruid, bitterzoet, loos blaasjeskruid, egelboterbloem zijn

zeldzaam. Differentiërend t.o.v. vorige oevervegetaties zijn de zeer lage presenties van knolrus en pijpenstrootje. De

standplaatsen zijn duidelijk voedselrijker en meer gebufferd dan de voorgaande.

Het type vertoont grote overeenkomsten met het naaldwaterbiesverbond, meer bepaald de naaldwaterbiesassociatie. Ook

hier is er een vermenging met elementen van het zilverschoonverbond (indiceert aanrijking/verstoring). De

naaldwaterbiesassociatie komt voor op gewoonlijk periodiek droogvallende oevers van wateren met een relatief hoge pH-

waarde en alkaliniteit waarvan de bodem veelal bedekt is met een dun laagje organisch materiaal. Het is een typische

associatie van contactmilieus; waar zuur, voedsel- en basenarm water in contact komt met voedselrijker, neutraal tot

basisch grond- of oppervlaktewater (Schaminée e.a., 1995).

- Bwk: ae - Habitattype/regionaal belangrijke biotoop: lokaal kenmerken van HT 3150u - Sleutelsoorten HT 3130u_aom: naaldwaterbies - Sleutelsoorten HT 3150: loos blaasjeskruid - Rode Lijst: loos blaasjeskruid

Type 15: Type met waterpeper en fioringras

Dit vegetatietype vinden we terug langs enkele eutrofe poelen en slenken in de deelgebieden Abtsheide en Eksterheide. De

eutrofiëring is een gevolg van historische bemesting van aangrenzende graslanden of de historische inlaat van kanaalwater.

Eutrafente soorten zoals kruipende boterbloem, fioringras, waterpeper en mannagras zijn aspectbepalend. Ook pitrus is

meestal aanwezig. De combinatie van fioringras en waterpeper is kenmerkend, evenals het ontbreken van meer

oligotrafente soorten. Wolfspoot komt frequent voor en verspreid noteerden we klein kroos, waterpostelein, zomprus,

grote weegbree en pinksterbloem. Lokaal komt moeraskers voor.

De simulariteitsmatrix toont de meeste overeenkomsten met het zilverschoonverbond. Langdurige overstroming, begrazing

en een eutroof milieu zijn belangrijke abiotische factoren bij de ontwikkeling van dit type.

- Bwk: ae - Habitattype/regionaal belangrijke biotoop: - - Rode Lijst: -

♦ -59-


Type 16: Type met loos blaasjeskruid en haaksterrekroos

Dit type is gedetermineerd in poelen in het zuiden van DG Abtsheide en sporadisch ook in DG Eksterheide en Pomp-Poelberg.

Het wordt gekenmerkt door loos blaasjeskruid en haaksterrekroos. Grote waterweegbree en mannagras zijn frequent

aanwezige begeleidende soorten. Geknikte vossenstaart, klein kroos en knolrus halen iets lagere presenties. Lokaal vonden

we riet, waterpostelein en grote lisdodde terug. Naaldwaterbies is zeldzaam in dit type. In één poel (A3a) groeien

krabbenscheer, kikkerbeet en smalle waterpest. Wellicht werden zowel krabbenscheer als kikkerbeet hier geïntroduceerd,

mogelijk ook smalle waterpest. Buiten knolrus inventariseerden geen soorten van zure, voedselarme milieus. Loos

blaasjeskruid is een plant van contactmilieus; plekken waar zuur, voedsel- en carbonaatarm water in contact komt met

neutraal tot basisch, voedselrijk, carbonaathoudend water. Het optreden van loos blaasjeskruid In heidegebieden wijst

vrijwel steeds op het binnendringen van min of meer voedselrijk water (Weeda e.a., 1988).

Op verbondsniveau zijn er (zwakke) gelijkenissen met het glanswierverbond en verbond van waternavel en stijve moerasweegbree. Er zitten ook elementen in van het zilverschoonverbond, wat duidelijk op aanrijking/verstoring wijst.

- Habitattype/regionaal belangrijke biotoop: lokaal kenmerken van HT 3150u - Sleutelsoorten HT 3130u_aom: naaldwaterbies - Sleutelsoorten HT 3150: loos blaasjeskruid - Rode Lijst: loos blaasjeskruid

5.1.3. BOSVEGETATIES Op basis van Twinspan kunnen 11 typen afgebakend worden maar omwille van de complexe overgangen tussen de

verschillende typen en de soms subtiele verschillen is beslist om deze classificatie te vereenvoudigen tot 5 bostypen. Met

de aanvankelijke opdeling in 11 bostypen is in een beperkt aantal gevallen wel rekening gehouden bij de opmaak van de

vegetatiekaart (kartering van bostypen op het terrein).

Tijdens de kartering van de bostypen voor de opmaak van de vegetatiekaart bleek dat er zeer lokaal nog kleine

oppervlakten van 2 bostypen aanwezig zijn; het berken-elzenbos en een minuscule vlek elzenbroekbos.

We bespreken kort de onderscheiden bostypen. Op basis van een simulariteitmatrix wordt aangegeven welke de

gelijkenissen zijn met de bostypologie van Cornelis e.a. (2009).

5.1.3.1. Bostype 1: zeer droog zomereiken-berkenbos met zandzegge en schapenzuring

Deze bosvegetaties zijn uitsluitend terug te vinden in deelgebied Eksterheide -vooral in het landduinengebied- en het

uiterste noordoosten van DG Kievitsheide. Ze ontwikkelen er zich onder een scherm van grove of Corsicaanse den. Hoge

bedekkingen zandzegge zijn doorgaans kenmerkend, net als het gezamenlijk optreden van schapenzuring, boskruiskruid,

gewoon wilgenroosje en natuurlijke verjonging van Japanse lork. Gewoon struisgras en pijpenstrootje ontbreken zelden en

ook sporkehout, wilde lijsterbes, zomereik, hulst, ruwe berk en brede stekelvaren zijn constante soorten. Braam komt

verspreid voor in dit bostype maar de bedekking is steeds laag. Lokaal vindt men veelbloemige veldbies en trekrus terug.

Uitzonderlijk duikt zilverhaver op wat aangeeft dat de kruidlaag her en der een open karakter heeft. Op enkele locaties

weet blauwe bes zich te vestigen. Amerikaanse vogelkers komt verspreid voor met lage bedekkingen.

Volgens de typologie van Cornelis e.a.(s.d.) kunnen deze bosvegetaties het best geïdentificeerd worden als Dennen-

eikenbos met bochtige smele en pijpenstrootje.

- Bwk: pmh/dm, pa/dm, ppmh/dm, ppms - Habitattype/regionaal belangrijke biotoop: - - Rode Lijst: -

5.1.3.2. Bostype 2: zomereiken-berkenbos met dominant pijpenstrootje

In DG Eksterheide wordt een aanzienlijke oppervlakte ingenomen door dit bostype. Men vindt het verder terug in het zuiden

van DG Duivelskuil en op de schaarse bodems die niet vergraven werden in DG Abtsheide. Doorgaans domineren grove en

Corsicaanse den de boomlaag. De dominantie van pijpenstrootje zonder noemenswaardige bijmenging van andere grassen

is kenmerkend voor dit bostype. Brede stekelvaren is steeds aanwezig net als zomereik, wilde lijsterbes, sporkehout, berk

en braam. Lokaal komen gewoon struisgras, pitrus en schapenzuring voor, in regel met lage bedekkingen. Gewone

dopheide en struikhei zijn erg schaars.

♦ -60-


De hier gekarteerde bosvegetaties zijn typische voorbeelden van het Dennen-eikenbos, het subtype met dominantie van

pijpenstrootje (typologie Cornelis e.a., s.d.).

- Bwk: pmh, ppmh/dm, ppmh, ppms - Habitattype/regionaal belangrijke biotoop: lokaal HT9190 - Sleutelsoorten HT 9190: struikhei, pijpenstrootje, valse salie, pilzegge, wilde kamperfoelie, schermhavikskruid, zomereik, ruwe berk, zachte berk, ratelpopulier, grove den, wilde lijsterbes, sporkehout, hazelaar. - Rode Lijst: -

5.1.3.3. Bostype 3: zomereiken-berkenbos met pijpenstrootje en bochtige smele

Deze bosvegetaties komen verspreid voor in DG Eksterheide, het noordelijk deel van DG Duivelskuil en de niet of nauwelijks

vergraven locaties in DG Pomp-Poelberg, Abtsheide en Kievitsheide. Ook dit bostype heeft geen echte kensoorten maar het

gezamenlijk voorkomen van pijpenstrootje en bochtige smele differentieert dit bostype t.o.v. de overige. Beide grassen

vormen samen met brede stekelvaren en gewoon struisgras een dichte kruidlaag. Wilde lijsterbes, sporkehout, zomereik en

braam zijn alomtegenwoordig met bescheiden bedekkingspercentages. Een beduidend kleinere rol is er weggelegd voor

blauwe bosbes, pilzegge, schapenzuring en struikhei.

De vegetaties worden geïdentificeerd als Dennen-eikenbossen, meer bepaald de subtypes met dominantie van bochtige

smele of pijpenstrootje.

- Bwk: p(p)mh/dm, p(p)ms - Habitattype/regionaal belangrijke biotoop: lokaal HT9190 - Sleutelsoorten HT 9190: struikhei, pijpenstrootje, valse salie, pilzegge, wilde kamperfoelie, schermhavikskruid, zomereik, ruwe berk, zachte berk, ratelpopulier, grove den, wilde lijsterbes, sporkehout. - Rode Lijst: -

5.1.3.4. Bostype 4: Type met gewoon struisgras en pitrus

Het betreft betrekkelijk jonge, spontaan ontwikkelde bossen op meestal vergraven of bewerkte bodems. Men vindt ze bij

gevolg vooral in de DG Steenbakkersdam, Pomp-Poelberg en Abtsheide. In DG Eksterheide geven ze goed weer welke

bodems in het verleden vergraven of bewerkt werden. De combinatie van de 2 constante soorten gewoon struisgras en

pitrus typeren deze bosvegetaties. Beide soorten kunnen lokaal hoge bedekkingen halen, maar dat is zeker niet de regel.

Andere soorten die dit bostype min of meer onderscheiden van de overige zijn duinriet, gewone wederik, gewone

hennepnetel en gestreepte en gladde witbol. T.o.v. bostype 5 zijn pijpenstrootje en bochtige smele differentiërend. Veel

aanwezige, begeleidende soorten zijn braam –regelmatig met hoge bedekking-, brede en smalle stekelvaren, zomereik,

wilde lijsterbes en sporkehout. Het regelmatig voorkomen van grote brandnetel, paardenbloem, kruipende boterbloem,

bitterzoet en het her en der optreden van gewone vlier, gewone esdoorn, hazelaar en de al eerder vermelde gewone

hennepnetel en witbolsoorten indiceren wat voedselrijke bodems t.o.v. de bostypen 1 t.e.m. 3.

De vegetaties vertonen de grootste affiniteit met Dennen-eikenbossen met gewone braam met overgangen naar het

Berken-elzenbos met zomereik (typologie Cornelis e.a., s.d.).

- Bwk: qb° - Habitattype/regionaal belangrijke biotoop: lokaal HT9190 - Sleutelsoorten HT 9190: struikhei, pijpenstrootje, valse salie, pilzegge, wilde kamperfoelie, schermhavikskruid, zomereik, ruwe berk, zachte berk, ratelpopulier, grove den, wilde lijsterbes, sporkehout, hazelaar. - Rode Lijst: -

5.1.3.5. Bostype 5: Type met braam, grote brandnetel en klimop

Deze bosvegetaties op verstoorde en/of aangerijkte bodems zijn vooral goed vertegenwoordigd in het zuiden van DG Pomp-

Poelberg. Kleinere oppervlakten zijn te vinden in DG Steenbakkersdam, het noordelijk deel van DG Kievitheide en DG

Eksterheide. Dominantie van braam en/of grote brandnetel en de afwezigheid van pijpenstrootje en bochtige smele

kenmerken dit bostype. Naast braam en grote brandnetel wijzen volgende soorten op verstoorde en/of voedselrijke

bodems: gewone esdoorn, klimop, gewone vlier, geel nagelkruid, framboos en hondsdraf. Deze soorten zijn tevens min of

meer differentiërend t.o.v. van overige 4 bostypen.

Deze bossen kunnen het best getypeerd worden als Dennen-eikenbossen met gewone braam met overgangen naar een

rompgemeenschap van het Essen-elzenbos met gewone braam (typologie Cornelis e.a., s.d.).

- Bwk: qb°, qs°

♦ -61-


- Habitattype: - - Rode Lijst: -

5.1.3.6. Bostype 6: Berken-elzenbos

Dit zijn bossen op natte en zure standplaatsen die tijdens de wintermaanden plas dras staan. Berk domineert de boomlaag,

aangevuld met zomereik en in mindere mate zwarte els. Pijpenstrootje is aspectbepalend in de kruidlaag, lokaal vermengd

met zompzegge, sterzegge, knolrus, gewone dophei, veenpluis, moeraszegge, koningsvaren, grote wederik, … . Het type is

terug te vinden in het Ekstergoor (veel koningsvaren) en DG Duivelskuil. In het Ekstergoor gaat het vooral om het berken-

elzenbos met zomereik terwijl in DG Duivelskuil het berken-elzenbos met geoorde wilg en veenmos voorkomt. Dit laatste

type ontwikkelt zich op door lokale kwel beïnvloede standplaatsen.

- Bwk: vo - Habitattype: HT91EO_oli - Sleutelsoorten HT91EO_oli: koningsvaren, zwarte els, zachte berk, wilde lijsterbes, grauwe wilg, boswilg, zomereik, sporkehout, ruwe berk, veenmos, moeraswalstro, zompzegge, snavelzegge, sterzegge, wolfspoot, bitterzoet, wilde gagel, moerasstruisgras, pilzegge - Rode Lijst: wilde gagel en gewone dophei

Bostype 7: Elzenbroekbos

Dit bostype werd gekarteerd langs de (gegraven) bovenloop van de Diepteloop, in het uiterste noordoosten van DG

Eksterheide. Het staat onder invloed van ijzerrijke kwel en neemt een zeer kleine oppervlakte in (enkele aren). De

combinatie van moeraszegge, veldrus, watermunt, blauw glidkruid, bitterzoet, gele lis en koninginnenkruid is karakteristiek.

Zwarte els domineert de boomlaag. Verder noteerden we riet, wolfspoot, grote wederik en grote waterweegbree. De

vegetatie kan gerekend worden tot het elzenbroekbos met melkeppe en wateraardbei (typologie Cornelis e.a., s.d.).

- Bwk: vm - Habitattype: HT91EO_meso - Sleutelsoorten HT91EO_meso: zwarte els, zachte berk, sporkehout, wilde lijsterbes, ruwe berk, grauwe wilg, geoorde wilg, moeraswalstro, hop, gele lis, wolfspoot, blauw glidkruid, bitterzoet, pinksterbloem, grote wederik - Rode Lijst: -

5.1.4. VEGETATIEKAART

5.1.4.1. Inleiding

De vegetatietypen vormen de basis voor het intekenen van de vegetatiekaart. Omdat een aantal typen onderling grote

overeenkomsten vertoont of zeer geleidelijk in elkaar overgaat, is gekozen een aantal typen te clusteren. Dit is het geval

voor de typen 4 - 5, 6 - 8, 12 - 13 en 15 – 16. Dit maakt de kaart overzichtelijker en correcter. Zoals al vermeld is het

verstoord/gemengd karakter van de vegetaties te wijten aan het omgewoelde, verrijkte, opgehoogde, afgegraven of jonge

karakter van de bodems. Ook de begrazing van de meeste terreinen kan hierin een rol spelen (vestiging van eutrafente

soorten op uitwerpselen in voedselarm milieu). De affiniteit tussen een aantal vegetatietypen wordt o.a. geïllustreerd door

bepaalde Braun-Blanquetopnamen die afwijkend getypeerd worden dan (Tansley) opnamen van volledige bestanden.

Tabel 5.2: Oppervlakte-aandeel van de verschillende vegetatietypen in NATUURDOMEIN Eksterheide en omgeving.

Omschrijving vegetatietype Vegetatietype Subtype Opp. (ha)

Graslanden Mesofiel bloemrijk grasland Type 1 1.39

(Zeer) voedselrijk grasland Type 2 21.15

Matig voedselrijk grasland met schrale elementen Type 3 8.48

Heiden Dwerghaververbond en duinheide Type 4 & 5 17.12

Verstoord heischraal grasland Type 6 4.72

Verstoorde vochtige tot natte heide Type 8 7.37

Gagelstruweel Type 7 1.38

Pionierende natte heide Type 9 0.15

Sterk vergraste vochtige heide Type 10 5.21

Oevervegetaties Op verstoorde, zure, oligotrofe standplaatsen Type 11 6.23

Op aangerijkte van nature oligotrofe standplaatsen Type 12 & 13 6.39

Naaldwaterbiesassociatie Type 14 4.14

Eutrafente oevervegetaties Type 15 & 16 2.12

♦ -62-


Akker - 7.15

Bossen Zeer droog zomereiken-berkenbos Bostype 1 Loofhout 0.36

Japanse lork 1.49

Corsicaanse den 27.25

Grove den 8.84

Zomereiken-berkenbos met dominant pijpenstrootje Bostype 2 Loofhout 15.29


Grove den 7.14

Weymouthden 0.26

Zomereiken-berkenbos met pijpenstrootje/bochtige smele Bostype 3 Loofhout 6.54


Grove den 25.55

Fijnspar 0.19

Jong zomereiken-berkenbos met gewoon struisgras en pitrus Bostype 4 Loofhout 41.01

Japanse lork 1.36

Grove den 1.61

Amerikaanse eik 0.54

Bostype met braam, grote brandnetel en klimop Bostype 5 Loofhout 15.40


Berken-elzenbos Bostype 6 3.10

Elzenbroekbos Bostype 7 0.05

5.1.4.2. Korte bespreking per deelgebied

Aan de hand van de vegetatiekaart en de veldgegevens bespreken we kort de hoofdlijnen en enkele bijzonderheden van de

vegetaties binnen de verschillende deelgebieden. Op de begeleidende vegetatiekaarten is de bestandsindeling alsook de

situering en typering van de genummerde vegetatie-opnamen afgebeeld.

DG DUIVELSKUIL

Dit DG valt op door goed ontwikkelde heidevegetaties op een gradiënt van nat naar droog met veelstengelige waterbies,

veenpluis, waterveenmos, geelgroene zegge, blauwe zegge, moeraswolfsklauw, witte snavelbies, bruine snavelbies, kleine

zonnedauw en veldrus op de natte en tormentil, zandzegge, zandstruisgras, dwergviltkruid, vroege haver, kruipbrem,

stekelbremen pilzegge op de drogere standplaatsen.

Figuur 5.1: Vegetatiekaart van DG Duivelskuil

♦ -63-


In 2006 is in bestand D2e ook klein warkruid en liggende vleugeltjesbloem geïnventariseerd (Anoniem, 2006). Geen van

beide soorten is heden teruggevonden. Langs de Duivelskuil (kleiput) groeien o.a. kleine zonnedauw, veelstengelige

waterbies, waterveenmos en veldrus.

De oligo- tot mesotrofe plas in het zuiden (D3e1) is goed voor o.a. vlottende bies, veldrus, snavelzegge, veelstengelige

waterbies, waterveenmos, zompzegge, borstelbies en kleine zonnedauw. In het aangrenzende gagelstruweel en berken-

elzenbos noteerden we blauwe zegge, zompzegge, sterzegge, gewone zegge, snavelzegge, pilzegge, koningsvaren,

veenmos, moeraswalstro en moerasstruisgras. In de voedselrijke graslanden zijn veldrus, zomprus, egelboterbloem,

koningsvaren, pinksterbloem, waterpostelein, snavelzegge en waterveenmos zowat de meest vermeldenswaardige soorten.

Het gagelstruweel in bestand D4a is soortenarm en wordt gedomineerd door pijpenstrootje. In een klein deel van bestand

D3b domineert adelaarsvaren, elders pijpenstrootje. In het noorden van het deelgebied ontwikkelt zich een zomereiken-

berkenbos onder een ijl scherm van grove en Corsicaanse den.

DG EKSTERHEIDE

Het grootste deel wordt ingenomen naaldhoutaanplantingen, vooral van Corsicaanse den en grove den, met een doorgaans

zeer prille ontwikkeling van zomereiken-berkenbos in de kruiden struiklaag. Een aantal jonge naaldhoutaanplantingen is

zo donker dat er zelfs geen kruid- laat staan struiklaag kan ontwikkelen. Bijzonder aan dit deelgebied is de grote

oppervlakte (ca. 37 ha) zeer droog zomereiken-berkenbos op landduin centraal in het gebied. Ze zijn op het terrein vaak te

herkennen aan de hoge bedekkingen zandzegge. Ruim 27 ha hiervan is beplant met Corsicaanse den. Verder is er een grote

oppervlakte zomereiken-berkenbos met dominantie van pijpenstrootje (ca. 42 ha), o.a. in het historische Ekstergoor. Hier

situeren zich ook een kleine kern berken-elzenbos (ca. 1,5 ha) en wat verderop, langs de Diepteloop, een snipper

elzenbroekbos. Het berken-elzenbroekbos en de aangrenzende natte zomereiken-berkenbossen vormen de standplaats

voor tientallen koningsvarens waarvan een aantal opmerkelijk groot is.

De voormalige landbouwgronden in het oosten van het deelgebied zijn overwegend soortenarm en zondermeer eutrafent

te noemen (15,4 ha type2). Bestand 13c vormt hierop een uitzondering; hier is de verschraling duidelijk ingezet en

verschijnen er meerdere kensoorten van het glanshavergrasland (margriet, knoopkruid, glanshaver, grasmuur, scherpe

boterbloem, …). Verspreid over het deelgebied situeren zich kleine, vrij soortenrijke graslandjes en bermen met vegetaties

van type 3 (4,7 ha). In deze graslanden nemen gewoon struisgras, gestreepte witbol, gewoon reukgras en biezenknoppen

doorgaans een prominente plaats in, vermengd met soorten van eerder matig voedselarme standplaatsen. In de historische

graslandjes van het Ekstergoor inventariseerden we o.a. kantig hersthooi, struikhei, veldrus, mannetjesereprijs, gewoon

reukgras, liggend hertshooi, trekrus, pijpenstrootje, hazenzegge, gewone brunel, kale jonker, echt duizendguldenkruid,

grote wederik, tormentil, dubbelloof en koningsvaren. Lokaal vinden we in de graslanden van het DG ook grote ratelaar,

kruipbrem, struikheide, gewone dophei, knolsteenbreek, boshavikskruid, gewone rolklaver, Hongaars havikskruid en

gevlekte orchis terug. Voor gevlekte orchis gaat het om een viertal locaties. Elders in het DG, in bermen met een

wildakkerverleden, vestigen zich kruipganzerik, mannetjesereprijs, liggend hertshooi, boshavikskruid, heelblaadjes en

bosaardbei. In dergelijke aangerijkte situaties gedijen ook duinriet en graslandsoorten als margriet, gestreepte witbol,

ringelwikke, kruipende boterbloem, ruw beemdgras en veldbeemdgras goed.

Langs de droge en zeer voedselarme kant van het spectrum is het dwerghaververbond over grote oppervlakte (15,6 ha)

aanwezig; zowel in het oostelijk deel van het voormalige vliegveld als de bermen en droge voormalige wildakkers elders in

het gebied. Ten zuiden van het vliegveld zijn de voormalige wildakkers erg soortenrijk met zandzegge, smalle wikke,

bosdroogbloem, zilverhaver, vroege haver, dwergviltkruid, struikhei, veelbloemige veldbies, mannetjesereprijs, veelkleurig

vergeet-mij-nietje, slofhak, zandstruisgras, gewoon langbaardgras, zandhoornbloem, fijn schapengras, muizenoortje,

gewone reigersbek, smalle weegbree, ruw vergeet-mij-nietje, echt duizendguldenkruid, rode schijnspurrie, middelste

ganzerik, akkerviooltje, gewone ossentong, boshavikskruid, … . Zeer lokaal werden ook kruipbrem, heidespurrie en klein

tasjeskruid teruggevonden. De aangelegde duinen ter hoogte van het voormalige vliegveld zijn overigens niet veel

soortenarmer (o.a. ook smalle wikke, ruw vergeet-mij-nietje, rode schijnspurrie, dwergviltkruid, zandzegge, vroege haver,

zilverhaver, gewone reigersbek, zandhoornbloem, kruipbrem, avondkoekoeksbloem, gewone rolklaver, pilzegge en kleine

leeuwentand). Bestand 10c, een deel van het voormalige vliegveld, werd niet geprofileerd tot landduinen. Hier werd

heidemaaisel ingebracht en struikheide vestigt zich hier massaal. Andere soorten die we hier noteren, zijn stijve ogentroost,

mannetjesereprijs, tormentil, gewoon langbaardgras, bleekgele droogbloem, echt duizendguldenkruid, gewone rolklaver,

egelboterbloem, kleine leeuwentand, fijn schapengras, pilzegge, bosdroogbloem, schermhavikskruid en kruipbrem. Hiervan

zijn nogal wat soorten kenmerkend voor heischraal grasland (meer gebufferde bodems dan heide).

♦ -64-


In de noordwesthoek situeert zich een kleine 4 ha vergraste vochtige heide, verspreid over enkele plekken omgeven door

bestanden met Corsicaanse den. Onder de hoogspanningsleiding in het noorden gaat het vooral om verstoorde vochtige

heide; delen zijn sterk vergrast, andere stukjes werden ooit als wildakker gebruikt. In de mooiste relicten groeien klein

warkruid, kruipganzerik, gevlekte orchis, mannetjesereprijs, tormentil, gewone dophei, pilzegge… . Echt nátte heide vinden

we haast niet meer terug in dit deelgebied. Enkel in bestand 4e vinden we nog sterk met pijpenstrootje vergraste en

verbossende relictjes terug met veldrus, veenpluis en gewone dophei onder natte condities.

Figuur 5.2: Vegetatiekaart van DG Eksterheide.

De meeste waterpartijen dragen de sporen van aanrijking met nutriënten met zich mee, enerzijds door de historische

invloed van kanaalwater (westen en centraal), anderzijds door de invloed van historische bemesting van landbouwgronden

(oostkant). De kleiputten in het Ekstergoor en enkele kleine plassen nabij de hoogspanningsleiding herbergen nog enkele

oligo- tot mesotrafente soorten van (matig) zure standplaatsen (loos blaasjeskruid, veenpluis, koningsvaren, gewone

dophei, …). Na het herstel van de periodiek geïnundeerde laagte in de westkant van het voormalige vliegveld (bestand 10d)

verschenen o.a. veelstengelige waterbies, egelboterbloem, blauwe zegge, struikhei, gewone dopheide, waterpostelein,

trekrus, biezenknoppen, knolrus, … maar ook watercrassula.

DG KIEVITSHEIDE

De grootste oppervlakte wordt ingenomen door zomereiken-berkenbos met pijpenstrootje en bochtige smele (bostype 3).

Het eutrafente bostype 5 komt voor in het noordwesten, op sterk geaccidenteerd terrein en wordt volledig gedomineerd

door bramen.

De oever- en watervegetaties van de waterpartijen zijn niet sterk ontwikkeld. Lokaal groeien wel enkele zeldzamere soorten

zoals naaldwaterbies en moeraszuring. Meestal is er een opmerkelijke menging van oligotrafente, acidofiele soorten en

meer eutrafente soorten. Zo groeien veenmospakketjes en knolrus op enkele meters van gele lis en wolfspoot. Lokaal

verschijnen ook gele plomp, hoge cyperzegge en blaartrekkende boterbloem. Verscheidene oevers worden gedomineerd

door watercrassula.

♦ -65-


Figuur 5.3: Vegetatiekaart van DG Kievitsheide.

Uniek binnen het NATUURDOMEIN is het ietwat ruige maar soorten- en erg bloemrijke grasland in bestand K4b1. Het

bloemrijke aspect wordt vooral bepaald door voederwikke, vogelwikke, veldlathyrus, zevenblad, vlasbekje, grote wederik,

knoopkruid, echt duizendguldenkruid, wilde peen, witte honingklaver, heelblaadjes, hopklaver, grote ratelaar, gewone

bereklauw en gewone rolklaver.

In de noordoosthoek is er een prominente plaats voor meer schrale elementen zoals zandzegge, zandhoornbloem,

veelbloemige veldbies, borstelgras, klein vogelpootje, fijn schapengras, gewoon langbaardgras, kruipbrem,

schermhavikskruid en vroege haver. Vooral borstelgras is erg zeldzaam binnen het NATUURDOMEIN. In het aangrenzende

privéperceel groeien nog andere soorten van voedselarme zandbodems zoals dwergviltkruid, pilzegge, struikheide,

zandstruisgras, muizenoortje en hazenpootje.

Andere heischrale vegetaties vinden we terug in bestand K1b. Gewoon struisgas en gewoon reukgras zijn hier

aspectbepalend maar her en der treden heischrale soorten op de voorgrond. Buntgras, zandblauwtje en eekhoorngras zijn

in het bijzonder vermeldenswaardig gezien hun zeldzaamheid binnen het NATUURDOMEIN. Verder noteerden we o.a. vroege

haver, zandstruisgras, schermhavikskruid en zandzegge.

De schaarse heiderelicten zijn klein en eerder soortenarm. Bestand K4a3 is het meest soortenrijke met o.a. struikheide,

gewone dophei, gewoon langbaardgras, vroege haver, zandstruisgras, fijn schapengras, trekrus en klein vogelpootje. In

K1a1 zijn historische waarnemingen van moeraswolfsklauw, kruipbrem en stekelbrem (Hoogewijs e.a., 2001) maar deze

soorten werden niet meer teruggevonden.

DG POMP-POELBERG & DG ABTSHEIDE

Op de niet vergraven delen van deze gebieden is er een prille ontwikkeling van zomereiken-berkenbos onder een scherm

van grove den (bostypen 2 en 3). Elders vinden we veel jong zomereiken-berkenbos met gewoon struisgras en pitrus

(bostype 4) en in het zuiden zones met het voedselrijkere bostype 5. In het jonge bos in het zuidenwesten van bestand A3b

houdt een populatie bosorchis stand (ca. 50 à 100 ex.). Tot voor enkele decennia was er ook een populatie in bestand P1b.

♦ -66-


Figuur 5.4: Vegetatiekaart van DG Pomp-Poelberg.

De deelgebieden zijn rijk aan open wateren, van kleine poelen tot grote(re) kleiputten. Ze herbergen uiteenlopende oever-

en watervegetaties met lokaal belangwekkende soorten als loos blaasjeskruid, naaldwaterbies, oeverkruid, veenpluis,

veelstengelige waterbies, vlottende bis en snavelzegge. In het noorden van DG Abtsheide gaat het vooral om verzuurde,

oligotrofe wateren met o.a. knolrus. Elders, in het zuiden van DG Abtsheide en verspreid in DG Poelberg, zijn de wateren

meer gebufferd en her en der ook aangerijkt. Hier situeren zich de vindplaatsen van loos blaasjeskruid, o.a. langs de grote

kleiput P7a. Andere soorten die we langs de visvijver aantroffen zijn o.a. moeraszuring, watermunt, hoge cyperzegge,

watertorkruid, naaldwaterbies, gele plomp en veel watercrassula. Watercrassula blijkt ook op te rukken in de kleinere

plassen in DG Pomp-Poelberg (P2a2) en lokaal in DG Abtsheide (A8b). Bestand A8b is een vergraven relict van een historisch

ven met nogal wat interessante soorten maar weinig typische vensoorten. We noteerden op de overgang van ven naar

natte heide o.a. knolrus, waternavel, oeverkruid (3 plekken totaal 1 m2), kleine leeuwentand, zompzegge, snavelzegge,

gewone zegge, blauwe zegge, geelgroene zegge, borstelbies, gewone waterbies, veelstengelige waterbies, veenpluis,

veldrus, tormentil en egelboterbloem. De betrekkelijk hoge bedekkingen van grote kattenstaart, zomprus, grote

waterweegbree, pitrus en wolfspoot indiceren een verstoorde, aangerijkte standplaats. Ook in bestand P2a2 vonden we

weinig echte venplanten terug –enkel veelstengelige waterbies, dwergzegge en loos blaasjeskruid-, maar wel nogal wat

soorten van natte heide zoals geelgroene zegge, kleine zonnedauw en bruine snavelbies vermengd met o.a. kleine

duizendknoop, egelboterbloem en het zeer zeldzame genadekruid. Dwergzegge groeit lokaal ook in bestand A8g, samen

met haaksterrenkroos. Een buitenbeentje vormt een poel in bestand A3a; hier werden naar alle waarschijnlijkheid

verscheidene soorten ingebracht: krabbenscheer, kikkerbeet, puntkroos, grof hoornblad, smalle waterpest, … . Andere

soorten zoals naaldwaterbies, tenger fonteinkruid, haaksterrenkroos en loos blaasjeskruid hebben zich hier wellicht

spontaan gevestigd.

In DG Abtsheide situeert zich de grootste oppervlakte vochtige tot natte heide van het NATUURDOMEIN, goed voor ruim 3,5

ha. Op het eerste zicht geeft de heide een ietwat ruige aanblik maar de vochtige/natte heide is er behoorlijk goed

ontwikkeld met o.a. veel gewone dophei en verscheidene locaties met blauwe zegge, stijve ogentroost, trekrus,

veelbloemige veldbies, pilzegge, biezenknoppen en tormentil. Lokaal zijn er plekken met veelstengelige waterbies en

zwarte zegge. Vooral pitrus maar ook witte klaver, kleine klaver, blaartrekkende boterbloem, paardenbloem, geknikte

vossenstaart, gewone hoornbloem, duinriet en Canadese fijnstraal wijzen op deze standplaats op verstoorde condities. In

bestand A8e vonden we klein warkruid terug.

♦ -67-


Verspreid in het gebied liggen enkele matig soortenrijke graslanden, telkens oude landbouwgronden. In een droge

heischrale berm ten noorden van bestand P1a groeien o.a. fijn schapengras, zandblauwtje, struikhei, muizenoortje,

zandzegge, dichtbloemige veldbies en schermhavikskruid. Op de droogste delen van bestand A8d1 situeren zich schrale

stukken met muizenoortje, klein vogelpootje, zandstruisgras, kruipganzerik, mannetjesereprijs, kleine leeuwentand,

hazenpootje en lokaal enkele plantjes hondsviooltje en tandjesgras. De mooiste stukjes heischrale vegetatie zijn terug te

vinden in bestand P3a. In deze grazige berm groeien o.a. kleine leeuwentand, eekhoorngras, stijve ogentroost, fijn

schapengras, bosdroogbloem, tormentil, tandjesgras, pilzegge, middelste ganzerik en dichtbloemige veldbies.

Figuur 5.5: Vegetatiekaart van DG Abtsheide.

DG STEENBAKKERSDAM

Dit sterk geaccidenteerd terrein wordt hoofdzakelijk ingenomen door jong zomereiken-berkenbos met gewoon struisgras

en pitrus (bostype 4). Verder is er in de noordelijke helft een min of meer aaneengesloten (half)open zone met gewoon

struisgras, pitrus, duinriet en jonge berken en wilgen als aspectbepalende soorten. Deze vergraste en verbossende

vegetatie herbergt her en der wel heischrale elementen zoals bosdroogbloem, vroege haver, zandstruisgras, pilzegge,

dwergviltkruid, mannetjesereprijs, kruipganzerik, slofhak, veelbloemige veldbies, eekhoorngras, trekrus en kleine

leeuwentand.

In de laagten groeien o.a. veenmos en knolrus, meestal vermengd met eutrafente soorten. De vegetatie van de zacht

glooiende oever van de grote kleiput in het noorden vertoont gelijkenissen met vochtige heiden, hetzij een verstoorde

variant. Vermeldenswaardige soorten zijn zompzegge, gewone dophei, struikheide, pilzegge en haarmos. Moerasstruisgras,

pitrus, pijpenstrootje en duinriet halen er vrij hoge bedekkingen.

De meest bijzondere oever/watervegetatie is net ten noorden van het deelgebied te vinden, in de grote kleiput. Op de

droogvallande oevers van de kleiput groeien gesteeld glaskroos en knolrus en in de waterkolom determineerden we het

zeldzame stomp fonteinkruid, klein fonteinkruid en (aar?)vederkruid (+ kranswieren). T.h.v. een steilrand groeit

reuzenpaardenstaart.

♦ -68-


Figuur 5.6: Vegetatiekaart van DG Steenbakkersdam.

5.1.5. POTENTIEEL NATUURLIJKE VEGETATIE Volgens de Potentieel Natuurlijke Vegetatiekaart (DE KEERSMAEKER e.a., 2001) bestaat de potentieel natuurlijke vegetatie in

het NATUURDOMEIN en omgeving hoofdzakelijk uit een complex van arme eiken-beukenbossen, zowel de droge als de natte

variant. Lokaal zijn er ook potenties voor typische eiken-beukenbossen. De PNV -kaart werd gemaakt als een afgeleide van

de bodemkaart.

De PNV -kaart en actuele vegetatiekaart vertonen grote parallellen. De vegetatiekaart geeft aan dat er over een grote

oppervlakte zomereiken-berkenbos ontwikkelt, zij het vaak erg pril en onder slechte condities (zie verder), de PNV –kaart

wijst op de haast alomtegenwoordige potenties voor dit bostype (~arm eiken-beukenbos), vooral ten zuiden van het kanaal.

Toch vallen er enkele verschillen op. Deze zijn in grote lijnen terug te brengen tot volgende punten:

• In verscheidene deelgebieden is de bodemkaart gedateerd, voornamelijk als gevolg van grondverzet

(kleiwinningen, terugstorten, …).

• De actuele (bos)vegetatie is op vele plaatsen zeer sterk bepaald door het systematisch aanplanten van

Corsicaanse en grove den in gelijkjarige bestanden. Hier zijn eventuele ontwikkelingen in de richting van de

potentieel natuurlijke vegetatie sterk afhankelijk van beheeringrepen of externe factoren zoals windval en ziekte.

♦ -69-


Figuur 5.7: Potentieel Natuurlijke Vegetatie (DE KEERSMAEKER e.a., 2001) en getypeerde bosvegetatie-opnamen.

♦ -70-


5.2. FAUNA

In dit hoofdstuk wordt de beschikbare informatie over de fauna van het NATUURDOMEIN toegelicht. De meeste gegevens van

broedvogels, amfibieën en reptielen, libellen en dagvlinders zijn afkomstig van gerichte inventarisaties in de periode 2012-

2014 door Luc Van Assche, alsook (historische) gegevens van Daniel Josten, Bart Hoeymans, Ward Machielsen en Daniel

Sanders. De volledige soortenlijsten van de verschillende taxonomische groepen zijn opgenomen in BIJLAGE 8. In wat volgt,

wordt voornamelijk gefocust op de verspreiding van de (min of meer bijzondere) soorten over de verschillende

deelgebieden en hun voorkeur voor bepaalde habitats.

5.2.1. ZOOGDIEREN Zoogdieren werden niet systematisch geïnventariseerd, er zijn enkel een aantal losse waarnemingen. Deze hebben dan ook

vooral betrekking op de grotere zoogdiersoorten, over de kleinere zoogdiersoorten (spitsmuizen, echte muizen, …) is vrijwel

niets geweten.

Tabel 5.3: Inventaris van de zoogdieren per deelgebied.

Eksterheide Duivelskuil Abtsheide Pomp-Poelberg Kievitsheide Steenbakkersdam

Konijn X X X

Haas X X

Eekhoorn X X X X

Ree X X X X

Damhert X

Bunzing X X

Steenmarter X

Rosse vleermuis X

Watervleermuis X X

Dwergmuis X

Vos X X

Egel X

Mol X X X

Korte toelichting bij enkele soorten:

• Ree: enkel in DG Eksterheide lijkt sprake te zijn van een vaste populatie, die in de loop der jaren wel flink is

geslonken: was er in 2006 nog sprake van een 15-tal dieren, dan waren er dit in 2012 nog maar een 5-tal. De

reden voor deze afname is niet duidelijk, wel worden er geregeld reeën doodgereden op de Oostmalseweg

(tussen Gemeenteheide en Duivelskuil) en er verdrinken jaarlijks reeën in het kanaal Schoten-Dessel. Buiten DG

Eksterheide worden reeën maar onregelmatig waargenomen.

• Damhert: enkel waargenomen in de Eksterheide (een hinde), gedurende korte tijd (enkele weken). Een lokaal

ontsnapt exemplaar.

• Eekhoorn: heeft duidelijk een voorkeur voor bossen met grove den én voor de nabijheid van tuinen

(voedertafels?). In DG Eksterheide vooral aan de westrand van het gebied te vinden, in DG De Pomp en DG

Duivelskuil in het grove dennenbos.

• Bunzing: sporadische zichtwaarnemingen (en één keer ‘gevangen’ in een fotoval) in DG Eksterheide en DG

Duivelskuil.

• Steenmarter: werd in 2006 enkele malen opgemerkt in DG Eksterheide, nadien niet meer. In 2014 wel

excrementen in een bijgebouwtje van de boerderij in DG Eksterheide.

• Vos: had in het verleden een burcht in DG Duivelskuil, de laatste jaren in DG Eksterheide. In beide gebieden zijn er

regelmatig zichtwaarnemingen en worden sporen (voetprints, uitwerpselen, …) gevonden.

• Dwergmuis: Er werden regelmatig zomernesten in een akker in DG Eksterheide (EH13a) terug gevonden. Dit is een RL-soort (Bijna in gevaar).

• Eén van de beuken langs de historische Duivelskuil is een kolonieboom voor vleermuizen. Mogelijk gaat het om een zomerverblijf van watervleermuis.

♦ -71-


5.2.2. BROEDVOGELS In het voorjaar van 2012 werd een vrij gedetailleerde inventarisatie volgens de methodiek van de uitgebreide

territoriumkartering (volgens Hustings et al.) van de minder algemene broedvogels (lijst Vlaamse broedvogelatlas 2000-

2009) in de gebieden van dit UBP uitgevoerd (Luc Van Assche). Deze gegevens werden aangevuld met losse gegevens van

de periodes 2005-2011 en 2013-2014 (Luc Van Assche). Ook een aantal algemenere maar meer in het oog springende

vogelsoorten werden gedetailleerd geïnventariseerd. Voor DG Abtsheide zijn er ook gegevens beschikbaar voor 2008

(Haskoning, Natuurbeheerplan Abtsheide te Beerse, 15 januari 2009).

Voor elk deelgebied werd in het voorjaar 2012 ook genoteerd welke algemene broedvogels er tot broeden komen (maar

van deze soorten werd het aantal broedparen niet nagegaan).

5.2.2.1. Soortbespreking

• Dodaars: broedt jaarlijks in DG Eksterheide (kleiput bij kanaal). In 2012 ook op de grote kleiput in DG Kievitsheide

aanwezig als broedvogel.

• Fuut: jaarlijkse broedvogel op de (vis)vijver van DG Pomp-Poelberg, met telkens één koppel.

• Geoorde fuut: een eerder schaarse broedvogel in Vlaanderen, waarvan in het voorjaar van 2010 enkele weken

lang een koppel aanwezig was op de Eksterheide (kleiput aan het kanaal). Tot broeden kwam het evenwel niet,

wellicht werden ze verjaagd door een territoriaal koppel Canadese ganzen.

• Canadese gans: een snel toenemende invasieve exoot. Was in 2006 nog afwezig in al de deelgebieden, maar in

2012 broedvogel in DG Eksterheide (3 koppels) en DG Abtsheide (één broedpaar). In 2014 was het aantal

broedkoppels op de Eksterheide opgelopen tot minimum 5. In 2013 werd ook een nest eieren geschud in DG

Duivelskuil en in 2014 zijn een 50-tal ganzen afgevangen (bestrijding).

• Nijlgans: in 2006 nog afwezig als broedvogel, vanaf 2010 broeden er jaarlijks één of twee koppels in DG

Eksterheide.

• Bergeend: af en toe wordt een koppel in het broedseizoen waargenomen in DG Abtsheide, in 2010 werd hier een

wijfje met 2 nog niet vliegvlugge pulli gezien (mogelijk broedgeval).

• Kuifeend: broedvogel in DG Eksterheide (vnl. kleiput aan het kanaal, ook op kleinere poelen), in 2012 met 6

broedparen.

• Buizerd: broedvogel in DG Eksterheide en DG Kievitsheide (telkens één broedpaar), in de andere deelgebieden

worden in het broedseizoen vaak foeragerende buizerds waargenomen.

• Sperwer: in 2012 broedvogel in DG Kievitsheide en DG Eksterheide (telkens één broedpaar), wordt in de andere

gebieden in het broedseizoen ook vaak (jagend) waargenomen. In DG Eksterheide een jaarlijkse broedvogel (ook

in 2013 en 2014).

• Havik: jaarlijkse broedvogel in DG Eksterheide (één broedpaar). Wordt ook vaak jagend of zelfs baltsend

waargenomen in DG Duivelskuil, maar dit gaat wellicht om hetzelfde broedpaar.

• Torenvalk: tot in 2010 vertoefde vrijwel jaarrond een koppel in DG Eksterheide (omgeving vliegveld), dit paar was

broedverdacht. Sinds de afbraak van het vliegveld (in de zomer van 2009) vrijwel afwezig in het broedseizoen, in

alle gebieden (op een sporadische waarneming na). Sinds 2014 weer regelmatig waarnemingen in DG

Eksterheide.

• Slechtvalk: broedde in 2014 succesvol net buiten DG Abtsheide (fabrieksterrein Campine), in een nestbak op een

hoge schouw. Er vlogen begin juli min. 2 juveniele vogels uit. Werd de jaren voordien al regelmatig opgemerkt in

o.a. DG Eksterheide, ook in het broedseizoen, maar er werd nooit succesvol gebroed (wel een mislukte

broedpoging op Campine in 2011).

• Boomvalk: wordt elk jaar zowel in de deelgebieden Eksterheide, Abtsheide, Pomp-Poelberg als DG Duivelskuil

regelmatig jagend waargenomen. Een nestplaats kon nog niet gelokaliseerd worden, vermoedelijk broedt er een

paar op de Blakheide (net ten noorden van DG Pomp-Poelberg).

• Wespendief: elk zomerseizoen worden er wespendieven waargenomen in één of meerdere deelgebieden van dit

UBP. De meeste waarnemingen zijn afkomstig uit DG Eksterheide, waar in juni 2008 ook een koppel werd

waargenomen, waarbij één van de vogels takken (nestmateriaal) in de klauwen geklemd had. De nestelplaats kon

echter nooit achterhaald worden.

• Scholekster: tot 2011 een jaarlijkse broedvogel (één broedpaar) in DG Eksterheide, waar de vogels zich op de

akker en de aanpalende graslanden ophielden. Sinds 2012 afwezig als broedvogel.

• Kievit: in 2006 nog een talrijke broedvogel op de nog agrarisch gebruikte graslanden van DG Eksterheide (11

broedparen). Het aantal broedparen is hier nadien flink teruggelopen (3 koppels in 2012), wellicht door sterk

♦ -72-


toegenomen predatie (o.a. huiskatten). In 2013 en 2014 toch weer 5 broedkoppels. De laatste jaren broedt in DG

Pomp-Poelberg ook jaarlijks één koppel Kievit, en de afgeplagde zones in DG Abtsheide en DG Eksterheide

(vroegere vliegveld) waren in 2012 ook telkens goed voor één broedpaar (Eksterheide: ook één broedpaar in 2013

en 2014).

• Houtsnip: deze schuwe bosvogel broedt sinds enkele jaren met één broedpaar in DG Eksterheide.

• Wulp: tot in 2008 was jaarlijks één broedkoppel present in DG Eksterheide (agrarische zone), sinds 2009 echter

verdwenen als broedvogel (toegenomen predatie ?). In een verder verleden ook broedvogel in DG Abtsheide.

• Zomertortel: RL-categorie Bedreigd. Deze sterk achteruitgaande zomervogel komt bij voorkeur tot broeden in

minder gesloten bos en halfopen gebied. Ook in Beerse een zeldzame soort geworden, die slechts sporadisch

broedt in de deelgebieden van dit UBP: in 2012 (en 2008) één broedpaar in DG Abtsheide, in 2011 één broedpaar

in DG Eksterheide (nabij akker met koolzaad) en in 2010 één broedpaar in DG Duivelskuil. Sinds 2013 volledig

afwezig in alle deelgebieden.

• Kerkuil: broedt vrijwel jaarlijks in DG Eksterheide in de grote veestal van de boerderij. In 2012 was het broedsel

succesvol (aantal uitgevlogen jongen bleef onbekend), in 2013 werden geen uilskuikens waargenomen maar in

2014 vlogen er wel min. 4 juveniele kerkuilen uit.

• Bosuil: broedvogel in DG Eksterheide (2012, 2013 en 2014). Mogelijk ook in de andere deelgebieden aanwezig

als broedvogel (er werd niet gericht geïnventariseerd op uilen).

• Ransuil: jaarlijkse broedvogel in DG Eksterheide (in de vroege zomer worden elk jaar jonge vogels gehoord),

mogelijk ook in andere deelgebieden broedvogel.

• Nachtzwaluw: RL-categorie Kwetsbaar. In de ruime omgeving van Turnhout is de populatie nachtzwaluw de

laatste 10 jaar flink aangegroeid, mede dankzij een aantal grootschalige natuurherstelprojecten. Het was lang

wachten vooraleer Beerse kon mee profiteren, maar in 2012 was het dan toch raak, met één broedpaar in DG

Eksterheide (omgeving vroegere vliegveld). In 2013 was de soort hier afwezig, maar in 2014 werd hier opnieuw

gebroed.

• Ijsvogel: een vorstgevoelige soort, die de voorbije winters rake klappen gekregen heeft. Werd in DG Pomp-

Poelberg en in DG Eksterheide tot 2009 regelmatig waargenomen (mogelijke broedvogel), maar sindsdien een

zeldzame gast (enkel in DG Eksterheide, in de nabijheid van het kanaal). Lijkt zich in 2014 wat herpakt te hebben

(na de voorafgaande erg zachte winter), met regelmatig waarnemingen in DG Pomp-Poelberg, DG

Steenbakkersdam en DG Eksterheide.

• Huiszwaluw: op de boerderij nabij DG Eksterheide hield tot en met 2008 een kolonie huiszwaluwen stand (die op

het hoogtepunt zo’n 150 bezette nesten telde, in 2007 nog 50), die vooral in de agrarische zone van de

Eksterheide kwam foerageren (vooral de koolzaadakker was erg in trek). Deze kolonie is om onduidelijke redenen

verdwenen (sinds 2008), in 2012 was er wel weer één bezet nest. Sinds 2013 opnieuw volledig afwezig als

broedvogel.

• Zwarte specht: deze grote bosvogel heeft een groot territorium nodig, er bevindt zich binnen het studiegebied

maar één broedpaar (dg Eksterheide en Duivelskuil).

• Groene specht: in elk deelgebied present als broedvogel (of alleszins broedend in de nabije omgeving), in DG

Eksterheide gaat het (in 2012) om 2 broedparen.

• Kleine bonte specht: broedvogel in 2012 in verschillende deelgebieden: DG Eksterheide (één broedpaar), DG

Abtsheide (één broedpaar) en DG Duivelskuil (één broedpaar). In 2011 ook in DG Pomp-Poelberg (één koppel).

• Boomleeuwerik: Bijlage I-soort van de Vogelrichtlijn, gebonden aan halfopen, droge (heide)gebieden. Vrijwel

jaarlijkse broedvogel in DG Eksterheide (ontbrak alleen in 2010, na de grootschalige natuurherstelwerken van

2009) met 2 broedparen, maar in 2012 tekenden er 3 broedparen present (alle in de omgeving van het vroegere

vliegveld). In 2013 en 2014 opnieuw 2 broedkoppels. Broedde voor het eerst in 2013 in DG Abtsheide, waar ook

in 2014 één koppel present tekende. In DG Duivelskuil ook één broedgeval in 2014.

• Koekoek: RL-categorie Achteruitgaand. Een steeds zeldzamer wordende voorjaarsgast, in 2012 en 2013 enkel nog

aanwezig in DG Eksterheide (één zangpost). In 2011 wel nog present in DG Eksterheide, DG Abtsheide én DG

Pomp-Poelberg (telkens 1 zangpost), in 2013. Sinds 2014 verdwenen als broedvogel.

• Boompieper: RL-categorie Bedreigd. Een sterk achteruitgaande broedvogel van open tot halfopen

(heide)terreinen. Nog vrij goed vertegenwoordigd in de verschillende deelgebieden van dit UBP: in 2012

broedvogel in zowel DG Eksterheide (6 broedparen), DG Abtsheide (3 broedparen), DG Kievitsheide (1 broedpaar),

DG Steenbakkersdam (1 broedpaar) en DG Duivelskuil (1 broedpaar). In DG Abtsheide was in 2008 echter nog

sprake van 6 broedparen. Wellicht spelen de grootschalige plagwerken (zomer 2009) hier een belangrijke rol in de

♦ -73-


(lokale) achteruitgang (verdwijnen van lage, beschuttende vegetatie): het aantal broedparen in de geplagde zone

liep terug van 5 naar 3. In 2013 en 2014 bleef de populatie stabiel.

• Nachtegaal: RL-categorie Kwetsbaar. Een soort die in Vlaanderen sterk achteruit gaat, en in grote delen zelfs

volledig verdwenen is. In Beerse ook een zeldzame broedvogel geworden, die binnen de gebieden van dit UBP

enkel in 2009 tot broeden kwam (één broedpaar in DG Eksterheide).

• Gekraagde roodstaart: RL-categorie Kwetsbaar. De gekraagde roodstaart broedt graag in vrij open bossen. DG

Eksterheide is een bolwerk voor deze soort, met in 2012 vijf broedparen. In DG Abtsheide kwamen 2 koppels tot

broeden, in DG Duivelskuil één. Voor 2013 en 2014 bleef de populatie nagenoeg stabiel.

• Roodborsttapuit: geen broedvogel (meer), in 2006 en 2007 vertoefde in DG Eksterheide in het voorjaar wel

telkens een koppel gedurende meerdere weken (in de agrarische zone), maar deze verdwenen telkens vroegtijdig

(predatie ?).

• Spotvogel: van 2009 tot en met 2013 een vaste broedvogel in DG Pomp-Poelberg (één broedpaar), in 2008 was er

ook één zangpost in DG Eksterheide. In 2014 overal afwezig.

• Bonte vliegenvanger: de Kempen vormt voor deze soort binnen Vlaanderen de kern van het verspreidingsgebied.

De aanwezigheid is vaak (en in dit geval uitsluitend) gebonden aan de beschikbaarheid van nestkasten. Bonte

vliegenvanger komt jaarlijks met 2 koppels tot broeden in de westelijke rand van DG Eksterheide (grenszone met

de woonwijk Den Abt).

• Bosrietzanger: enkel broedvogel in DG Abtsheide (één broedpaar in 2012, net als in 2008).

• Kleine karekiet: was in 2008 nog met 3 broedparen/zangposten aanwezig in DG Abtsheide, nu verdwenen als

broedvogel (wellicht door dichtgroeien poelen, waardoor de rietvegetaties flink in oppervlakte afgenomen zijn).

Tabel 5.4: Minder algemene broedvogels per deelgebied (aantal broedparen in 2012, voor Boomleeuwerik aantal koppels in 2014).

Eksterheide Duivelskuil Kievitsheide Pomp-Poelberg Abtsheide Steenbakkersdam

Dodaars 1 1

Fuut 1

Canadese gans 3 1

Nijlgans 2

Kuifeend 6

Sperwer 1 1

Havik 1

Buizerd 1 1

Houtsnip 1

Kerkuil 1

Bosuil 1

Ransuil 1

Nachtzwaluw 1

Zwarte specht 1

Groene specht 2 1 1 1 1

Kleine bonte specht 1 1 1

Boomleeuwerik 2 1 1

Boompieper 6 1 1 3 1

Gekraagde roodstaart 5 2 1

Spotvogel 1

Bonte vliegenvanger 2

Bosrietzanger 1

Matkop 4 2 1 2 1

Zomertortel 1

• Matkop: RL-categorie Kwetsbaar. Beerse ligt op de noordrand van één van de twee kerngebieden in Vlaanderen

van deze zeldzaam geworden mees. Deze broedvogel heeft een voorkeur voor dichte, jonge bossen met

voldoende dood hout. Het aantal broedparen was in 2012 verrassend hoog, met als absolute uitschieter DG

Eksterheide (4 broedparen). Maar ook in DG Abtsheide (2 broedparen), DG Duivelskuil (2 broedparen), DG

Steenbakkersdam (1 broedpaar) en DG Kievitsheide (1 broedpaar) was de matkop in 2012 present.

• Zwarte mees: ondanks de aanwezigheid van veel naaldhout, toch geen heel algemene broedvogel (meer). De

zwarte mezenpopulatie gaat in de Kempen al enige tijd achteruit, in de verschillende deelgebieden van het UBP

nu een schaarse broedvogel geworden (bv. in 2012 drie broedparen in DG Eksterheide, slechts één in DG Pomp-

Poelberg). Lijkt zich in 2013 en 2014 lichtjes herpakt te hebben.

♦ -74-


• Wielewaal: RL-categorie Bedreigd. Een steeds zeldzamer wordende zomervogel, die sinds 2012 in geen enkel

deelgebied meer broedt. Daarvoor een onregelmatige broedvogel in DG Eksterheide (populieren aan het kanaal),

voor de laatste keer in 2011.

Naast deze minder algemene vogelsoorten, komen er ook nog heel wat meer algemene vogels tot broeden in (bijna) alle

deelgebieden. Het aantal broedparen van deze soorten werd niet bepaald. Het gaat om volgende soorten: wilde eend,

fazant, waterhoen, meerkoet, houtduif, Turkse tortel, grote bonte specht, witte kwikstaart, winterkoning, heggenmus,

roodborst, merl, grote lijster, zanglijster, grasmus, tuinfluiter, zwartkop, spreeuw, tjiftjaf, fitis, goudhaantje, staartmees,

pimpelmees, koolmees, kuifmees, boomklever, boomkruiper, gaai, ekster, kauw, zwarte kraai, groenling en vink.

5.2.2.2. Indeling in ecologische vogelgroepen

Naargelang de eisen die soorten aan hun leefgebied stellen, kunnen ze in ecologische (vogel)groepen worden ingedeeld

(Sierdsema, 1999). De soorten die in een bepaalde groep voorkomen stellen gelijkaardige biotoopeisen, terreinkenmerken.

Sierdsema (s.d.) geeft voor elke vogelsoort een indicatiewaarde voor veeleisendheid, gaande van weinig kritische soorten

(1) over vrij kritische soorten (2), kritische soorten (3), zeer kritische soorten (4) en zeer kritische, in Nederland uitgestorven

soorten (5). De aan- of afwezigheid van kenmerkende soorten zegt veel over de kwaliteit (mate van ontwikkeling) van het

terreintype. Kritische soorten zijn soorten die een smalle biotoopkeuze (specifieke ecologische niche) hebben. In de mate

dat er meer kritische soorten aanwezig zijn, hebben we te maken met beter ontwikkelde terreinen.

Voor elk deelgebied van het NATUURDOMEIN is een indeling in ecologische vogelgroepen gemaakt (indien deze vogelgroep er

niet voorkomt, wordt het gebied niet vermeld), waarbij alleen maar de relevante groepen zijn weergegeven. Het volledige

overzicht is opgenomen in Bijlage 9. Bepaalde vogelsoorten kunnen deel uitmaken van meer dan één ecologische

vogelgroep. Uit de indeling in ecologische vogelgroepen en de indicatiewaarden voor veeleisendheid kunnen volgende

conclusies getrokken worden:

• De vrij kritische broedvogelsoorten in het NATUURDOMEIN zijn dodaars, kuifeend, zanglijster, zomertortel, spotvogel, boomleeuwerik, grasmus, gekraagde roodstaart, groenling, , groene specht, boomkruiper, grote bonte specht, zwarte specht, houtsnip, bosuil, boomklever, grote lijster, kauw, zwarte roodstaart, holenduif, boerenzwaluw, huiszwaluw, bosrietzanger en kauw.

• De kritische broedvogelsoorten in het NATUURDOMEIN zijn geoorde fuut, nachtzwaluw, kleine bonte specht en kerkuil. Hiervan zijn geoorde fuut en nachtzwaluw onregelmatige broedvogels.

• Behoorlijk ontwikkeld (soortenrijkdom en aanwezigheid van verscheidene vrij kritische broedvogels) zijn vogelgroepen van boomgroepen, open bos en bosranden en opgaande lijnvormige elementen en vogelgroepen van opgaand, gesloten bos.

• Niet of nauwelijks ontwikkelde vogelgroepen zijn de groepen van open water, grazige vegetaties, heidevegetaties, riet- en andere verlandingsvegetaties.

5.2.2.3. Bespreking per deelgebied

DG EKSTERHEIDE

Door zijn oppervlakte en variatie aan biotopen het meest interessante gebied voor de avifauna. Soorten als zwarte mees

(min. 3 broedparen), bonte vliegenvanger (2 broedparen), boompieper (6 broedparen), boomleeuwerik (2 à 3 broedparen),

matkop (4 broedparen) en gekraagde roodstaart (5 broedparen) halen hier de hoogste dichtheden. Dodaars, houtsnip,

kuifeend, havik en nachtzwaluw (2012 en 2014) broeden binnen het studiegebied enkel hier, en voor roofvogels is dit het

belangrijkste broedgebied, met havik, sperwer, buizerd, bosuil en ransuil (en aan de boerderij ook kerkuil) als jaarlijkse

broedvogel. Sommige soorten broeden hier onregelmatig of zijn (soms) broedverdacht: wespendief, wielewaal,

zomertortel, nachtegaal, spotvogel, koekoek en bosrietzanger. Spechten doen het hier goed, met zowel groene specht (2

broedparen), zwarte specht (1 broedpaar), kleine bonte specht (1 broedpaar) als grote bonte specht (meerdere koppels).

Exoten als Canadese gans en nijlgans broeden hier in toenemende mate, wulp, scholekster, torenvalk en roodborsttapuit

zijn recent als broedvogel verdwenen, terwijl kievit in sterke mate achteruit gegaan is.

DG ABTSHEIDE

De Abtsheide was een bolwerk voor de boompieper (in 2008 zes broedparen, plus 2 in het aanpalende bedrijventerrein),

maar het aantal broedparen is hier (tijdelijk ?) gehalveerd (3 in 2012). Er broedden hier nog enkele zeldzamere soorten:

zomertortel (1 broedpaar), bosrietzanger (1 broedpaar), kleine bonte specht (1 broedpaar) en matkop (2 broedparen).

♦ -75-


Gekraagde roodstaart was in 2012 met 2 broedkoppels present. Recent verdwenen kleine karekiet, zomertortel,

bosrietzanger en rietgors als broedvogel; nachtzwaluw en wulp zijn hier al langer als broedvogel verdwenen.

DG POMP-POELBERG

Vermeldenswaard zijn spotvogel (1 broedpaar) en fuut (jaarlijks 1 koppel op de visput). In 2011 broedde hier ook kleine

bonte specht (1 koppel) en koekoek (één zangpost).

DG DUIVELSKUIL

Soorten als havik en zwarte specht worden hier regelmatig waargenomen, maar het betreft broedvogels van de aanpalende

DG Eksterheide, die DG Duivelskuil (en de Gemeenteheide) als onderdeel van hun territorium gebruiken. Interessante

soorten zijn hier matkop (2 broedparen), zomertortel (1 broedpaar), boompieper (1 broedpaar), gekraagde roodstaart (1

broedpaar) en kleine bonte specht (1 broedpaar). In het vrij recente verleden (jaren ’90) waren er hier ook broedgevallen

van kuifeend, grauwe vliegenvanger en wintertaling.

DG Steenbakkersdam

In 2012, 2013 en 2014 broedden hier boompieper en matkop (steeds één broedpaar).

DG Kievitsheide

Op de grote kleiput broedt elk jaar een koppel dodaars, te vermelden zijn ook nog buizerd, sperwer, boompieper en

matkop (telkens 1 broedpaar).

5.2.3. NIET BROEDVOGELS De bossen en natuurgebieden van dit NATUURDOMEIN zijn uiteraard niet alleen van belang voor broedvogels, maar ook voor

andere vogelsoorten: doortrekkers (die korte of langere tijd pleisteren), overwinteraars, foeragerende vogels (die buiten

deze gebieden broeden) of niet-broedende overzomeraars. In Bijlage 10 worden de relevante soorten kort besproken.

5.2.4. AMFIBIEËN EN REPTIELEN In 2012, 2013 en 2014 werden de meeste poelen in de deelgebieden Eksterheide, Abtsheide en Pomp-Poelberg

bemonsterd met fuiken. Door het geringe aantal beschikbare fuiken (2) werden niet alle poelen even intensief bemonsterd,

grotere waters (kleiputten) werden niet bemonsterd, net zomin als waterpartijen in DG Kievitsheide, DG Duivelskuil en DG

Steenbakkersdam.

Tabel 5.5: Waargenomen soorten per deelgebied.


Levendbarende hagedis X X X X

Geelwangschildpad X

Gewone pad X X X

Rugstreeppad X

Bruine kikker X X X X

Groene kikker X X X X X X

Poelkikker X X

Vinpootsalamander X X X

Alpenwatersalamander X X X X

Kamsalamander X X

Kleine watersalamander X X X

5.2.4.1 SoortBespreking

• Kleine watersalamander: vrij algemene soort in de Kempen, vooral in wat voedselrijkere, zon beschenen poelen

en greppels die rijkelijk begroeid zijn. Enkel in DG Eksterheide, DG Abtsheide en DG Pomp-Poelberg aangetroffen,

zowel in kleine poelen als greppels (dg Eksterheide) met o.a. veel kroos, maar nooit in grote aantallen.

• Alpenwatersalamander: in de Noorderkempen een algemene soort, die relatief kleine, ondiepe poelen met helder

water prefereert. Werd aangetroffen in diverse poelen in DG Eksterheide, DG Abtsheide, DG Duivelskuil en DG

Pomp-Poelberg, en kan daar lokaal erg talrijk zijn.

• Vinpootsalamander: RL-soort (Zeldzaam), die verspreid in de provincie Antwerpen voorkomt. Terug te vinden in

allerlei types stilstaande wateren, vooral in de omgeving van heidegebieden of (kleine) bossen. Heeft een grote

♦ -76-


tolerantie voor zuur water, en kan dan ook soms in grote aantallen in zure vennen (pH 4-5) terug gevonden

worden. Aangetroffen in DG Eksterheide, DG abtsheide en DG Pomp-Poelberg, in diverse plasjes (ecozones16

23,

18, 14 en 2), soms in vrij grote aantallen.

• Kamsalamander: RL-soort (Zeldzaam). Bewoner van kleinschalige landschappen, in waters die relatief diep zijn,

weinig of niet beschaduwd en met een nagenoeg neutrale pH (5,5 tot 7,5). In de Antwerpse Kempen dan ook

vooral te vinden in streken waar de Kempische kleilagen dagzomen, o.a. in Rijkevorsel en Beerse.

Kamsalamanders werden, in erg bescheiden aantallen, aangetroffen in enkele poelen in DG Pomp-Poelberg

(Poelberg: ecozone 2) en DG Abtsheide (ecozone 7). In 2006 waren er ook waarnemingen van kamsalamander in 2

poelen net ten zuiden van bestand P5a (telkens 1 ex.). In 2001 werden ook nog kamsalamanders gevangen in de

poel van ecozone 23 (dg Eksterheide), maar ondanks intensief bemonsteren kon de aanwezigheid van deze soort

in recentere tijden niet meer vastgesteld worden. In de jaren 1990 ook bekend uit DG Duivelskuil, maar daarna

slechts één waarneming (1 ex.) in bestand D2d1 (Benny Oostvogels, 2003). Sindsdien is de soort in deze omgeving

niet meer waargenomen. Tijdens paddenoverzetacties in de jaren 1990 zijn er langsheen de Oostmalseweg

(tussen Klampovenstraat en Diepteloop) lage aantallen kamsalamanders vastgesteld (maximum van 19 ex. in

1994). Overzetacties t.h.v. de Lange Kwikstraat (dg Abtsheide) nabij het kanaal leverden in 1996 één

kamsalamander op. In 1986 werd de ruime omgeving op amfibieën geïnventariseerd (Sanders, 1987).

• Bruine kikker: algemene soort, die in een grote verscheidenheid aan landschapstypen kan worden aangetroffen.

Als paaiplaatsen wordt een brede waaier van waters gebruikt, met vrijwel steeds voedselrijk en neutraal water

(pH ong. 7). De voorkeur gaat uit naar ondiepe, langdurig door de zon beschenen waterpartijen. Voorplanting

vindt op verschillende plaatsen in DG Eksterheide voor, en tevens in DG Kievitsheide, DG Steenbakkersdam en DG

Duivelskuil.

• Heikikker: RL-soort (Zeldzaam), die in Vlaanderen strikt gebonden is aan voedselarme milieus zoals vochtige

heidevelden, laagveengebieden en voedselarme moerassen. Voortplanting vindt plaats in oligotrofe tot

mesotrofe vennen, sloten en kleine plassen, met een pH>4. In het vroege voorjaar van 2007 werd een kleine

populatie ontdekt op de Eksterheide (ecozone 18). Na het afgraven van deze zone (in 2009) verhuisde de

paaiplaats naar de aanpalende natte depressie in ecozone 14, waar in het voorjaar van 2011 nog meerdere

drilpakketjes werden gezien. Vanaf 2012 niet meer waargenomen.

• Groene kikker/Poelkikker: het onderscheid tussen de verschillende soorten is niet altijd duidelijk. Kikkers van het

groene kikkercomplex komen alleszins voor in alle gebieden. Ze hebben een voorkeur voor relatief grote en diepe

plassen, met permanent en stilstaand water, die zon beschenen zijn en bij voorkeur veel ondergedoken en

drijvende waterplanten bevatten. Groene kikkers zijn binnen het studiegebied dan ook vooral talrijk op

waterpartijen die aan deze omschrijving voldoen: in ecozones 7, 11, 23 en 25. Poelkikkers werd met quasi

zekerheid vastgesteld aan enkele poelen in DG Eksterheide (ecozones 14 en 18) en DG Pomp-Poelberg (ecozone

2).

• Gewone pad: algemene soort, die zich in allerlei typen water voortplant, maar toch een voorkeur voor vrij diepe

en grote waterpartijen heeft. Voortplanting werd vastgesteld in poelen van DG Pomp-Poelberg (ecozone 2) en

DG Eksterheide (ecozones 18 en 23). Gewone pad werd ook waargenomen in DG Kievitsheide.

• Rugstreeppad: warmteminnende RL-soort (Zeldzaam), in de Kempen gebonden aan zandige heide- en

duingebieden met schrale begroeiing van korstmossen, grassen en struikheide, voortplanting vindt plaats in

ondiepe, vegetatiearme plassen met neturale ph (6-8). De rugstreeppad kwam niet voor binnen het studiegebied,

maar in het voorjaar van 2011 werd een beperkt aantal exemplaren (20 tweejarige en 19 driejarige dieren, van

beide sexes) uitgezet in DG Eksterheide (ecozone 18: nieuw gecreëerde landduinen met tijdelijke en permanente

voedselarme plasjes). In de zomer van 2012 werden enkele volwassen rugstreeppadden teruggevonden in

ecozone 18 of nabije omgeving, en ook één juveniel eerstejaars exemplaar (wat dus bewijst dat er succesvolle

voortplanting heeft plaatsgevonden). In het voorjaar van 2014 werden nog meerdere roepende mannetjes

gehoord. Er werden toen ook enkele honderden dikkoppen uit het Klein Schietveld bijgezet, maar het is zeer

twijfelachtig of deze ooit volwassen zijn geworden (snelle opdroging van de poelen door aanhoudende droogte).

• Levendbarende hagedis: RL-soort (Zeldzaam) met in Vlaanderen een duidelijke voorkeur voor vochtige heide- en

veenvelden met opslag van berk en grove den. Heeft nog (zeer) kleine populaties in DG Abtsheide (ecozones 5 en

7) en DG Eksterheide (ecozones 13 en 14), een iets grotere populatie in DG Duivelskuil (ecozones 25 en 26).

• Geelwangschildpad: exoot (uit Noord-Amerika), enkele door onbekenden uitgezette exemplaren worden al

gedurende enkele jaren waargenomen in DG Duivelskuil (ecozones 25 en 27).

16 Het VNR is ingedeeld in ecologisch min of meer homogene gebieden, de zogenaamde ecozones (zie hoofdstuk 6).

♦ -77-


• Boomkikker: De soort kwam historisch voor in het SBZ-H. Boomkikker plant zich voort in allerlei ondiepe en stilstaande zoetwaterplassen (variërend in grootte), welke licht tot matig voedselrijk zijn én met een neutrale zuurtegraad. Aanwezigheid van ondergedoken en drijvende waterplanten en oevervegetatie is gunstig. Belangrijk is dat het water goed en langdurig wordt beschenen. Landbiotopen zijn ruigtevegetaties, braamstruwelen, houtwallen en bosranden in kleinschalige landschappen. In Bauwens en Claus (1996) wordt gewag gemaakt van 2 meldingen van telkens één adulte boomkikker (in 1978 en 1984) op de grens van Beerse en Rijkevorsel (Hoge Bergen-Kievitsheide). Deze populatie was één van de resterende van een belangrijke groep die voor '75 gevestigd was in de gemeenten Brecht, Westmalle, Beerse, Vosselaar, Turnhout en Merksplas. Boomkikker is ook historisch gekend van het gebied Ketsenberg-Aard te Vlimmeren (omgeving DG Duivelskuil) waar de soort verdween in de jaren 1980.


• DG Eksterheide: het belangrijkste gebied voor amfibieën, met populatie van 3 watersalamandersoorten

(kamsalamander is hier recent verdwenen), poelkikker en heikikker (althans toch zeker tot 2011). Rugstreeppad

werd in 2011 geïntroduceerd. Er overleeft hier nog een kleine populatie levendbarende hagedis.

• DG Duivelskuil: kamsalamander komt hier niet meer voor (te sterk verzuurde waterpartijen?), over de andere

watersalamandersoorten is niets geweten (geen bemonstering wegens permanente aanwezigheid koniks).

Groene kikker is hier alleszins zeer talrijk, en de populatie levendbarende hagedis is hier de grootste binnen het

studiegebied. De soortenlijst van de Duivelskuil wordt aangevuld met een exoot: de geelwangschildpad.

• DG Abtsheide: herbergt alle inheemse watersalamandersoorten (poelen van ecozone 7). Alpenwatersalamander,

vinpootsalamander en kleine watersalamander zijn de talrijkste soorten en kamsalamander komt in minstens één

poel voor. Groene kikker is binnen deze ecozone ook vaak talrijk. De populatie levendbarende hagedis lijkt

schrikbarend klein geworden (de grootschalige plagwerken van ecozone 5 waren duidelijk niet gunstig voor deze

soort).

• DG Pomp-Poelberg. In de poelen DG Poelberg (ecozone 2), incl. het in winter en voorjaar doorgaans

overstroomde ‘heideveldje’, leven alle inheemse watersalamanders. Kamsalamander is de minst talrijke, maar

werd er toch geregeld met meerdere exemplaren in één fuik gevangen. Buiten de ‘bastaardkikkers’ werd hier ook

met quasi zekerheid de poelkikker waargenomen.

• DG Kievitsheide: weinig onderzocht, enkel gewone pad, bruine kikker en groene kikker werden hier

waargenomen.

• DG Steenbakkersdam: tijdens de veldbezoeken werden weinig amfibieën waargenomen (enkel groene kikker),

wél enkele exemplaren van de levendbarende hagedis.

5.2.5. L IBELLEN In 2012 werd de libellenfauna in alle gebieden gedetailleerd bekeken, voor de voorgaande jaren (vanaf 2006) en voor 2013

en 2014 zijn er losse waarnemingen (Luc Van Assche). Voor DG Kievitsheide zijn er ook een aantal oudere waarnemingen

van Bart Hoeymans, verder zijn de gegevens aangevuld met enkele losse waarnemingen van andere personen

(www.waarnemingen.be). DG Steenbakkersdam en DG Kievitsheide zijn de minst onderzochte gebieden, wellicht is het

aantal hier voorkomende libellensoorten dus hoger dan aangegeven.

Tabel 5.6: Inventaris van de libellen per deelgebied.


Weidebeekjuffer X X

Houtpantserjuffer X X X X X

Tangpantserjuffer X X

Gewone pantserjufer X X X X X X

Tengere pantserjuffer X X X X

Zwervende pantserjuffer X X

Bruine winterjuffer X X X X

Azuurwaterjuffer X X X X X

Variabele waterjuffer X

Watersnuffel X X X X X

Lantaarntje X X X X X X

Grote roodoogjuffer X X X

Kleine roodoogjuffer X X X X

Tengere grasjuffer X

♦ -78-


Vuurjuffer X X X X

Koraaljuffer X X

Blauwe breedscheenjuffer X X X

Kanaaljuffer X X

Paardenbijter X X X X X

Bruine glazenmaker X X X X X

Venglazenmaker X X X

Blauwe glazenmaker X X X X

Glassnijder X X X X

Grote keizerlibel X X X X X

Zuidelijke keizerlibel X

Plasrombout X X X X X

Smaragdlibel X X X X X

Viervlek X X X X X

Platbuik X X X X X

Gewone oeverlibel X X X X X X

Beekoeverlibel X X

Zuidelijke oeverlibel X

Vuurlibel X X X

Zwarte heidelibel X X X X X X

Bloedrode heidelibel X X X X X X

Geelvlekheidelibel X X X X

Zwervende heidelibel X X

Steenrode heidelibel X X

Bruinrode heidelibel X X X X X X

Venwitsnuitlibel X X X

Noordse witsnuitlibel X

Bespreking per soort

In totaal werden er 42 soorten libellen waargenomen, wat dit cluster van natuurgebieden tot één van de betere

libellengebieden van Vlaanderen maakt. Ter vergelijking: in de periode 1990-2000 waren er in gans Vlaanderen maar 3

uurhokken (5x5 km) waar meer dan 42 soorten werden waargenomen.

5.2.5.1. soortbespreking

• Weidebeekjuffer: de enige waarnemingen betreffen zwervende exemplaren.

• Gewone pantserjuffer: overal algemeen, nabij vennen vaak erg talrijk.

• Tangpantserjuffer: RL-soort (Kwetsbaar) met in de Kempen een sterke voorkeur voor vennen met goed

ontwikkelde wateren oevervegetaties. Zowel in DG Duivelskuil als DG Abtsheide komen kleine populaties voor.

D. Eysermans (www.waarnemingen.be) meldt de soort nabij DG Steenbakkersdam (Tercanova).

• Tengere pantserjuffer: RL-soort (Zeldzaam) die de voorbije 10 jaar in de Turnhoutse Kempen opmerkelijk minder

zeldzaam geworden is (was in 2008 bv. nog niet gekend van DG Abtsheide, nu is het er een algemene soort).

Heeft een voorkeur voor vennen met goed ontwikkelde oevervegetatie, bij voorkeur op zonnige en beschutte

plaatsen. Nu een soms vrij talrijke soort in DG Duivelskuil, DG Eksterheide, DG Abtsheide en DG

Steenbakkersdam.

• Zwervende pantserjuffer: tot 1980 bij ons een zeldzame zuidelijke soort, maar sindsdien (door klimaatopwarming)

in de Kempen vrij algemeen geworden. Heeft een duidelijke voorkeur voor ondiepe, droogvallende waterpartijen

omzoomd met russen. Zowel in DG Duivelskuil als DG Abtsheide (bufferzone, ecozone 7) zijn er (in 2012 weer

verdwenen) populaties geweest.

• Bruine winterjuffer: geen RL-soort, maar in Vlaanderen toch eerder zeldzaam, in de Kempen wat algemener.

Heeft een voorkeur voor ondiepe (snel opwarmende) en eerder zure waterpartijen (zoals vennen), met dichte

oevervegetatie en in de nabije omgeving struikgewas en/of bos. De aangetroffen aantallen in DG Eksterheide en

DG Duivelskuil waren eerder bescheiden, maar in DG Abtsheide (in 2008) en Steenbakkersdam (2012) werden

(telkens rond half augustus) hogere aantallen (> 10 ex.) genoteerd. In het vroege voorjaar (maart) van 2014 zelfs

talrijk in DG Abtsheide (natuurbuffer), met vaak > 15 ex. (waaronder tandems).

• Variabele waterjuffer: RL-soort (Bedreigd), die vrij zeldzaam is geworden in Vlaanderen (sterke achteruitgang de

laatste decennia). Werd enkel in 2008 waargenomen, in DG Duivelskuil (éénmalige waarneming). De Variabele

♦ -79-


waterjuffer is eerder een laagveensoort, die gebonden is aan vegetatierijke eutrofe of mesotrofe plassen, maar

kan ook (in heel klein aantal) voorkomen in zure vennen. Mogelijk een foutieve determinatie.

• Grote roodoogjuffer: aan te treffen op alle waterpartijen met wat drijvende en/of ondergedoken waterplanten,

wel nooit in groot aantal.

• Kleine roodoogjuffer: de laatste decennia in Vlaanderen sterk in opmars. Eerder aan voedselrijkere plassen

gebonden, vooralsnog enkel in DG Eksterheide, DG Kievitsheide en DG Duivelskuil waargenomen.

• Vuurjuffer: algemene soort, in de meeste terreinen van het studiegebied aangetroffen.

• Lantaarntje: zeer algemene soort, met een voorkeur voor wat voedselrijkere plassen. Overal aangetroffen, maar

steeds in beperkt aantal.

• Tengere grasjuffer: in Vlaanderen een vrij zeldzame juffer en een echte pionierssoort, met een voorkeur voor

ondiepe, tijdelijke plassen en opdrogende vennen. Enkel waargenomen (in klein aantal) in DG Eksterheide

(tijdelijke plas in ecozone 18).

• Watersnuffel: in de Kempen een zeer algemene soort, die (op Steenbakkersdam) na overal aangetroffen werd.

Vooral erg talrijk bij zure, vegetatiearme vennen (bv. DG Abtsheide en grootste kleiput in DG Eksterheide).

• Azuurwaterjuffer: heel algemene soort, enkel niet in DG Kievitsheide aangetroffen. Aan vrijwel elke waterpartij te

vinden, soms in groot aantal.

• Koraaljuffer: RL-soort (Zeldzaam), in België vrijwel tot de Kempen beperkt. Stelt serieuze kwaliteitseisen aan zijn

leefgebied: oligo- of mesotroof ondiep stilstaand water, met fijnkorrelige bodem en veemostapijt (waar de larven

zich ingraven) en bij voorkeur met kwel. De vennen in DG Duivelskuil (ecozone 25) voldoen aan deze eis, net zoals

de waterplas in ecozone 7 (dg Abtsheide). In de vliegperiode is de Koraaljuffer hier soms vrij talrijk.

• Kanaaljuffer: gebonden aan grotere waterpartijen en langzaam stromende beken en rivieren. Er werden slechts

enkele exemplaren waargenomen gedurende de voorbije jaren, in DG Eksterheide en DG Duivelskuil (zwervers ?).

• Blauwe glazenmaker: algemene soort, regelmatige waarnemingen in DG Duivelskuil, DG Steenbakkersdam, DG

Abtsheide en DG Eksterheide (meestal enkelingen).

• Bruine glazenmaker: vrij algemene soort, die in alle gebieden (uitgezonderd DG Pomp-Poelberg) regelmatig

waargenomen werd.

• Venglazenmaker: RL-soort (Kwetsbaar), vrij zeldzaam in Vlaanderen. Uitsluitend in de Kempen, gebonden aan

oligotrofe of oligo-mesotrofe vennen, veenplassen etc. Er zijn recente waarnemingen (2012-2014) uit DG

Duivelskuil, DG Eksterheide en DG Abtsheide, waaronder ook tandems.

• Paardenbijter: algemene soort, enkel niet aangetroffen in DG Pomp-Poelberg.

• Grote keizerlibel: zeer algemene soort, enkel in DG Kievitsheide en DG Steenbakkersdam niet aangetroffen.

• Zuidelijke keizerlibel: zeer zeldzame soort in Vlaanderen, het betreft dan steeds zwervers uit meer zuidelijke

streken. Werd één maal waargenomen in DG Duivelskuil.

• Glassnijder: RL-soort (Kwetsbaar), die zeer zeldzaam is in Vlaanderen en nagenoeg uitsluitend in de Kempen

voorkomt. Komt voor op o.a. oude kleiputten en vijvers met een goed ontwikkelde oevervegetatie (lisdodde, riet,

egelskop, biezen, …). Glassnijder wordt jaarlijks waargenomen in DG Abtsheide (waar de oude kleiput in ecozone

7 het voortplantingshabitat vormt), maar er zijn ook meerdere waarnemingen bekend van DG Duivelskuil, DG

Pomp-Poelberg en DG Eksterheide. Mogelijk plant deze soort zich ook voort aan de grootste kleiput van DG

Eksterheide (ecozone 11).

• Plasrombout: vrij algemene soort, die een voorkeur heeft voor vegetatiearme grotere plassen met fijnzandige

bodem en kale oever(delen). Enkel in DG Steenbakkersdam niet waargenomen.

• Smaragdlibel: in de Kempen een algemene soort, die voorkomt aan allerlei stilstaande wateren in de omgeving

van bos of struweel, bij voorkeur plassen met een goed ontwikkelde wateren oevervegetatie. Enkel in DG

Steenbakkersdam (nog) niet waargenomen, in de andere gebieden een algemene soort.

• Platbuik: algemene soort, ook in gans het studiegebied.

• Viervlek: zeer algemene soort in de Kempen, ook in het studiegebied. Aan sterk verzuurde vennen (bv. DG

Abtsheide, ecozone 5) soms erg talrijk.

• Zuidelijke oeverlibel: zeer zeldzame soort in Vlaanderen, enkel in de Limburgse Kempen zijn vaste populaties

(noordgrens areaal). Werd éénmaal waargenomen in DG Kievitsheide, wellicht een rondzwervend individu.

• Gewone oeverlibel: zeer algemene soort, aangetroffen in alle gebieden.

• Beekoeverlibel: RL-soort (Kwetsbaar) die gebonden is aan kleine, langzaam stromende (kwel)beekjes en grachten.

In 2009 zat er gans de zomer een mannetje aan een zwak stromende gracht in ecozone 14 (dg Eksterheide), dat

toen gevoed werd met kanaalwater. In de zomer van 2006 werd de Beekoeverlibel ook enkele keren

waargenomen in DG Duivelskuil.

♦ -80-


• Vuurlibel: vrij zeldzame soort in Vlaanderen, die een voorkeur heeft voor eutrofe plassen met een warm

microklimaat. In DG Steenbakkersdam vindt zeker voortplanting plaats, maar er zijn ook (niet-jaarlijkse)

waarnemingen in DG Duivelskuil en DG Abtsheide.

• Zwarte heidelibel: algemene soort, zeker in de Kempen. In alle gebieden aangetroffen, maar nergens echt talrijk.

De grootste populatie bevindt zich in DG Duivelskuil (ecozone 25).

• Geelvlekheidelibel: vrij algemene soort in Vlaanderen, met een voorkeur voor ondiepe plassen met

schommelende waterstanden en een brede vegetatiegordel (russen, zeggen, biezen, …). Alleen in DG

Steenbakkersdam en DG Pomp-Poelberg niét aangetroffen, maar in de andere gebieden toch geen algemene

soort: in sommige jaren ontbreekt ze vrijwel volledig (bv. 2014), in andere jaren is ze wat talrijker. Deze

aantalsschommelingen zijn in België karakteristiek voor deze soort.

• Zwervende heidelibel: tot 1990 een zeldzame mediterrane invasiesoort, sindsdien plant deze soort zich op een

tiental plaatsen in Vlaanderen voort. Geeft bij ons de voorkeur aan ondiepe eutrofe plassen met weinig of geen

waterplanten, maar zwervende dieren kunnen ook aan andere watertypes waargenomen worden. In DG

Kievitsheide werd een zwervend exemplaar waargenomen, maar in DG Abtsheide was in 2008 sprake van een zich

voortplantende populatie (25 net uit geslopen exemplaren op 18 augustus). Na 2008 werd deze soort hier (en

elders in het studiegebied) niet meer waargenomen.

• Bloedrode heidelibel: algemene soort, in alle gebieden waargenomen en daar samen met de bruinrode heidelibel

de talrijkste en meest algemene heidelibellensoort.

• Bruinrode heidelibel: algemene soort, in alle gebieden waargenomen en daar samen met de bloedrode heidelibel

de talrijkste en meest algemene heidelibellensoort.

• Steenrode heidelibel: vrij algemene soort in Vlaanderen, die aan allerlei stilstaande, eutrofe wateren vliegt (vooral

wanneer deze rijk zijn aan ondergedoken waterplanten). Opvallend zeldzaam in het studiegebied, met slechts een

beperkt aantal (niet-jaarlijkse) waarnemingen in DG Duivelskuil en DG Abtsheide.

• Venwitsnuitlibel: RL-soort (Zeldzaam) die in Vlaanderen vooral in de Kempen voorkomt, aan voedselarme en zure

vennen met drijvende veenmostapijten. DG Duivelskuil (vooral ecozone 25) is een ideaal leefgebied, en hier

bevindt zich dan ook de grootste populatie. In DG Eksterheide en DG Abtsheide worden regelmatig individuen

opgemerkt, maar hier is geen sprake van een (permanente) populatie.

• Noordse witsnuitlibel: RL-soort (Kwetsbaar), zeer zeldzaam in Vlaanderen. Vliegt bij (matig) voedselarme, zure

vennen met bos of struweel in de nabije omgeving, en bij ons dan ook uitsluitend voorkomend in de Kempen.

Werd enkel in 2008 in DG Abtsheide waargenomen (één mannetje en één vrouwtje), nadien niet meer.


• DG Eksterheide: het grootste maar niet het meest soortenrijke gebied binnen het NATUURDOMEIN, goed voor 31

waargenomen soorten, waaronder 2 waarschijnlijke zwervers (kanaaljuffer en weidebeekjuffer). Beekoeverlibel

komt recent niet meer voor (afsluiten van toevoer kanaalwater in 2009). DG Eksterheide is het enige gebied waar

zich een populatie tengere grasjuffer ophoudt (ecozone 18), en watersnuffel is nergens talrijker dan in ecozone 11

(grootste kleiput).

• DG Duivelskuil: het absolute topgebied voor libellen, met maar liefst 37 waargenomen soorten. Ondanks zijn

beperkte oppervlakte dus een hot spot voor libellen, die zich vooral in ecozone 25 ophouden (in 1994 nog een

maïsakker). Onder die 37 soorten wel 3 vermoedelijke zwervers (weidebeekjuffer, kanaaljuffer, zuidelijke

keizerlibel en glassnijder) en ook 4 soorten die nu wellicht (definitief ?) verdwenen zijn (zwervende pantserjuffer,

variabele waterjuffer en beekoeverlibel). Belangrijk zijn vooral de grote populatie venwitsnuitlibel, de grootste

populatie in de zeer wijde omtrek, en het voorkomen van de zeldzame koraaljuffer.

• DG Abtsheide: ook een verrassend rijk libellengebied, met 33 soorten, waaronder meerdere Rode Lijst-soorten

(venwitsnuitlibel, noordse witsnuitlibel, koraaljuffer, venglazenmaker, glassnijder, tangpantserjuffer en tengere

pantserjuffer). Noordse witsnuitlibel en zwervende heidelibel lijken (tijdelijk?) verdwenen, en venwitsnuitlibel

slaagt er (nog) niet in om hier een permanente populatie op te bouwen. Opmerkelijk is hier het grote aantal

heidelibellen- en pantserjuffersoorten, terwijl de oude kleiput in ecozone 7 goed scoort met zeldzaamheden als

glassnijder en koraaljuffer.

• DG Pomp-Poelberg: minder interessant voor libellen, met 17 waargenomen soorten. Geen echte uitschieters, op

glassnijder na. Of deze zich in het gebied ook voortplant, is niet duidelijk (mogelijk individuen uit DG Abtsheide).

• DG Kievitsheide: het aantal waargenomen soorten blijft op 18 steken. Geen echte uitschieters, de waargenomen

individuen van zwervende heidelibel en zuidelijke oeverlibel waren wellicht rondzwervende libellen.

♦ -81-


• DG Steenbakkersdam: het aantal waargenomen soorten blijft beperkt tot 14. Opvallend is dat een aantal

algemene soorten ontbreken, maar dat minder algemene soorten zoals vuurlibel en bruine winterjuffer hier wel

vrij talrijk voorkomen. Ook het voorkomen van de Rode Lijst-soort tengere pantserjuffer is vermeldenswaard.

Tangpantserjuffer is gemeld voor aangrenzende terreinen (Tercanova).

5.2.6. DAGVLINDERS Onderstaand overzicht is gebaseerd op gegevens van Luc Van Assche (2005-2012), aangevuld met losse gegevens van Bart

Hoeymans en Ward Machielsen en www.waarnemingen.be.

Tabel 5.7: Inventaris van de dagvlinders per deelgebied.


Groot koolwitje X X X X

Klein koolwitje X X X X X X

Klein geaderd witje X X X

Citroentje X X X X X X

Oranjetipje X X X

Oranje luzernevlinder X X X

Koninginnepage X

Icarusblauwtje X X X X X

Boomblauwtje X X X X X

Dagpauwoog X X X X X

Kleine vos X X

Rouwmantel X

Gehakkelde aurelia X X X X

Landkaartje X X X X

Argusvlinder X

Atalanta X X X X X

Distelvlinder X X X X

Bont zandoogje X X X X X X

Bruin zandoogje X X X X

Oranje zandoogje X X X X X X

Hooibeestje X X X X X

Kleine vuurvlinder X X X X X

Eikenpage X X X

Kleine parelmoervlinder X X

Groot dikkopje X X X X X

Bont dikkopje X X X

Geelsprietdikkopje X

In totaal werden er 28 soorten dagvlinders waargenomen, wat niet echt een hoog aantal te noemen is. Daaronder ook 6

Rode Lijst-soorten (Maes, Vanreusel, Jacobs, Berwaerts & Van Dijck, 2012, De IUCN Rode Lijst van de dagvlinders van

Vlaanderen – nog niet gevalideerd!): Bont dikkopje (Bijna in gevaar), kleine parelmoervlinder (bijna in gevaar), rouwmantel

(Ernstig bedreigd), geelsprietdikkopje (Kwetsbaar), kleine vos (Bijna in gevaar), argusvlinder (Bedreigd) en citroenvlinder

(Bijna in gevaar). Bij de rouwmantel gaat het om een zeldzame invasieve gast (één exemplaar dat op meerdere data in de

zomer van 2006 werd waargenomen).


• Bont dikkopje: RL-soort (Bijna in gevaar), een in Vlaanderen vrij zeldzame voorjaarssoort die leeft op de overgang

van vochtige graslanden naar vochtige bossen. In DG Eksterheide bevindt zich een populatie in ecozone 11 (maar

vlinders worden soms ook wel zuidelijker waargenomen), de volwassen vlinders worden vooral in

mantelvegetaties (met bramen, sporkenhout, …) opgemerkt. In DG Abtsheide werd deze soort ook regelmatig

waargenomen, maar niet jaarlijks en steeds in erg lage aantallen. Het is niet duidelijk of er zich hier een kleine

populatie bevindt, of dat het om zwervers gaat uit zuidelijke (dg Eksterheide) of noordelijker (Blakheide) gelegen

populaties. De waardplant (pijpenstrootje) is in DG Abtsheide alleszins overvloedig aanwezig, en het habitat lijkt

kwalitatief ook voldoende voor deze dagvlindersoort. D. Eysermans (www.waarnemingen.be) meldt de soort

nabij DG Steenbakkersdam (Tercanova).

♦ -82-


• Geelsprietddikkopje: RL-soort (Kwetsbaar). Gaat in Vlaanderen de laatste 15 jaar snel in aantal achteruit, en dus al

lang geen algemene vlindersoort meer. Een echte graslandvlinder, die zowel in droge als vochtige, ruige als

minder ruige graslanden terug te vinden (vaak in de beschutting van bos). Ontbreekt nagenoeg volledig binnen

het studiegebied, er is slechts één waarneming uit juni 2009 uit DG Pomp-Poelberg.

• Groot dikkopje: algemene soort in Vlaanderen, vooral te vinden aan ruigere bosranden en beschutte plaatsen in

vochtige graslanden en vochtige heide. Bijna overal waargenomen, in DG Duivelskuil en lokaal in DG Eksterheide

in de zomer soms vrij talrijk.

• Koninginnepage: in Vlaanderen vooral te vinden in meer heuvelachtige streken, maar omdat het goede vliegers

zijn, kunnen koninginnepages overal in Vlaanderen worden aangetroffen. Slechts één maal werd een zwervend

exemplaar waargenomen (dg Pomp-Poelberg).

• Oranjetipje: algemene soort in Vlaanderen, in vochtige graslanden in de buurt van bossen. Komt enkel voor in DG

Poelberg, DG Abtsheide en DG Eksterheide, maar het gaat slechts om kleine populaties. Voorheen (2003) ook in

DG Duivelskuil.

• Groot koolwitje: nog steeds een heel algemene soort, die overal kan aangetroffen worden. In alle gebieden,

behalve DG Steenbakkersdam en DG Abtsheide waargenomen - het gaat wel steeds om zeer lage aantallen.

• Klein koolwitje en Klein geaderd witje: 2 zeer algemene soorten, die in bijna alle gebieden werden aangetroffen.

• Oranje luzernevlinder: trekvlinder, die in sommige jaren (invasiejaren) verspreid over Vlaanderen kan

aangetroffen worden. Werd in 2010 en 2013 (goede invasiejaren voor deze soort) waargenomen (met meerdere

ex.) in DG Eksterheide, DG Pomp-Poelberg en DG Duivelskuil.

• Citroenvlinder: RL-soort (Bijna in gevaar). Soort van bosranden, open bossen en ruigten, die overal werd

waargenomen. De laatste jaren weer wat in aantal toegenomen, na een aantal magere jaren.

• Kleine vuurvlinder: nog een algemene soort, te vinden op vrij schrale, droge graslanden, duinen en in heide. Enkel

in DG Steenbakkersdam (nog) niet aangetroffen. De grootste populatie bevindt zich in DG Eksterheide (vooral op

de schraalgraslanden en nieuw gecreëerde landduinen).

• Eikenpage: een vrij algemene soort, die zich bij voorkeur ophoudt in gevarieerde loofbossen (op zandgronden),

met grote alleenstaande of uit de bosrand springende zomereiken en mooi ontwikkelde zoom- en

mantelvegetaties. Eikenpages worden door hun verborgen levenswijze (ze houden zich vooral in de boomkruinen

van eiken op) maar weinig opgemerkt, en zijn dus wellicht algemener dan gedacht. Er is een beperkt aantal

waarnemingen uit DG Eksterheide, DG Duivelskuil en DG Pomp-Poelberg.

• Boomblauwtje: algemene soort van allerlei biotopen met struiken en kleine bomen. Werd dan ook overal

regelmatig waargenomen (met uitzondering van DG Steenbakkersdam).

• Icarusblauwtje: nog een vrij algemene soort van droge graslanden met een korte vegetatie. Een soort die gebaat

is bij extensieve begrazing, en het dan ook vooral goed doet DG De Pomp-Poelberg (vooral het aardgas-tracé) en

DG Eksterheide. Ook in DG Kievitsheide bevindt zich een mooie populatie, en er zijn verder ook geregeld

waarnemingen uit DG Duivelskuil en DG Abtsheide.

• Kleine parelmoervlinder: RL-soort (Bijna in gevaar). Enkele jaren geleden was dit nog een zeer zeldzame soort, die

enkel nog in de duinen van de Westhoek een vaste populatie had. De voorbije 5 jaar heeft de Kleine

parelmoervlinder zich evenwel met succes gevestigd op een aantal plaatsen in de Antwerpse en (vooral)

Limburgse Kempen (droge schraalgraslanden), o.m. in het Turnhouts Vennengebied (Ravels Kamp en Vliegveld

Weelde). De Kleine parelmoervlinder staat bekend voor zijn zwerfgedrag, en vanuit deze (of andere) populaties

zijn ook enkele exemplaren komen ‘aanwaaien’ in Beerse: in DG Eksterheide werden in de zomer van 2011

meerdere exemplaren waargenomen (vooral nectar drinkend van akkerdistel in de nieuw gecreëerde

landduinen), en op het droge schraalgrasland van ecozone 20 werd zelfs een exemplaar waargenomen dat eitjes

afzette op akkerviooltje. In 2012 (en de jaren nadien) werden echter geen nieuwe exemplaren meer

waargenomen. Ook in DG Duivelskuil werd reeds een enkele zwerver opgemerkt.

• Atalanta: algemene trekvlinder, de aantallen wisselen van jaar tot jaar, maar deze soort kan in alle gebieden

waargenomen worden.

• Distelvlinder: algemene trekvlinder, de aantallen wisselen in Vlaanderen echter zeer sterk van jaar tot jaar. Ook

zo binnen het studiegebied: in sommige jaren vrijwel afwezig, in andere jaren vrij talrijk.

• Dagpauwoog: algemene soort, die de voorbije 10-15 jaar echter een stuk schaarser is geworden dan voordien. De

laatste jaren lijkt zich een herstel op te tekenen, alhoewel de waargenomen aantallen binnen het studiegebied

laag blijven.

♦ -83-


• Kleine Vos: RL-soort (Bijna in gevaar). Was een algemene soort, die de voorbije 10-15 jaar plots vrij zeldzaam werd

in de Turnhoutse Kempen. De laatste jaren gaat het weer iets beter met deze dagvlindersoort, maar toch werd ze

tot nu toe enkel in DG Kievitsheide en DG Eksterheide waargenomen, in zeer lage aantallen.

• Gehakkelde aurelia: algemene soort van graslanden in een bosrijke omgeving, bospaden, open plekken in het bos,

… In de meeste gebieden waargenomen, maar het gaat telkens maar om één of enkele vlinders.

• Landkaartje: algemene soort van graslanden en ruigten in een bosrijke omgeving. Binnen het studiegebied echter

een schaarse soort, die enkel in DG Eksterheide, DG Duivelskuil en DG Pomp-Poelberg werd waargenomen in lage

aantallen.

• Rouwmantel: RL-soort (Ernstig bedreigd), die soms nog als zwerver (invasieve soort) wordt waargenomen. In de

zomer van 2006 verbleef gedurende enkele weken één exemplaar in DG Abtsheide.

• Bont zandoogje: algemene soort van open loof- en naaldbossen en bosranden, in alle gebieden waargenomen.

Vooral in DG Eksterheide op sommige momenten vrij talrijk rondvliegend.

• Argusvlinder RL-soort (Bedreigd): tot voor kort een vrij algemene dagvlindersoort van schrale en droge

graslanden, maar de laatste 10 à 20 jaar schrikwekkend snel achteruit gegaan, en nu in gans de Turnhoutse regio

verdwenen. Werd enkel in DG Duivelskuil waargenomen, de enige bekende waarnemingen dateren echter al van

2002.

• Hooibeestje: vrij algemene dagvlindersoort met een voorkeur voor korte en vrij voedselarme, droge graslanden.

Alleen in DG Steenbakkersdam nog niet waargenomen, in alle andere gebieden geen zeldzame graslandsoort.

Enkel in DG Eksterheide wordt ze soms in iets grotere aantallen waargenomen.

• Oranje zandoogje: algemene soort van wat ruigere graslanden, aanwezig in alle deelgebieden. In DG Eksterheide

in de zomer soms in grotere aantallen aan te treffen (vooral op akkerdistel en jakobskruiskruid), en dan meestal

de talrijkste dagvlindersoort.

• Bruin zandoogje: algemene dagvlindersoort van (extensieve) graslanden. Ontbreekt enkel in DG Abtsheide en DG

Steenbakkersdam, in de andere gebieden in de graslanden een ‘gewone’ en soms zelfs vrij talrijke vlinder.

Opmerkelijk is het ontbreken van 2 te verwachten soorten:

• Zwartsprietddikkopje: RL-soort (Kwetsbaar), een soort van graslanden en ruigten, die op de vliegplaatsen in de

zomer soms talrijk kan zijn. Was tot voor kort een algemene vlindersoort, maar net zoals het geelsprietdikkopje

boert deze soort de laatste 10-15 jaar sterk achteruit.

• Groentje: RL-soort (Kwetsbaar), die nog voorkomt op de Blakheide. Ondanks intensief speurwerk nooit

aangetroffen in DG Abtsheide, die nochtans bijna aansluit op de Blakheide, en waar toch geschikt habitat lijkt te

zijn (droge en vochtige heide, met mooi aanbod aan waardplanten: gewone dopheide, struikhei en sporkehout).


• DG Eksterheide: het soortenrijkste gebied (23 soorten), herbergt ook de grootste populaties van hooibeestje,

bruin zandoogje, oranje zandoogje, bont zandoogje, kleine vuurvlinder en groot dikkopje. Icarusblauwtje komt

verspreid over de verschillende graslanden in het gebied voor, en bont dikkopje heeft er een stabiele populatie in

ecozone 11. Kleine parelmoervlinder is er enkel in de zomer van 2011 waargenomen, maar heeft er (nog) geen

voet aan de grond gekregen.

• DG Duivelskuil: moet qua soortenrijkdom nauwelijks onderdoen voor DG Eksterheide (22 soorten), waaronder wel

één soort die als uitgestorven beschouwd dient te worden (argusvlinder). Kleine parelmoervlinder werd er als

zwerver waargenomen, bont dikkopje heeft hier vermoedelijk ook deze status.

• DG Abtsheide: een opvallend dagvlinderarm natuurgebied, met nauwelijks 17 waargenomen dagvlindersoorten.

Opvallend is dat zelfs een algemene graslandsoort als het bruin zandoogje hier ontbreekt. Bont dikkopje wordt

geregeld opgemerkt, maar het is niet duidelijk of het hier om zwervende exemplaren gaat van nabijgelegen

populaties (Blakheide of DG Eksterheide), of om een eigen (kleine) populatie. Rouwmantel was hier een

eenmalige invasiegast (zomer 2006).

• DG Pomp-Poelberg: duidelijk soortenrijker dan DG Abtsheide (21 soorten), wat volledig op de rekening van

subgebied Poelberg mag geschreven worden. Het heidegebiedje en de graslanden van Poelberg (aardgasstrook en

graslanden aan de Eikendreef) herbergen mooie populaties van Icarusblauwtje, groot dikkopje, hooibeestje en

oranje en bruin zandoogje. Koninginnepage is hier zwervend waargenomen.

• DG Kievitsheide: weinig onderzocht gebied, de 13 waargenomen soorten zijn wellicht een onderschatting. Te

vermelden is de mooie populatie Icarusblauwtje in ecozone 9 (graslanden).

♦ -84-


• DG Steenbakkersdam: de 6 waargenomen dagvlindersoorten maken duidelijk dat dit niet echt een hot spot is

voor de Vlaamse dagvlinderfauna. Er is een recente waarneming van bont dikkopje in de onmiddellijke omgeving

(D. Eysermans, 2015: www.waarnemingen.be).

5.2.7. SPRINKHANEN EN KREKELS Sprinkhanen en krekels werden enkel in 2012 wat intensiever en systematischer geïnventariseerd. Voor de jaren daarvoor,

en voor 2013 en 2014, zijn er veel losse waarnemingen, vooral van Luc Van Assche, maar ook van Bart Hoeymans.

Tabel 5.8: Inventaris van de sprinkhanen per deelgebied.


Grote groene sabelsprinkhaan X X X X

Heidesabelsprinkhaan X X

Veldkrekel X X

Snortikker X X X

Bruine sprinkhaan X X X X X X

Ratelaar X X X X X X

Wekkertje X

Kustsprinkhaan X X X

Struiksprinkhaan X

Boomsprinkhaan X X

Sikkelsprinkhaan X X X

Krasser X X X X X X

Knopsprietje X X X

Gewoon spitskopje X X X X X

Zuidelijk spitskopje X X

Gewoon doorntje X X X X

Zanddoorntje X X

Zeggendoorntje X X X


(Lock et al., 2011, Rode Lijst sprinkhanen en krekels – nog niet gevalideerd!):

• Sikkelsprinkhaan: een soort van brede, zonnige bosranden, ruigtes en kruidenrijke schrale graslanden. Breidt zich

in snel tempo uit naar het noorden (klimaatopwarming), en bij ons op korte tijd een algemene soort geworden.

Voorlopig enkel aangetroffen in DG Duivelskuil, DG Abtsheide en DG Kievitsheide, waar het lokaal een vrij talrijke

soort kan zijn.

• Struiksprinkhaan: door zijn verborgen levenswijze en het voor mensen onhoorbare geluid maar moeilijk te

inventariseren. Tot nu toe enkel waargenomen in DG Kievitsheide.

• Boomsprinkhaan: algemene, maar moeilijk te inventariseren soort (zeer zacht geluid en verborgen levenswijze in

bomen en struiken). Waargenomen in DG Abtsheide en DG Duivelskuil.

• Zuidelijk spitskopje: relatief nieuwe soort voor België (klimaatopwarming), die zich snel uitbreidt. Te vinden op

plaatsen met een ruige vegetatie, in DG Duivelskuil en DG Eksterheide aangetroffen (onder de

hoogspanningsleiding: ecozone 12).

• Grote groene sabelsprinkhaan: algemene soort van ruigere vegetaties. In de meeste gebieden waargenomen, in

de graslanden van ecozone 9 (dg Kievitsheide) in de zomer zelfs talrijk te noemen.

• Heidesabelsprinkhaan: niet zo algemene soort, die in Vlaanderen enkel voorkomt in (droge en vochtige)

heideterreinen en pijpenstrootjesvegetaties. In DG Eksterheide overleven nog enkele kleine (relict)populaties op

de open (vochtige) plekken in het naaldbos van ecozone 13 (pijpenstrootjesvegetatie, met kleine fractie gewone

dopheide). DG Abtsheide telde een grote populatie in ecozone 5, maar door grootschalige plagwerken in de

zomer van 2009 is deze populatie gedecimeerd: enkele veel kleinere relictpopulaties overleven in de

uitgespaarde, niet-geplagde zones (mix van pijpenstrootje, struikhei en gewone dopheide).

• Veldkrekel: een soort die in Vlaanderen een sterke voorkeur heeft voor zeer schrale graslanden, droge

heideterreinen en stuifzanden. Heeft een zeer grote (zich nog steeds uitbreidende) populatie in DG Eksterheide,

waar de soort algemeen en lokaal zelfs talrijk is in heischrale graslanden (vooral ecozone 20), maar verspreid over

gans het gebied kan waargenomen worden (zowel op bospaden, graslanden, bosranden als in open naaldbos).

Veldkrekel koloniseerde reeds de schaars begroeide ecozone 18 (vroegere vliegveld) en ecozone 22 (grasland én

♦ -85-


akker). De populatie in DG Duivelskuil is veel kleiner en sterk geconcentreerd in de drogere zones van ecozone 25

(heischraal grasland en droge heide), waar deze soort talrijk te noemen is.

• Gewoon doorntje: algemene soort op vochtige zandgronden. Omdat doornsprinkhanen geen geluid maken en

door de geringe grootte is de trefkans wel kleiner dan bij veel andere sprinkhaansoorten. Komt wellicht in alle

gebieden voor, maar nog niet waargenomen in DG Steenbakkersdam en DG Abtsheide.

• Zanddoorntje: op vochtige open plekken in zandige gebieden, alleen aangetroffen in de DG Duivelskuil (ecozone

25) en DG Kievitsheide (ecozone 9).

• Zeggedoorntje: in Vlaanderen verspreid aanwezig, met voorkeur voor open, vochtige plekken langs beken, sloten,

plasjes, … Aangetroffen in DG Kievitsheide, DG Duivelskuil en DG Abtsheide.

• Wekkertje: soort die in allerlei vochtige grazige biotopen voorkomt (vooral in het oosten van het land). Werd

alleen in 2006 waargenomen in DG Duivelskuil (ecozone 25), toen meer dan 50 mannetjes werden aangetroffen

tijdens een INBO-inventarisatie. De jaren nadien echter nooit meer waargenomen.

• Ratelaar: algemene soort van droge, grazige vegetaties (vooral op zandgronden). In alle gebieden aangetroffen,

lokaal vrij talrijk.

• Bruine sprinkhaan: algemene soort van zowel droge als vochtigere grazige vegetaties (en heide). In alle gebieden

aangetroffen, wel minder talrijk dan ratelaar.

• Snortikker: lijkt sterk op de twee voorgaande soorten maar is een stuk zeldzamer. Vrijwel uitsluitend te vinden op

zandgrond, in schrale, ijle begroeiing. Komt voor in zowel DG Duivelskuil (ecozone 25), DG Abtsheide (ecozones 5

en 7) als DG Eksterheide (ecozones 16,18 , 20 en 21).

• Kustsprinkhaan: leeft in allerlei dichte grasvegetaties. In DG Kievitsheide (grasland in ecozone 9) komt een flinke

populatie voor, ook waargenomen in DG Duivelskuil (ecozone 25).

• Krasser: algemene soort in allerlei (vochtige tot droge) grazige vegetaties, in alle gebieden aangetroffen maar

nergens echt heel talrijk.

• Knopsprietje: in Vlaanderen vooral in de duinen en de Kempen terug te vinden, op zandgrond (open plekken in

droge heidevelden, duinen, kapvlaktes). Eerder zeldzame soort binnen het studiegebied, kleine populaties in DG

Eksterheide, DG Kievitsheide en DG Duivelskuil.

5.2.7.2. Bespreking per gebied

• DG Eksterheide: 11 van de 18 waargenomen soorten sprinkhanen en krekels komen voor in DG Eksterheide.

Veldkrekel heeft hier zijn grootste populatie (verspreid over gans het domein), snortikker komt ook in

verschillende graslanden voor. Eén van de weinige gebieden met knopsprietje. Heidesabelsprinkhaan houdt enkel

stand in enkele kleine vergraste open bosplekken (in kleine (deel)populaties).

• DG Duivelskuil: het beste gebied voor sprinkhanen en krekels (16 waargenomen soorten). Ecozone 25 herbergt de

meeste van deze soorten, met o.m. een flinke populatie veldkrekel en snortikker. Ook zanddoorntje en

kustsprinkhaan komen hier voor, of wekkertje hier nog aangetroffen kan worden is zeer twijfelachtig.

• DG Abtsheide: 11 waargenomen soorten, waarbij vooral kustsprinkhaan, snortikker en heidesabelsprinkhaan het

vermelden waard zijn – laatst genoemde overleeft nog in enkele kleine (deel)populaties in ecozone 5

(graseilandjes in een geplagde zone).

• DG Pomp-Poelberg: hier werden enkele 5 algemene soorten aangetroffen

• DG Kievitsheide: verrassend goed gebied voor sprinkhanen, met 11 aangetroffen soorten, waaronder

knopsprietje, struiksprinkhaan, zanddoorntje en een grote populatie kustsprinkhaan.

• DG Steenbakkersdam: hier werden enkel 4 algemene soorten aangetroffen.

5.2.8. NACHTVLINDERS Nachtvlinders werden enkel in DG Eksterheide en alleen in 2012 (van mei tot september) min of meer systematisch

geïnventariseerd d.m.v. een lichtval. Deze inventarisaties vonden eerder onregelmatig plaats, in totaal waren er in deze

periode een zevental vangrondes.

Als locatie voor de lichtval werd de boerderij nabij DG Eksterheide gekozen, omdat deze vrij centraal in het studiegebied ligt

én omdat hier elektriciteit voorhanden is. Omdat nachtvlinders erg mobiele dieren zijn die kilometers van hun geboorteplek

kunnen worden aangetroffen, bestaat de kans dat sommige aangetroffen soorten zich buiten het studiegebied

voortplanten. Aangenomen mag worden dat de meeste gevangen soorten in DG Eksterheide of één van de omringende

natuurgebieden leven.

♦ -86-


Tabel 5.9: Nachtvlindersoorten aangetroffen in DG Eksterheide (in het vet de zeldzamere soorten).

Novemberspanner Gamma-uil

Gewone spikkelspanner Essengouduil

Zwartvlekdwergspanner Egale stofuil

Geelschouderspanner Bruine snuituil

Vlekstipspanner Gewone grasuil

Witte grijsbandspanner Witstipgrasuil

Witvlakdwergspanner Pijpenstro-uil

Gerimpelde spanner Dubbelstipvoorjaarsuil

Wilgendwergspanner Donkere marmeruil

Gewone bandspanner Oranjegeel halmuiltje

Gestreepte goudspanner Kooluil

Schildstipsspanner Vierkantvlekuil

Grijze stipspanner Zwarte c-uil

Berkenoogspanner Gewone velduil

Taxusspikkelspanner Populierenuil

Zuringspanner Geelbruine vlekuil

Braamvlinder Stro-uiltje

Sint-Jakobsvlinder W-uil

Vogelwiekje Gewone worteluil

Gele tijger Groente-uil

Witte tijger Gekraagde grasuil

Hyena Morpheusstofuil

Berkeneenstaart Witte I-uil

Groot avondrood Kleine groenuil

Berkenbrandvlerkvlinder Grote worteluil

Brandvlerkvlinder Kroonvogeltje

Huismoeder Roesje

Agaatvlinder Oranje wortelboorder

Grijsbandspinner Kleine wintervlinder

Haarbos Bonte brandnetelmot

Wapendrager Zeggenboorder

Donker brandnetelkapje Hagenheld

Schilddrager Aangebrande vlakmot

Tweestip-orvlinder Parelmoermot

Kaneelsikkelmot Egale vlakjesmot

Mi-vlinder Blauwooggrasmot

Volgeling Strooiselmot

Appeltak Melkwitte zomervlinder

Gele eenstaart Klaverblaadje

Dennenpijlstaart Lieveling

Schaapje Halmrupsvlinder

Rood weeskind Schijnpiramidevlinder

Kleine beer Piramidevlinder

Glad beertje Graswortelvlinder

Muisbeertje

Korte toelichting bij de in het vet aangeduide (zeldzame) soorten:

• Essengouduil: in Vlaanderen een zeldzame soort van bossen, struwelen, rivieroevers, … die essen en iepen als

waardplant benut. Wellicht dus van buiten het studiegebied afkomstig (slechts 1 maal één exemplaar gevangen)

• Pijpenstro-uil: een zeer zeldzame soort van de Antwerpse en Limburgse natte heiden, moerassen en hoogveen op

zandgrond, rupsen leven op Pijpenstro. Slechts éénmaal aangetroffen.

• Grijsbandspinner: vrij zeldzame soort in Vlaanderen van open bossen, struwelen, heiden, … die verschillende

loofboomsoorten als waardplant heeft. Slechts éénmaal gevangen (1 ex).

Uit de DG Duivelskuil zijn een aantal losse waarnemingen bekend (zonder zeldzamere soorten).

Tabel 5.10: Nachtvlindersoorten aangetroffen in DG Duivelskuil (in het vet de zeldzamere soorten).

Zuringspanner Roodbont heide-uiltje

Gewone heispanner Gamma-uil

Gewone bandspanner Heidewortelboorder

Lieveling Klaverblaadje

Geisha Groene eikenbladroller

♦ -87-


Kameeltje Pinokkiomot

5.2.9. LOOPKEVERS In DG Eksterheide werden 4 raaien met bodemvallen uitgezet, op verschillende locaties (zie figuur 5.8 en 5.9), in DG

Duivelskuil 2 raaien. Elke raai bestond uit 4 bodemvallen, gevuld met een formol-oplossing, en deze vallen werden om de 2

à 3 weken geledigd in de periode maart 2012-oktober 2012. In DG Eksterheide werden bodemvallen gezet in ecozones 19

(grove dennenbos op oude landduin), 20 (heischraal grasland), 18 (nieuw gecreëerde landduinen met open zand) en 15

(halfopen landduin naast dennenbos). De bodemvallen in DG Duivelskuil stonden in ecozone 25 (heischraal grasland en

droge heide).

In oktober 2012 werden de bodemvallen in DG Eksterheide verwijderd, omdat er te veel ongewenste bijvangsten waren

(alpenwatersalamander, levendbarende hagedis en twee keer rugstreeppad). Aanvullend werden er in DG Abtsheide 2

raaien (van telkens 4 bodemvallen) geplaatst, in ecozone 5 (geplagde heide).

De resultaten waren qua soortenrijkdom beperkt, maar met toch 3 Rode Lijst-soorten:

Tabel 5.11: Loopkeversoorten aangetroffen in DG Eksterheide, Duivelskuil en Abtsheide (in het vet de zeldzamere soorten).

DG Eksterheide DG Duivelskuil DG Abtsheide

Nebria brevicollis X X X

Nebria salina X X

Poecilus versicolor X

Carabus problematicus X X

Cicindella campestris X X

Cicindella hybrida X

Harpalus anxius X

Pterostichus melanarius X

Soortbespreking:

• Cicindella campestris (groene zandloopkever): RL-soort (Achteruitgaand). Typische soort van voedselarme, kale

zandgronden (duinen, zandverstuivingen, brede zandwegen, droge heide, heischraal grasland, ….). angetroffen in

DG Eksterheide (vooral ecozone 18, maar ook ecozones 20 en 15 ) en DG Duivelskuil (ecozone 25).

• Cicindella hybrida (basterdzandloopkever): RL-soort (Achteruitgaand), wat groter dan de voorgaande soort en in

het studiegebied talrijker, zowel in DG Eksterheide (vooral ecozone 18, maar ook ecozones 20 en 15) als in DG

Duivelskuil (ecozone 25).

• Nebria brevicollis: zeer algemene soort, die vooral in het najaar (voortplantingsperiode) in grote aantallen werd

aangetroffen, in alle drie gebieden.

• Nebria salina: meer dan voorgaande soort te vinden in droge, open en voedselarme terreinen (heide, duinen,

heischraal grasland, …). In DG Eksterheide (ecozone 20) en DG Duivelskuil (ecozone 25) aangetroffen (steeds

maar één of enkele ex.).

• Poecilus versicolor: algemene soort van cultuurgronden (maar ook droge heide) op zandgronden, aangetroffen in

ecozone 25 (dg Duivelskuil).

• Carabus problematicus (korrelschalebijter): algemene, eurytope soort die een voorkeur heeft voor (open en

droge) bossen en droge heide. Zowel in DG Duivelskuil (ecozone 25) als DG Eksterheide (ecozones 18, 20 en 15)

regelmatig aangetroffen, maar nooit in grote aantallen. Niet bruikbaar als indicatorsoort.

• Harpalus anxius: RL-soort (Zeldzaam) van droge, open, zandige terreinen (heide, duinen, heischraal grasland, …).

Xerofiele soort, en een goede indicatorsoort. Aangetroffen in ecozone 20 (dg Eksterheide).

• Pterostichus melanarius: algemene, eurytope soort, veel te vinden op cultuurgronden, minder in bossen. Enkel in

DG Eksterheide aangetroffen.

♦ -88-


Figuur 5.8 Locatie van de bodemvallen in de deelgebieden Abtsheide, Duivelskuil en Eksterheide.

♦ -89-


5.2.10 PADDENSTOELEN Paddenstoelen werden nooit systematisch geïnventariseerd, het blijft beperkt tot een aantal losse waarnemingen uit 2

gebieden (dg Eksterheide en DG Duivelskuil). Hieronder de meest bijzondere soorten:

DG Eksterheide

• Blauwgroen trechtertje: mondiaal erg zeldzame soort, vooral uit noordelijke streken. In Vlaanderen en Nederland

meestal aangetroffen bij natuurherstel/natuurinrichtingsprojecten: deze zwam leeft in symbiose met

korstmossen, in pioniersvegetaties. In DG Eksterheide aangetroffen in ecozone 18 (afgeplagde zone ten westen

van het vroegere vliegveld).

• Vlokkig veenmosklokje: niet bevestigde waarneming van deze op levend veenmos levende zeldzame soort in

ecozone 21.

• Echte tolzwam: vrij zeldzame soort van voedselarme zandgronden, vooral bij dennen. In DG Eksterheide

gevonden in ecozone 19, op een stukje heischraal grasland bij enkele Corsicaanse dennen.

• Schotelkluifzwam: zeldzame soort van naald- en loofbossen op humusrijk zand (of leem). In DG Eksterheide

aangetroffen in het naaldbos van ecozone 19.

• Zwarte berkenboleet: zeldzame soort bij berken op voeselarme zandgronden. Waargenomen in ecozone 19

(heischrale berm met berken).

• Geringde vlekplaat: zeldzame soort op runderen paardenmest op voedselarme zandgrond (heiden, heischraal

grasland, ..). Aangetroffen in ecozone 18, op paardenmest.

DG Duivelskuil

• Geringde vlekplaat: zeldzame soort op runderen paardenmest op voedselarme zandgrond (heiden, heischraal

grasland, ..). Aangetroffen in ecozone 25, op paardenmest.

• Moerasleemhoed: erg zeldzame soort op veen (nat heischraal grasland, natte heide, …). Aangetroffen in ecozone

25 (venranden).

• Wimperbreeksteeltje: zeer zeldzame soort, de (niet bevestigde!) waarneming in DG Duivelskuil (ecozone 25) zou

de enige voor gans Vlaanderen zijn.

• Veenmosgrauwkop: parasiet van levend veenmos, in hoog- en laagveen en langs vennen. Vrij zeldzaam in de

Kempen, in DG Duivelskuil aangetroffen in ecozone 25 (venrand).

5.3. SYNTHESE

Verschillende varianten van het zomereiken-berkenbos vormen de dominante vegetatie in het NATUURDOMEIN. Grote delen

hiervan zijn jong en beplant met dennen. Daarnaast zijn er verscheidene kleine -al dan niet gedegradeerde- heiderelicten,

(matig) voedselrijke graslanden, enkele schraallanden en een behoorlijke oppervlakte oligo- tot mesotrofe wateren. Onder

de vaatplanten zijn de soorten van matig bemeste graslanden op (matig) vochtige grond, bossen op matig voedselarme,

droge zure grond en soorten van relatief voedselrijke plaatsen met wisselende waterstand het best vertegenwoordigd. Het

best ontwikkeld zijn de graslanden op droge, voedselarme, kalkarme, zure grond en de bossen op matig voedselarme,

droge zure grond. 76% van de geïnventariseerde vaatplanten is gebonden aan open terreinen, de rest (75 spp.) is gebonden

aan bossen, struwelen en kapvlakten.

Binnen het studiegebied komen heel wat vogelsoorten tot broeden, waarbij vooral soorten van opgaand gesloten bos,

bosranden, boomgroepen en opgaande lijnvormige elementen goed vertegenwoordigd zijn. Het aantal soorten dat

gebonden is aan waterpartijen, riet- en verlandingsvegetaties, grazige vegetaties en heidevegetaties is eerder beperkt maar

voor een aantal soorten is net het samengaan van open grazige of heidevegetaties met bosranden, boomgroepen en

opgaand gesloten bos van groot belang (nachtzwaluw, boomleeuwerik, boompieper, …). Samenvattend kan gesteld worden

dat het studiegebied voor broedvogels van groot lokaal belang is. Het belang van de verschillende deelgebieden voor

doortrekkende of overwinterende vogels is eerder beperkt.

♦ -90-


Ook voor amfibieën is het studiegebied van groot lokaal belang, vooral dan voor watersalamanders: alle inheemse soorten

zijn vertegenwoordigd, waarbij vooral de (kleine) populaties van kamsalamander van groot belang zijn. De kleine populatie

heikikker is nu wellicht verdwenen, maar er resten nog populaties van 3 andere kikkersoorten (waaronder poelkikker) en

van 2 soorten padden (waaronder de recent ge(her)introduceerde rugstreeppad). Bij de reptielen is enkel de

levendbarende hagedis vertegenwoordigd (naast de exotische geelwangschildpad), de kleine (rest)populaties maken dit

studiegebied niettemin van (groot) lokaal belang voor deze diergroep.

Met 42 soorten waterjuffers en libellen vormt het studiegebied één van de betere libellengebieden in Vlaanderen en is het

van regionaal belang. Vooral soorten van voedselarme, zure vennen zijn goed vertegenwoordigd, maar er komen ook heel

wat soorten voor die aan voedselrijkere plassen (al dan niet met een rijke wateren/of oevervegetatie) zijn gebonden. Voor

dagvlinders is het studiegebied enkel van lokaal belang. Het aantal waargenomen soorten is eerder beperkt, en bestaat

zowel uit soorten die gebonden zijn opgaande loofbossen, bosranden en boomgroepen, als uit soorten die gerelateerd zijn

aan vochtige tot droge schraalgraslanden, ruigten en ruige graslanden. Het merendeel van de waargenomen soorten

sprinkhanen en krekels is gebonden aan schrale graslanden en heidevegetaties, maar er zijn ook enkele sprinkhanen die

gebonden zijn aan ruigtes, ruige graslanden en mantelzoomvegetaties. Hiermee is het studiegebied is voor sprinkhanen en

krekels van groot lokaal belang.

Zoogdieren zijn niet systematisch onderzocht, maar de waargenomen soorten zijn vooral gebonden aan halfopen tot

gesloten bosrijke landschappen. Nachtvlinders werden ook niet vlak dekkend geïnventariseerd, uit de beperkte

waarnemingen kan echter opgemaakt worden dat het studiegebied op zijn minst van groot lokaal belang is.

♦ -91-


6. ECOLOGISCHE WAARDERING

In dit hoofdstuk wordt een evaluatie gemaakt van de belangrijkste ecologische waarden van het NATUURDOMEIN. De

verhouding tot het Europees, gewestelijk en provinciaal natuur- en bosbeleidskader wordt geschetst.

6.1. FLORA

De overgrote meerderheid van de actueel voorkomende plantensoorten is momenteel niet bedreigd in Vlaanderen (VAN

LANDUYT e.a., 2007). 22 soorten behoren tot de Rode Lijst s.l. (categorie ‘zeldzaam’ tot en met ‘met uitsterven bedreigd’).

De rode lijstsoorten zijn vooral te vinden in de socio-ecologische groepen 7f (5 soorten van onbemeste, heischrale

graslanden op matig vochtige tot droge, voedselarme, zure, humeuze grond), 7d (4 soorten van hoogvenen, natte heiden

en onbemeste graslanden op natte, zeer voedselarme, zure, humeuze grond) en 6e (3 soorten van graslanden op droge,

voedselarme, kalkarme, zure grond).

Opmerkelijk is dat álle rode lijstsoorten kenmerkend zijn voor open terreinen, voornamelijk heiden en heischrale

graslanden, landduinen en wateren. Drie soorten zijn niet opgenomen in de tabel omdat ze naar alle waarschijnlijkheid

werden geïntroduceerd; bolderik, krabbenscheer en kikkerbeet. Twee andere soorten zijn recent lokaal uitgestorven; klein

blaasjeskruid en liggende vleugeltjesbloem.

8 soorten vallen onder de categorieën ‘achteruitgaand’, ‘zeldzaam’ en ‘zeer zeldzaam’ en behoren niet tot de Rode Lijst

sensu stricto. De status van bosorchis in Vlaanderen is onvoldoende gekend.

Tabel 6.1: Overzicht Rode Lijstsoorten hogere planten NATUURDOMEIN Eksterheide en omgeving (incl. verdwenen soorten).

Soort Status Rode Lijst Socio-ecologische groep Provinciaal prioritair

Genadekruid Met verdwijning bedreigd 2a -

Loos blaasjeskruid Kwetsbaar 4a X

Stomp fonteinkruid Zeldzaam 4a -

Klein blaasjeskruid (†) Bedreigd 4b X

Oeverkruid Zeer zeldzaam 4b X

Grote ratelaar Kwetsbaar 5b -

Stijve ogentroost Kwetsbaar 6c -

Buntgras Achteruitgaand 6e X

Dwergviltkruid Kwetsbaar 6e -

Klein tasjeskruid Kwetsbaar 6e -

Dwergzegge Bedreigd 7c -

Gevlekte orchis Kwetsbaar 7c -

Gewone dophei Achteruitgaand 7d X

Veenpluis Kwetsbaar 7d X

Wilde gagel Achteruitgaand 7d X

Witte snavelbies Kwetsbaar 7d X

Klein warkruid Bedreigd 7e -

Stekelbrem Achteruitgaand 7e X

Borstelgras Achteruitgaand 7f X

Kruipbrem Kwetsbaar 7f -

Liggende vleugeltjesbloem (†) Kwetsbaar 7f -

Hondsviooltje Kwetsbaar 7f -

Tandjesgras Achteruitgaand 7f -

Op de kaart met de verspreiding van het aantal rode lijstsoorten springen vooral de landduinen in DG Eksterheide en de

vochtige tot natte heiden in de deelgebieden Abtsheide, Duivelskuil en Pomp-Poelberg in het oog. Het (half-)open deel van

DG Steenbakkersdam herbergt ook 2 rode lijstsoorten (dwergviltkruid en gewone dopheide). In de aangrenzende grote

kleiput net buiten het NATUURDOMEIN groeit ook stomp fonteinkruid.

♦ -92-


Figuur 6.1 Verspreiding van het aantal rode lijstsoorten (s.l.) hogere planten.

6.2. FAUNA

Onder dit punt worden de soorten die vermeld worden op de Bijlagen II en IV van de Europese Habitatrichtlijn opgesomd.

Voor soorten van Bijlage II dient Vlaanderen beschermde gebieden aan te wijzen. Dit is ook het geval voor Bijlage IV-

soorten en hun voortplantings- en rustplaatsen, de soorten zijn strikt beschermd. Verder is er voor de goed onderzochte

taxonomische groepen –broedvogels, amfibieën, reptielen, dagvlinders, libellen en sprinkhanen- een opsomming gemaakt

van de status op de Vlaamse Rode Lijsten. Er werd gecontroleerd of het prioritaire provinciale soorten betreft en de

habitatvoorkeur wordt zeer summier omschreven.

6.2.1. AVIFAUNA Als we naar de rode lijstcategorieën achteruitgaand tot bedreigd kijken, zijn het in het NATUURDOMEIN vooral de soorten van

open bos, bosranden en boomgroepen met kale zandige bodem die goed vertegenwoordigd zijn.

Tabel 6.2: Broedvogels uit de rode lijstcategorieën achteruitgaand, zeldzaam, kwetsbaar, bedreigd en met uitsterven bedreigd

(Naamgeving etc. naar Vermeersch e.a., 2004) *: onregelmatige broedvogel.

Soort Ecologische vogelgroep (Sierdsema, 1995) Status Rode Lijst EU-richtlijn

Provinciaal prioritair

Koekoek * (broedparasitair) Achteruitgaand - -

Boompieper Open bos, bosranden, boomgroepen met kale zandige bodem Bedreigd - X

Zomertortel Jong bos, struiklaag in bossen Bedreigd - -

♦ -93-


Boomleeuwerik Open bos, bosranden, boomgroepen met kale zandige bodem Kwetsbaar Bijl I VRL X

Gekraagde roodstaart Open bos, bosranden, boomgroepen met kale zandige bodem Kwetsbaar - X

Matkop Jong bos, struiklaag in bossen Kwetsbaar - X

Nachtzwaluw* Open bos, bosranden, boomgroepen met kale zandige bodem Kwetsbaar Bijl I VRL -

Huiszwaluw (†) Erven, bebouwing in cultuurland Kwetsbaar -

Figuur 6.2: Verspreiding van broedkoppels matkop, boompieper, boomleeuwerik en gekraagde roodstaart (in DG Steenbakkersdam broedt

ook 1 koppel boompieper).

♦ -94-


6.2.2. AMFIBIEËN EN REPTIELEN Met alle inheemse watersalamandersoorten en relictpopulaties van poelkikker, levendbarende hagedis en mogelijk heikikker, is het gebied een zeer waardevol gebied voor amfibieën en reptielen. Rugstreeppad werd recent geïntroduceerd in 2011-2014.

Tabel 6.3: Amfibieën en reptielen uit de rode lijstcategorieën zeldzaam, kwetsbaar, bedreigd en met uitsterven bedreigd (Naamgeving etc.

naar BAUWENS & CLAUS, 1996).

Soort Habitat Status Rode Lijst EU- richtlijn


Heikikker Vochtige veen- en moerasgebieden Zeldzaam Bijl. IV HR X

Poelkikker Oligo- tot mesotrofe vennen in heidegebieden Zeldzaam Bijl. IV HR X

Kamsalamander Vrij voedselrijke, neutrale, vrij diepe en begroeide plassen Zeldzaam Bijl. II HR -

Vinpootsalamander Bos- en heidegebieden met zwak zure, permanente plassen Zeldzaam - -

Rugstreeppad Open, warme droge gebieden + ondiepe waterplassen Zeldzaam Bijl. IV HR X

Levendbarende hagedis Vochtige heidevelden, heischrale graslanden, duinen Zeldzaam - -

6.2.3. SPRINKHANEN, DAGVLINDERS EN LIBELLEN Voor drie groepen van ongewervelden -libellen, dagvlinders en sprinkhanen- bestaat er een goed gebied dekkend beeld van

hun verspreiding. In totaal werden er 42 soorten libellen waargenomen, waaronder 8 rode lijstsoorten. Dit maakt het

NATUURDOMEIN tot één van de betere libellengebieden in de omgeving. Voor dagvlinders en sprinkhanen gaat het om

bescheiden aantallen. De verscheidenheid aan voorplantingsbiotopen van libellen toont het belang aan van de

verschillende waterpartijen in het NATUURDOMEIN. Het leefgebied van de vermelde dagvlinders en sprinkhanen bestaat uit

open terreinen, bosranden en open bos.

Tabel 6.4: Waargenomen libellen, dagvlinders en sprinkhanen uit de rode lijstcategorieën zeldzaam, kwetsbaar, bedreigd en met

uitsterven bedreigd (DE KNIJF e.a., 2006; MAES E.A., 2012; INBO, 2011).

Soort Habitat Status Rode lijst

EU- richtlijn


Beekoeverlibel Kleine langzaam stromende kwelbeken Kwetsbaar - X

Glassnijder Vijvers met goed ontwikkelde oevervegetatie Kwetsbaar - X

Noordse witsnuitlibel Oligo- tot mesotrofe wateren met drijvende planten (vaak veenmos)

Kwetsbaar - X

Tangpantserjuffer Mesotrofe vegetatierijke plassen Kwetsbaar - X

Venglazenmaker Oligo- tot mesotrofe plassen Kwetsbaar - X

Koraaljuffer Oligo- tot mesotrofe plassen Zeldzaam - -

Tengere pantserjuffer Mesotrofe, vrij zure, vegetatierijke plassen Zeldzaam - -

Venwitsnuitlibel Voedselarme, zure plassen met drijvende tapijten veenmos Zeldzaam - -

Bont dikkopje Overgang vochtige grasland/bos, open plekken in broekbossen; heiden

Bijna in gevaar

- X

Geelsprietdikkopje Vochtige, verruigde graslanden in bos Kwetsbaar - -

Citroenvlinder Bosranden, open bos, ruigte, parken Bijna in gevaar

- -

Argusvlinder Vrij schrale en droge graslanden Bedreigd - -

Kleine vos Ruigten, tuinen, bosranden, bermen, … Bijna in gevaar

- -

Kleine parelmoervlinder Droge schrale graslanden Bijna in gevaar

- -

Heidesabelsprinkhaan Vrij droge tot natte heide, hoogveen Zeldzaam - X

Wekkertje Vrij vochtige tot natte, vrij hoge, dichte grasvegetatie Kwetsbaar - X

6.3. VERSPREIDING VAN RODE L IJST- EN EUROPESE AANDACHTSOORTEN Om een beeld te krijgen van de locaties met de grootste concentratie aan bijzondere soorten nemen we die

soortengroepen in beschouwing waarvan een gebied dekkend beeld van hun verspreiding gekend is. Dit zijn broedvogels,

amfibieën, reptielen, libellen, dagvlinders en sprinkhanen. Onder Europese aandachtsoorten verstaan we de soorten

vermeld op bijlage I van de Vogelrichtlijn en bijlage II en IV van de Habitatrichtlijn. Concreet houdt dit in dat er buiten de

hierboven opgesomde rode lijstsoorten een aantal extra soorten van bijlage I van de Vogelrichtlijn in beschouwing worden

♦ -95-


genomen; wespendief, ijsvogel en zwarte specht. In totaal gaat het om 29 diersoorten (BIJLAGE 11). Soorten die na 2005 niet

meer vastgesteld werden in het in het NATUURDOMEIN zijn niet opgenomen. Figuur 6.3 geeft de verspreiding van het aantal

rode lijsten Europese aandachtsoorten weer. Hiervoor deelden we het NATUURDOMEIN op in ecologisch min of meer

homogene gebieden.

Uit figuur 6.3 blijkt dat de actuele heide- en duingebieden in de deelgebieden Abtsheide, Eksterheide en Duivelskuil echte

‘hot-spots’ zijn voor rode lijsten aandachtsoorten. Ook de bosrijke omgeving van het historische Ekstergoor herbergt een

betrekkelijk groot aantal rode lijsten aandachtsoorten.

Figuur 6.3: Verspreiding van # rode lijsten aandachtsoorten broedvogels, amfibieën, reptielen, libellen, dagvlinders en sprinkhanen

(situatie anno 2012) (DG Steenbakkersdam: < 4 spp).

Tabel 6.5: Voorkeur voor open versus gesloten leefgebied van de rode lijsten aandachtsoorten (fauna).

Open habitat Halfopen habitat Gesloten boshabitat

Boomleeuwerik, rugstreeppad, levendbarende

hagedis, ijsvogel, nachtzwaluw, heikikker,

kamsalamander, tangpantserjuffer, glassnijder,

beekoeverlibel, tengere pantserjuffer, koraaljuffer,

venwitsnuitlibel, venglazenmaker, noordse

glazenmaker, argusvlinder, kleine parelmoervlinder,

heidesabelsprinkhaan & wekkertje.

Boompieper, gekraagde roodstaart,

vinpootsalamander, kleine vos,

citroenvlinder, geelsprietdikkopje, bont

dikkopje

Matkop, rouwmantel, zwarte

specht

We genereren meer informatie indien we de habitatvoorkeur van de rode lijsten aandachtsoorten in rekening brengen.

Tabel 6.5 geeft aan of de betreffende soorten een voorkeur hebben voor open of eerder gesloten leefgebieden. Uiteraard is

dit een zeer arbitraire indeling en zijn er nogal wat soorten die beide typen nodig hebben in hun levenscyclus. Desondanks

is het een opdeling die in grote lijnen aangeeft in welk terreintype de beschouwde soorten zich overwegend ophouden.

Hieruit blijkt dat 2/3 van de rode lijsten Europese aandachtsoorten gebonden is aan open terreintypes (open wateren,

♦ -96-


graslanden, heiden, duinen, ruigten en ijle struwelen). Het aantal rode lijst- of aandachtsoorten met een voorkeur voor

bossen of bosrijke gebieden is zeer beperkt.

6.4. EUROPESE HABITATS EN REGIONAAL BELANGRIJKE BIOTOPEN

6.4.1. HABITATKAART Mei 2014 publiceerde het INBO een Natura 2000 Habitatkaart voor Vlaanderen, o.a. raadpleegbaar op www.geopunt.be. De

terreinkartering van het gebied Eksterheide en omgeving die aan de basis ligt van deze kaart dateert van de periode 2004-

2010. Omdat een aantal grootschalige natuurherstelwerken dateren van na deze periode is beslist een nieuwe habitatkaart

op te maken, dit op basis van de vegetatiekaart, bijkomende terreinbezoeken in 2013 en met als leidraad de “Sleutel voor

het karteren van natura2000 habitattypen in Vlaanderen” (De Saeger e.a., 2011). Bij deze recentere habitatkaart

(terreinkartering 2012-2013) zijn volgende opmerkingen te maken:

• HT 6230_HA: in de als dusdanig gekarteerde grazige vegetaties groeien enkel volgende ‘typische soorten’:

kruipganzerik, mannetjesereprijs, fijn schapengras, zandzegge en veelbloemige veldbies. Vegetaties met < 3

typische soorten zijn niet als habitat gekarteerd (conform sleutel).

• HT 9190: enkel ca. 100-jarige zomereiken-berkenbossen zijn weerhouden als habitat. Hiervoor werd de historische

kaartenreeks geconsulteerd en de GIS-File ‘bosouderdom’. Eikenbossen op antropogene bodem met een

dominantie van braam in de ondergroei samen met andere eutrafente of storingssoorten en weinig

sleutelsoorten van HT9190 –bostype 5- zijn niet als habitat gekarteerd (o.a. DG Kievitsheide).

Figuur 6.4: Verspreiding van EU-habitats en Regionaal Belangrijke Biotopen in DG Pomp-Poelberg en FG Abtsheide.

• HT 3150: het toepassen van de habitatsleutel leert dat er in het NATUURDOMEIN géén HT3150 aanwezig is. Een aantal

vegetaties die daar op het eerste zicht voor in aanmerking komen in de deelgebieden Pomp-Poelberg en

Abtsheide hebben onvoldoende typische soorten –enkel loos blaasjeskruid (en geïntroduceerde krabbenscheer

en kikkerbeet)- en kunnen bezwaarlijk abundante, soortenrijke waterplantenvegetaties genoemd worden.

♦ -97-


Wellicht zijn de vegetaties waarin loos blaasjeskruid groeit, te beschouwen als oorspronkelijk voedselarme

wateren die in min of meer geëutrofieerd/gedegradeerd zijn.

• HT3130: Dit habitattype werd lokaal gekarteerd maar is telkens zeer fragmentair ontwikkeld met nooit meer dan

één typische soort, meestal naaldwaterbies maar lokaal ook vlottende bies, oeverkruid en gesteeld glaskroos. De

begeleidende soorten veelstengelige waterbies, knolrus, pijpenstrootje en veenmossen zijn her en der wel

abundant aanwezig. Nagenoeg de volledige oppervlakte situeert zich in door de mens aangelegde plassen, i.c.

kleiputten en poelen.

• HT2310/2330: Deze habitattypen komen meestal in mozaïek voor. Actueel ligt de nadruk eerder op HT2330, in het

bijzonder deze van het dwerghaververbond (HT2330_DW). Buntgrasvegetaties (HT2330_BU) zijn bijzonder schaars

en fragmentair ontwikkeld.

• HT4010: volledig vergraste vochtige tot natte heiden in de bossfeer (bestanden E2c2, E2b2, E7a2, E7d2, …) zijn

conform de habitatsleutel niet als habitat gekarteerd. Gelijkaardige vegetaties in een aaneengesloten open

heideterrein wel.

• Voormalig vliegveld: de pionierende jonge heide- en landduinvegetaties t.h.v. het voormalige vliegveld zijn

gekarteerd als HT2310. Dit is een sterke vereenvoudiging daar HT2330 hier ook grote oppervlakten inneemt en

lokaal ook HT6230_ha (met o.a. stijve ogentroost en bosdroogbloem) aanwezig is. In het westelijk deel zijn er

overgangen naar HT4010 (met o.a. blauwe zegge).

Uit de kartering blijkt dat actueel ca. 53 ha van het NATUURDOMEIN als habitatwaardig kan beschouwd worden. Dit is ca. 19%

van de totale oppervlakte. Heide (s.l.) neemt ruim 22 ha in, bos zo’n 11.5 ha en heischrale graslanden ruim 7 ha. Ca. 14 ha

gekarteerd habitat is op basis van de vegetatiesamenstelling in slechte staat van instandhouding.

Twee habitattypen hebben een prioritair karakter; de soortenrijke heischrale graslanden (HT6230) en de broekbossen

(HT91EO).

Tabel 6.6: Habitats en regionaal belangrijke biotopen die in het NATUURDOMEIN voorkomen.

Code Habitattype Opp. (ha)

2330 Open grasland met Corynephorus- en Agrostis-soorten op landduinen

2330_dw Dwerghaververbond 2.75

2330_bu Buntgrasverbond 0.22

3130u_aom Oligotrofe wateren van het Middeneuropese en peri-alpiene gebied met Littorella- of Isoëtesvegetatie of met eenjarige vegetatie op drooggevallen oevers (Nanocyperetalia)

8.77

3150 Van nature eutrofe meren met vegetaties van Magnopotamion of Hydrocharition 0

3160u Dystrofe natuurlijke poelen en meren/slechte staat 0.39

4010f 7150

Noordatlantische vochtige heide met Erica tetralix

Slenken in veengronden (Rhynchosporion) 4.11

4010u Slechte staat 1.97

4030f Droge heide (alle subtypen) 2.01


9190 Oude zuurminnende eikenbossen met Quercus robur op zandvlakten 9.39

91EO* Alluviale bossen met Alnion glutinosa en Fraxinus excelsior (Alno-Padion, Alnion incanae, Salicion albae) 1.02

91EOu Slechte staat 1.14

Niet aangemeld habitat

2310 Psammofiele heide met Calluna- en Genistasooten 9.63


3160 Dystrofe natuurlijke poelen en meren 0.39

6230_hmo Soortenrijke heischrale graslanden op arme bodems: vochtige heischrale graslanden 1.36

6230_hn Soortenrijke heischrale graslanden op arme bodems : droge heischrale graslanden 2.28

6230_ha Soortenrijke heischrale graslanden op arme bodems: soortenrijke graslanden van het struisgrasverbond 3.58

6510_hu Laaggelegen schraal hooiland – glanshavergraslanden 1.39

Totaal: 52.90

Regionaal belangrijke biotopen

Rbbppm Structuurrijke, oude bestanden van grove den 0.60

Rbbsm Gagelstruweel (buiten broekbossfeer) 1.13

Rbbsf Meso- tot eutroof wilgenstruweel 1.02

rbbso Oligotroof wilgenstruweel 0.66

Naast de habitats is nog ruim 3.4 ha regionaal belangrijk biotoop gekarteerd. Dit zijn in Vlaanderen zeldzame vegetaties met

een hoge natuurwaarde die niet vervat zijn in de Natura 2000 habitattypen. Een deel van de gekarteerde habitats situeert

zich buiten het SBZ-H. Dit is substantieel voor de habitats 2310/2330 en 6230_ha.

♦ -98-


Figuur 6.5: Verspreiding van EU-habitats en Regionaal Belangrijke Biotopen in DG Kievitsheide.

Figuur 6.6: Verspreiding van EU-habitats en Regionaal Belangrijke Biotopen in DG Duivelskuil.

Ondertussen publiceerde het INBO nieuwe praktische handleidingen voor BWK en habitatkartering. Het is te verwachten dat

een nieuwe kartering aan de hand van deze handleidingen een licht gewijzigd kaartbeeld van de aanwezige Natura 2000-

habitats zal opleveren.

♦ -99-


Figuur 6.7: Verspreiding van EU-habitats en Regionaal Belangrijke Biotopen in DG Eksterheide.

Figuur 6.8: Verspreiding van EU-habitats en Regionaal Belangrijke Biotopen in DG Steenbakkersdam.

♦ -100-


6.4.2. SLEUTELSOORTEN

6.4.2.1. Flora

T’jollyn e.a. (2009) lijsten per Europees habitattype een aantal sleutelsoorten op. Het zijn soorten die een indicatie geven

voor een goede habitatkwaliteit en bijgevolg gevoelig zijn voor een goed beheer en geschikte (milieu) omstandigheden van

het betreffende habitattype. De figuren 6.9 t.e.m. 6.12 geven een beeld van de verspreiding van het aantal sleutelsoorten

per bestand in het NATUURDOMEIN. Tabel 6.7 geeft een overzicht van de sleutel- en storingssoorten per habitattype in het

NATUURDOMEIN. De tabel zegt niets over de abundantie van de betreffende soorten. Nogal wat sleutelsoorten zijn erg schaars

(grootte-orde van maximaal enkele m2) in het NATUURDOMEIN; o.a. buntgras, heidespurrie, klein tasjeskruid, klein warkruid,

zandblauwtje, oeverkruid, witte snavelbies, vlottende bies, borstelgras, … . Veralgemeend kan gesteld worden dat

watercrassula, Amerikaanse vogelkers, braam, knolrus, mannagras, pijpenstrootje, pitrus, en opslag van berk en wilg de

belangrijkste storingsindicatoren zijn.

Tabel 6.7: Overzicht van de sleutel- en storingssoorten per habitattype (flora).

TYPE Sleutelsoorten Storingssoorten

2310 buntgras, heidespurrie, zandzegge, zandstruisgras, zilverhaver, vroege haver, dwergviltkruid, zandblauwtje, klein vogelpootje, klein tasjeskruid, ruig haarmos, klein warkruid

Pijpenstrootje, bochtige smele, struisgras, braam, grijs kronkelsteeltje, verbossing

2330_bu buntgras, heidespurrie, zandzegge, zandstruisgras, zilverhaver, vroege haver, dwergviltkruid, zandblauwtje, klein vogelpootje, klein tasjeskruid, ruig haarmos

Pijpenstrootje, bochtige smele, struisgras, zwenkgras, grijs kronkelsteeltje, verbossing

2330_dw zilverhaver, vroege haver, dwergviltkruid, zandblauwtje, klein vogelpootje, klein tasjeskruid

grijs kronkelsteeltje, verbossing

3130_aom oeverkruid, vlottende bies, duizendknoopfonteinkruid (net buiten DG Duivelskuil)

Knolrus, veenmos, fioringras, tandzaad, mannagras, pitrus, eendekroos, grote kattenstaart, waterpeper, tenger fonteinkruid, lisdodde, watercrassula, smalle waterpest

3130_na Naaldwaterbies (net buiten DG Steenbakkersdam), gesteeld glaskroos, borstelbies

Knolrus, veenmos, fioringras, tandzaad, waterpeper, lisdodde, mannagras, grote kattenstaart, pitrus, moerasstruisgras, pijpenstrootje, watercrassula, smalle waterpest

3160 Waterveenmos, (klein blaasjeskruid: †) Pitrus, knolrus, mannagras, waternavel

4010 kleine zonnedauw, veenpluis, trekrus, witte snavelbies, gewone dophei Pijpenstrootje, verbossing

4030 struikhei, klein warkruid, stekelbrem, kruipbrem Pijpenstrootje, bochtige smele, struisgras, braam

6230_ha tormentil, kruipganzerik, veelbloemige veldbies, stekelbrem, eekhoorngras, stijve ogentroost, mannetjesereprijs

Gewoon struisriet, Jacobskruiskruid, struisgras, gestreepte witbol

6230_hn borstelgras, tandjesgras, zandstruisgras, pilzegge, mannetjesereprijs, stijve ogentroost, stekelbrem, bosdroogbloem, veelbloemige veldbies, tormentil

Gewoon struisriet, Jacobskruiskruid, struisgras, gestreepte witbol, pijpenstrootje

6230_hmo Tormentil, gevlekte orchis, stekelbrem, dichtbloemige veldbies, trekrus, pilzegge,

Gewone hoornbloem, kale jonker, gestreepte witbol, pitrus, boterbloem

6510_hu Knoopkruid, veldlathyrus, gewone rolklaver, margriet, grote ratelaar, knolsteenbreek, wilde peen

Zevenblad, hondsdraf, bijvoet, akkerdistel, akkerwinde, kropaar, ridderzuring, boerenwormkruid

7150 kleine zonnedauw, moeraswolfsklauw, witte en bruine snavelbies Verbossing, pitrus

9190 struikhei, pijpenstrootje, valse salie, pilzegge, ruwe smele, wilde kamperfoelie, schermhavikskruid, zomereik, ruwe berk, zachte berk, ratelpopulier, grove den, wilde lijsterbes, sporkehout, hazelaar

Amerikaanse vogelkers, Amerikaanse eik

91EO_meso zwarte els, zachte berk, sporkehout, wilde lijsterbes, ruwe berk, grauwe wilg, geoorde wilg, moeraswalstro, hop, gele lis, wolfspoot, blauw glidkruid, bitterzoet, pinksterbloem, grote wederik

-

91EO_oli koningsvaren, zwarte els, zachte berk, wilde lijsterbes, grauwe wilg, boswilg, zomereik, sporkehout, ruwe berk, veenmos, moeraswalstro, zompzegge, snavelzegge, sterzegge, wolfspoot, bitterzoet, wilde gagel, moerasstruisgras, pilzegge

Pijpenstrootje, smalle en brede stekelvaren

♦ -101-


Figuur 6.9: Verspreiding sleutelsoorten HT4010.

Figuur 6.10: Verspreiding sleutelsoorten HT2310 én HT2330.

♦ -102-


Figuur 6.11: Verspreiding sleutelsoorten HT6230.

Figuur 6.12: Selectie van habitatvlekken met de meeste sleutelsoorten van HT2310-2330, HT4010 & HT6230. In taartdiagram de opgave van

het relatief aantal sleutelsoorten.

♦ -103-


6.4.2.2. Fauna

De Knijf e.a. (2013) selecteerden lijsten met habitattypische fauna-soorten om op Vlaams niveau de staat van

instandhouding van habitats te beoordelen. Ze maken onderscheid in karakteristieke soorten, indicatoren van een goede

biotische kwaliteit en indicatoren van een goede abiotische kwaliteit. Tabel 6.8 geeft een overzicht deze habitattypische

fauna-soorten in het NATUURDOMEIN.

Om de kwaliteit van een habitatvlek in een bepaald gebied te beoordelen kunnen extra soorten geselecteerd worden om de

lokale staat van instandhouding te evalueren. Binnen de contouren van het NATUURDOMEIN komen ons inziens daar geen

soorten voor in aanmerking.

Tabel 6.8: Overzicht van habitattypische faunasoorten per habitat. (K: karakteristiek; Ca: indicatief voor goede abiotische kwaliteit; Cab:

indicatief voor goede biotische kwaliteit).

Soort/habitat 3130 3150 3160 2310 2330 4010 4030 6230 9190 91E0

Heikikker K K

Poelkikker K K

Venwitsnuitlibel Cab Cab

Noordse witsnuitlibel Cab Cab

Dodaars Cab

Glassnijder Cab

Venglazenmaker Cab

Veldkrekel K K K

Boomleeuwerik Cab K

Boompieper Cab

Knopsprietje Ca Ca

Snortikker Ca Ca K Cab

Heidesabelsprinkhaan K

Levend. hagedis Cab Cab

Bont dikkopje Cab

Eikenpage Cab

Bonte vliegenvanger Cab

Gekraagde roodstaart Cab

Nachtzwaluw Cab

Zwarte specht Cab Cab

Boomklever Cab

Bosuil Cab

Matkop Cab

Wespendief Cab

6.4.3. LOKALE STAAT VAN INSTANDHOUDING Voor het beoordelen van de lokale staat van instandhouding zijn beoordelingstabellen beschikbaar. Deze tabellen -

ontworpen voor de beoordeling van afzonderlijke habitatvlekken en leefgebieden van soorten - worden verder LSVI-

tabellen genoemd (T’Jollyn et al. 2009). De LSVI-tabellen bevatten een aantal criteria en indicatoren aan de hand waarvan

een evaluatie van de lokale staat van instandhouding kan worden gemaakt. Voor de soorten kunnen zowel de toestand van

de lokale populatie als de kwaliteit van de leefomgeving aan de hand van indicatoren getoetst worden aan weloverwogen

drempelwaarden. In het kader van de opmaak van de instandhoudingsdoelstellingen voor habitatrichtlijngebied BE2100019

werden LSVI-tabellen opgemaakt voor het volledige habitatrichtlijngebied, zowel voor de soorten als voor de habitats

(Anoniem, 2011). Voor de soorten worden de resultaten van deze analyse grotendeels overgenomen en kort

becommentarieerd, voor de habitats is op basis van de voorliggende inventaris een aparte beoordeling van de lokale staat

van instandhouding bepaald.

6.4.3.1. Habitats

Uit de analyse van het ANB (2011)17

voor het volledige habitatrichtlijngebied BE2100019 blijkt dat alle habitats zich in een

deels aangetaste of gedegradeerde staat bevinden. Meestal is dit omwille van het geringe aantal sleutelsoorten, de geringe

bedekking van de sleutelsoorten, de (zeer) kleine oppervlakte, vergrassing en verbossing.

17 Definitief S-IHD rapport 20 BE2100019 (bvr van 23 maart 2014 tot aanwijzing van de speciale beschermingszone BE210019 Het Blak, Kievitsheide, Ekstergoor en nabijgelegen kamsalamanderhabitats en tot definitieve vaststelling van de bijhorende instandhoudingsdoelstellingen en prioriteiten.

♦ -104-


De analyse van de habitats in het NATUURDOMEIN geeft globaal een gelijkaardig beeld, al scoren hier de habitattypen 2310 en

2330 voldoende tot goed. Lokaal krijgt leunt ook HT 4010 bij een goede beoordeling aan, in DG Abtsheide. In DG Duivelskuil

ontwikkelen zich de mooiste vegetaties van dit type maar de oppervlakte is zeer klein.

Een aantal habitats dat over het volledige SBZ-H een beoordeling kreeg als ‘deels aangetast’ moeten in het NATUURDOMEIN

eerder als ‘gedegradeerd’ beschouwd worden.

Merk op dat habitat 6230_ha in goede staat van instandhouding verkeert op basis van de richtlijnen van De Saeger e.a.

(s.d.) maar gedegradeerd is op basis van de criteria in de LSVI-tabel (T’Jollyn, e.a., 2009). De Saeger e.a. (s.d.) beoordelen

enkel op basis van de floristische kenmerken.

Tabel 6.9: Lokale staat van instandhouding van de habitats in NATUURDOMEIN Eksterheide en omgeving en in SBZ-H BE2100019.

Habitat NATUURDOMEIN EKSTERHEIDE & OMGEVING (veldwerk 2013) BE2100019 (ANB, 2011)

LSVI Motivering LSVI Motivering

2310 Voldoende Dwergstruiken vaak niet co-dominant; gelijkjarige struikheide; voldoende sleutelsoorten

-- Habitat niet aanwezig

2330 Goed Voldoende éénjarigen, veel sleutelsoorten; weinig invasieve exoten

Deels aangetast Laag aantal sleutelsoorten

3130 Gedegradeerd Zeer gering aantal sleutelsoorten, lage bedekking ervan en eutrofiëring + verzuring

Deels aangetast Fragmentair ontwikkeld; laag aantal sleutelsoorten

3150 Niet aanwezig Habitattype wellicht niet aanwezig; eerder geëutrofieerd HT313018; veel watercrassula

Deels aangetast Slechts één sleutelsoort

3160 Gedegradeerd Vergrast, verzuurd. Weinig sleutelsoorten

- -

4010/7150 Deels aangetast Deels sterke vergrassing en verbossing. Kleine kernen.

Deels aangetast Sterk vergrast; versnipperd; kleine oppervlakte; weinig dwergstruiken

4030 Gedegradeerd Kleine geïsoleerde plekken; vaak sterke vergrassing

Deels aangetast Vergrassing; kleine oppervlakte; verbossing

6230_ha Gedegradeerd Weinig sleutelsoorten; kleine oppervlakte

- -

6230_hn Deels aangetast Lage bedekking sleutelsoorten - -

6230_hmo Deels aangetast Lage bedekking sleutelsoorten; weinig sleutelsoorten

- -

6510_hu Gedegradeerd Verruigd; te weinig sleutelsoorten - -

9190 Gedegradeerd Te kleine oppervlakte; sterke vergrassing, …

- Habitat niet aanwezig

91EO_vo/ vm

Gedegradeerd Zeer geringe oppervlakte Gedegradeerd Weinig sleutelsoorten; kleine oppervlak

6.4.3.2. Soorten

Een analyse in 2010 voor het volledige habitatrichtlijngebied BE2100019 geeft aan dat op de vleermuissoorten na alle

soorten zich in een gedeeltelijk aangetaste staat van instandhouding bevinden (ANB, 2011). Drijvende waterweegbree komt

niet voor in het NATUURDOMEIN Eksterheide en omgeving. Heikikker is wellicht lokaal uitgestorven (na 2011 niet meer

waargenomen ondanks gerichte inventarisaties) en van kamsalamander blijft een kleine relictpopulatie over in de

deelgebieden Pomp-Poelberg en Abtsheide; bij fuikvangsten worden geregeld kamsalamanders gevangen, met telkens

maximaal 3 à 4 exemplaren. De populatie poelkikker houdt zich op in de deelgebieden Pomp-Poelberg en Eksterheide

(telkens enkele tientallen exemplaren). Op basis van de criteria voor de beoordeling van de lokale staat van instandhouding

18

Jarenlang is het huishoudelijk afvalwater van de woningen in de Lange en Korte Kwikstraat in de vijver terecht gekomen. Mogelijk is er

ook eutrofiëring door de brasem- en karpervisserij (voederen en opwoelen slib). Ruim 40 jaar geleden was het water van de vijver helder

en minder eutroof (mondelinge mededeling Daniel Josten, 2015).

♦ -105-


(Adriaens e.a., 2008) hebben we te maken met een gedegradeerde staat van instandhouding voor heikikker, poelkikker en

kamsalamander.

Er gebeurde geen inventarisatie van de Vleermuizen in het NATUURDOMEIN in het kader van dit beheerplan. Drijvende

waterweegbree is niet aanwezig. Er zijn ook geen historische vondsten bekend.

Tabel 6.10: Lokale staat van instandhouding van de soorten in het NATUURDOMEIN en in habitatrichtlijngebied BE2100019.

Soort NATUURDOMEIN (veldwerk 2010-2014) BE2100019 (ANB, 2011)

Drijvende waterweegbree Niet aanwezig Deels aangetast

Kamsalamander Gedegradeerd Deels aangetast Heikikker Gedegradeerd Deels aangetast

Poelkikker Gedegradeerd Deels aangetast Rosse vleermuis - Goed

Ruige dwergvleermuis - Goed

Watervleermuis - Goed

Franjestaart - Goed

Laatvlieger - Goed

Gewone dwergvleermuis - Goed

Figuur 6.13: Verspreiding van kamsalamander in (de onmiddellijke omgeving van) het NATUURDOMEIN na 2000. Rode cirkels: locaties waar

kamsalamander in de jaren 1990 werd genoteerd bij overzetacties.

6.4.3.3. Abiotiek

BESCHIKBARE ABIOTISCHE GEGEVENS

T’Jollyn, e.a. (s.d.) lijsten milieukarakteristieken op voor een goede staat van instandhouding van EU-habitats. In vergelijking

met de (zeer beperkte) actueel beschikbare abiotische kennis van het NATUURDOMEIN kunnen we hieruit het volgende

concluderen:

♦ -106-


• In 2011 bedroeg de gemiddelde stikstofdepositie in Vlaanderen 32 kg N/ha. Voor de gemeente Beerse bedroeg

deze 30 à 35 kg N/ha/jr, voor Rijkevorsel 40 à 45 kg N/ha/jr. Dit is voor nagenoeg alle EU-habitats ruim boven de

kritische last. Cools e.a. (2015) berekenden voor het SBZ-H BE2100019 een jaarlijkse depositie van ca. 28 kg N/ha/jr

in 2011.

• De aanwezige habitatvlekken van HT4010 en enkele korte meetreeksen verspreid over het NATUURDOMEIN

suggereren dat er lokaal hydrologische potenties zijn voor HT4010. Limiterend zijn o.a en een maximale amplitude

tot 120cm en geen langdurige en diepe inundaties (sporadische korte inundaties tijdens winter tot max. 10cm

boven maaiveld). We vinden dergelijke randvoorwaarden terug in de deelgebieden Eksterheide en Duivelskuil. In

DG Abtsheide zijn de schommelingen mogelijk te groot (tot 120 à 150 cm). Om meer zekerheid te krijgen zijn

weliswaar langere peilreeksen noodzakelijk.

• De analysen van Tine Rijvers (1998) uit DG Duivelskuil wijzen op te lage pH-waarden en een te hoge conductiviteit

voor de een goede LSVI van HT3160 in de historische Duivelskuil.

Ter hoogte van het kanaal Schoten - Turnhout in Beerse is sinds het begin van de 20e eeuw allerhande industrie (non-ferro,

steenbakkerijen, ...) gevestigd waar bij productieprocessen grote hoeveelheden milieuvervuilende stoffen (oa. zware

metalen zoals cadmium, arseen en lood) vrij kwamen in de omgeving. De luchtkwaliteit wordt actueel bepaald op basis van

metingen van de VMM in de omgeving en van de resultaten van het meetnet van Campine/Campine Recycling via 11

neerslagkruiken. Eén meetpunt gekend als BE02 situeert langs de Lange Kwikstraat in bestand A7a van het NATUURDOMEIN. Uit

de metingen blijkt dat de actuele omgevingslucht voldoet aan de kwaliteitsdoelstellingen voor SO2, NO2 en PM10. De

concentraties aan metalen in zwevend stof zijn doorgaans verhoogd. De recente metingen in Beerse tonen een dalende

trend van de concentratie van cadmium in fijn stof. Deze daling was echter niet voldoende om op alle plaatsen de EU-

streefwaarde te halen. Op één van de vier meetposten was de EU-streefwaarde nog steeds overschreden in 2013. De

gemiddelde looddepositie lag onder de VLAREM-grenswaarde maar boven de VLAREM-richtwaarde. In de periode 2005-

2010 daalden de looddeposities sterk. Vanaf 2011 zette zich een nieuwe daling in die ook in 2013 aanhield. De VMM heeft

ook een meetpost voor de opvolging van de depositie van dioxines en PCB’s. In 2013 lag één van de zes maandstalen hoger

dan de drempelwaarde die de VMM hanteert voor de beoordeling van de maandgemiddelde depositie van dioxines en

PCB’s. Ook het jaargemiddelde, berekend uitgaande zes maandstalen, werd overschreden (VMM, 2014).19

Historisch lag de verzurende depositie zeer hoog in de omgeving van het NATUURDOMEIN. Tussen 1990 en 2011 nam de

depositie gevoelig af maar met ruim 2000 à 3000 Zeq/ha/jr is deze actueel nog steeds te hoog voor een goede

instandhouding van heel wat EU-habitats. De historische verzuring en aanrijking met zware metalen hebben ongetwijfeld

een negatieve impact op de ontwikkeling van de levensgemeenschappen in het NATUURDOMEIN.

GEPLANDE ANALYSEN

Om een goede inschatting te maken van de lokale staat van instandhouding is de kennis van een aantal abiotische

parameters van groot belang. Voor het NATUURDOMEIN zijn deze echter dus nauwelijks beschikbaar. Om deze hiaat op te

vullen zijn in 2015 bodem- en wateranalyses gebeurd in de belangrijkste waterpartijen, vergraste heiden en enkele

voormalige landbouwgronden. Op basis van de analysen is een summiere screening gebeurd in functie van de realisatie van

NATURA 2000 habitatdoelen (Vuerinckx K, 2016)20

. De analyseresultaten moeten nog nader onderzocht worden maar een

eerste screening geeft een negatief beeld. Geen enkele locatie voldoet aan de kwaliteitseisen voor HT3110 of HT3150. Voor

HT3130 voldoet enkel een poel in bestand A3a en een laagte in E10d aan de normen in de winter. Voor HT3160 voldoet

enkel A8d1 in de zomer en D3e1 in de winter aan de normen. Vooral voor de parameters ammoniumstikstof, nitrietstikstof,

sulfaat, bicarbonaat, calcium en zuurtegraad stellen zich problemen.

Verder zijn er 3 zones geselecteerd waarvoor dient nagegaan te worden of de bodem- of hydrochemie binnen de range valt

voor de ontwikkeling van HT4010. In deze zones zijn grondwater (piëzometers) en bodem geanalyseerd. Twee locaties met

relicten van natte heide (E2c2 en A8d) kunnen in grote lijnen als geschikt beschouwd worden voor HT4010 (enkel parameter

bicarbonaat voldoet niet). De analyse van het grondwater in E10d wijst op ongeschikte omstandigheden voor HT4010

(mogelijk te maken met voormalig landgebruik en/of invloed van aangevoerd kanaalwater). De bodems die onderzocht

werden in het historische Ekstergoor (E4c, E4e en E8c) en in bestand E7d2 kampen met te hoge stikstof- en fosforwaarden.

19

Overschrijding van de grenswaarden voor lood ter hoogte van Abtsheide en de Heidestraat, de richtwaarde voor cadmium in de Abtsheide, de Heidestraat en de Ekstergoor en de richtwaarde voor arseen in de Abtsheide en de Heidestraat.

20 Bedenk bovendien dat er geen rekening gehouden is met het grondwaterregime, enkel met water/bodemkwaliteit.

♦ -107-


Voor de oude landbouwenclave in DG Duivelskuil is onderzocht in welke mate de nutriëntenbeschikbaarheid de

ontwikkeling van heide (HT4010) toelaat. Afgaande op de Olson-fosfaatconcentraties zijn de nutriëntencondities in bestand

D3e geschikt vanaf 30 cm onder maaiveld.

6.5. BIOLOGISCHE WAARDERINGSKAART

De Biologische Waarderingskaart versie 5.2 (2008) illustreert het biologisch waardevol tot zeer waardevol karakter van de

verschillende deelgebieden van het NATUURDOMEIN. Grote delen hebben een belangrijke faunistische waarde volgens de BWK

(KAART 6.1).

6.6. BESLUIT ECOLOGISCHE WAARDERING

In het NATUURDOMEIN Eksterheide en omgeving situeert zich actueel ca. 52 ha EU-habitat. De overgrote meerderheid van deze

habitats is deels aangetast of gedegradeerd. Hetzelfde geldt voor de habitatrichtlijnsoorten. Enkel de landduinvegetaties

verkeren in een goede staat van instandhouding. Enkele relicten natte heide zijn goed ontwikkeld maar eerder klein en

versnipperd. De meeste bijzondere soorten in het NATUURDOMEIN zijn karakteristiek voor open habitats –i.c. landduinen,

natte heide en waterpartijen- en bosranden. In de omgeving van het historische Ekstergoor situeert zich zo’n 9 ha

boshabitat, de overige bossen zijn erg jong en homogeen van karakter (naaldhoutaanplanten) of ontwikkelen zich op een

sterk verstoorde bodem. Daarnaast is er ca. 7 ha heischraal grasland (HT 6230 s.l.) gekarteerd, een habitat dat niet is

aangemeld voor dit SBZ-H. Daar staat tegenover dat HT 3150 wellicht niet voorkomt, wel een vrij grote oppervlakte

fragmentair ontwikkeld HT3130.

Er zijn behoorlijk wat sleutelsoorten van EU-habitats aanwezig maar vaak zijn ze schaars. Watercrassula, Amerikaanse

vogelkers, braam, pijpenstrootje, pitrus en opslag van berk en wilg zijn de belangrijkste storingssoorten.

Voor landduinhabitats, de libellenfauna, kamsalamander en poelkikker is het NATUURDOMEIN van bovenlokaal belang.

Heikikker is wellicht lokaal uitgestorven.

♦ -108-


7. VISIEVORMING

7.1. BASISELEMENTEN VOOR VISIEVORMING

De NATURA2000-doelstellingen van de Habitatrichtlijn vormen het belangrijkste kader voor het uitwerken van de gebiedsvisie

binnen de contouren van het habitatrichtlijngebied. Dit kader is opgenomen in het aanwijzingsbesluit van 23 april 2014 en

uitgewerkt op basis van ‘Rapport 20 Instandhoudingdoelstellingen voor de speciale beschermingszones BE2100019 Het Blak,

Kievitsheide, Ekstergoor en nabijgelegen Kamsalamanderhabitats’ (ANB, 2011). In het aanwijzingsbesluit21

zijn de

instandhoudingsdoelstellingen en de prioriteiten voor het habitatrichtlijngebied juridisch vastgelegd.

Grote delen van het NATUURDOMEIN maken deel uit van de deelgebied nr. 1 en 2 van Habitatrichtlijngebied BE2100019. We

overlopen eerst welke instandhoudingdoelen voor deze deelgebieden zijn uitgewerkt. Vervolgens gaan we na of deze

doelen afdoende zijn om de populaties van de meeste aandachtsoorten (cfr. hoofdstuk 6) gunstig te beïnvloeden en in

welke deelgebieden van het NATUURDOMEIN EKSTERHEIDE EN OMGEVING de doelen het best kunnen gerealiseerd worden.

7.1.1. INSTANDHOUDINGSDOELSTELLINGEN SBZ-H BE2100019 Voor alle duidelijkheid benadrukken we dat de contouren van de deelgebieden 1 en 2 van habitatrichtlijngebied BE2100019

niet overeenstemmen met deze van het NATUURDOMEIN Eksterheide en omgeving. De doelen die vooropgesteld worden in

bovenvermeld ontwerprapport (ANB, 2011) hoeven dus niet per definitie allemaal binnen het NATUURDOMEIN gerealiseerd te

worden.

Figuur 7.1: Situering van de deelgebieden van habitatrichtlijngebied BE2100019 (1: Kievitsheide; 2A: Blak-Abtsheide; 2B: Hoge Bergen-

Ekstergoor; 2C: Duivelskuil).

21 Besluit van de Vlaamse Regering van 23 april 20104 van de speciale beschermingszone BE2100019 Het Blak, Kievitsheide, Ekstergoor en nabijgelegen Kamsalamanderhabitats en tot definitieve vaststelling van de bijhorende instandhoudingsdoelstellingen en prioriteiten.

♦ -109-


7.1.1.1. Specifieke doelstellingen voor SBZ-H BE2100019

In onderstaande tabel worden de doelstellingen voor de speciale beschermingszone SBZ-H BE2100019 zoals opgenomen in

het aanwijzingsbesluit (BVR 2014) opgesomd. Voor rugstreeppad zijn geen acties opgenomen. De soort is niet aangemeld

voor het SBZ-H en werd geïntroduceerd in 2011-2014. Het actueel beleid is deze soort in stand te houden maar er worden

geen oppervlaktedoelen of areaaluitbreidingen voor opgesteld.

Tabel 7.1: Doelstellingen S-IHD SBZ-H BE2100019 (geselecteerd voor de deelgebieden 1 en 2).

Habitat / Soort Doel

2330 Behoud huidige oppervlakte in deelgebied Duivelskuil. Geen verdere toename binnen SBZ-H.

3130 Behoud van de actuele oppervlakte; verdubbeling van de feitelijke oppervlakte aan oeverkruidvegetaties. Natuurlijke trofie van de plassen; lokaal geleidelijk hellende oever aanleggen.

3150 Behoud van de huidige oppervlakte. Helder, matig nutriëntrijk water met een matige stikstof- en fosfaatconcentratie en een min of meer neutrale tot matig alkalische pH. Een vollediger ecosysteem met meer typische soorten.

4010+7150 Uitbreiding in deelgebied Blak-Abtsheide en deelgebied Hoge Bergen-Ekstergoor. Kwalitatief goed ontwikkelde heidegebieden. Behoud van goede LSVI in deelgebied Duivelskuil.

4030 Uitbreiding in deelgebied Blak-Abtsheide.

9190 Toename tot 130 ha in de boscomplexen Blakheide (Blak-Abtsheide) en Hoge Bergen-Ekstergoor. Voor de bestaande bossen met reeds een zekere affiniteit tot dit habitattype is het doel op middellange termijn (ca. 50 jaar) te komen tot een goed ontwikkelde, oude inheemse bosbestanden met voldoende structuurrijkdom. Voor de bijkomende 80 ha worden binnen genoemde termijn gemengde bestanden beoogd met toekomstbomen, open plekken en geleidelijke bosranden.

91EO Behoud van de huidige oppervlakte en kwaliteit.

Poelkikker Voor de huidige populaties worden duurzame kernpopulaties beoogd (> 200 roepende mannetjes) in deelgebied Blak-Abtsheide (specifiek in DG Abtsheide). Aanleg van nieuwe of herstel van bestaande voortplantingsbiotopen op de locaties waar de soort voorkomt. Een cluster van minimaal 3 tot 5 geschikte poelen dienen gerealiseerd te worden. Onderlinge verbondenheid van deelpopulaties in deelgebied 2a Blak-Abtsheide.

Heikikker Uitbreiding van de huidige populatie van Hoge Bergen-Ekstergoor tot een kernpopulaties (> 200 roepende mannetjes). Realisatie van satellietpopulaties hierrond. Er dient een complex van geschikte wateren landhabitats te worden gerealiseerd in de omgeving van Hoge Bergen-Ekstergoor. Dit dient een complex te zijn van vochtige heide, vochtig bos en oligotrofe wateren (minstens 5 geschikte poelen). Als richtcijfers moeten al deze habitats, inclusief het complex aan vennen, gelegen zijn op een onderlinge afstand van minder dan 1 km. Een oppervlakte van ongeveer 10 ha dient optimaal ingericht te worden ten behoeve van deze soort.

Kamsalamander 2 voldoende grote kernpopulaties in Hoge Bergen-Ekstergoor en Blak-Abtsheide (t.h.v. Pomp-Poelberg). Er worden complexen beoogd van minstens 3 tot 5 poelen in deze deelgebieden. Hierbij zijn de poelen ingebed in een kleinschalig landschap met bossen, ruigtevegetaties, houtwallen en niet tot weinig bemeste graslanden. Eutrofiëring moet worden vermeden.

Vleermuizen Minstens behoud van de totale oppervlakte vaan (zomer)verblijfplaatsen (bossen) en foerageergebieden (alle waterplassen) in het gebied.

Samengevat verdient in NATUURDOMEIN Eksterheide en omgeving een drietal landschapstypen bijzondere aandacht:

- HEIDELANDSCHAP: heikikker, poelkikker en cluster van habitattypes 2330, 3130, (3150), 4010 (+7150) (overwegend

voedselarm)

- BOSLANDSCHAP: habitattypes 9190 en 91E0

- MOZAÏEKLANDSCHAP: kamsalamander

Deze landschapstypen clusteren habitats die onder gelijkaardige milieuomstandigheden ontwikkelen en/of soorten

bevoordelen die geassocieerd zijn met verschillende habitats (voortplantingsgebied en foerageergebied, winter- en

zomerhabitat, … ) en grote oppervlaktebehoeften hebben.

Doordat verwante habitats in een aaneengesloten kernzone aanwezig zijn, is er een betere buffering en wordt

versnippering tegengegaan. Kleine populaties hebben een verhoogde kans op uitsterven vanwege een grotere gevoeligheid

♦ -110-


voor demografische variatie, omgevingsvariatie en/of genetische risico’s. In kleine en geïsoleerde populaties zal diversiteit

verloren gaan doordat het toevallig niet overerft.

7.1.1.2. Prioritaire inspanningen SBZ-H BE2100019-deelgebieden 1 & 2

Tabel 7.2 geeft aan voor welke habitats en soorten habitatrichtlijngebied BE2100019 binnen de Vlaamse context prioritair is

(cfr. Gewestelijke instandhoudingsdoelstellingen). Hieruit blijkt dat er prioritair aandacht moet gaan naar habitat 3130 en

kamsalamander. De regionale staat van instandhouding van HT3130 en kamsalamander is zeer ongunstig.

Tabel 7.2: Prioriteitstelling gebied BE2100019 binnen G-IHD. De soorten/habitats die niet of nauwelijks voorkomen in het NATUURDOMEIN

Eksterheide en omgeving zijn schuin gedrukt.

Essentieel Zeer belangrijk Belangrijk

3130 Kamsalamander 2330

3150

4010

4030

9190

91E0

heikikker

poelkikker

In het aanwijzingsbesluit van SBZ-H BE2100019 (BVR 2014) is een lijst met prioritaire inspanningen met het oog op het

realiseren van de instandhoudingsdoelstellingen opgenomen. Hiervan zijn specifiek voor het NATUURDOMEIN Eksterheide en

omgeving de volgende prioriteiten relevant:

1. Reddingmaatregelen voor het leefgebied van de heikikker

In deelgebied Ekstergoor-Hoge Bergen zal de aandacht gaan naar de omgeving van de voormalige startbaan.

2. Uitbreiding van het leefgebied van de kamsalamander

Bijkomende inspanningen zijn nodig in deelgebied Blak-Abtsheide.

3. Ontwikkeling van heidekern

Middelgrote heidekern in deelgebied Blak-Abtsheide.

4. Omvorming van bestaande naaldbossen naar zuurminnende eikenbossen

Naaldbossen in de deelgebieden Blak-Abtsheide en Hoge Bergen-Ekstergoor moeten door gericht beheer worden

omgevormd naar de nagestreefde loofbossen op droge zandgronden. Voor de bossen beheerd door het ANB (Hoge

Bergen en Abtsheide) wordt er van uitgegaan dat op termijn minimaal 80% van de bosoppervlakte zal evolueren

in de gewenste richting door de toepassing van de bestaande beheervisie van het ANB.

5. Ontsnipperende maatregelen voor amfibieën

Hiertoe is eerst beter inzicht nodig in de grootte en verspreiding van de lokale populaties.

7.1.2. RELATIEF BELANG VAN LEEFGEBIEDEN VOOR AANDACHTSOORTEN22

Onder aandachtsoorten verstaan we hier alle rode lijstsoorten van de categorieën ‘zeldzaam’ tot en met ‘met uitsterven

bedreigd’ alsook alle soorten die vermeld worden in de Europese Habitatrichtlijn. Ook soorten die ondertussen lokaal zijn

uitgestorven, worden in beschouwing genomen.23

7.1.2.1. Soortenprioriteit-score

Voor elke aandachtsoort wordt het relatief belang voor het natuurbeleid onderzocht. Dit gebeurt door aan elke soort een

prioriteit-score toe te kennen. Dit gebeurt op basis van juridische, zeldzaamheid- en soortkarakteristieke criteria. Tabel 7.3

geeft een overzicht van de criteria en de respectievelijke scores. Merk op dat er relatief veel gewicht wordt gegeven aan de

Europese richtlijnen en de rode lijststatus (combinatie van zeldzaamheid & tendens).

22 Analyse in analogie met deze in Sterckx & De Blust (2008).

23 In analogie met de habitatrichtlijn stellen we de aanwezigheid na 1994 als referentie.

♦ -111-


Tabel 7.3: Criteria voor de bepaling van de soortprioriteitenlijst.

Juridisch criterium Score

Europees niveau Habitatrichtlijn Vogelrichtlijn Andere soorten

4 3 1

Zeldzaamheidscriterium

Rode Lijstcategorie Met uitsterven bedreigd Bedreigd Kwetsbaar Zeldzaam Achteruitgaand Andere soorten

5 5 4 3 2 1

Kenmerkend voor prioritair habitat (6230 en 91EO) Kenmerkende soort Andere soorten

3 1

Prioritaire provinciale soorten Prioritaire provinciale soort Andere soorten

2 1

Soortkarakteristiek criterium

Soorten die jaarlijks in het gebied Jaarlijks voortplanten Onregelmatig voortplanten Uitgestorven

3 2 1

De soortenprioriteitenmatrix geeft een overzicht van de soorten die het hoogste scoren. De volledige lijst is opgenomen in BIJLAGE 12.

Tabel 7.4: Soortenprioriteitenmatrix van aandachtsoorten in NATUURDOMEIN Eksterheide en omgeving.

Aandachtsoort EU-RL prioHT Rode Lijst PPS Jaarlijks Score

Boomleeuwerik 3 1 4 2 3 72

Matkop 1 3 4 2 3 72

Poelkikker 4 1 3 2 3 72

Heikikker 4 1 3 2 2 48

Stijve ogentroost 1 3 4 1 3 36

Gevlekte orchis 1 3 4 1 3 36

Borstelgras 1 3 2 2 3 36

Kamsalamander 4 1 3 1 3 36

Boompieper 1 1 5 2 3 30

Loos blaasjeskruid 1 1 4 2 3 24

Veenpluis 1 1 4 2 3 24

Witte snavelbies 1 1 4 2 3 24

Gekraagde roodstaart 1 1 4 2 3 24

Nachtzwaluw 3 1 4 1 2 24

Glassnijder 1 1 4 2 3 24

Tangpantserjuffer 1 1 4 2 3 24

Venglazenmaker 1 1 4 2 3 24

Oeverkruid 1 1 3 2 3 18

Tandjesgras 1 3 2 1 3 18

Heidesabelsprinkhaan 1 1 3 2 3 18

Dwergzegge 1 1 5 1 3 15

Klein warkruid 1 1 5 1 3 15

Grote ratelaar 1 1 4 1 3 12

Buntgras 1 1 2 2 3 12

Dwergviltkruid 1 1 4 1 3 12

Klein tasjeskruid 1 1 4 1 3 12

Gewone dophei 1 1 2 2 3 12

Wilde gagel 1 1 2 2 3 12

Stekelbrem 1 1 2 2 3 12

Kruipbrem 1 1 4 1 3 12

Liggende vleugeltjesbloem 1 3 4 1 1 12

Rugstreeppad 1 1 3 2 2 12

Bont dikkopje 1 1 2 2 3 12

♦ -112-


Genadekruid 1 1 5 1 2 10

Klein blaasjeskruid 1 1 5 2 1 10

Zomertortel 1 1 5 1 2 10

7.1.2.2. Soorten-habitatprioriteit

In een volgende stap is nagegaan welke habitats voor de aandachtsoorten van belang zijn als voortplanting -, rust - en/of

foerageerbiotoop. Door voor elk habitattype de soortprioriteit-score van de relevante aandachtsoorten op te tellen, komt

men tot een gezamenlijke prioriteitsscore per leefgebied (Tabel 7.5). Het relatief belang van de verschillende habitats voor

de geselecteerde aandachtsoorten wordt bepaald door het product van het aantal soorten per habitat met de gezamenlijke

prioriteit-score.

Tabel 7.5: Habitat-soortenmatrix.

Leefgebied Aantal soorten Gezamenlijke

prioriteitsscore

Soorten-habitatprioriteit

Oligo tot mesotrofe wateren 20 372 7440

Heischraal grasland 16 241 3856

Open landduin + duinheide 13 261 3393

Loofbos 11 256 2816

Vochtige tot natte heide 11 215 2365

Overgang heide/bos; bosranden, houtkanten 12 174 2088

Droge heide 8 179 1432

Moerasbos 6 186 1116

Extensief grasland 6 76 456

Eutrofe wateren 3 69 207

Naaldbos 1 9 9

Akker 0 0 0

Intensief grasland 0 0 0

Uit deze analyse komt naar voor dat oligo- tot mesotrofe wateren, heischraal grasland, open landduin, loofbos, vochtige tot

natte heide en overgangen van heide en bos de belangrijkste leefgebieden voor aandachtsoorten zijn. Het belang van

eutrofe wateren, naaldbos, akkers en intensief grasland is bijzonder klein.

7.1.2.3. Conclusie

Het belangrijkste nieuwe inzicht dat we uit deze analyse halen, is het grote belang van heischraal grasland en open landduin

voor het behoud van de biodiversiteit in het NATUURDOMEIN. De instandhoudingsdoelstellingen voor het

habitatrichtlijngebied geven dit niet aan daar de grootste oppervlakte aan heischraal grasland en open landduin immers

buiten de contouren van het SBZ-H valt. Ook het belang van brede, gevarieerde bosranden is hiermee aangetoond.

Algemene, niet bedreigde soorten spelen in voorgaande analyse geen rol. De analyse heeft als doel de globale visievorming

te ondersteunen. Dit betekent niet dat er bij de uitwerking van de beheermaatregelen geen specifieke aandacht kan gaan

andere soorten, bijvoorbeeld soorten die achteruitgaan in Vlaanderen maar (nog) niet bedreigd zijn.

7.1.3. OVERIGE AANDACHTSPUNTEN/PRINCIPES M.B.T. VISIEONTWIKKELING

7.1.3.1. Abiotische randvoorwaarden: beperkingen en potenties

BEPERKINGEN

Uit voorliggende inventaris blijkt dat de oorspronkelijke abiotische condities in een aantal deelgebieden de laatste 150 jaar

sterk gewijzigd zijn. Hier dient de beheervisie rekening mee te houden. We zien volgende beperkingen voor natuurherstel:

- In de deelgebieden Kievitsheide (westelijk deel), Pomp-Poelberg, Abtsheide en Steenbakkersdam zijn aanzienlijke

delen wellicht ongeschikt voor de ontwikkeling van HT 9190 of heidehabitats. Dit omwille van verstoring en

aanrijking (storten) van de bodem wat o.a. aanleiding gaf tot de ontwikkeling van een grote bosoppervlakte met

dominantie van braam en menging met andere eutrafente soorten.

♦ -113-


- Met uitzondering van DG Duivelskuil en delen van DG Eksterheide is de oorspronkelijke waterhuishouding in alle

deelgebieden sterk verstoord. De oorzaken hiervan liggen deels buiten het NATUURDOMEIN en de mogelijkheden tot

herstel zijn twijfelachtig. Dit houdt beperkingen in voor de ontwikkeling van heidehabitats (s.l.) in de vochtige tot

natte sfeer.

- Decennialang bemesten van landbouwgronden impliceert te hoge fosfaatconcentraties in de bodem voor de

ontwikkeling van oligo- tot mesotrafente natuur. Deze problematiek stelt zich vnl. in DG Duivelskuil en het oosten

van DG Eksterheide.

POTENTIES

De habitats die onze aandacht vragen conform de instandhoudingsdoelstellingen voor het SBZ-H en de analyse van de

aandachtsoorten in het NATUURDOMEIN zijn gebonden aan oligo- tot mesotrofe, bij voorkeur ongestoorde bodems. Dergelijke

condities zijn vooral te vinden in DG Eksterheide, meer lokaal ook in de overige deelgebieden. Daarnaast is een geschikte

waterhuishouding van belang. Tabel 7.6 geeft een inschatting van de abiotische geschiktheid voor de ontwikkeling van EU-

habitats per deelgebied. Hieruit concluderen we dat er vanuit abiotisch perspectief heel grote potenties liggen voor de

ontwikkeling van duinheide, droge heide en zuur eikenbos in DG Eksterheide.

Tabel 7.6: Inschatting van de abiotische potenties voor de ontwikkeling van EU-habitats per deelgebied, rekening houdend met minimum

areaal heide >5ha en HT9190 > 50ha (*: weinig - ****: heel groot).

Deelgebied 2310/2330 3130 4010 4030 9190 91E0

Pomp-Poelberg ** * **

Abtsheide ** * ** *

Steenbakkersdam * *

Kievitsheide ** ** **

Eksterheide **** ** *** **** **** ***

Duivelskuil ** *** ** ** ***

7.1.3.2. Behoud regionaal belangrijke biotopen en niet aangemeld EU-habitat

In het NATUURDOMEIN komt een kleine oppervlakte regionaal belangrijk biotoop voor; gagelstruweel, meso- tot eutroof

wilgenstruweel en een structuurrijk, oud bestand van grove den (beide in DG Duivelskuil). Verder zijn er een aantal habitats

gekarteerd die niet aangemeld zijn: HT2310, HT3160, HT6230 en HT6510_hu.

Het is wenselijk deze regionaal belangrijke biotopen en EU-habitats maximaal te behouden en eventueel uit te breiden. Ze

maken vaak deel uit van het leefgebied van verschillende Europees te beschermen en/of habitat-typische soorten. Enkel ter

realisatie van prioritaire inspanningen in het kader van de instandhoudingsdoelen in het SBZ-H kan hiervan afgeweken

worden.

Het structuurrijke, oude bestand van grove den zal op termijn door omvorming evolueren tot habitattype 9190.

7.1.3.3. Invasieve exoten versus HT3130

Watercrassula is een invasieve exoot die bijzonder lastig te bestrijden is en de laatste jaren sterk uitbreidt in het

NATUURDOMEIN. In verscheidene waterpartijen in de deelgebieden Pomp-Poelberg, Abtsheide, Kievitsheide en Eksterheide

heeft de soort zich gevestigd en neemt lokaal al grote oppervlakten in. De bestrijding van de soort is zeer duur, omslachtig

en zeer ingrijpend (zo zou het dempen van plassen tot de beste technieken behoren … ). De efficiëntie van de

bestrijdingstechnieken is bovendien nog niet grondig onderzocht. Bij de ontwikkeling van de visie dient hiermee rekening

gehouden te worden, met name voor de ontwikkeling van HT3130 zijn realistische verwachtingen aangewezen.

Sinds eind jaren 1990 beginnen de aantallen broedende en pleisterende ganzen sterk toe te nemen in het kleiputtengebied

en omgeving. Vooral het aantal koppels Canadese gans en nijlgans gaan in stijgende lijn. De uitbreiding van de populatie

ganzen geeft problemen op het vlak van eutrofiëring en verstoring van andere broedvogels en pleisteraars. Brouwer & van

den Broek (2010) toonden een significant verhoogde fosfaatbeschikbaarheid aan op door ganzen bezochte oevers van

enkele vennen in Nederland en stellen dat de vermestende effecten van ganzen in dezelfde orde van grootte liggen als die

van meeuwenkolonies. Ze besluiten dat de chronische belasting die een oligotroof systeem maximaal aankan, laag ligt;

waarschijnlijk aan de onderkant van de range van 2-6 ganzen per hectare of misschien zelfs daaronder. Dergelijke kleine

aantallen ganzen veroorzaken dus een duidelijke en langdurige vermesting van vennen (HT3130 & HT3160).

♦ -114-


7.1.3.4. Natuurdoelen in aangrenzende natuurterreinen

Het NATUURDOMEIN sluit aan op natuurterreinen die beheerd worden door openbare besturen of privé-eigenaars. Het is

belangrijk dat de natuurdoelen binnen en buiten het NATUURDOMEIN in grote lijnen op elkaar afgestemd zijn. De belangrijkste

hoofdlijnen in dit opzicht zijn de realisatie van de instandhoudingsdoelen van het SBZ-H en de verdere natuurgerichte

ontwikkeling van de noord-zuid georiënteerde groene as tussen Midden- en Noorderkempen.

7.1.3.5. Basisrapport voor Soortbeschermingsprogramma Bruine eikenpage

In het wetenschappelijk basisrapport voor soortbeschermingsprogramma Bruine eikenpage (Jacobs e.a., 2014) is een

actietabel opgenomen met maatregelen (aanpassen regulier bosbeheer, creëren van (half) open corridors in de bossfeer,

…) die betrekking hebben op het NATUURDOMEIN Eksterheide en omgeving. Het rapport beschouwt de omgeving Ekstergoor-

Duivelskuil als een uitbreidingsgebied, dit zijn gebieden waar het voorkomen van de bruine eikenpage nog niet of recent

niet meer werd vastgesteld maar die in de onmiddellijke omgeving liggen van brongebieden en waarvoor reële kansen

bestaan dat ze gekoloniseerd kunnen worden mits aangepast beheer en verbeteren van de connectiviteit.

Het Blak-Abtsheide behoort tot de kolonisatiegebieden, gebieden waar het voorkomen van de soort nog niet of recent niet

meer werd vastgesteld maar die op langere termijn potenties hebben om gekoloniseerd te worden mits aangepast beheer

en creëren van verbindingen.

De Visbeekvallei en omgeving is het dichts bij gelegen brongebied.

Figuur 7.2: Verbindingszone ‘Groene Noord-Zuid’ van het brongebied Visbeek in het zuiden via het uitbreidingsgebied Ekstergoor-

Duivelskuil noordwaarts (Jacobs e.a., 2014).

♦ -115-


7.1.3.6. Natuurcompensatie Steenbakkersdam

In 2009 werd door Wienerberger NV in overleg met het ANB beslist de natuurwaarden die verloren gingen bij het dempen

van een kleiput op de grens tussen Beerse en Merksplas te compenseren door een natuurcompensatiegebied aan te kopen

en optimaal in te richten voor waardevolle fauna en flora (voorwaarde bij vergunning, vertrekkend vanuit het stand-still

principe conform natuurdecreet). Dit natuurcompensatiegebied is het DG Steenbakkersdam. Er werd in eerste instantie

compenserend leefgebied, i.c. een mozaïek van open water, plas-drassituaties, moerassige ruigte, naakte bodem en

opgaande ruigte, gezocht voor blauwborst (Anoniem, 2009). Blauwborst is een Bijlage I-soort van de EU-Vogelrichtlijn met

een gunstige regionale staat van instandhouding, zowel qua areaal, populatie, habitatkwaliteit als qua

toekomstperspectieven. Het realiseren van compenserend leefgebied voor blauwborst was de belangrijkste

randvoorwaarde bij de inrichting van DG Steenbakkersdam. Concreet werd er gestreefd naar een mozaïek van open water,

plas-drassituaties, moerassige ruigten, naakte bodem en opgaande ruigte. Na de inrichting24

van het terrein in 2010 kwam

het terrein in 2011 beheer bij het ANB. Blauwborst heeft zich ondertussen nog niet als broedvogel gevestigd in het gebied.

Het ziet er dus naar uit dat het terrein actueel niet optimaal is als broedbiotoop voor blauwborst, dit ondanks gericht

beheer (open maken terrein). In het licht van een kostenefficiënt beheer is dit een belangrijke evaluatie.

Momenteel bestaat er geen beleidskader waarin aangegeven wordt voor welke biotopen of soorten in de zone

Oosteneinde-NOVA best extra inspanningen geleverd worden. Deze analyse werd nog niet gemaakt en valt buiten de

krijtlijnen van dit beheerplan. Evenmin is momenteel duidelijk welke rol de zone Oosteneinde- NOVA kan spelen in het

behoud van een duurzame (meta-)populatie blauwborst. Voor een kernpopulatie in goede lokale staat van instandhouding

zijn al vlug meer dan 60 broedkoppels nodig (Adriaens & Ameeuw, 2008). In het wat verderop gelegen EU-

vogelrichtlijngebied broeden momenteel enkele tientallen koppels blauwborst.

Feit is dat DG Steenbakkersdam met o.a. leefgebied voor matkop en boompieper -2 rode lijstsoorten (blauwborst:

momenteel niet bedreigd)- duidelijk kwaliteiten heeft. Voor een volledig overzicht van de actuele natuurwaarde van het DG

Steenbakkersdam verwijzen we naar de hoofdstukken elders in dit document25

. Belangrijke natuurwaarden in de

onmiddellijke omgeving zijn in eerste instantie een vrij gevarieerde libellenfauna, een relictpopulatie kamsalamander

(zowel Velderheide als Paepenheide) en enkele min of meer bijzondere broedvogels zoals rietgors, sprinkhaanzanger,

nachtegaal en nachtzwaluw.

Bij de uitwerking van de visie voor DG Steenbakkersdam wordt met bovenstaande punten rekening gehouden. Het

kostenefficiënt streven naar leefgebied voor blauwborst –mogelijk enkel foerageergebied- is hierbij belangrijk en conform

de voorwaarden van de bovenvermelde natuurcompensatie.

7.1.3.7. Ervaringen uit het (recente) verleden

BIJLAGE 6 geeft een summier overzicht van uitgevoerde beheerwerken in het NATUURDOMEIN. We stippen kort enkele ingrepen

en hun effect aan.

PLAGGEN

In de deelgebieden Pomp-Poelberg, Abtsheide en Duivelskuil zijn delen machinaal geplagd. Over het algemeen zijn de

resultaten hiervan positief met o.a. vestiging van verschillende rode lijstsoorten en opgroeien van struikheide en gewone

dophei.

AFGRAVEN & GRONDVERZET

De grondwerken in DG Duivelskuil en DG Eksterheide zijn eveneens globaal positief. In DG Duivelskuil ontwikkelde zich een

kleine kern goed ontwikkelde natte heide en een dystrofe plas. In DG Eksterheide ontstond er een grote oppervlakte

pionierende duinheide met elementen van heischraal grasland en vochtige heide. De ontwikkeling van venvegetaties blijft

hier grotendeels achterwege.

BEGRAZEN

24 De inrichting zoals vermeld in Anoniem (2009) is niet volledig uitgevoerd; verscheidene graafwerken werden niet uitgevoerd omwille van

steenpuin in de bodem.

25 Gegevens van de openbare bossen zijn te vinden in Schuijmer & Opstaele (2012).

♦ -116-


In het NATUURDOMEIN gebeurde tot op heden geen wetenschappelijke onderzoek naar de effecten van begrazing en het is

moeilijk hieraan objectieve evaluaties te koppelen. We houden het op enkele algemene vaststellingen en indrukken:

- Integrale seizoenbegrazing door runderen en paarden van de deelgebieden Pomp-Poelberg, Abtsheide,

Eksterheide en Duivelskuil verhindert de natuurlijke bebossing van heiden, landduinen, bermen en graslanden in

geen geval. De betreffende open habitats worden wel structuurrijker. In de bossfeer is de invloed niet structuur

bevorderend; de indruk bestaat dat de bosstructuur eerder afneemt. Dit laatste is her en der waarneembaar t.h.v.

uitgerasterde bosdelen.

- Begrazing van oeverzones met grote grazers geeft veel vertrappeling en vestiging van storingssoorten.

- Lokaal ontstaan latrines in het terrein waar zich storingssoorten vestigen.

- Begrazing op voormalige landbouwgronden geeft floristisch geen goede resultaten, zeker niet op natte percelen

(explosieve ontwikkeling pitrus, vervilting van de grasmat, geen verschraling, …); evenmin nam de

structuurdiversiteit gevoelig toe of steeg het aantal weidevogels.

MAAIEN

Maaien van voormalige landbouwgronden gaf een verschuiving van uitgesproken soortenarme vegetaties (raaigrasweiden

of raaigrasakkers) naar de in hoofdstuk 5 besproken graslandtypes. Dit betekent dat de graslandontwikkeling naar de gras-

kruidenmixfase en bloemrijk grasland is gerealiseerd en de graslanden her en der zelfs een heischraal karakter krijgen. De

graslanden die niet of nauwelijks gemaaid werden verkeren nog in een dominantfase waarbij één of enkele grassen

domineren (cfr. Bax & Schippers, 1998).

7.2. STERKTE – ZWAKTE ANALYSE

7.2.1. INLEIDING Rekening houdende met de geformuleerde IHD-doelen en prioriteiten, het belang van biotopen voor de aandachtsoorten

en de hierboven opgesomde aandachtspunten maken we een sterkte-zwakteanalyse van de deelgebieden. Met volgende

principes wordt maximaal rekening gehouden:

- De criteria voor een voldoende/goede lokale staat van instandhouding (o.a. minimum structuurareaal).

- De gestelde IHD-doelen worden zo veel mogelijk binnen het SBZ-H gerealiseerd.

- Natuurdoelen worden in eerste instantie gerealiseerd door kwaliteitsverbetering. Effectieve uitbreiding, waarbij

Europese natuurtypen worden gerealiseerd op plaatsen die momenteel geen of nauwelijks natuurwaarden

kennen, wordt enkel toegepast indien de doelen niet bereikt kunnen worden door kwaliteitsverbetering.

- Uitbreiding van bepaalde habitattypen vindt in eerste instantie plaats aansluitend op bestaande kernen met dit

habitattype of een verwant type.

- Het realiseren van doelen voor habitats en soorten wordt zoveel als mogelijk ruimtelijk gecombineerd.

- De ecologische functie primeert op de economische maar sluit deze niet uit.

- De sociale functie is essentieel maar mag niet ten koste gaan van hoge natuurwaarden.

7.2.2. ANALYSE PER DEELGEBIED Aan de hand van een deskundigenoordeel schatten we met de actueel beschikbare gegevens de sterkten en zwakten in met

betrekking tot het realiseren van natuurdoelen in de deelgebieden. Merk op dat het om algemene inschattingen van de

potenties/geschiktheid gaat. Het creëren en/of bestendigen van gunstige abiotische condities impliceert vaak meer

nuances.

Tabel 7.7: Sterke-zwakte analyse per deelgebied.

DEELGEBIED KIEVITSHEIDE

Ecologische functie Sterkten □ Enkele kleine habitatkernen (3130_aom, 4030, 6230_ha en 6510_hu)

□ Deels structuurrijk, relaVef oud eikenbos

♦ -117-


Zwakten □ Veel randeffecten (versnipperd door bewoning etc.)

□ Deels antropogene bodem

□ Eerder gering aantal aandachtsoorten

□ Vrij grote recreaVedruk; illegale waterrecreaVe

□ Watercrassula frequent tot lokaal dominant in waterparVjen

□ HT3130_aom zeer zwak ontwikkeld

Opportuniteiten □ Op middellange termijn structuurrijk, gevarieerd eikenbos

□ AbioVsche potenVes voor uitbreiding HT9190/9120

□ Verdere kwalitatieve ontwikkeling 4030, 6230_ha en 6510_hu

□ Realiseren ecologische verbinding met DG Eksterheide via natuurgebied (Gewestplan)

Knelpunten □ Watercrassula

□ Geringe connecVviteit met andere deelgebieden NATUURDOMEIN

□ Sluikstorten GFT-afval aangelanden

□ Verdere recreaVeve ontwikkeling mag habitatontwikkeling niet hypothekeren

Sociale functie Sterkten □ Aantrekkelijk, gevarieerd terrein (belevingswaarde)

□ Actueel frequent gebruik door verschillende recreaVevormen (MTB, Cyclocross, …)

□ Korte afstand tot woonwijken

Zwakten □ Geringe oppervlakte

Opportuniteiten □ Aoakenen speelzone(s)

□ Aoakening van hondenlosloopzone onderzoeken

□ Kanaliseren van recreaVe over verschillende deelgebieden (ontlasten gebieden met

hoogste natuurwaarde)

Knelpunten -

Economische functie Sterkten -

Zwakten □ Geringe economische houtwaarde

Opportuniteiten -

Knelpunten -

DEELGEBIED POMP-POELBERG

Ecologische functie Sterkten □ Leefgebied kamsalamander

□ Vrij grote oppervlakte habitatwaardig (3130_aom, 4010 en 6230)

□ Kern vochVge tot nape heide in +/- goede LSVI (HT4010); hot spot rode lijstsoorten

□ Kern met structuurrijk, grotendeels spontaan ontwikkeld bos in zuidelijk deel

Zwakten □ Grotendeels antropogene bodem

□ PopulaVe kamsalamander wellicht klein

□ Eutrofiëring HT3130_aom (visvijver Pomp)

□ Watercrassula frequent tot lokaal dominant in waterpartijen

□ HT3130_aom overwegend zwak ontwikkeld (weinig sleutelsoorten)

Opportuniteiten □ Op termijn structuurrijk, gevarieerd bos ( ≈ HT9190/9120) in zuidelijk deel

□ Ontwikkeling oevervegetaVes met elementen van HT3130 en HT3150.

□ Ontwikkeling meer natuurlijke visfauna (snoek-zeelttype)

Knelpunten □ Eutrofiëring visvijver (grote hoeveelheden karper en brasem)

□ Niet vergunde bebouwing (kanVne vissersclub)

□ ConnecVviteit met andere natuurgebieden beperkt

□ Watercrassula

Sociale functie Sterkten □ ApracVef wandelgebied

□ RecreaVef vissen

□ Drukbezocht fietspad doorkruist het gebied


Opportuniteiten -

Knelpunten -



Opportuniteiten -

Knelpunten -

DEELGEBIED ABTSHEIDE

Ecologische functie Sterkten □ Vrij grote oppervlakte habitatwaardig (3130_aom, 4010, 4030, 6230)

□ Kern vochVge tot nape heide in +/- goede LSVI (HT4010); hot spot rode lijstsoorten

♦ -118-


□ PopulaVe kamsalamander

□ Kern met structuurrijk, grotendeels spontaan ontwikkeld bos in zuidelijk deel

Zwakten □ Sterk verstoorde waterhuishouding

□ Deels antropogene bodem

□ Watercrassula lokaal aanwezig in waterparVjen

□ HT3130_aom overwegend zwak ontwikkeld (weinig sleutelsoorten)

Opportuniteiten □ Kern HT4010 in goede LSVI

□ Op termijn structuurrijk, gevarieerd bos ( ≈ HT9190/9120) in zuidelijk deel

Knelpunten □ Verstoorde waterhuishouding

□ ConnecVviteit met andere natuurgebieden beperkt

Sociale functie Sterkten □ ApracVef (gevarieerd) wandelgebied


Opportuniteiten -

Knelpunten -



Opportuniteiten -

Knelpunten -

DEELGEBIED STEENBAKKERSDAM

Ecologische functie Sterkten □ Kleine oppervlakte habitatwaardig (3130_aom en 4010)

Zwakten □ Antropogene bodem

□ Gebrek aan overkoepelende, onderbouwde natuurvisie op het complex Oosteneinde-

NOVA

□ Gering aantal aandachtsoorten

□ Geaccidenteerd terrein bemoeilijkt kostefficiënt gericht beheer zoals maaien

Opportuniteiten □ KwalitaVeve verbetering van HT4010 op overgang naar kleiput met HT3130

□ Op termijn kern met structuurrijk, gevarieerd bos ( ≈ HT9190/9120)

Knelpunten □ Connectiviteit met andere natuurgebieden buiten complex Oosteneinde-NOVA eerder

beperkt

Sociale functie Sterkten -


□ Geïsoleerde ligging

Opportuniteiten -

Knelpunten -



Opportuniteiten -

Knelpunten -

DEELGEBIED EKSTERHEIDE

Ecologische functie Sterkten □ Vrij grote oppervlakte HT2310/2330 en HT9190

□ Verspreid habitatvlekken HT3130, HT4010, HT4030, HT6230_HA, 6230_HMO, HT91E0.

□ Grote entiteit (>200 ha) met mooie gradiënten (goor versus landduinen)

□ Zone van voormalig vliegveld is hot spot voor aandachtsoorten

Zwakten □ Overwegend jonge, structuurarme bossen

□ Wellicht uitgestorven populaVe heikikker

□ PopulaVe kamsalamander naar alle waarschijnlijkheid uitgestorven

□ Watercrassula lokaal aanwezig in waterparVjen

□ HT3130_aom zeer zwak ontwikkeld

Opportuniteiten □ AbioVsch zeer grote potenVes voor sterke uitbreiding HT9190/9120 en HT2310/2330.

Herstel op landschappelijke schaal.

□ AbioVsche potenVes voor (duin)heidekern in voldoende /goede LSVI

□ KwalitaVeve verbetering HT4010, HT4030 en HT6230_ha/hmo

□ Inspelen op de geleidelijke droog/nat gradiënt, zowel in bos sfeer als in de open sfeer

Knelpunten □ Onduidelijke potenties historisch Ekstergoor (verstoorde waterhuishouding?)

□ Wellicht verstoorde waterhuishouding (verdroogd t.o.v. historische situaVe)

□ Oostelijk deel historisch bemest (eutrofiëring)

□ Grote aantallen huiskapen

♦ -119-


Sociale functie Sterkten □ Wandelgebied van bovenlokaal belang

Zwakten -

Opportuniteiten □ Verhogen belevingswaarde

□ Mogelijkheid habitatherstel op landschappelijke schaal (heide s.l.- en boslandschap)

Knelpunten -

Economische functie Sterkten □ Grote oppervlakte exploiteerbaar bos

Zwakten -

Opportuniteiten □ Combineren economische funcVe met bosomvorming

Knelpunten -

DEELGEBIED DUIVELSKUIL

Ecologische functie Sterkten □ Aanzienlijk deel habitatwaardig (3130, 3160, 4010, 4030, 9190 en 91E0)

□ Natuurlijke waterhuishouding vrij intact; mooi droog/nat gradiënt

□ Hot spot voor aandachtsoorten

□ Vlekken van HT4010 en HT4030 zijn klein maar rijk aan sleutelsoorten

Zwakten □ PopulaVe kamsalamander waarschijnlijk uitgestorven

Opportuniteiten □ AbioVsche potenVes voor uitbreiding HT4010 en HT3130/3160

□ Mogelijkheid herstel van heidekern in goede LSVI (ca. 5ha)

Knelpunten □ Drainage in omgeving

□ Deel historisch bemest (eutrofiëring)

Sociale functie Sterkten □ Zeer apracVef (zeer gavarieerd)

Zwakten □ Kleine oppervlakte

Opportuniteiten -

Knelpunten -



Opportuniteiten -

Knelpunten -

7.3. ALGEMENE LANDSCHAPSVISIE

7.3.1. PRIORITAIRE DOELEN PER DEELGEBIED Op basis van de sterkte-zwakteanalyse trachten we de instandhoudingsdoelstellingen (S-IHD) evenals de doelstellingen voor het duurzaam behoud van aandachtsoorten en gerelateerde leefgebieden die buiten de S-IHD vallen te lokaliseren. De analyse van aandachtsoorten geeft aan dat de leefgebieden heischraal grasland, open landduin en brede, gevarieerde bosranden essentieel voor het behoud van de biodiversiteit in het NATUURDOMEIN.

Tabel 7.8: Hoofddoelstellingen per deelgebied.

Doelstelling Deelgebied Maatregelen / opmerkingen

S-IHD PRIORITEIT

Reddingmaatregelen heikikker Eksterheide Ontwikkeling van ca. 10 ha vochtige heide, vochtig bos en oligotrofe wateren. Soort is mogelijk lokaal uitgestorven.

Uitbreiding leefgebied kamsalamander Pomp-Poelberg Abtsheide

Complex van min. 3 tot 5 poelen ingebed in kleinschalig landschap met bos, ruigte, houtwallen en half-natuurlijk grasland.

Eksterheide Complex van min. 3 tot 5 poelen ingebed in kleinschalig landschap met bos, ruigte, houtwallen en half-natuurlijk grasland.

Ontwikkeling heidekern Abtsheide Kleine uitbreiding bestaande heidekern in DG Abtsheide

Omvorming naaldbos tot HT9190 (130 ha) Abtsheide Ontwikkeling HT9190 waar abiotisch mogelijk (omvorming)

Eksterheide Kievitsheide

Omvorming naaldhout en bebossing voormalige landbouwgronden Omvorming naaldhout

S-IHD (OVERIG)

Versterken leefgebied poelkikker Abtsheide Realiseren van cluster van minimaal 3 tot 5 geschikte wateren

Eksterheide Realiseren van cluster van minimaal 3 tot 5 geschikte wateren

Behoud HT2330 Duivelskuil Continueren actueel beheer

Behoud HT3130 NATUURDOMEIN (kostenefficiënt beheer van watercrassula wellicht niet mogelijk)

♦ -120-


AANDACHTSOORTEN/ LEEFGEBIEDEN BUITEN S-IHD

Kwaliteitsverbetering heischraal grasland Poelberg, Eksterheide, Kievitsheide

Continueren actueel beheer

Uitbreiding open landduin Eksterheide Uitbreiding open landduin op reliëfrijk landduin, aansluitend op bestaande kern en in mozaïek met HT9190

Uitbreiding bosranden NATUURDOMEIN Verspreid over volledig NATUURDOMEIN met focus op functionele verbindingen tussen open leefgebieden

ONDERSTEUNING S-IHD

Versterking kern HT9190/9120 NATUURDOMEIN Omvorming van naaldhoutbestanden

Leefgebied zwarte specht - matkop Pomp-poelberg Abtsheide Kievitsheide Steenbakkersdam

Spontane ontwikkeling van bossen op geaccidenteerde, verstoorde bodem

7.3.2. V ISIE OP LANDSCHAPPELIJKE SCHAAL

Figuur 7.3 en 7.4 geeft een cartografische weergave van een algemene visie die gebaseerd is op de sterkte-zwakte analyse.

Deze visie geeft in grote lijnen de configuratie tussen verschillende landschapstypen, open terreinen en bossen, weer. In

een latere fase wordt deze visie meer gespecifieerd.

Voor het boslandschap is reeds aangegeven welke delen in de toekomst naar habitat kunnen evolueren. Om de algemene

visie overzichtelijk te houden is dit voor het heide (s.l.)- en mozaïeklandschap niet uitgewerkt. Feit is dat delen van deze

landschappen wellicht niet de potentie hebben om tot EU-habitat te evolueren.

Figuur 7.3: Algemene visie voor DG Steenbakkersdam.

♦ -121-


Figuur 7.4: Algemene visie voor NATUURDOMEIN Eksterheide en omgeving (west).

♦ -122-


8. BEHEERDOELSTELLINGEN

De definitieve bestandsnummering wijkt af van deze in de voorgaande hoofdstukken. Reden hiervan zijn

inrichtingsmaatregelen die maken dat op het terrein nieuwe/andere, min of meer homogene entiteiten met een specifiek

beheer ontstaan (Kaart 8.1).

In dit hoofdstuk wordt de algemene landschapsvisie (hoofdstuk 7) verder verfijnd. De ecologische doelstellingen opgesomd

onder 7.3.1 worden meer onderbouwd, kwantitatief en kwalitatief gedefinieerd en aangevuld met doelstellingen voor de

sociaal-educatieve, economische, scherm- en wetenschappelijke functies. In hoofdstuk 9 worden de concrete maatregelen

(beheerpakketten/technieken) opgenomen.

DE DOELSTELLINGEN ZIJN UITGEWERKT TOT EEN NATUURBEHEERPLAN TYPE 4 (langdurig engagement voor maximale

natuurdoelen). De doelstellingen hebben betrekking op een oppervlakte van 275,17 ha. De boerderijsite in het noordoosten

van DG Eksterheide is niet opgenomen.

Voorafgaand wijzen we nog op enkele wettelijke en beleidsmatige randvoorwaarden die nog niet vermeld werden in

hoofdstuk 2. Naast het aanwijzingsbesluit van 23 april 2014 voor SBZ-H BE2100019 vormen het Natuur- en het Bosdecreet het

belangrijkste wettelijke kader waarbinnen de inrichting en het beheer in het NATUURDOMEIN moet passen.

In het kader van de Habitatrichtlijn (92/43/EEG) zal, overeenkomstig de door het Decreet van 19 juli 2002 gewijzigde

artikels 18 en 19 van het Bosdecreet: 'een beheer gevoerd worden ten behoeve van het behoud, de ontwikkeling of herstel

van de biologische diversiteit, van populaties van zeldzame soorten of ondersoorten en ten behoeve van de instandhouding,

de ontwikkeling of het hertel van habitats of deels natuurlijke ecosystemen'.

Het Decreet op het natuurbehoud en het natuurlijk milieu (1997) berust enerzijds op het zorgprincipe en anderzijds op de

afbakening van het VEN en IVON. Hierbij wordt gesteld dat natuur niet mag achteruitgaan, dat schade aan natuur dient

voorkomen te worden en dat de bescherming van natuur voorop dient te staan.

Het Bosdecreet (1990 en latere wijzigingen en aanvullingen) gaat uit van de verschillende hedendaagse functies van het

bos: de economische, sociale, educatieve, ecologische en schermfunctie. Het bos kan gelijktijdig verschillende functies

vervullen.

Het beheer van de beboste delen van het NATUURDOMEIN richt zich op de ‘Beheervisie openbare bossen’ (ANONYMUS, 2001).

Deze beheervisie is de Vlaamse operationalisering van de ideeën rond duurzaam en natuurgetrouw bosbeheer.

De meest bijzondere vegetaties in het NATUURDOMEIN worden gekenmerkt door heiden, heischrale graslanden, venvegetaties

en venige berken-elzenbossen. In gevolge het Natuurdecreet is het wijzigen van 'vennen en heiden' en ook de activiteit die

deze vegetaties onrechtstreeks wijzigt, verboden (Besluit van de Vlaamse Regering van 23 juli 1998 tot vaststelling van

nadere regels ter uitvoering van het Natuurdecreet, artikel 7).

De aanduiding van delen van het NATUURDOMEIN als VEN-gebied (GEN nr. 307 en 316) brengt evenzeer enkele specifieke

verplichtingen met zich mee. Volgende algemene regels kunnen een invloed hebben op het beheer:

� Het is verboden om niet-inheemse planten, struiken of bomen te introduceren in het VEN, behalve als dat

opgenomen is in een goedgekeurd bosbeheerplan. De beheervisie openbare bossen (Anonymus, 2001) stelt

daaromtrent dat op termijn gestreefd moet worden naar 100 % inheemse soorten in het VEN.

� Bemesting en het gebruik van bestrijdingsmiddelen is verboden binnen bossen, behalve als dat opgenomen is in

een goedgekeurd bosbeheerplan.

� Zonder vergunning mag het huidige waterpeil binnen het VEN niet worden veranderd (zie echter ook Art. 18

Decreet Natuurbehoud).

� Zonder vergunning mag de structuur van waterlopen niet worden gewijzigd (zie echter ook Art. 18 Decreet

Natuurbehoud)

� De verandering van de structuur van het landschap, zoals grondwerken en de verwijdering van kleine

landschapselementen, worden zonder vergunning niet toegelaten binnen het VEN.

Op basis van de opgedane kennis over de ecosystemen in het NATUURDOMEIN, de visievorming met algemene

natuurstreefbeelden (hoofdstuk 7) en de huidige functievervulling zullen beheerdoelstellingen worden geformuleerd

binnen de grenzen van het aangehaalde wettelijk en beleidskader. De actuele en potentiële natuurwaarde van het

♦ -123-


NATUURDOMEIN, onder meer bevestigd door het uitgebreide wettelijk kader van toepassing op het gebied (cfr. hoofdstuk 2),

doen besluiten dat de ecologische functie in het NATUURDOMEIN voorrang krijgt op andere bosfuncties. Bij de invulling van de

economische, sociaal-educatieve en wetenschappelijke wordt hier rekening mee gehouden.

Er zijn geen beheerdoelstellingen uitgewerkt voor de gronden die in concessie gegeven zijn nabij de boerderij in het

noordoosten van deelgebied Eksterheide (ruim 12 ha). Ze maken geen deel uit van dit beheerplan.

8.1 BEHEERDOELSTELLINGEN M.B.T. DE ECOLOGISCHE FUNCTIE

Voor de instandhoudingsdoelstellingen van de speciale beschermingszone (S-IHD) worden de doelstellingen uit het

aanwijzingsbesluit van SBZ-H BE2100019 (BVR van 23/4/2014) overgenomen. De realisatie van de taakstelling in het

aanwijzingsbesluit wordt opgevolgd en gestuurd via een Managementplan Natura 2000. De eerste versie van dit plan -

Managementplan 1.0- werd niet formeel vastgelegd en is een informatief document. Overeenkomstig de afspraak op de

vergadering van de Vlaamse Overleggroep (dit is de voorloper van de Gewestelijke Overleginstantie) van 09/07/14 is het te

beschouwen als een basis- of startversie van de managementplannen met indicatieve opgave van de taakstelling per SBZ en

per deelgebied. Nog niet alle elementen van een managementplan, zoals beschreven in het Instandhoudingsbesluit van 20

juni 2014, zijn ingevuld (https://www.natura2000.vlaanderen.be/publicatie/kempense-kleiputten-managementplan-1.0).

Om de doelstellingen meetbaar te maken, worden deze voor het NATUURDOMEIN kwalitatief en kwantitatief beschreven in

onderstaande tekst. De doelstellingen zijn gebaseerd op de oppervlakte- en kwaliteitsdoelen voor een goede/voldoende

staat van instandhouding van Natura-2000 habitattypen zoals vastgelegd door T’jollyn e.a. (2009), de doelstellingen voor de

habitat-typische fauna baseren zich op De Knijf en Paelinckx (2012).

Art. 18 van het Bosdecreet stelt dat de zorg voor het behoud, de ontwikkeling of het herstel van de ecologische functie van

bossen onder meer bestaat uit:

• het bevorderen van de autochtone boom- of struiksoorten;

• het stimuleren van uit zichzelf functionerende processen;

• het bevorderen van een gevarieerde bosstructuur door onder meer ongelijkjarigheid en ongelijkvormigheid na te

streven en te streven naar een voldoende aanwezigheid van oude bomen en dood hout;

• een gepast beheer van alle natuurelementen en van alle landschapsecologisch en cultuurhistorisch waardevolle

elementen;

• het beheer ten behoeve van het behoud, de ontwikkeling of herstel van de biologische diversiteit, van populaties

van zeldzame soorten of ondersoorten en ten behoeve van de instandhouding, de ontwikkeling of het herstel van

habitats of deels natuurlijke ecosystemen;

• het behoud of herstel van de natuurlijke waterhuishouding;

• het beheer gericht op het tegengaan van alle nadelige externe beïnvloeding.

8.1.1. PRIORITEITEN S-IHD

8.1.1.1. Uitbreiding leefgebied heikikker (prioriteit S-IHD)

In het vroege voorjaar van 2007 werd een kleine populatie heikikker ontdekt in DG Eksterheide (bestand 10d). Na het

afgraven van deze zone (in 2009) verhuisde de paaiplaats naar een aanpalende natte depressie (bestand 7b2), waar in het

voorjaar van 2011 nog meerdere drilpakketjes werden gezien. Ondanks gericht zoeken is de soort vanaf 2012 niet meer

waargenomen, evenmin elders in het NATUURDOMEIN of aangrenzende gebieden.

In Vlaanderen zijn heikikkers strikt gebonden aan voedselarme milieus zoals vochtige heidevelden, laagveengebieden en

voedselarme moerassen en bossen. Als voortplantingsplaatsen worden vennen, grachten, kleine vijvers en depressies die

voedselarm of matig voedselrijk water bevatten, gebruikt. De eiklompjes worden veelal afgezet op ondiepe (10-25 cm),

wind luwe plaatsen met weinig schaduw. Vaak zijn dat inhammen in de oeverzone, gekenmerkt door de aanwezigheid van

veenmosslenken of een stelsel van pijpenstrootjesbulten en slenken. Ook tijdelijk ondergelopen greppels en depressies op

of naast zandwegen worden gebruikt als paaiplaatsen. Land-actieve heikikkers houden zich op in vochtige heiden,

heischrale graslanden en vochtige bossen. Vooral terreinen met een permanent hoge waterstand zijn geschikt.

♦ -124-


Het aanwijzingsbesluit voor de beschermingszone SBZ-H BE2100019 (BVR, 2014) voorziet de ‘uitbreiding’26

van de

populaties heikikker van Hoge Bergen-Ekstergoor tot een kernpopulatie (> 200 roepende mannetjes) en de realisatie van

satellietpopulaties (50-200 roepende mannetjes) hierrond. Voor de kernpopulatie in Hoge Bergen – Ekstergoor moet ca. 10

ha optimaal ingericht worden. Dit dient een complex te zijn van vochtige heide, vochtig bos en oligotrofe wateren

(minstens 5 geschikte poelen). Als richtcijfer moeten al deze habitats, inclusief het complex aan vennen, gelegen zijn op een

onderlinge afstand van minder dan 1 km.

Met het oog op risicospreiding beschouwen Adriaens e.a. (2008) de aanwezigheid van 3-5 kleine (<250 m2) waterpartijen of

minstens één groot geschikt voortplantingswater per populatie als noodzakelijk voor de langdurige overleving van een

populatie. Een goed waterhabitat is weinig tot niet beschaduwd, matig zuur (pH 5-6), heeft een erg ondiepe oeverzone en

bevat water (zonder vis) tot minstens half juli. Het landbiotoop ligt op maximaal 200 meter van het waterbiotoop, kent een

permanent hoge grondwaterstand en is minimaal 50 ha groot.

Van de verschillende kwaliteitseisen is wellicht de permanent hoge grondwaterstand het meest precaire. In DG Eksterheide

kan nog het meeste progressie geboekt worden om de leefgebiedseisen van de heikikker te verbeteren (omvorming van

homogene naaldhoutbestanden naar vochtig zomereiken-berkenbos, kleinschalig herstel van relicten natte heide,

verbinden van deze heiderelicten (tot cluster van ca. 3 ha), behoud van bulten en slenkenpatroon in

pijpenstrootjesvegetaties, het dempen van grachten en greppels, …). Elders lijkt de progressiemarge kleiner, al is het

verbeteren van de habitateisen van de heikikker in de deelgebieden Duivelskuil en Abtsheide -op lange termijn mogelijk 2

satellietpopulaties- inherent aan de realisatie van 2 structuurrijke kleine kernen vochtige/natte heide (zie verder). Ook een

kleine, geïsoleerd gelegen locatie in DG Kievitsheide die mogelijk geschikt leefgebied vormt, krijgt een aangepast intern

beheer.

Deelgebied Grootte doelpopulatie Beheerdoel

Dg Eksterheide > 200 roepende mannetjes Habitateisen heikikker verbeteren over ca. 10 ha

Dg Abtsheide 50-200 roepende mannetjes Habitateisen heikikker verbeteren

Dg Duivelskuil 50- 200 roepende mannetjes Habitateisen heikikker verbeteren

De beheerdoelstelling gaat ervan uit dat er nog een kleine relictpopulatie heikikker in het gebied aanwezig is en

concentreert zich volledig op het herstel van geschikt habitat, in zoverre abiotisch mogelijk. De vraag of de (uitgestorven?)

populaties terug opgebouwd of aangevuld kunnen worden met dieren van buiten het NATUURDOMEIN overstijgt dit

beheerplan en dient geëvalueerd te worden in een soortenbeschermingsplan. Zonder onderbouwde en transparante

herintroductie (kaderend in een soortbeschermingsplan) wordt de ontwikkeling van satellietpopulaties buiten DG

Eksterheide als onrealistisch ingeschat binnen de periode van dit beheerplan. De aandacht zal in eerste instantie gaan naar

het nemen van specifieke maatregelen in de DG Eksterheide, Duivelskuil en Abtsheide. Elders wordt actueel ogenschijnlijk

geschikt leefgebied behouden (heide- en bosrandbeheer s.l.). Afhankelijk van de tendens van de populatie in DG Eksterheide

de komende jaren zal nagegaan worden of er mogelijkheden zijn voor de opbouw van een satellietpopulatie in DG

Kievitsheide.

8.1.1.2. Uitbreiding leefgebied kamsalamander

De populatie kamsalamander is beperkt tot de deelgebieden Pomp-Poelberg en Abtsheide. Inventarisatie van de soort in de

periode 2010-2014 wijst op een (zeer) kleine populatie. In de deelgebieden Eksterheide en Duivelskuil dateren de laatste

waarnemingen van begin jaren 2000.

In het aanwijzingsbesluit voor de beschermingszone SBZ-H BE2100019 (BVR, 2014) is de uitbreiding van het leefgebied van

kamsalamander opgenomen als prioriteit. De populaties in Hoge Bergen-Ekstergoor en Blak-Abtsheide dienen versterkt

te worden tot kernpopulaties (> 50 adulte dieren).

Adriaens e.a. (2008) omschrijven het leefgebied van kamsalamander als overwegend open landschappen met een hoge

diversiteit aan biotooptypen. Gunstige landbiotopen zijn o.a. bossen, struwelen, vochtige en extensief beheerde weilanden,

heideterreinen en houtkanten. De voortplantingsplaatsen zijn veedrinkpoelen, kleine vijvers, kleigroeven, relatief

voedselrijke vennen of andere plassen met stilstaand, vrij voedselrijk, nagenoeg neutraal water (pH 6-8). Kamsalamanders

worden vaak aangetroffen in gebieden met groepen van dicht bij elkaar gelegen waterpartijen. De plassen zijn bij voorkeur

weinig of niet beschaduwd, relatief diep en bevatten (nagenoeg) jaarrond water. De wateren vallen hoogstens 1 jaar op 4

26 ‘Herstel‘ is een betere woordkeuze gezien de populaties mogelijk uitgestorven zijn.

♦ -125-


droog vóór begin augustus. De aanwezigheid van vissen heeft een nadelige invloed. De aanwezigheid van waterplanten is

noodzakelijk; een afwisseling tussen plaatsen met een dichte watervegetatie en open water is optimaal.

Met het oog op een duurzaam overleven van een populatie wordt de aanwezigheid per populatie van 3-5 kleine

waterpartijen (< 100 m2) of minstens één groot geschikt voortplantingswater als noodzakelijk beschouwd.

Deelgebied Grootte doelpopulatie Beheerdoel

Dg Eksterheide Kernpopulatie (>50 adulte dieren) Verbeteren habitateisen

Dg Abtsheide/Duivelskuil Kernpopulatie (>50 adulte dieren) Verbeteren habitateisen

In het NATUURDOMEIN zal concreet worden ingezet op de aanleg van enkele kleine tot middelgrote plassen nabij gekende

(historische) voortplantingswateren en het diversifiëren van het oeverbeheer (aanzienlijke delen uitrasteren voor

begrazing). In DG Pomp-Poelberg worden 2 nieuwe poelen aangelegd (P1g en P1f), in DG Abtsheide (A3c3, A7a2 en A4c3) en

in DG Eksterheide telkens 3 (13a4, 13c2 en 15a2).

Deze beheerdoelstelling gaat ervan uit dat de bestaande relictpopulatie voldoende levensvatbaar is. De doelstelling focust

zich op het herstel van geschikt habitat. De vraag of de (lokaal uitgestorven) populaties terug opgebouwd of aangevuld

dienen worden met dieren van buiten het NATUURDOMEIN overstijgt dit beheerplan en dient geëvalueerd te worden in een

soortenbeschermingsplan.

8.1.1.3. Ontwikkeling kern vochtige heide (prioriteit S-IHD)

Het aanwijzingsbesluit beoogt de ontwikkeling van een heidekern ter hoogte van Blak-Abtsheide. Er wordt gezocht naar een

toename van vochtige heide (HT4010) in Lage heide-Abtsheide en Hoge Bergen-Ekstergoor en het behoud van de kwaliteit

in de Duivelskuil.

8.1.1.3.1 OPPERVLAKTEDOELEN

Voor een goede staat van instandhouding zijn kernen van minimaal 5 ha nodig (T’jollyn e.a., 2009). In DG Abtsheide situeert

zich actueel een kern vochtige heide met een oppervlakte van ca. 6 ha (incl. oligotrofe wateren en overgangen naar droge

heide en heischraal grasland). Door omvorming van een homogeen bestand grove den naar vochtige heide en de verbinding

met een heischraal grasland zal de kern uitgebreid worden tot een cluster van ruim 7.5 ha.

In DG Eksterheide zijn de mogelijkheden voor de ontwikkeling van vochtige heide (HT4010) binnen SBZ-H beperkt. De

abiotische omstandigheden lijken er niet ideaal (deels vergraven, hydrologisch verstoord, landbouwverleden, … ) waardoor

herstel van HT4010 niet voor de hand ligt. Verder zijn er conflicten met andere doelstellingen zoals het behoud en de

ontwikkeling van HT9190 en relictpopulaties van aandachtsoorten (o.a. bont dikkopje). Daarom wordt het herstel van

HT4010 hier beperkt tot een oppervlakte van ca. 1.4 ha, voornamelijk in de zuidrand van het historisch Ekstergoor. Om de

connectiviteit met andere leefgebieden in het heidelandschap te verzekeren wordt in een corridor naar het (half-)open

landduinengebied ten zuiden van het Ekstergoor –buiten SBZ-H- ca. 1 ha naaldbos omgevormd naar natte heide (s.l.). Indien

toekomstig hydrologisch onderzoek aangeeft dat de potenties voor HT4010 nabij het historisch Ekstergoor (SBZ-H) ruimer

zijn, zal opnieuw geëvalueerd worden of verdere uitbreiding tot een volwaardige kern (5 ha) mogelijk en wenselijk is.

Door het afgraven van de nutriëntrijke bovenlaag van een landbouwenclave en de omvorming van een jong zomereiken-

berkenbos zal de bestaande kern vochtige heide in DG Duivelskuil uitgebreid worden tot een kern van ruim 7.5 ha (incl.

oligotrofe plassen, gagelstruweel en heischraal grasland).

Deelgebied Beheerdoelstelling Actuele oppervlakte heidekern (s.l.) Maatregel (in SBZ-H)

Abtsheide Heidekern goede LSVI Ca. 6 ha Uitbreiding tot ca. 7.5 ha

Eksterheide Stapsteen natte heide 0.25 ha Uitbreiding tot ca. 1.5 ha

Duivelskuil Heidekern goede LSVI Ca. 4 ha Uitbreiding tot ruim 7.5 ha

8.1.1.3.2. KWALITEITSDOELEN

BESCHRIJVING

♦ -126-


Vochtige heiden bestaan uit dwergstruikvegetaties met gewone dophei, vaak met een goed ontwikkelde moslaag met

diverse soorten veenmossen en levermossen. Pijpenstrootje, gewone dophei en struikhei komen veelvuldig voor en

bepalen het aspect van de vegetatie. Open pioniervegetaties wisselen af met meer gesloten dopheibegroeiingen. Lokaal

(<20%) kunnen grassen het aspect bepalen. De vegetatie wordt gedomineerd door vochtminnende en

grondwaterafhankelijke soorten. Vochtige en natte hei komen her en der voor in een kleinschalige mozaïek met drogere

heidevegetaties, heischrale graslanden, kleine zeggevegetaties, zuur tril- en overgangsveen met veenmossen, oligo- tot

mesotrofe waterpartijen en gagelstruwelen. Een gevarieerde horizontale en verticale vegetatiestructuur en de afwisseling

van heidebiotopen zijn kenmerkend voor een geschikt leefgebied van habitat-typische fauna. Onder goede

milieuomstandigheden (d.i. lage stikstofdepositie en hoge waterstanden gedurende het gehele jaar) verloopt de successie

naar bos zeer traag.

KENMERKEN GUNSTIGE LSVI

Verbossing Bedekking van alle bomen en struiken <= 10%

Grondwaterstand Hoge waterstanden gedurende het gehele jaar; maximale amplitude 120 cm; max. 10 cm

inundatie tijdens winter

Vergrassing Pijpenstrootje bedekt <= 50%

Aantal sleutelsoorten27 Minimaal 1 sleutelsoort veenmos en minstens 4 overige sleutelsoorten

Habitatstructuur door dwergstruiken ≥ abundant

Veenmoslaag ≥ frequent

Typische fauna Heidesabelsprinkhaan, levendbarende hagedis, boomleeuwerik, nachtzwaluw en

roodborsttapuit

8.1.1.4. Omvorming naaldbos tot HT9190/9120

Het aanwijzingsbesluit gaat ervan uit dat minimaal 80% van de bosoppervlakte beheerd door het Agentschap voor Natuur

en Bos op termijn evolueert naar HT9190. Dit dient in eerste instantie gerealiseerd te worden in de het boscomplex

Abtsheide en Hoge Bergen-Ekstergoor. Het minimum structuurareaal van dit boshabitat bedraagt 50 ha. Het minimum

structuur areaal is een minimumoppervlakte waarbij een bostype als een zelfstandige ecologische eenheid kan

functioneren (Hermy & Vandekerkhove, 2004).

8.1.1.4.1. OPPERVLAKTEDOELEN

Het totale oppervlaktedoel van dit bostype in het NATUURDOMEIN is 184 ha. Hiervan wordt het grootste deel gerealiseerd in

DG Eksterheide. In dit deelgebied streven we naar ruim 120 ha van het boshabitat 9190 (incl. open plekken), waarvan om en

bij de 50 ha in SBZ-H. Het minimum structuurareaal wordt hier dus ruimschoots gehaald. Elders ligt dat moeilijker. In DG

Kievitsheide is het streefcijfer ca. 15 ha (in SBZ-H). De deelgebieden ten noorden van het kanaal zijn goed voor bijna 20 ha in

SBZ-H en ca. 15 ha erbuiten. Samen met de ruigere bostypen komen we ook hier tot een cluster van ca. 50 ha.

De meeste bossen hebben reeds een zekere affiniteit tot dit habitatype (abiotiek & natuurlijke verjonging) en het doel is op

middellange termijn (ca. 50 jaar) te komen tot goed ontwikkelde, inheemse bosbestanden met voldoende structuurrijkdom.

Voor jonge bossen en betrekkelijk homogene dennenbestanden worden binnen genoemde termijn gemengde,

ongelijkjarige bestanden beoogd met “oude bomen” (toekomstbomen), open plekken en structuurrijke bosranden. De

omvorming gebeurt in regel geleidelijk middels dunningen, groepenkappen en eindkappen met overstaanders waarbij

streekeigen soorten consequent worden bevoordeeld. Een kleine oppervlakte gebeurt via directe omvormingen (kaalkap

met herbebossing). Tegen het einde van de planperiode moet het aandeel uitheemse soorten substantieel verlaagd zijn.

Invasieve exoten worden in regel volledig verwijderd.

27

Hogere planten: gewone dophei, kleine zonnedauw, ronde zonnedauw, veenpluis, klokjesgentiaan, trekrus, beenbreek, witte snavelbies,

veenbies, tweenervige zegge, bruine snavelbies en wilde gagel; Veenmossen: kussentjesveenmos (Sphagnum compactum), week veenmos

(Sphagnum molle), zacht veenmos (Sphagnum tenellum), wrattig veenmos (Sphagnum papillosum) en glanzend veenmos (Sphagnum

subnitens).

♦ -127-


Naast de vermelde habitat-typische fauna gaat er aandacht naar de leefgebiedseisen van bruine eikenpage –o.a. structuur-

en lichtrijke bosranden met jonge zomereikjes, spork en braam-, in het bijzonder in de deelgebieden Duivelskuil en

Eksterheide. Deze deelgebieden worden beschouwd als een uitbreidingsgebied van de bestaande populatie ten zuiden van

het NATUURDOMEIN (Jacobs e.a., 2014).

8.1.1.4.2. KWALITEITSDOELEN

BESCHRIJVING

Dit habitattype betreft bossen op zeer voedselarme, zure, meestal zandige bodem in de Noordwest-Europese zandvlakte. In

de boomlaag domineren zomereik, ruwe berk en zachte berk, in de struiklaag zijn wilde lijsterbes, sporkehout en

ratelpopulier de opvallendste soorten. De ondergroei bestaat vooral uit dwergstruiken, grassen en mossen. De belangrijkste

dwergstruiken zijn struikhei en blauwe bosbes. Bochtige smele en pijpenstrootje zijn de meest voorkomende grassen. De

ongelijkjarige, gemengde bossen hebben een gevarieerde structuur, zowel verticaal als horizontaal. Op lange termijn zijn

alle leeftijdsklassen aanwezig. Naast de vermelde sleutelsoorten en habitat-typische fauna zijn specifiek voor het

NATUURDOMEIN ook bruine eikenpage en bont dikkopje belangrijke aandachtsoorten.

De actuele toestand indachtig, specifiëren we volgende subdoelen:

• Verhoging aandeel streekeigen loofhout. De beheervisie openbare bossen (Anonymus, 2001) streeft naar 100 %

inheemse soorten in het Vlaams Ecologisch Netwerk. Grove den zal als standplaatsgeschikte, inheemse

naaldhoutsoort deel blijven uitmaken van het bosbeeld.

• Verhoging aandeel structuurrijke, ongelijkjarige, gemengde loofbossen

• Verhoging aandeel dood en oud hout

• Behoud en lokaal verhogen oppervlakte bosranden en open plekken

KENMERKEN GUNSTIGE LSVI

Verticale structuur Alle vegetatielagen aanwezig

Horizontale structuur Ongelijkjarig en gemengd / mozaïekstructuur / 3 of meer groeiklassen aanwezig

Aandeel dood hout ≥ 4%

Hoeveelheid dik dood hout ≥ 1 ex./ha

Verruiging Max. 10-30%

Vergrasssing ≤ 30%

Invasieve exoten28 Hoogstens sporadisch in kruidlaag én ≤ 10% bedekking in struiken boomlaag

Sleutelsoorten boomlaag29 ≥ 70% van het grondvlak of ≥ 90% met slechts 1 soort die minstens 10% inneemt

Sleutelsoorten kruidlaag30 30-70% bedekking en > 3 soorten of ≥ 30% bedekking en 4-6 soorten

Typische fauna31 eikenpage, bonte vliegenvanger, boomleeuwerik, boompieper, gekraagde roodstaart,

nachtzwaluw, wespendief en zwarte specht

8.1.2. OVERIGE MAATREGELEN S-IHD

28 Invasieve exoten: Amerikaanse vogelkers, Amerikaanse eik, Robinia, Pontische rododendron en uitheems naaldhout.

29 zomereik, ruwe berk, zachte berk, ratelpopulier, wilde lijsterbes en sporkehout. 30 struikhei, pilzegge, bochtige smele, stijf havikskruid, boshavikskruid, schermhavikskruid, wilde kamperfoelie, hengel, pijpenstrootje,

echte guldenroede, valse salie en blauwe bosbes. 31 Voor het gerelateerde boshabiat HT9120 zijn boomklever, bosuil, havik, middelste bonte specht, wespendief en zwarte specht habitat-

typisch.

♦ -128-


8.1.2.1. Versterken leefgebied poelkikker

Populaties poelkikker zijn met quasi zekerheid vastgesteld in de deelgebieden Eksterheide, Pomp-Poelberg en Abtsheide. In

Vlaanderen is de soort vooral gebonden aan voedselarme milieus zoals vochtige heidevelden, laagveengebieden en

voedselarme moerassen. De soort gebruikt oligo- tot mesotrofe vennen, grachten, kleine vijvers, poelen en depressies als

voortplantingsplaatsen. De waterpartijen zijn zon-beschenen en bevatten water tot minstens eind augustus. Buiten de

voortplantingsperiode verblijven poelkikkers veelal in de oeverzone of in de onmiddellijke nabijheid van de waterpartijen,

hoewel ze zich ook kunnen begeven naar nabijgelegen beboste terreinen (Adriaens e.a., 2008).

Het aanwijzingsbesluit beoogt duurzame kernpopulaties in deelgebied Abtsheide (minimaal 200 roepende mannetjes) met

herstel en aanleg van voorplantingsbiotopen. Een cluster van minimaal 3 tot 5 geschikte poelen dient gerealiseerd te

worden.

Met het oog op risicospreiding beschouwen Adriaens e.a. (2008) de aanwezigheid van een complex van minstens 3 kleine

(<250 m2) of één groot (>250 m

2) geschikt voortplantingswateren per populatie als noodzakelijk voor de langdurige

overleving van een populatie. Een goed waterhabitat is oligo- tot mesotroof, weinig tot niet beschaduwd en bevat het

ganse jaar water.

De inrichting (heideherstel in 2009) en beheer van deelgebied Abtsheide houdt al geruime tijd rekening met de

leefgebiedseisen van poelkikker. Met name in het noordelijk deel kan niet veel extra meer gebeuren. Het grootste

probleem is hydrologisch: het droogvallen van waterpartijen tijdens droge zomers (hydrologisch verstoorde omgeving).

Ook is de aanleg van extra poelen voorzien in de bestanden A3c3, A4c3 en A7a2. In DG Eksterheide kan de soort meeliften

met het habitatherstel voor heikikker.

8.1.2.2. Behoud HT2330

In het aanwijzingsbesluit is het behoud van habitattype 2330 voorzien. Deze doelstelling heeft betrekking op de droge,

zandige locatie in de kern vochtige heide van DG Duivelskuil.

De actuele oppervlakte HT2310/2330 is weliswaar aanzienlijk groter (ca. 13 ha), zowel binnen SBZ-H als daarbuiten en is

voornamelijk het resultaat van het landduinherstel na het opbreken van het vliegveld in DG Eksterheide.

Kwalitatief wordt gestreefd naar kortgrazige vegetaties zonder boomopslag, plekken met open zand en zones met

dwergstruiken.

KENMERKEN GUNSTIGE LSVI HT2330

Horizontale structuur Minstens 2-3 stadia aanwezig

Naakte bodem Minstens 10-40%

Korstmosvegetaties > 1%

Vergrassing Max. 10-30%

Verbossing < 10%

Invasieve exoten < 10%

Sleutelsoorten kruidlaag32 1 soort minstens lokaal frequent aanwezig

Typische fauna Heidesabelsprinkhaan, levendbarende hagedis, boomleeuwerik, nachtzwaluw, roodborsttapuit,

snortikker en veldkrekel

8.1.2.3. Behoud HT 3130

Het aanwijzingsbesluit vermeldt het behoud van de actuele oppervlakte maar een verdubbeling van de feitelijke

oppervlakte aan oeverkruidvegetaties. Binnen het NATUURDOMEIN karteerden we een kleine 9 ha van dit habitat, overal in

32 Sleutelsoorten HT2310/2330: buntgras, struikhei, klein warkruid, kruipbrem, stekelbrem, heidespurrie, zandzegge, zandstruisgras,

zilverhaver, vroege haver, dwergviltkruid, zandblauwtje, klein vogelpootje en klein tasjeskruid.

♦ -129-


slechte staat. Oeverkruid is enkel terug gevonden op één kleine locatie in DG Abtsheide. Een gevoelige uitbreiding is hier

niet te verwachten (vergraven bodem en verstoorde hydrologie).

Voor de realisatie van de doelstelling moet in eerste instantie buiten het NATUURDOMEIN gezocht worden. We schatten de

potenties er hoger in.

Binnen het NATUURDOMEIN wordt in eerste instantie gefocust op de kwalitatieve doelstelling inzake de natuurlijke trofie

(oligo- tot mesotroof), zuurtegraad (zuur tot circumneutraal: pH 5-7.5), buffering (zwakke buffering) en natuurlijke

visgemeenschappen. Troebel water wijst op verstoring.

Zodra een efficiënte, budgettair aanvaardbare bestrijdingstechniek voor de invasieve exoot watercrassula gekend is, zal

deze toegepast worden.


Horizontale structuur Vegetatievlek minstens 1-10 m2

Indicatoren verzuring Max. 10-30%

Indicatoren eutrofiëring Max. 5-10%


Invasieve exoten <10%

Sleutelsoorten33 1 of 2 sleutelsoorten minstens frequent aanwezig

Typische fauna Poelkikker, heikikker, venwitsnuitlibel en dodaars (HT3160: + venglazenmaker)

8.1.3. NATUURSTREEFBEELDEN TER ONDERSTEUNING VAN S- IHD

8.1.3.1. Versterking kern ht9190/9120 (ondersteuning s-ihd)

De prioritaire doelstelling (S-IHD) voor de omvorming van naaldbossen naar HT9190 wordt versterkt door ook elders in het

NATUURDOMEIN naar de omvorming van homogene naaldbossen tot HT9190/9120 te streven. De kwaliteitsdoelstellingen zijn

dezelfde. Buiten de perimeter van het SBZ-H gaat het om ca. 88 ha. Hiermee wordt op meerdere locaties het minimum

structuurareaal van HT9190/9120 (50 ha) behaald of benaderd.

8.1.3.2. Leefgebied Middelste bonte specht – boomklever - havik

Circa 20 ha bos op sterk vergraven bodem (klei-ontginningssites e.d.) heeft een ruig en enigszins nitrofiel karakter. We

verwachten dat deze bosvegetaties zich in de planperiode niet kunnen ontwikkelen tot habitatwaardig bos. Anderzijds gaat

het om structuurrijke en relatief oude loofhoutbestanden met betrekkelijk veel dood hout die aansluiten op andere,

potentieel habitatwaardige bosvegetaties (HT9190/9120). Het zijn doorgaans gesloten, weinig toegankelijke bossen met

verspreid dikke bomen die kwalitatief in grote lijnen voldoen aan de leefgebiedseisen van middelste bonte specht,

boomklever en havik, soorten die hun leefgebied binnen HT9120/9190 hier uitgebreid zien met een ruiger bostype waarin

de natuurlijke dynamiek een essentiële rol speelt (hoofdzakelijk niets doen beheer).

Mogelijk kunnen (delen van) deze bossen op lange termijn evolueren tot HT9120 (minimum structuurareaal = 40 ha).


Verticale structuur Alle vegetatielagen aanwezig

33

Sleutelsoorten: ondergedoken moerasscherm, moerasweegbree, moerashersthooi, moerassmele, oeverkruid, drijvende waterweegbree,

sierlijk glanswier, doorschijnend glanswier, pilvaren, ongelijkbladig fonteinkruid, duizendknoopfonteinkruid, witte waterranonkel en

vlottende bies.

♦ -130-


Horizontale structuur Ongelijkjarig en gemengd / mozaïekstructuur / 3 of meer groeiklassen aanwezig

Aandeel dood hout ≥ 4%

Hoeveelheid dik dood hout ≥ 1 ex./ha

Verruiging Max. 10-30% braam, smalle en brede stekelvaren

Vergrassing ≤ 30%

Ruderalisering < 10% gewone vlier, grote brandnetel, kleefkruid

Invasieve exoten34 < 10%

Sleutelsoorten boomlaag35 ≥ 70% van het grondvlak of ≥ 90% met slechts 1 soort die minstens 10% inneemt

Sleutelsoorten kruidlaag36 30-70% bedekking en > 3 soorten of ≥ 30% bedekking en 4-6 soorten

Typische fauna boomklever, bosuil, havik, middelste bonte specht, wespendief en zwarte specht

8.1.3.3. Leefgebied kamsalamander-blauwborst-boompieper

Deelgebied Steenbakkersdam is een natuurcompensatiegebied waarbinnen leefgebied voor blauwborst dient gecreëerd te

worden (voorwaarde bij vergunning voor Wienerberger NV in 2009). Concreet wordt het noordoosten van het deelgebied

ingericht als een mozaïek van open water en plas-drassituaties met een geleidelijke overgang naar open bos. Mits

hakhoutbeheer en het cyclisch en gefaseerd verwijderen van opslag in de oeverzone kan hier leefgebied gecreëerd worden

voor habitat-typische soorten die in de onmiddellijke omgeving reeds aanwezig zijn zoals kamsalamander, blauwborst,

boompieper, rietgors, nachtzwaluw, bont dikkopje en tangpantserjuffer.

De mozaïek van open bos, open water, moerassige ruigte, wilgenstruweel, … zal om en bij de 2.5 ha innemen (incl. grote

poel met brede oeverzone van ca. 0.5 ha).

8.1.4. NATUURSTREEFBEELDEN BUITEN SBZ (GEEN S- IHD)

8.1.4.1. Uitbreiding leefgebied boomleeuwerik, nachtzwaluw, rugstreeppad en veldkrekel

8.1.4.1.1. OPPERVLAKTEDOELSTELLING

Rugstreppad is kenmerkend voor duinen heidegebieden waar ze zich vooral ophouden in duinen met schrale begroeiing

van korstmossen, grassen en struikheide. Ze hebben een voorkeur voor een kleinschalige afwisseling van onbegroeide

plekken en plekken met ijle vegetatie. Ook boomleewerik verkiest dergelijke terreinen, zij het met verspreide bomen of

struiken (Adriaens & Ameeuw, 2008). Als voortplantingswater kiezen rugstreeppadden ondiepe, zonbeschenen oeverzones.

Vaak gaat het om tijdelijke plassen (Adriaens e.a., 2008). Nachtzwaluw prefereert structuurrijke heidegebieden met

geleidelijke overgangen naar open tot halfopen bossen op zandgrond met brede zandvlakten of –paden (Adriaens &

Ameeuw, 2008).

Er wordt geopteerd voor vermelde sooren centraal in DG Eksterheide een middelgroot halfopen stuifzandgebied (ca. 27 ha)

te ontwikkelen, in de zone waar het landduinreliëf het best bewaard bleef, aansluitend op de zone van het voormalige

vliegveld met actueel reeds landduinhabitat. Hiermee wordt het leefgebied van boomleeuwerik, nachtzwaluw,

rugstreeppad en veldkrekel duurzaam in stand gehouden en is er sprake van herstel op landschappelijke schaal. Langs de

westrand van het open landduinengebied blijft een strook bos behouden, als visuele buffer tegen de woonwijk.

Het herstel van grootschalige zandverstuivingprocessen met vorming van nieuwe grote duinen is expliciet niet de

doelstelling. Meer nog, het is zelfs niet mogelijk omwille van de inplanting van het woonpark ten zuidwesten van het

gebied. Stuifzanden groeien namelijk niet in noordoostelijke richting, zoals algemeen wordt aangenomen, maar wel tegen

de wind in, in zuidwestelijke richting. Door de wind opgenomen zand wordt verplaatst in de richting waarheen de wind

34 Invasieve exoten: Amerikaanse vogelkers, Amerikaanse eik, Robinia, bonte gele dovenetel, Pontische rododendron, Japanse

duizendknoop en uitheems naaldhout.

35 Zomereik, hulst, gewone esdoorn, beuk, hazelaar, ruwe berk, zachte berk, ratelpopulier, wilde lijsterbes en sporkehout. 36 Dalkruid, adelaarsvaren, gewone salomonszegel, gladde witbol, pilzegge, bochtige smele, stijf havikskruid, boshavikskruid,

schermhavikskruid, wilde kamperfoelie, hengel, pijpenstrootje, valse salie en blauwe bosbes.

♦ -131-


waait, dus doorgaans naar het noordoosten. Toch breidt de deflatiezone, de locatie waar het zand wordt opgenomen, zich

naar het zuidwestelijk of westen uit, tegen de wind in (Nijsen e.a., 2011). Net deze deflatiezone is in de 2de

helft van de

vorige eeuw omgezet naar een woonwijk (Hoge Bergen). Hierdoor kan er dus geen sprake zijn van het grootschalig

reactiveren van stuifzand. Deze keuze hoeft niet negatief te zijn voor de ontwikkeling van stuifzandvegetaties; met name

korstmosvegetaties hebben een lange stabiele fase nodig om zich te kunnen ontwikkelen. Het is niet zo dat grote

stuifzanden per definitie soortenrijker zijn, of meer unieke soorten herbergen. De biodiversiteit van kleinere stuifzanden

kan nog tamelijk hoog zijn, zolang er kaal zand aanwezig is. Grote, gevarieerde stuifzanden herbergen wel een rijkere

mierenfauna en een hoger aantal karakteristieke loopkeversoorten (Nijsen e.a., 2011).

Concreet wordt er gestreefd naar verschillende ontwikkelingsfasen middels kleinere verstuivingen. Verder wordt er sterk

ingezet op brede, goed ontwikkelde bosranden langs en lokaal ook in het open landduinengebied. Op genivelleerde

duinen blijven enkele kleine bosbestanden behouden. Deze zorgen voor enige diepgang in het landschapsbeeld en zijn goed

voor een verhoging van de oppervlakte aan brede bosranden (leefgebied nachtzwaluw e.d.).

Het herstel van het (half) open landduinengebied gebeurt met respect voor de aardkundige en erfgoedwaarden (oude

ontginningswegen, ontginningspatronen, …).

In het ‘Afwegingskader voor de creatie van open plekken en de uitvoering van kleinschalige ontbossingen in functie van

natuurontwikkeling’ (Govaere & Vandekerkhove, 2006) wordt een oppervlakte genoemd van minstens 15 ha voor goede

stuifduinvegetaties.

8.1.4.1.2. KWALITEITSDOELSTELLING

Kortgrazige vegetaties, plekken met open zand en zones met dwergstruiken afgewisseld met structuurrijke, open bosjes,

kleine boomgroepen en zeer geleidelijke overgangen tot open / halfopen bossen zijn de doelstelling. Dergelijk landschap

voldoet het best aan de leefgebiedseisen van boomleeuwerik, nachtzwaluw (cfr. Adriaens & Ameeuw, 2008) en veldkrekel.

Hiermee zijn eveneens belangrijke leefgebiedseisen ingevuld voor levendbarende hagedis, rugstreeppad, boompieper,

gekraagde roodstaart, wespendief en kleine parelmoervlinder.

KENMERKEN GESCHIKT LEEFGEBIED

Horizontale structuur Minstens 2-3 stadia aanwezig / zeer geleidelijke overgangen naar open bos

Naakte bodem Minstens 10-40%

Korstmosvegetaties > 1%


Verbossing 10 – 25 %

Invasieve exoten < 10%

Sleutelsoorten37 1 soort minstens lokaal frequent aanwezig

Typische fauna Heidesabelsprinkhaan, levendbarende hagedis, boomleeuwerik, nachtzwaluw, roodborsttapuit,

snortikker en veldkrekel

8.1.4.2. Uitbreiding bosranden

Deze doelstelling wordt grotendeels gerealiseerd door het herstel van het (half-) open landduin met geleidelijke

overgangen naar de omgevende bossen en de aanleg van corridors en open plekken elders in de bossen.

8.1.4.3. Kwaliteitsverbetering heischraal grasland

Er wordt gestreefd naar een kwaliteitsverbetering van de actuele oppervlakte heischraal grasland (ca. 7 ha). In de praktijk

komt dit grotendeels neer op het continueren van het actuele beheer aangevuld met reguliere technieken zoals periodiek

37 Sleutelsoorten: buntgras, struikhei, klein warkruid, kruipbrem, stekelbrem, heidespurrie, zandzegge, zandstruisgras, zilverhaver, vroege

haver, dwergviltkruid, zandblauwtje, klein vogelpootje en klein tasjeskruid.

♦ -132-


chopperen, lokaal plaggen, het creëren van structuur- en lichtrijke bosranden, het verbinden met andere (half-)open

habitats en meer experimentele maatregelen zoals éénmalig bekalken en het inbrengen van lokaal maaisel met

doelsoorten. Het totale oppervlaktedoel voor heischraal grasland is 9.4 ha.


Vergrassing Max. 30-70% (6230_hmo)

Vervilting Max. 10-30% gewoon struisgras, rood zwenkgras, gestreepte witbol

Verruiging Max. 10% bijvoet, duinriet, Jacobs-kruiskruid, boerenwormkruid, grote brandnetel

Strooisellaag Max. 10-30%

Sleutelsoorten kruidlaag38 Min. 4 soorten

Bedekking sleutelsoorten Min. 10%

Verbossing Max. 5-10%

Typische fauna Bont dikkopje, snortikker en veldkrekel

8.1.4.4. Verhogen connectiviteit tussen open habitats en open plekken

In het NATUURDOMEIN situeren zich 3 kleine tot middelgrote kernen met open (heide)landschapstypen. Van zuid naar noord

gaat het om de vochtige heidekern in DG Duivelskuil, het half open landduinengebied in DG Eksterheide en de kern vochtige

heide in DG Abtsheide. Doelstelling is deze kernen zowel onderling als met nabijgelegen, gericht beheerde open plekken

min of meer te verbinden (via corridors en stapstenen) teneinde (meta-) de populaties van thermofiele (heide) soorten

robuuster te maken.

De betreffende ruimtelijke verbindingen worden op korte termijn voorzien middels interne bosranden (max. 30 m breed),

lichtrijke bosbestanden (kroonprojectie 50 à 75%) en lokaal open plekken (< 3ha). Rond elke open plek en de vermelde

heidekernen worden structuur- en lichtrijke bosranden ontwikkeld. ). In regel wordt gewerkt met golvende, rafelende

bosranden.

8.1.4.5. Behoud regionaal belangrijke biotopen

Verspreid in het NATUURDOMEIN liggen enkele regionaal belangrijke biotopen. Ze worden maximaal behouden en krijgen een

aangepast beheer (cfr. kaart 9.1).

8.1.5. OFFICIËLE –BELEID- NATUURSTREEFBEELDEN Rekening houdend met bovenstaand kader is de algemene landschapsvisie (hoofdstuk 7) verfijnd tot een beleidskaart

met officiële natuurstreefbeelden (Kaart 8.2). We benadrukken dat de bosdoelen op deze kaart ook open plekken in het

bos omvatten, deels met bestaand of te ontwikkelen habitat zoals heischraal grasland e.d.. Tabel 8.1 is de lijst met

oppervlaktedoelstellingen.

Merk op dat de oppervlaktedoelen voor leefgebieden van habitat-typische soorten overlappen met de

oppervlaktedoelen van EU-habitattypen. Bovendien is de inschatting van bepaalde leefgebieden zonder meer arbitrair, de

oppervlaktedoelen geven een grootteorde aan. Hoewel we duidelijke doelen vooropstellen, zijn een aantal leefgebieden

niet aangeduid (o.a. poelkikker, vleermuizen, …) op de kaart, enkel en alleen om de kaart overzichtelijk te houden. In Bijlage

21 is een overzicht opgenomen van de natuurstreefbeelden per bestand.

Bijlage 20 plaatst de hier vooropgestelde natuurstreefbeelden naast de doelstellingen uit het aanwijzingsbesluit van SBZ-H

BE2100019 (BVR van 23/4/2014) en motiveert kort de gemaakte keuzen.

Tabel 8.1: Oppervlaktedoelen voor de natuurstreefbeelden (LG: leefgebied).

Doel Opp. (ha) Opmerking

38 6230 s.l.: liggend walstro, borstelgras, hondsviooltje, tandjesgras, zandstruisgras, pilzegge, mannetjesereprijs, stijve ogentroost,

stekelbrem, bosdroogbloem, stijf havikskruid, veelbloemige veldbies, tormentil, liggende vleugeltjesbloem, heidekartelblad, blauwe zegge,

dichtbloemige veldbies, trekrus, gevlekte orchis, klokjesgentiaan, kruipganzerik, eekhoorngras, bleeksporig bosviooltje, … .

♦ -133-


LG heikikker Ca. 10.00 Deels overlap HT9190

LG kamsalamander In SBZ-H: 25 à 30 ha Deels overlap HT9190, HT3130, HT4010

Buiten SBZ-H: ca. 10 ha Deels overlap HT9190, HT3130, HT4010

HT9190 In SBZ-H: 94.63

Ondersteunend: 89.58

HT4010 12.38

HT6230 1.16

HT91EO 4.78 Inclusief rbbsm

Behoud HT3130 8.15

Behoud mesofiel grasland/ruigte 1.40

LG boomleeuwerik-nachtzwaluw-rugstreeppad-veldkrekel Ca. 27.50 Deels overlap HT9190

LG middelste bonte specht-boomklever-havik 19.72 Verspreid, nabij kanaal

LG kamsalamander-blauwborst-boompieper 5.66 DG Steenbakkersdam

Behoud rbbsf 2.02

Behoud rbbso 0.91

Figuur 8.2: Officiële natuurstreefbeelden (beleidsvisie) in DG Steenbakkersdam.

♦ -134-


Figuur 8.1: Officiële natuurstreefbeelden (beleidsvisie) in de westelijke deelgebieden van het NATUURDOMEIN.

♦ -135-


8.1.6. BOSBALANS De realisatie van de middelgrote heidekernen in DG Abtsheide en DG Duivelskuil en de uitbreiding van de leefgebieden van

boomleeuwerik-nachtzwaluw-rugstreeppad-veldkrekel (landduinen & bosranden) en heikikker betekenen een ontbossing

van 17.36 ha.

Buiten SBZ-H wordt 12.32 ha ontbost (1.26 ha leefgbied Heikikker-Poelkikker en 11.06 ha leefgebied boomleeuwerik-

nachtzwaluw-rugstreeppad-veldkrekel), binnen SBZ-H 5.03 ha waarvan 2.44 ha voor de realisatie van de S-IHD (HT4010), de

rest voor de ontwikkeling van het leefgebied Boomleeuwerik-Nachtzwaluw-Rugstreeppad-Veldkrekel.

Volgens de ANB-richtlijn 2006/439

en de stedenbouwkundige wetgeving dient voor de voorziene ontbossingen 13.66 ha

gecompenseerd te worden.

In totaal zal er in het NATUURDOMEIN 14.23 ha bebost worden waarvan 12.67 ha in SBZ-H. De bebossing van de cultuurgronden

gebeurt gefusioneerd (aanplanting van groepen streekeigen loofbomen & overige oppervlakte natuurlijke verjonging).

Belangrijke richtlijnen bij de berekening van de te bebossen en ontbossen oppervlakten zijn:

• Open plekken zijn maximaal 3 ha;

• Nieuwe open plekken moeten minstens 100 m van andere open plekken liggen;

• Voor compenserende bebossingen komen enkel terreinen in aanmerking die effectief bebost worden of waar

spontaan struiken en bomen kunnen groeien. Open plekken (met gericht natuurbeheer in open sfeer) komen niet

in aanmerking;

• Art. 90bis §2 punt 1 van het Bosdecreet stelt dat ontbossingen in functie van vastgestelde

instandhoudingsdoelstellingen niet gecompenseerd moeten worden.

• Corridors worden niet als een open plek beschouwd. Corridors > 3ha worden niet als een ontbossing beschouwd maar als een zone behorend tot het bos. Een corridor wordt gezien als een interne bosrand of een mantel-zoom vegetatie. Dit houdt in dat deze maximaal in zijn totaliteit langs elke kant van de dreef een boomhoogte betreft. De zoom moet uiteraard ecologisch beheerd worden (plaggen kan dus ook), de beperking van breedte van de zoom zit hem in het feit dat de mantel-zoom in zijn totaliteit nog bos moet zijn (minimale kroonprojectie 50%).

• Het totale aandeel open plekken (nieuwe en bestaande) in bos bedraagt 5 à 15% van de totale bosoppervlakte.

• Voor alle te compenseren ontbossingen bedraagt de compensatiefactor 1 (naaldhoutbestanden).

• In het zuidelijk deel van de bestanden A4d en A4e is een nieuwe verbindingsweg (en buffer op talud) naar de site

van Campine NV gepland. Met deze –nog te vergunnen activiteit- is in deze planvorming geen rekening gehouden.

Tabel 8.2: Open plekken, lichtrijke bosbestanden en corridors.

Aard Opp. (ha) Toelichting

Lichtrijke bosbestanden 33.7 Kroonprojectie > 50%;

Hoofdcorridors 5.9 Interne bosrand: kroonprojectie >50%; max. 30m breed; deels maaien/plaggen/..

Nieuwe Open plekken 6.1 o.a. voor leefgebied heikikker en ontwikkeling natte heide (DG Eksterheide)

Totaal Open plekken 24 (= 11%) < 3 ha; grotendeels gericht beheer: maaien, plaggen, begrazen, …

De totale oppervlakte bos bedraagt 217 ha, dit is inclusief open plekken (11%), lichtrijk bos (15%) en corridors. Heiden, grote plassen,

graslanden, … buiten bos zijn goed voor zo’n 58 ha.

Tabel 8.3: Ontbossingen en bebossingen.

Actie Zone Doel Opp. (ha) Boscompensatie

Ontbossen SBZ-H HT4010 s.l. 2.44 Vrijgesteld (S-IHD)

SBZ-H Leefgebied boomleeuwerik-nachtzwaluw-rugstreeppad-veldkrekel 2.60 Ja

Geen SBZ Leefgebied boomleeuwerik-nachtzwaluw-rugstreeppad-veldkrekel 11.06 Ja

Geen SBZ Leefgebied heikikker-poelkikker-rugstreeppad 1.26 Vrijgesteld (S-IHD)

39

ANB-richtlijn 2006/4 van 5 oktober 2006: Criteria voor het creëren van open plekken in het bos en voor het beheer van bestaande open

plekken in het bos.

♦ -136-


Bebossen SBZ-H HT9190 12.67 -

Geen SBZ HT9190 1.57 -

Figuur 8.3: Configuratie van bossen, open plekken en niet beboste zones.

♦ -137-


Figuur 8.4: Belangrijkste geplande inrichtingswerken.

♦ -138-


8.2. BEHEERDOELSTELLINGEN M.B.T. DE SOCIALE & EDUCATIEVE FUNCTIE

8.2.1. TOEGANKELIJKHEID & ONTSLUITING Het Bosdecreet (art. 10 §1) stelt dat de sociale en educatieve functie onder meer bestaat uit de toegankelijkheid van het

bos voor het publiek met het oog op recreatie of vorming. Buysse e.a. (2001) geven aan dat de overgrote meerderheid van

de bezoekers naar een natuurgebied komt om de stilte op te zoeken, te genieten van de natuur en rustig te wandelen of

fietsen. Andere redenen zijn een uitstap met de kinderen, het beoefenen van sport of het uitlaten van de hond.

Uit onderzoek naar bosbeleving blijkt dat het uit recreatief standpunt ideale bos beschreven kan worden als afwisselend

(soorten, gelaagdheid, kleuren, licht, …), doorzichtig (open plekken, paden, doorkijkjes, niet te compacte ondergroei) en

natuurlijk (geen bomen in rijen, rijk en vol, kromme bomen) (Van Marwijk e.a., 2010). Mensen hebben een basisbehoefte

aan visuele diversiteit in hun omgeving. Bossen met geleidelijke overgangen scoren hoog bij bezoekers maar ook de

afwisseling tussen bos en open terrein, en telkens met weinig paden en weinig ‘onderhoud’ scoren hoog. Toch is er ook een

minderheid van recreanten dat liever een goed ontsloten en goed onderhouden bos ziet. Ook Goossen & de Boer (2011)

geven aan dat de belevingswaarde van een gebied vergroot wordt door afwisseling van bossen en open ruimten,

waterpartijen, uitzichtpunten, oriëntatiepunten en doorkijkjes, een gevoel van uitgestrektheid en ongereptheid, de

afwezigheid van hekken en verbodsborden, .. . Er bestaat ook een voorkeur voor oud bos boven jong bos.

De meeste recreanten wensen dus een afwisselend, natuurlijk uitziend gebied. Daarom dient het beheer bijzondere

aandacht te hebben voor landschappelijke aspecten en de visuele diversiteit. Dit kan o.a. door, in het bijzonder langs

wandelwegen, strak geometrische vormen te vermijden. Een teveel aan recreatieve structuur komt storend over (Buysse

e.a., 2001).

Het verlenen van informatie en een goed onderhouden infrastructuur geven de bezoeker het gevoel welkom te zijn en

vergroten het draagvlak en begrip, hoewel slechts een zeer kleine minderheid expliciet naar het bos komt om bij te leren

over de natuur.

Andere punten die de doelstellingen voor de sociale en educatieve functie afpalen, zijn:

• Het realiseren van EU-habitatdoelen is een prioriteit.

• Voorrang voor stille recreatievormen (wandelen, fietsen, joggen, …).

• Zo veel mogelijk scheiden van verschillende bezoekerscategorieën (vermijden conflicten tussen bezoekers).

• Ecologisch kwetsbare zones worden zo veel mogelijk ontzien van storende activiteiten (zonering);

• Meer recreatieve mogelijkheden (speelzone & honden-uitloopzone) in weinig kwetsbare terreinen nabij

bewoning;

• Beperkte toegang tot zones met een grote inrichtings- en beheerkost en hoge ecologische doelen;

• Bezoekers worden geleid via attractieve, duidelijk gemarkeerde en goed onderhouden wandelroutes die een

representatief beeld geven van de diversiteit in het gebied.

• In de boerderijsite (winteropvang van grote grazers van het ANB) net ten noordoosten van DG Eksterheide wordt

op termijn mogelijk een bezoekerscentrum ondergebracht. De mogelijkheid tot ontsluiting van deze site moet

voorzien worden.

• Beperkte toegang en/of recreatieve infrastructuur in kleine, afgelegen gebieden;

• Toegang voor aangelijnde honden is de regel maar met beperkingen in ruimte (incompatibel met het inzetten van

grazers) en tijd (broedseizoen bijzondere grondbroeders).

Op basis van bovenstaand kader komen we in de verschillende deelgebieden tot volgende doelstellingen; in grote lijnen

komt het neer op het behoud van de actuele ontsluiting al zijn er hier en daar enkele belangrijke wijzigingen:

Deelgebieden Pomp-Poelberg en Abtsheide

• Behoud bestaande toegankelijkheid (Gallowaypad, Poelbergpad en Abtsheidepad);

• Hengelen aangepast aan ecologische doelstelling (oligo- tot mesotroof, helder water)

Deelgebied Kievitsheide

• Officialiseren van een speelzone in noordoostelijk deel;

♦ -139-


• Behoud mogelijkheden voor inpassing in evenementen zoals mountainbiketoertochten, loopmanifestaties, geo-

cache, oriëntatieloop, … .

• Inrichten van een honden-uitloopzone in noordoostelijk deel;

• Uitzetten nieuwe wandelroute over deel van bestaande bospaden;

• Mogelijkheid tot onverharde fietsverbinding over bestaand pad tussen Vlimmersebaan en Gemeentebos.

Deelgebied Eksterheide

• Exclusief voor recreatieve activiteiten te voet (wandelen, jogging, …)

• Herzien bestaande wandelroutes in functie van inrichtingswerken en begrazingrasters;

• Toegang voor aangelijnde honden buiten broedseizoen en begrazingsperioden (exclusief ecologisch kwetsbare

zones);

Deelgebied Duivelskuil

• Behoud bestaand Duivelskuilpad;

• Opheffen vrije toegankelijkheid (grondbroeders & rustgebied).

Deelgebied Steenbakkersdam

• Behoud actuele toestand (ontoegankelijk wegens te klein en afgelegen).

8.2.2. MAATSCHAPPELIJKE AANVAARDING ONTBOSSINGEN: LOKALE BOSCOMPENSATIE Het herstel van het (half) open landduinengebied in DG Eksterheide impliceert een vrij grootschalige ontbossing met een

impact op het landschapsbeeld. In een bosarme regio als Vlaanderen ligt dit vaak gevoelig voor de bevolking, met name in

een gebied met veel bebouwing en enkele industriële bedrijven in de nabijheid. Dit is één van de redenen waarom de

ontboste oppervlakte grotendeels in de onmiddellijke omgeving gecompenseerd wordt met bebossingen op voormalige

landbouwgronden. Andere redenen zijn het realiseren van de bosdoelen uit het aanwijzingsbesluit en het behoud van

belangrijke ecosysteemdiensten zoals koolstofvastlegging en luchtzuivering. Een lokale boscompensatie leidt doorgaans tot

een betere maatschappelijke aanvaarding.

8.3. BEHEERDOELSTELLINGEN M.B.T. DE ECONOMISCHE FUNCTIE

Het Bosdecreet (art. 8) omschrijft de economische functie als de voortbrenging van hout en van andere bosproducten,

waarvan de winning het voortbestaan van het bos niet bedreigt. Het bos dient te worden beschouwd en behandeld als een

hernieuwbare natuurlijke hulpbron die belangrijke grondstoffen levert. Aldus wordt voldaan aan de beginselen van

multifunctionaliteit en de criteria duurzaam bosbeheer. Bossen hebben ook een economische betekenis die aan de hand

van recreatief gebruik kan worden bepaald (Van Marwijk e.a., 2010); welke financiële bijdrage zijn bezoekers bereid te

leveren aan de totstandkoming, het behoud of de verbetering van een bosgebied?

In het NATUURDOMEIN is de economische functie ondergeschikt aan de ecologische en sociaal-educatie functies. In geen

enkel deelgebied wordt een specifiek productiedoel gesteld.

De beheerdoelstellingen m.b.t. de ecologische functie hebben tot gevolg dat er vrij grote hoeveelheden hout geëxploiteerd

zullen worden tijdens de eerste jaren van de planperiode, met name in DG Eksterheide. In dit deelgebied zijn verscheidene

inrichtingswerken gepland; het herstel van het (half)open landduinengebied, het creëren van brede, geleidelijke bosranden

en de omvorming van homogene uitheemse bestanden (Corsicaanse den).

Buiten deze werken geldt het principe dat er niet méér gekapt wordt dan de jaarlijkse aanwas (duurzame houtoogst).

Rekening houdende met een oppervlakte van om en bij 150 ha min of meer machinaal exploiteerbaar bos en een

gemiddelde jaarlijkse volume-aanwas van 5 m³/ha/jaar (bron: BUYSSE e.a., 2001) komen we op een jaarlijkse aanwas van

zo’n 750 m³/jaar.

Bij het beheer van de bestanden grove den en bij de omvorming van de bestanden Corsicaanse den wordt gestreefd naar

stamhout van grove den in grotere diameterklassen. Het beheer zal zich daarbij vooral richten op de productie en oogst van

♦ -140-


kwaliteitshout voor duurzame toepassingen. In de toekomst moeten inheemse loofboomsoorten substantieel aan belang

winnen. Vanwege de abiotische context is de keuze beperkt tot zomereik en berk. Deze soorten hebben mits een goede

opstandbehandeling ook op het vlak van houtproductie potentie en kunnen in menging worden beheerd. Door kleinschalig

groepen zomereik in nauw plantverband aan te planten –binnen bestaande bestanden- kan in een aantal zones op termijn

naar kwaliteitshout van eik gestreefd worden.

Anderzijds wordt gefocust op het vergroten van niet of nauwelijks beheerde zones, met name die zones die actueel reeds

een grote natuurlijkheidsgraad hebben en natte bossen met overwegend streekeigen loofhout.

8.4. BEHEERDOELSTELLINGEN M.B.T. DE SCHERMFUNCTIE

De schermfunctie van het NATUURDOMEIN is situeert zich in de waterregulering en koolstofvastlegging. Het NATUURDOMEIN ligt

nagenoeg volledig in infiltratiegebied. Het is belangrijk dat het regenwater geleidelijk kan infiltreren en het grondwater kan

aanvullen. Versnelde afvoer van regenwater middels diepe grachten is uitgesloten tenzij er aantoonbare wateroverlast is bij

aangelanden. Het is daarentegen essentieel dat nagegaan wordt in hoeverre de natuurlijke waterhuishouding hersteld

kan worden in zones met (grond-)waterafhankelijke natuur, in het bijzonder rond de deelgebieden Abtsheide,

Eksterheide en Duivelskuil.

Het behoud van de bosoppervlakte bestendigt de koolstofvastlegging. Erosie vormt geen probleem op de vlakke

zandgronden.

De geïmmobiliseerde koolstofhoeveelheden over de ganse bosoppervlakte zijn niet te verwaarlozen. Het behoud van de

bosoppervlakte in het NATUURDOMEIN impliceert een bestendiging van deze functie. Het bos zorgt verder voor depositie van

stofdeeltjes en de dispersie van gassen van de luchtvervuilingsbronnen (verkeer, industrie, landbouw, woonkernen) in de

omgeving. Verder vormen de bossen een visueel en geluidsscherm tussen woonwijken en industriële bedrijven.

8.5. BEHEERDOELSTELLINGEN M.B.T. DE WETENSCHAPPELIJKE FUNCTIE Wetenschappelijke onderzoek naar de kwaliteit en het functioneren van leefgebieden en populaties is tot op heden

beperkt. Het NATUURDOMEIN heeft echter potentieel voor wetenschappelijk onderzoek naar onder meer habitatherstel,

hydrologische herstel, … .

8.6. KNELPUNTEN VOOR DE REALISATIE VAN DE BEHEERDOELSTELLINGEN

Een aantal punten staat de realisatie van de aangehaalde doelstellingen in de weg. De belangrijkste knelpunten zijn van

externe aard. De aanpak hiervan overstijgt dit beheerplan en vraagt een gecoördineerde aanpak op hoger niveau. Ze

werden eerder in dit beheerplan al kort toegelicht en we stippen de belangrijkste nog even aan:

� Te hoge stikstofdepositie;

� Hydrologisch verstoring (Pomp-Poelberg, Abtsheide, Eksterheide, …);

� Versnippering door woonwijken, woonassen, bedrijven, verkeerswegen, … en de hiermee gepaard gaande geringe

connectiviteit tussen leefgebieden met (te) kleine relictpopulaties.

Vermeldenswaardige interne knelpunten zijn o.a. de eutrofiëring door zomerganzen, de hengelsport (aanrijking en

vertroebeling van water), het lokaal veelvuldig storten van GFT-afval door aangelanden, het gebrek aan efficiënte

bestrijdingstechnieken voor watercrassula, de massale aanwezigheid van zwerfkatten (meest geïnventariseerde soort met

wildcamera’s), … .

♦ -141-


9. BEHEERMAATREGELEN

9.1. ECOLOGISCHE FUNCTIE – REALISATIE NATUURSTREEFBEELDEN40

9.1.1. INLEIDING: SPECIFIEKE BEHEERDOELEN EN BEHEERTRAJECTEN In dit hoofdstuk worden de beheerdoelstellingen vertaald in concrete maatregelen voor een planperiode van 24 jaar (2017-

2041). Figuur 9.1 en Bijlage 21 geven een overzicht van de specifieke beheerdoelen. Om een beheerdoel te halen moet

een traject gevolgd worden dat bepaald wordt door de uitgangssituatie en de gewenste eindsituatie. Dit zijn

beheertrajecten (Van Uytvanck, 2012). Een doelstelling wordt niet noodzakelijk door slechts één beheertraject gehaald.

Verschillende uitgangssituaties van beheereenheden of terreindelen waarvoor dezelfde doelstelling geldt, zullen er in de

meeste gevallen voor zorgen dat er per doelstelling meerdere trajecten mogelijk zijn. Maar ook vanuit gelijkaardige

uitgangssituaties zijn door alternatieve beheermaatregelen te gebruiken, vaak verschillende beheertrajecten mogelijk om

eenzelfde doelstelling te bereiken.

Vertrekkend vanuit verschillende uitgangssituaties worden drie algemene beheertrajecten onderscheiden:

• Omvorming waarbij de uitgangssituatie totaal verschillend is van de gewenste eindsituatie. Omvorming heeft

invloed op de oppervlaktebalans: de oppervlakte van het type in de uitgangssituatie daalt ten voordele van een

meer gewenst type.

o Directe omvorming: de omvorming wordt gerealiseerd met éénmalige inrichtingsmaatregelen (bv.

omvorming van bos naar heide door kappen en plaggen).

o Geleidelijke omvorming: de omvorming wordt geleidelijk gerealiseerd via minder ingrijpende

maatregelen (bv. omvorming van een naaldbos naar een gemengd loofbos door verschillende in de tijd

gespreide dunningen).

• Herstel waarbij de uitgangssituatie gedegradeerd is. Herstel leidt tot kwaliteitsverbetering, maar heeft geen

invloed op de oppervlakte van het doeltype. Ook hier kan het gaan om direct of geleidelijk herstel.

• Behoud waarbij de uitgangssituatie sterk aanleunt bij de gewenste eindsituatie. Wat in goede toestand is, wordt

door beheer in goede toestand behouden (instandhouding).

Gezien het grote verschil tussen de oppervlakte actueel en gewenst habitat focussen de beheertrajecten in het

NATUURDOMEIN zich sterk op omvorming en herstel.

Voor de concrete timing van de maatregelen wordt verwezen naar BIJLAGE 13. Deze bijlage vormt het hart van het

beheerplan: een volledig overzicht van de maatregelen per periode per locatie. Er is gekozen voor een verdeling in 4 cycli

van 6 jaar. Aan het begin van elke cyclus wordt een 6-jarenplanning vastgelegd. Voor de eerste cyclus van 6 jaar is deze

jaarplanning opgenomen. Voor de volgende cycli is het mogelijkheid met de vooropgestelde maatregelen te schuiven

binnen de periode van 6 jaar. Dit maakt het mogelijk in te spelen op specifieke terreinevoluties (al dan niet bosverjonging,

…) of weersomstandigheden. Na de eerste cyclus van 6 jaar is de opgegeven jaarplanning van maatregelen zoals maaien en

begrazen dus als indicatief op te vatten. In deze bijlage (13) is ook het specifieke beheerdoel per bestand opgenomen.

40 Dit hoofdstuk is qua structuur sterk geïnspireerd op Laurijssens e.a. (2014); ook zijn er aanzienlijke delen van de beheertrajecten m.b.t.

heideherstel overgenomen uit dit document.

♦ -142-


Figuur 9.1a: Gedetailleerde beheerdoelen (West).

♦ -143-


Figuur 9.1b: Gedetailleerde beheerdoelen (Oost).

9.1.2. BEHEERTRAJECT ZURE EIKENBOSSEN (HT 9190/9120)

Omvormings- en herstelbeheer

OMVORMING VAN NAALDBOS TOT ZUUR EIKENBOS DOOR KAALKAP (1.94 HA)

Beperkt tot 3 bestanden Corsicaanse den en één bestand fijnspar in DG Abtsheide en DG Eksterheide. Het zijn bestanden

met een slechte kwaliteit en/of een uitgesproken homogeen karakter (geen kruiden noch struiklaag aanwezig). Na

kaalkap worden de terreinen gefusioneerd herbebost (o.a. zomereik in eng plantverband).

OMVORMING VAN NAALDBOS NAAR ZUUR EIKENBOS DOOR EINDKAP MET OVERSTAANDERS (4.1 HA)

♦ -144-


De maatregel wordt toegepast in DG Eksterheide; bestanden Corsicaanse den en Japanse lork in het zuiden van het

deelgebied (14c, 14d2 en 13h) en een lorkenbestand (5g1) nabij de boerderij. In DG Steenbakkersdam gaat het om een klein

bestand Corsicaanse den. De maatregel beoogt de versnelde omvorming van uitheemse bestanden.

OMVORMING VAN NAALDBOS NAAR ZUUR EIKENBOS DOOR EINDKAP MET OVERSTAANDERS GEVOLGD DOOR HAKHOUTBEHEER (8.67

HA)

Onder deze maatregel wordt verstaan dat de natuurlijke bosverjonging na de eindkap van naaldhout cyclisch gekapt wordt

zodanig er een halfopen bosvegetatie kan ontwikkelen. Het is expliciet niet de bedoeling om alle bomen af te zetten maar

een gevarieerde structuur na te streven met alleenstaande –al dan niet merkwaardige- bomen met diepe kronen,

boomgroepen, kleine struwelen met sporkehout, partijen blauwe bosbes, struikheide, … .

Experimenteel wordt op locaties die goede potenties bieden op herstel of ontwikkeling van heide- en/of heischrale

vegetaties kleinschalig geplagd of cyclisch gemaaid. Deze maatregelen nemen max. 20% van de oppervlakte in en worden

toegepast in vlekken van 5 à 10 are. De maatregel wordt stopgezet indien blijkt dat regeneratie van heide s.l. niet haalbaar

is.

OMVORMING VAN GRASLAND EN AKKER NAAR ZUUR EIKENBOS DOOR BEBOSSING (14.23 HA)

Er wordt gekozen voor gefusioneerde bebossing omdat dit op korte termijn zichtbare resultaten geeft en zodoende de

grootschalige ontbossingen elders maatschappelijk beter aanvaardbaar maakt. Bovendien kan spontane bosontwikkeling in

graslanden op voedselrijke bodem zeer lang uitblijven (15-20 jaar) omdat er geen bomen kunnen kiemen in de dichte

vegetatiemat die door de jaren heen verruigt en een dik pakket strooisel vormt (De Schrijver e.a., 2011). De bebossingen

zijn in dezelfde periode gepland als de ontbossingen (streefdatum is 2020).

In het algemeen wordt gekozen voor een kunstmatige bebossing over 50 à 75% van de oppervlakte, de rest kan geleidelijk

evolueren tot ruigte, struweel en bos. Een grote horizontale structuur biedt een meerwaarde voor heel wat (niet al te

gespecialiseerde) fauna (Vandekerkhove e.a., 2011). Om de bosontwikkeling te stimuleren krijgt de oppervlakte die voor

spontane bosontwikkeling in aanmerking komt een grondbewerking (akkeren of frezen). Dit is gunstig voor de vestiging van

o.a. boswilg en berk. Er wordt niet geopteerd om de spontane bebossing te sturen mits maaien of extensieve begrazing

gezien dit een extra beheerinspanning vraagt die wellicht niet opweegt tegen de baten.

De kunstmatige bebossing gebeurt met algemene, streekeigen soorten (zomereik, zwarte els, sporkehout, wilde lijsterbes

en trilpopulier) die in groepen in eng verband worden aangeplant.

GELEIDELIJKE OMVORMING VAN NAALDBOS NAAR ZUUR EIKENBOS DOOR SELECTIEVE HOOGDUNNINGEN (39.60 HA)

Indirecte omvorming middels progressieve selectieve en ongelijkmatige hoogdunning in inheems (grove den) en uitheems

naaldhout (Corsicaanse den, lork, …) waarbij natuurlijke verjonging of aanplantingen van inheems loofhout en (potentiële)

zaadbomen vrij gesteld worden. In oudere bestanden grove den (>75 jaar) met verjonging van streekeigen loofhout worden

bij de dunningen ook kleine groepen (max. 0.35 ha), al dan niet met overstaanders, gekapt (femelslag).

De verhoogde lichtinval schept kansen voor de spontane vestiging van streekeigen soorten waaronder wilde lijsterbes,

sporkehout, zachte en ruwe berk en zomereik. Grove den zal als standplaatsgeschikte, inheemse naaldhoutsoort deel

blijven uitmaken van het bosbeeld. Binnen de planperiode geldt dit ook voor Corsicaanse den. De toekomstbomen moeten

van goede kwaliteit zijn (liefst zo recht mogelijk en met een zekere takvrije stamlengte) en een dominante of co-dominante

positie hebben. De bomen moeten gezond zijn, geen afwijkingen hebben op de centrale as beneden de 8 m en geen

belangrijke fouten op de stam. Een fijne betakking is een pluspunt en de boom moet een evenwichtige en voldoende diepe

kroon hebben. Bijzondere bomen (vliegdennen etc.) verdienen ook het statuut van toekomstboom. Voor de bescherming

van natuurwaarden dienen oude bomen met holtes en lage takken toch geselecteerd worden als toekomstboom, ook al

gaat dit ten koste van exemplaren met een betere kwaliteit.

Binnen de planperiode wordt een menging van grove den, zomereik, berk en lokaal Corsicaanse den vooropgesteld, een

menging die naargelang de plaats eerder stamsgewijs dan groepsgewijs zal zijn. Op lange termijn is een evenwichtige

menging zomereik – berk- grove den de doelstelling.

OMVORMING VAN NAALDBOS (CORSICAANSE DEN) NAAR ZUUR EIKENBOS DOOR GROEPENKAP (ZOEKZONE VAN 47.85 HA)

Maatregel om horizontale structuur te verhogen, het aandeel uitheemse boomsoorten (Corsicaanse den, Amerikaanse eik

en moeraseik) substantieel te verlagen en de infiltratie/wegzijging/oppervlakkige afstroming naar lokale laagten te

♦ -145-


verhogen. In DG Eksterheide zijn de groepen Corsicaanse den maximaal 0.5 à 1,5 ha groot, elders -in DG Kievitsheide en DG

Duivelskuil- maximaal 0.25 ha. Binnen de groepenkap in bestanden Corsicaanse den worden enkele overstaanders

behouden, elders worden alle uitheemse soorten gekapt. De geselecteerde bestanden moeten beschouwd worden als een

zoekzone waarbinnen groepen worden gekapt, gefaseerd over de planperiode (24 jaar). Wanneer er na groepenkap veel

verjonging is van Corsicaanse den wordt deze geklepeld.

In de deelgebieden Kievitsheide (moeraseik, Corsicaanse den en Amerikaanse eik) en Duivelskuil (Amerikaanse eik) dient de

volledige oppervlakte tegen het eind van de planperiode aangepakt te worden. In DG Eksterheide wordt geopteerd voor een

gefaseerde aanpak over 60% van de oppervlakte van de zoekzone tegen het einde van de planperiode. Prioriteit gaat uit

naar de flanken van het historisch Ekstergoor, de laagten met het (historische?) leefgebied van heikikker (2b1 en 2c1) en de

zones waar actueel reeds veel verjonging van Corsicaanse den optreedt (o.a. 2d1, 3a1 en 3b1).

Tabel 9.1: Gefaseerde aanpak groepenkap in DG Eksterheide.

Reeks Aandeel groepenkap (ha) Totale opp. (ha) groepen

2018 2022 2026 2030 2034 2038

1 34.4 6.9 - 6.9 - 6.9 -

3 5.5 - 1.1 - 1.1 - 1.1

Spontane verjonging van zomereik treedt in het NATUURDOMEIN in te lage dichtheden op om te leiden tot een volgende

bosgeneratie met een significant aandeel zomereik. Daarom worden groepen zomereik aangeplant in een eng

plantverband. Het aanplanten gebeurt met materiaal van een erkende herkomst op ca. 25% van de oppervlakte van de

groepenkap. Indien beschikbaar wordt met een lokale herkomst gewerkt. De resterende oppervlakte kan ingenomen

worden door spontane verjonging van streekeigen soorten (berken, wilde lijsterbes, boswilg, sporkehout, …).

Figuur 9.2: Omvormingscenario’s voor gelijkjarige monoculturen van (grove) den via (1) niets doen, (2) doordunnen, (3) groepenkap en (4)

kaalkap. De scenario’s leverenn een verschillende nieuwe bosgeneratie met verschillende aandelen grove den, berk (lichtgroen) en eik

(donkergroen). (Geudens e.a., 2007).

JONG- EN DICHTWASVERPLEGING

De verzorging van de jongen dichtwas-bestanden hangt af van de uitgangssituatie.

1. Aanplantingen van zomereik: een eerste evaluatie volgt na één groeiseizoen, dan wordt eventueel ingeboet. Na 4

jaar wordt beoordeeld of een voldoende grote aaneengesloten en homogene groep zomereik ongehinderd kan

doorgroeien. Ofwel wordt een dergelijke groep vitaal bevonden en worden exemplaren van alle andere soorten

er verwijderd, ofwel wordt geopteerd voort te gaan met de spontaan opgekomen andere soorten (bv. berk, wilg,

…).

Een geslaagd bevonden groep zomereikenverjonging krijgt na 15 à 25 jaar een eerste dunning.

♦ -146-


2. Spontane verjonging gedomineerd door berk: Voor een vitale groei van berken is een kroondiepte van ongeveer

de helft van de hoogte doorlopend nodig. Een eerste zuivering kan dan ook na 5 jaar.

3. Spontane) verjonging van grove den; verdraagt een langere periode zonder zuivering. Een hoog stamtal leidt tot

betere stammen. Een goede kroonvorming is echter van belang. Een eerste dunning (in exploitatiegangen en rond

100 toekomstbomen per ha) kan doorgaan na ongeveer 16 jaar.

Zuiveringen of eerste dunningen in natuurlijke verjonging van berk en grove den zijn economisch niet rendabel en vragen

en behoorlijke beheerinspanning. Daar de economische functie van het NATUURDOMEIN beperkt is, moeten deze

bosbouwkundige maatregelen beschouwd worden als facultatief.

Regulier beheer - Onderhoudsbeheer

HOOFDZAKELIJK NIETS DOEN (19.2 HA)

Grote delen met al streekeigen loofhout abundant in de boomlaag, een goede structuurdiversiteit en een laag aandeel

uitheemse soorten komen hier voor in aanmerking. Het gaat o.a. om spontaan beboste klei-ontginningssites en bossen op

natte locaties. Buiten het vellen van gevaarlijke bomen nabij rasters, toegankelijke paden en aangelande percelen, het

ringen van invasieve exoten (niet bij paden) en het lokaal cyclisch kappen in randen langs open plekken worden hier geen

maatregelen uitgevoerd.

BESTRIJDING INVASIEVE EXOTEN

De belangrijkste invasieve exoten in de bossen van het NATUURDOMEIN zijn Amerikaanse vogelkers en Amerikaanse eik.

Lokaal komen ook Pontische rododendron, Japanse duizendknoop en gewone robinia voor. In enkele bestanden gedraagt

Corsicaanse den zich als een invasieve exoot. Met uitzondering van Amerikaanse vogelkers die lokaal nog haarden vormt

(o.a. in DG Kievitsheide), zijn de oppervlakten die ze innemen vrij beperkt. De invasieve exoten krijgen de hoogste

verwijderingsprioriteit en dienen binnen de planperiode integraal uit het NATUURDOMEIN verwijderd te worden. Oude bomen

(>75 jaar) die niet uitzaaien, worden niet bestreden maar benadeeld bij dunningen en omvormingen. Het volledige domein

wordt om de 4 jaar systematisch doorlopen. De best beschikbare technieken worden aangewend (best practices).

De recente richtlijnen inzake het gebruik van glyfosaat bij de bestrijding van o.a. Amerikaanse eik indachtig wordt dit een

zeer grote uitdaging. Er kan bv gedacht worden aan het uitgraven of uitfrezen van individuele stronken of uitputten door

meermaals afzetten in het voorjaar.

BOSRANDBEHEER

In principe wordt langs elk open terrein gestreefd naar een geleidelijke overgang naar bos. Vrij open (loof-) bossen en

bosranden met een afwisseling van licht en schaduw vormen de habitat van een groot aantal soorten. De aanwezigheid van

voldoende nectarbronnen zoals bramen en sporkehout op deze lichtrijke plekken binnen een bosomgeving zijn essentieel

(GORISSEN & VANREUSEL, 2002). Alle grenszones met natuurgericht beheerde open terreinen (heiden, graslanden,

bepaalde open wateren, corridors, bermen, …) krijgen brede bosranden met mantel- en zoomvegetaties (10 à 15m). Dit

gebeurt door kaalkap met eventueel behoud van overstaanders. Het is uitdrukkelijk niet de bedoeling alle opgaande bomen

in de bosrand te kappen: bomen met diepe kronen, oudere zomereik, wilde lijsterbes, boswilg, groepjes sporkehout, …

worden behouden. Ecologisch gezien is een rijke structuur met hogere en lagere delen en een golvend patroon immers het

meest interessant.

Om de 4 jaar –facultatief om de 2 jaar- worden in de bosranden verspreid zones in hakhout/middelhout gezet. De

werkelijke omlooptijd op één plek kan variëren van 12 tot maximaal 20 jaar. Criteria zijn de kroonprojectie (< 60%), de

dichtheid van de mantel en het bereiken van brandhoutafmetingen. Bij het afzetten van de houtige opslag kan het hout

afgevoerd worden of (ten dele) gestapeld blijven liggen. Het afgevoerde hout kan eventueel als brandhout worden verkocht

of als energiehout verchipt.

Facultatieve maatregelen zijn het kleinschalig plaggen of cyclisch maaien in bosranden op locaties die goede potenties

bieden op herstel of ontwikkeling van heide- en/of heischrale vegetaties. Deze maatregelen nemen max. 40% van de

oppervlakte in en worden toegepast in vlekken van max. 5 à 10 are.

♦ -147-


HAKHOUTBEHEER

De natuurlijke bosverjonging wordt cyclisch gekapt zodanig er een halfopen bosvegetatie met een gevarieerde structuur

kan ontwikkelen. Om de 4 jaar –facultatief om de 2 jaar- worden verspreid zones in hakhout/middelhout gezet. De

werkelijke omlooptijd op één plek kan variëren van 12 tot maximaal 20 jaar.

Experimenteel wordt op locaties die goede potenties bieden op herstel of ontwikkeling van heide- en/of heischrale

vegetaties kleinschalig geplagd of cyclisch gemaaid. Deze maatregelen nemen max. 20% van de oppervlakte in en worden

toegepast in vlekken van 5 à 10 are. De maatregel wordt stopgezet indien blijkt dat regeneratie van heide s.l. niet haalbaar

is.

Figuur 9.3: Geleidelijke overgang tussen bos en heide (uit Smits & Noordijk, 2013).

AANPAK OVERIGE EXOTEN

Er wordt onderscheid gemaakt tussen soorten die al dan niet uitzaaien. Corsicaanse den verjongt lokaal sterk in DG

Eksterheide en dient hier integraal verwijderd te worden. Andere soorten (moeraseik, Weymouthden, Japanse lork,

Amerikaans krentenboompje, …) worden systematisch benadeeld bij reguliere dunningen, groepenkap of

middelhoutkappingen. Het bestand cultuurpopulier in DG Pomp-Poelberg krijgt een niets doen beheer (met veiligheidskap).

BEVOORDELEN SLEUTELSOORTEN IN STRUIK- EN BOOMLAAG

Soorten die niet opgenomen zijn in de LSVI-tabel van HT9190 en HT9120 (T’jollyn e.a., 2009) worden bij omvormingen

systematisch benadeeld. Hiermee dient o.a. tamme kastanje -een soort met een zeer lage strooiselafbraaksnelheid en een

laag aantal gelieerde insectensoorten- teruggedrongen worden.

BEHOUDEN BOMEN VAN ZWARE DIMENSIES EN DOOD HOUT

Op dit moment is het aanbod bomen van zware dimensies beperkt. Een groter aandeel bomen van zware dimensies kan

gerealiseerd worden via het behouden van een aantal toekomstbomen (max. 30-50 per hectare) bij de omvorming van

grove dennenbestanden en het vrijstellen van dreefbomen. Toekomstbomen worden zo geselecteerd dat ze een optimale

kroondiepte kunnen behouden. Deze exemplaren kunnen zo sneller zwaardere dimensies krijgen, zowel dikke stammen als

meer kroontakken. De bomen worden gekozen zodanig ze geen risico opleveren voor recreanten. Om het aandeel dood

hout te verhogen worden geen dode bomen verwijderd bij dunningen, tenzij deze een risico vormen. Bij omvorming naar

inheemse bestanden kunnen een aantal exoten geringd worden zodat deze staande sterven. Het kroonhout blijft in de

bestanden liggen om zo het aandeel liggend dood hout te verhogen. In oudere loofhoutbestanden (K3a, P8b, A1a, …)

worden cyclisch (om de 4 jaar) enkele bomen geringd.

Indeling in reeksen

♦ -148-


De bosbeheerpakketten worden ingedeeld in 4 reeksen met een omlooptijd van 8 jaar. De mogelijkheid wordt open

gelaten om occasioneel bij halve omloop te kappen (bv accentueren bosrand).

Figuur 9.4: Beheerreeksen bossen (DG Steenbakkerdam valt onder reeks 4).

Tabel 9.2: Beheerreeksen bossen.

Reeks Opp.

(ha)

Aandeel groepenkap

(ha)

Jaar Deelgebied

1 41.89 34.39 18-(22)-26-(30)-34-(38) Eksterheide

2 31.41 1.45 20-(24)-28-(32)-36-(40) Eksterheide & Duivelskuil

3 27.41 5.48 (18)-22-(26)-30-(34)-38 Eksterheide

4 69.84 0.65 (20)-24-(28)-32-(36)-40 Kievitsheide, Pomp-Poelberg, Abtsheide & Steenbakkerdam

♦ -149-


Figuur 9.5: Bosbeheer in de deelgebieden Pomp-Poelberg en Abtsheide.

Figuur 9.6: Bosbeheer in DG Steenbakkersdam.

♦ -150-


Figuur 9.7: Bosbeheer in DG Eksterheide.

Figuur 9.8: Bosbeheer in DG Kievitsheide.

♦ -151-


Figuur 9.9: Bosbeheer in DG Duivelskuil.

9.1.3. BEHEERTRAJECT BERKEN-ELZENBOS (HT91EO)



Grotendeels actueel habitat met hoge structuurdiverstiteit en natuurlijkheidsgraad op natte standplaatsen Buiten het

vellen van gevaarlijke bomen nabij rasters, toegankelijke paden en aangelande percelen, het ringen van invasieve exoten

(niet bij paden) en het lokaal cyclisch kappen in randen langs open plekken zijn hier geen maatregelen gepland.

9.1.4. BEHEERTRAJECT STRUCTUURRIJKE RUIGE EIKENBOSSEN



Grote delen met al streekeigen loofhout abundant in de boomlaag, een goede structuurdiversiteit en een betrekkelijk laag

aandeel uitheemse soorten, vnl. op voormalige klei-ontginningssites. Buiten het vellen van gevaarlijke bomen nabij rasters,

toegankelijke paden en aangelande percelen, het ringen van invasieve exoten (niet bij paden) en het lokaal cyclisch kappen

in randen langs open plekken worden hier geen maatregelen uitgevoerd.

♦ -152-


9.1.5. BEHEERTRAJECTEN NATTE HEIDE (HT4010 & HT7150)

Omvormings- en Herstelbeheer

OMVORMING VAN BOS NAAR NATTE HEIDE DOOR KAALKAP EN PLAGGEN (CA. 3.03 HA)

De omvorming impliceert het nagenoeg volledig verwijderen van de struiken boomlaag gevolgd door deels plaggen. Er

wordt geopteerd ca. 50% van de oppervlakte te plaggen of te bos-chopperen. De overige oppervlakte wordt aangepakt met

drukbegrazing, hoofdzakelijk met schapen.

Stronken worden niet verwijderd, mogelijk lokaal wel tot op het maaiveld gebosfreesd. Periode van uitvoering is augustus-

oktober, wanneer de waterstanden het laagst zijn. Indien technisch mogelijk krijgt chopperen de voorkeur op plaggen. Na

inrichting is een opvolgbeheer bestaande uit begrazing (zie verder) aangevuld met maaien wellicht aangewezen om

vergrassing, verbossing en/of uitbreiding van pitrus tegen te gaan.

Tabel 9.3: Omvorming naar natte heide vanuit bos (6.37 ha)

Deelgebied Bestand Opp. (ha) Kader Belangrijkste omvormingstraject

Abtsheide A5b 1.13 Heidekern SBZ-H Plaggen / drukbegrazing

Kievitsheide K1a4 0.15 Open plek Plaggen

Eksterheide 2b5 0.90 Open plek/ Leefgebied heikikker Plaggen / drukbegrazing

2b3 0.42 Open plek/ Leefgebied heikikker Plaggen / drukbegrazing

2b4 0.27 Open plek/ Leefgebied heikikker Plaggen / drukbegrazing

7d4 0.56 Leefgebied heikikker Plaggen

7c3 0.34 Leefgebied heikikker Plaggen

3d 0.59 Corridor (SBZ-H) Plaggen + nivelleren + enten

8c1 0.58 Corridor Plaggen + nivelleren + enten

12g2 0.25 (half) open landduinengebied Drukbegrazing

12j1 0.25 (half) open landduinengebied (SBZ-H) Drukbegrazing

Duivelskuil D3b4 0.93 Heidekern SBZ-H Plaggen / drukbegrazing

OMVORMING VAN GEDEGRADEERDE NATTE HEIDE NAAR NATTE HEIDE MET INTENSIEVE- OF DRUKBEGRAZING (CA. 13 HA)

Drukbegrazing is een vorm van begrazing waarbij een verruigde of sterk vergraste vegetatie gedurende een korte periode

zeer kort wordt gegraasd. Deze begrazing wordt vaak meermaals per jaar herhaald en meerdere jaren achtereen toegepast.

Drukbegrazing met schapen kan worden uitgevoerd met een gehoede kudde of binnen tijdelijke rasters. Indien goed

uitgevoerd is de maatregel succesvol bij de omvorming van volledig vergraste heiden en als dusdanig een alternatief voor

plaggen. Zowel volledige vergrassing met bochtige smele als met pijpenstrootje blijkt te herstellen. Drukbegrazing blijkt niet

overal succesvol te zijn (Verbeek e.a., 2006). De oorzaak hiervan lijkt vooral te liggen in de wijze van uitvoering of

uitgangssituaties met een dikke strooisellaag.

Belangrijke factoren voor het slagen van drukbegrazing als herstelmaatregel zijn (Verbeek e.a., s.d.):

o Seizoen waarin drukbegrazing wordt toegepast: met pijpenstrootje vergraste heide is begraasbaar in de periode

juni-augustus, terreinen met bochtige smele kunnen het hele jaar worden begraasd.

o De intensiteit van de begrazing: de begrazing moet worden uitgevoerd met een intensiteit van 500 – 1500

graasdagen/ha per jaar, afhankelijk van de voedselrijkdom van het terrein en van de parkeerweides

(overnachtingplaatsen).

o Frequentie van begrazing: in de meeste gevallen wordt een vergraste vegetatie 2-3 maal per jaar begraasd.

o Duur van de drukbegrazing: de drukbegrazing dient voortgezet te worden totdat de dop- en/of struikheide

kiemen en de dominantie van grassen duidelijk doorbroken is.

o Vervolgbeheer: cruciaal voor het slagen van drukbegrazing is het continueren van de begrazing met een lagere

intensiteit, bij voorkeur in de zomerperiode.

o Aanwezigheid van parkeerweides: het parkeren van kudden op overnachtingsweides lijkt in een aantal gevallen

positief te zijn voor het herstel van de heide. Er zijn echter ook succesvolle herstelprojecten met drukbegrazing

uitgevoerd zonder dat er parkeerweides aanwezig waren.

♦ -153-


Er wordt geopteerd om de maatregel toe te passen op zowat de helft van de oppervlakte van de terreinen die actueel

bebost zijn. De meest natte en moeilijk toegankelijke terreinen worden hierbij best ontweken. In volledig met

pijpenstrootje vergraste heiden geeft drukbegrazing met runderen vaak goede resultaten, al dan niet in combinatie met

schapen die de vegetatie nadat de runderen gepasseerd zijn nog korter kunnen afvreten (Jap Smits, 2011: mondeling

mededeling). Indien er houtige opslag dient bestreden te worden, wordt best gewerkt met schapen en/of geiten. Al

naargelang de terreinomstandigheden zal bepaald worden welke dieren ingezet worden. Naast actueel beboste locaties (ca.

3 ha) wordt de maatregel ook toegepast op door pijpenstrootje gedomineerde vegetaties, al dan niet spontaan bebossend

met berk, wilg, den, … .

Figuur 9.10: Omvormingpakketten natte heide uit bos.

OMVORMINGVAN BOS NAAR NATTE HEIDE MET PLAGGEN EN NIVELLEREN RABATTEN (1.17 HA)

Na het verwijderen van de struiken boomlaag gevolgd door plaggen wordt het rabattenreliëf genivelleerd (dempen

greppels met mineraal materiaal van rabatten). Het gaat over 2 bestanden in de zuidwestrand van het historische

Ekstergoor. Wellicht zal niet de volledige oppervlakte evolueren naar natte heide (deels ook een soortenarme

venoevervegetatie).

♦ -154-


HERSTEL VAN NATTE NATTE HEIDE UIT GEDEGRADEERDE HEIDE MET KLEINSCHALIG PLAGGEN, CHOPPEREN EN MAAIEN

Naast drukbegrazing worden verspreid en kleinschalig reguliere technieken ingezet zoals plaggen, chopperen en maaien

om (sterk) gedegradeerde natte heiden om te vormen. Meestal worden deze locaties gedomineerd met pijpenstrootje, al

dan niet spontaan verbossend met berk, wilg, den, … . In bestand 4e worden de grote struiken blauwe bes uitgetrokken

(gevolgd door het dichten van de putten).

Tabel 9.4: Omvorming naar natte heide vanuit gedegradeerde situaties (10.34 ha).

Deelgebied Bestand Opp. (ha) Kader Belangrijkste beheertraject

Abtsheide A7a 1.03 Heidekern SBZ-H Drukbegrazing (1x/jr)/maaien

A8b1 2.26 Heidekern SBZ-H Drukbegrazing (1x/jr)/maaien

Eksterheide 7a3 0.20 Open plek Drukbegrazing + plaggen/chopperen

1d5 0.14 Corridor chopperen

2c2 0.42 Open plek/ Leefgebied heikikker Drukbegrazing + plaggen/chopperen

3b2 0.18 Open plek/ Leefgebied heikikker Drukbegrazing + plaggen/chopperen

2b2 0.56 Open plek/ Leefgebied heikikker Drukbegrazing + plaggen/chopperen

10d1 2.50 Leefgebied heikikker Drukbegrazing (1x/jr)/maaien

7d2 0.71 Leefgebied heikikker Drukbegrazing (1x/jr)

4e 0.72 Open plek (SBZ-H) (Kappen) plaggen

Duivelskuil D2f2 0.76 Heidekern SBZ-H Seizoenbegrazing+kappen+maaien

Steenbakkersdam S1d 0.86 Open plek Seizoenbegrazing+kappen+maaien

BEKALKEN NA PLAGGEN OF CHOPPEREN

Experimenteel kan meteen na het plaggen/chopperen bekalkt worden. Grootschalig bekalken dient eerst gemotiveerd te

worden. Laurijssens e.a. (2014) stelden een afwegingskader op voor het al dan niet bekalken van vochtige heide. In eerste

instantie dient men de pH-H2O te meten. Wanneer deze boven de grenswaarde van pH-H2O 4,5 ligt, is bekalken en ook

verder meten niet nodig. Wanneer een lagere pH wordt vastgesteld, kan bekalking nodig zijn om de bodemchemie te

herstellen. Hierbij kan het nuttig zijn om in tweede instantie ook de CEC en basenverzadiging te meten.

Bekalken op vochtige locaties is geen algemene werkwijze, maar is aanvaardbaar bij de volgende omstandigheden:

1. Wanneer men vestiging, behoud en/of versterking van doelsoorten van zeer zwak gebufferde standplaatsen

nastreeft, in het bijzonder soorten uit soortenrijke natte heischrale milieus, zoals Klokjesgentiaan,

Moeraswolfsklauw, e.d. M.a.w enkel in voorheen soortenrijke natte heide.

2. Wanneer de ‘nieuwe’ bodem (bodemlaag die na plaggen boven komt te liggen, en die de nieuwe wortelzone

vormt, 5–10 cm dik) zeer zuur tot zuur is: pH-H2O < 4,5.

3. Wanneer de CEC (kationuitwisselingscapaciteit) niet te laag is (>5 cmol/kg).

Wanneer beslist wordt te bekalken, wordt aangeraden te werken met een proefopzet om de effecten van bekalken op

bodem en vegetatie in de tijd te kunnen opvolgen. Cruciaal is het meten van de bodem-pH. Voordeel van het gebruik van

de pH als criterium is dat het relatief makkelijk en goedkoop is. Aangezien voor de bepaling ervan de hoeveelheid bodem

exact moet afgewogen worden, is een bepaling in het veld evenwel niet mogelijk.

Leon Van Den Berg (persoonlijke mededeling, 2005) adviseert een eenmalige bekalking met dolokal op sterk verzuurde

heiden met een dosis van 200 gr/m2. Bij een pH van 4.5 of wat hoger kan een dosis van 100-150 gr/m

2 volstaan. Hierdoor

zou de basenverzadiging hersteld worden voor een periode van minstens tien tot vijftien jaar.

OMVORMING VAN CULTUURGRASLAND NAAR NATTE HEIDE (CA. 2 HA)

Voor bestand D3e – een oude landbouwenclave in DG Duivelskuil- is onderzocht in welke mate de

nutriëntenbeschikbaarheid de ontwikkeling van heide (HT4010) toelaat. Afgaande op de Olson-fosfaatconcentraties zijn de

nutriëntencondities in het bestand geschikt vanaf 30 cm onder maaiveld (Vuerinckx, in prep). Deze laag zal afgegraven

worden. De uitvoeringsperiode is augustus-september.

De maaiveldverlaging betekent een aanzienlijke vernatting van bestand D3e. Op basis van terreinkennis wordt verwacht dat

een aanzienlijk deel van het bestand zal ontwikkelen tot een venvegetatie (elementen van HT3130 en HT3160) met

gradiënten naar natte heide (incl. HT7150). Er is geen onderbouwde scenario-analyse mogelijk bij gebrek aan een

(eco)hydrologisch model.

♦ -155-


ENTEN /OPBRENGEN VAN HEIDEMAAISEL OF -PLAGGEN

Wanneer door de diepte van de ontgronding of een betrekkelijk lange bosgeschiedenis kieming van habitat-typische

soorten uitblijft, dienen maaisel en/of plaggen van goed ontwikkelde natte heidevegetaties uit de omgeving –binnen de

grenzen van het Centraal Kempisch rivieren duinendistrict (Couvreur et al., 2004)- opgebracht te worden. Hierdoor

kunnen de biologische processen in de bodem weer op gang komen. Op deze manier worden tevens zaden aangevoerd van

plantensoorten die zich slecht verspreiden en die tijdens de landbouwperiode zijn verdwenen uit de zaadbank. Vooral het

enten met heideplaggen geeft goede resultaten (Van Noppen e.a., 2015). Het aanbrengen van (chopper-)maaisel of plaggen

dient in het najaar te gebeuren, bij voorkeur bij bewolkt of regenachtig weer zodat de organismen in het aangebrachte

materiaal (schimmelsporen, eieren en larven van kleine bodemdieren, …) niet uitdrogen (Smits & Noordijk, 2013).


Het beheer gebeurt bij voorkeur kleinschalig en gefaseerd in ruimte en tijd, zodat een rijke afwisseling van verschillende

successiestadia wordt bekomen waarin alle leeftijdsklassen van de dominante structuurvormende plantensoorten, struikhei

en gewone dophei, aanwezig zijn. Het kleinschalig en gefaseerd inzetten van een combinatie van verschillende

beheermaatregelen zorgt daarenboven voor een rijke schakering aan habitats waarin typische heidesoorten een geschikt

leefgebied vinden.

REGULIER BEHEER ( SOORTEN- EN) STRUCTUURRIJKE NATTE HEIDE (OP TERMIJN 19.02 HA)

De meeste locaties met natte heide in het NATUURDOMEIN maken deel uit van kleine heidekernen met naast natte heide ook

droge heide, landduinheide, heischraal grasland en lichtrijke bosranden. Voor de instandhouding en de verdere

ontwikkeling van deze kernen wordt geopteerd voor een integrale extensieve onderhoudsbegrazing tijdens het

vegetatieseizoen. De mogelijkheid wordt open gelaten om lokaal ook een intensievere begrazing in te zetten indien er zich

problemen voordoen met vergrassing of verbossing. Over het grootste deel van de oppervlakte zal de begrazingsperiode

zich situeren tussen half mei en half september, dit om gericht op pijpenstrootje te grazen. Verspreide opslag van

sporkehout, boswilg, … heeft een belangrijke faunistische waarde en moet dan ook behouden worden. Bij te veel

boomopslag of te sterke vergrassing kan ook (kleinschalig) gemaaid, gekapt of geplagd worden. Boomopslag kan ook

teruggedrongen worden door er in het voorjaar gericht en intensief te grazen met schapen en/of geiten.

In de deelgebieden Abtsheide, Duivelskuil en Steenbakkersdam wordt in regel gekozen voor een (gemengde) kudde met

runderen en/of paarden aangevuld met schapen (al dan niet gehoed of in verplaatsbare rasters) op plekken met veel

houtige opslag. Kwetsbare locaties zoals venoevers, stukjes venige heide, … worden uitgerasterd voor grote grazers. Vooral

runderen dienen geweerd te worden uit vennen, paarden vormen terrestrische latrines waardoor de kans op eutrofiëring

van wateren door bemesting kleiner is (van Turnhout e.a., 2006).

REGULIER BEHEER VAN PIONIERVEGETATIES MET SNAVELBIEZEN

Pioniervegetaties met snavelbiezen zijn in de meeste gevallen het resultaat van plaggen of betreding in de nattere delen

van de heide. Na verloop van tijd ontwikkelt zich (weer) vochtige heide via natuurlijke successie. Indien het

begrazingsbeheer niet volstaat om een voldoende aandeel pioniersvegetaties te behouden is regelmatig kleinschalig

plaggen of cyclisch maaien aangewezen, al hoeft dit niet steeds op dezelfde plekken te gebeuren. Er wordt doorgaans

gestreefd naar een aandeel van ca. 10% van deze pionierstadia in de vochtige heide.

De omlooptijd van het plagbeheer is sterk afhankelijk van de vegetatiesuccessie die o.m. bepaald wordt door de

atmosferische depositie en de waterhuishouding (een langere inundatieperiode in het winterhalfjaar vertraagt de successie

naar vochtige heide). Naarmate de milieuomstandigheden en waterhuishouding gunstiger zijn, kan een lagere

plagfrequentie toegepast worden.

9.1.6. BEHEERTRAJECT LG BOOMLEEUWERIK-NACHTZWALUW-RUGSTREEPPAD-VELDKREKEL


OMVORMING VAN BOS NAAR LG BOOMLEEUWERIK-NACHTZWALUW-RUGSTREEPPAD-VELDKREKEL (11.89 HA)

Herstel van open landduinen vanuit bos vergt het kappen van de bomen gevolgd door plaggen met verwijdering van de

volledige strooisel- en humuslaag. In een aantal gevallen volstaat het verwijderen van de strooisellaag en is plaggen niet

nodig. Het is zeer belangrijk dat er zo weinig mogelijk organisch materiaal achterblijft of vermengd geraakt met het

♦ -156-


minerale zand. Zo niet zal het zand snel opnieuw vastgelegd worden en bestaat een verhoogde kans op kolonisatie door

grijs kronkelsteeltje. Belangrijk is verder dat geplagd wordt tot op het blonde zand (lokaal is een zeer dun –enkele cm- grijs

uitlogingslaagje aanwezig), anders is het organisch stofgehalte te hoog of gaat grijs kronkelsteeltje direct domineren

(Nijssen, 2011). Er wordt nagegaan of het organisatorisch haalbaar is het plaggen te faseren in de tijd zodanig er op termijn

landduinvegetaties in verschillende ontwikkelingsstadia aanwezig zijn. Enkele kaalkapvlakten kunnen enkele jaren

ongemoeid gelaten worden waardoor de strooisellaag gedeeltelijk kan mineraliseren.

Afhankelijk van de specifieke terreinomstandigheden zullen voorafgaand aan het plaggen stronken individueel gefreesd

worden, wordt het perceel integraal gebosfreesd of worden stronken uitgetrokken. Dit laatste gebeurt best niet op

duinkoppen om nivellering van het duinenreliëf te voorkomen en best ver van de zuidwestelijke gelegen bosrand

(windwerking). Bos-chopperen is wellicht geen optie omdat deze techniek niet geschikt is om alle organisch materiaal af te

voeren. Bij het plaggen wordt het microreliëf minutieus gevolgd en bij het eventueel bosfrezen wordt de frees niet te laag

afgesteld zodanig organisch materiaal en mineraal zand zo weinig mogelijk mengen. Lokaal volstaat het verwijderen van de

struiken boomlaag (o.a. bestand 12h2).

Lokaal worden enkele (solitaire) bomen (-groepen) of struiken bewaard.

Op veel plaatsen in de regio treedt grijs kronkelsteeltje sterk op de voorgrond na plaggen. In NATUURDOMEIN Tielenheide zijn

(oude) landduinen na plaggen over grote oppervlakte bekalkt en na ruim 5 jaar zijn er sterke aanwijzingen dat dit een

positief effect heeft op de vestiging van sleutelsoorten (flora) van landduinheiden. Op bekalkte locaties is de bedekking van

grijs kronkelsteeltje er duidelijk lager dan op niet bekalkte locaties. Anderzijds zijn er aanwijzingen dat bekalken een

negatieve impact heeft op de voedselkwaliteit voor herbivore fauna (Joost Vogels, 2016: schrift.med.). Daarom wordt na

plaggen geopteerd te bekalken over 2/3 van de oppervlakte maar in een experimenteel opzet met verschillende dosissen

(max. 150 gr/m2). Eventueel kan op kleine schaal ook geëxperimenteerd worden met steenmeelbemesting, mogelijk is dit

gunstiger voor het herstel van de balans van micro-elementen in bodem en planten (cfr. actueel onderzoek Stichting

Bargerveen).


Om gevarieerde open landduinen met een mozaïek van verschillende successiestadia te behouden, zijn in hoofdzaak twee

zaken van belang:

• Het opnieuw laten ontstaan of in stand houden van grote en/of kleine open zandplekken

• Het behoud van een mozaïek met alle stadia van open zand en korstmosvegetaties tot duingraslanden en droge

duinheide

Zones met een verscheiden duinmorfologie en veel microreliëf zijn gunstig voor een rijke biodiversiteit. Bij het beheer moet

daarom zorgvuldig omgegaan worden met de bestaande duinvormen en het reliëf. Variatie aan bezonning en opwarming,

aan vastheid van de bodem; dagzomende ijzer- en humushorizonten van ooit ondergestoven of geërodeerde

podzolprofielen, steilranden aan doorgebroken podzolen en afgetrapte padranden, leveren een grote verscheidenheid aan

microhabitat waardoor het duinlandschap een grote soortenrijkdom kan herbergen. Een beperkt aantal bomen, heistruiken

of graspollen kunnen deze variatie nog verhogen en zorgen voor oriëntatie- en schuilmogelijkheden voor de fauna.

REGULIER BEHEER VAN LG BOOMLEEUWERIK-NACHTZWALUW-RUGSTREEPPAD-VELDKREKEL

Om een voldoende aandeel open zand (5 à 10%) en pioniersvegetaties te behouden is regelmatig kleinschalig plaggen

aangewezen (Nijssen e.a., 2011). Indien grijs kronkelsteeltje dominant wordt op kapvlaktes of te ondiep afgeplagde

stuifzandbodems wordt aanbevolen om te plaggen tot op het blonde zand (Sparrius & Kooijman 2012).

Ook extensieve seizoensbegrazing creëert open plekken. Als een stuifzand nog slechts schaars begroeid is kan een

(gescheperde) schaapskudde ervoor zorgen dat het langer duurt vooraleer het verder dichtgroeit. De schapen trappen

gaten in door algen of mossen vastgelegd zand en bestendigen zo de verstuiving en het ontstaan van microreliëf. Een

bijkomend voordeel is dat korstmossen door schapen verspreid worden. Het is wel belangrijk dat de kudde eerst gekeuteld

heeft voordat ze door een stuifzand trekken. Stuifzandplekken worden vaak door schapen uitgekozen om er een poos te

rusten wat tot sterke vertrappeling en bemesting leidt. Dit dient vermeden te worden. De schapenkeutels vormen anders

de eerste plekken waar weer veel algen kunnen groeien die het zand vastleggen.

Grote grazers zijn minder geschikt voor begrazing op landduinen (Van Uytvanck & De Blust, 2012), ze leveren te veel

bodemverstoring op waardoor grijs kronkelsteeltje kan gaan domineren (Nijssen e.a., 2011). Nijssen e.a. (2011) wijzen op

♦ -157-


goede voorbeelden met schapenbegrazing. In DG Eksterheide wordt een ursusraster geplaatst rond de (half)open

landduinheide.

Figuur 9.11: Situering begrazingsrasters.

REGULIER BEHEER VAN LG BOOMLEEUWERIK-NACHTZWALUW-RUGSTREEPPAD-VELDKREKEL

Onder goede milieuomstandigheden (lage stikstofdepositie) kan de successie naar bos verhinderd worden door extensieve

seizoensbegrazing met schapen. Hiertoe dient jaarlijks een begrazingsplan opgesteld te worden (doel, aantal dieren,

periode, …/zone).

Om het aandeel open zand en pionierbegroeiingen op peil te houden, is kleinschalig plaggen de meest aangewezen

beheeringreep. Om de structuurrijkdom te behouden, kan er kleinschalig gemaaid of gechopperd worden. Volwassen

stadia en degeneratiestadia van de heide worden niet geplagd of gemaaid.

Opslag van bomen en struiken wordt tot op zekere hoogte getolereerd. Wanneer een bepaalde drempel overschreden

wordt, wordt ingegrepen door zaailingen te verwijderen en bomen en struiken te kappen. Grosso modo wordt in de

overgangszones tussen open vegetaties en bos 10-30% boomopslag getolereerd, elders is dat minder dan 10%.

9.1.7. BEHEERTRAJECT DROGE HEIDE (HT 2330 & HT4030)


OMVORMING VAN BOS NAAR DROGE HEIDE MET KAPPEN EN VERWIJDEREN STROOISEL/PLAGGEN (CA. 2.5 HA)

Door het kappen van het bos en het (oppervlakkig) verwijderen van de strooisellaag kan de omvorming naar droge heide

doorgaans relatief eenvoudig en snel worden gerealiseerd. Bij een sterke grasdominantie in de kruidlaag en een dikke

strooisellaag (>5cm) wordt voor plaggen of bos-chopperen geopteerd, bij voorkeur kleinschalig en eventueel in combinatie

met drukbegrazing. De Hullu & Vogels (2011) pleiten voor kleinschalig plaggen met behoud van een deel van de organische

♦ -158-


laag (deels behoud buffercapaciteit). Na plaggen is herstel van de buffercapaciteit belangrijk, om de piek in

ammoniumconcentratie die meestal optreedt na deze maatregel te neutraliseren. Na plaggen is de activiteit van zowel

bacteriën als schimmels voor enige tijd sterk gereduceerd, bekalking leidt tot een sneller herstel van deze bacteriële

activiteit, sneller herstel van de nitrificatie en bijgevolg tot een reductie van stapeling van ammonium. Concreet wordt ca.

2/3 van de geplagde oppervlakte bekalkt à rato van 100 tot 200 gr/m2.

OMVORMING VAN BOS NAAR DROGE HEIDE MET KAPPEN EN DRUKBEGRAZING (CA. 0.30 HA)

Plaggen of het verwijderen van de strooisellaag zijn niet altijd nodig na eindkap. Het is immers ook mogelijk om een

grotendeels of volledig vergraste kruidlaag met een drukbegrazing die enkele jaren volgehouden wordt, te herstellen tot

een structuurrijke droge heide. Begrazing zorgt voor het dunner worden van de strooisel- en humuslaag door een versnelde

mineralisatie bij vertrappeling. Door de herhaalde begrazing van de grassen neemt hun bedekking af en ontstaat er ruimte

voor de kieming van struikhei en andere heideplanten. Een vervolgbeheer met een extensievere begrazing moet er voor

zorgen dat de concurrentieverhouding tussen de struikhei en de eveneens kiemende grassen gunstig blijft.

Indien herstel vanuit een sterk vergraste ondergroei niet bewerkstelligd kan worden door de begrazing (evaluatie na ca. 5

jaar), wordt alsnog geopteerd voor plaggen.

Ontstronken na de eindkap is optioneel en in de meeste gevallen niet nodig, zeker niet wanneer begrazing wordt ingezet.

Het behoud van de stronken zorgt net voor extra structuurvariatie en leefgebied van o.a. insecten en paddenstoelen van

dood hout (Smits & Noordijk, 2013). Op plaatsen waar wordt geplagd of waar een nabeheer met (machinaal) maaien

beoogd wordt, kan het aangewezen zijn om (een deel van) de stronken te verwijderen.

HERSTEL VAN DROGE HEIDE UIT VERGRASTE HEIDE DOOR DRUKBEGRAZING EN/OF CHOPPEREN (CA. 0.75 HA)

Voor het herstel van droge heide vanuit een sterk vergraste situatie zijn drukbegrazing en chopperen de belangrijkste

herstelmaatregelen. Zodra de dominantie van het gras is doorbroken en de kieming van struikhei in gang is gezet, kan de

begrazingsdruk worden teruggebracht. Een extensief vervolgbeheer (onderhoudsbegrazing) is nodig om er zorg voor te

dragen dat de concurrentieverhouding tussen gewenste kiemende karakteristieke heideflora en grassen in balans blijven.

Om de mineralenhuishouding van de bodem niet te verstoren is plaggen minder aangewezen in droge heide. Het probleem

met plaggen is dat er met de stikstof ook veel fosfor en andere nutriënten worden afgevoerd, die van belang zijn voor de

voedselkwaliteit van struikhei voor herbivore fauna (Vogels et al., 2011). Indien herstel vanuit een sterk vergraste

ondergroei niet bewerkstelligd kan worden door andere beheeringrepen, kan plaggen wel als laatste redmiddel ingezet

worden.

HERSTEL VAN DROGE HEIDE UIT VERBOSSENDE HEIDE DOOR KAPPEN EN GERICHTE BEGRAZING (CA. 0.68 HA)

Opslag van jonge zaailingen van berk en den kan worden verwijderd door een gerichte begrazing met schapen. Eventueel

kunnen jonge zaailingen ook handmatig verwijderd worden. Grotere struiken en bomen worden gekapt.

Tabel 9.5: Omvorming naar droge heide.

Deelgebied Bestand Opp. (ha) Kader Belangrijkste herstelbeheertraject

Kievitsheide K1a2 1.08 Uitbreiding bestaande open plek Kappen + plaggen

K4a3 0.40 Open bos: heide en pionierbos Deels cyclisch kappen

Eksterheide 2b6 0.18 Leefgebied heikikker/corridor Kappen + plaggen

2c8 0.29 Leefgebied heikikker/corridor Kappen + plaggen

2c7 0.11 Leefgebied heikikker/corridor Kappen + plaggen

7a2 0.05 Leefgebied heikikker/corridor Kappen + plaggen

7b1 0.30 Leefgebied heikikker Kappen + drukbegrazing + deels plaggen

3c2 0.70 Open plek Kappen + strooisel verwijderen/plaggen

8b5 0.36 Open plek Kappen + strooisel verwijderen/plaggen

1d2 0.73 Corridor (heide & pionierbos) Max. 50% drukbegrazing + deels chopperen



Duivelskuil D2b3 0.31 Corridor Kappen + plaggen

D2e 0.68 Heidekern (SBZ) Gerichte begrazing + kappen +(chopperen)


♦ -159-


Onder goede milieuomstandigheden (lage stikstofdepositie) wordt de successie naar bos verhinderd door extensief beheer,

voornamelijk door middel van extensieve begrazing met schapen. Met begrazing wordt het behoud of het vergroten van

de structuurvariatie van de vegetatie, het verjongen van struikhei, het remmen of terugdringen van vergrassing, het

verminderen van strooisel en het tegengaan van boomopslag nagestreefd.

De droge heide zal doorgaans begraasd worden met schapen. Er dient jaarlijks een begrazingsplan opgesteld te worden. In

een droge heide zonder dominantie van grassen is het niet aangewezen met runderen te werken. Er is voor deze dieren dan

te weinig voedsel. Is het doel van het beheer het aandeel van de grassen te verkleinen, dan wordt er best met een

geherderde kudde gewerkt. De herder stuurt de kudde dan op de grasvlekken en vermijdt overbegrazing van de struikhei. Is

de oppervlakte vergraste heide voldoende groot, dan kan er ook met tijdelijke verplaatsbare rasters gewerkt worden. Bij

permanente rasters waarin schapen vrij grazen, moet erop gelet worden dat kwetsbare open droge plekken (dikwijls

duinkopjes met bv. korstmosvegetaties) niet als favoriete rustplaats gebruikt worden door de dieren. Boomopslag kan

teruggedrongen worden door er in het voorjaar gericht en intensief op te laten grazen. Vergrassing kan teruggedrongen

worden door een kudde met herder jaarlijks de plaatsen te laten begrazen, waarbij na enkele jaren de intensiteit verlaagd

wordt naarmate kruiden en struikhei zich vestigen en uitbreiden (Van Uytvanck & De Blust, 2012).

Droge heide in pionier- of opbouwfase kan ook gebaat zijn bij een kleinschalig maaibeheer om een structuurrijke vegetatie

te behouden.

Opslag van bomen en struiken wordt tot op zekere hoogte getolereerd. Wanneer een bepaalde drempel overschreden

wordt, wordt ingegrepen door zaailingen te verwijderen en bomen en struiken te kappen. Grosso modo wordt in de

overgangszones tussen open vegetaties en bos 10-30% boomopslag getolereerd, elders is dat minder dan 10%.

9.1.8. BEHEERTRAJECT PLASSEN EN POELEN (DEELS HT3130 EN 3160) Voor een aantal plassen zijn geen specifieke beheermaatregelen gepland (P2a4, P4a3, P4b3, P5a1, P5a2, K4a4, K4c, 1b1,

1d3, 3a3, 4b, 5b1, 5c1, 5g2, 7a4). Meestal gaat het om plassen zonder of met weinig wateren oeverplanten die al geruime

tijd in bos liggen en/of steile oevers hebben. Lokaal kunnen lichtrijke bosranden aangelegd worden op zuidgeoriënteerde

oeverzones. Buiten het lokaal terugzetten (hakhout) van stroken is geen beheer gepland. In de deelgebieden Pomp-

Poelberg en Steenbakkersdam vallen de betreffende plassen in een zone met integrale extensieve seizoenbegrazing.


ACTIEF BIOLOGISCH BEHEER

Het overgrote deel van de Vlaamse ondiepe vijvers vertoonde oorspronkelijk een helder-watertoestand. Heldere vijvers

worden doorgaans gekenmerkt door een goed ontwikkelde onderwatervegetatie, een lage dichtheid een fytoplankton,

hoge dichtheden aan zoöplankton, lage aantallen zoöplanktonetende en bodemwoelende vissen en hoge aantallen

roofvissen (Declerck e.a, 2006). Momenteel zien we in een aantal vijvers het omgekeerde: een troebele toestand en

schaarse vegetatie. Dit is vooral het geval in de oude klei-ontginningsput De Pomp (bestand P7a) en verscheidene plassen

in het zuidelijk deel van DG Eksterheide (10b1 t.e.m. b5, 13d1, 13d2, 13g2 en 14a). Onder andere van de oude klei-

ontginningsput De Pomp is bekend dat deze medio 20ste

eeuw nog zeer helder en vegetatierijk was. Dit is vóór de instroom

van huishoudelijk afvalwater (Lange Kwikstraat) en het gebruik als hengelwater. De instroom van geëutrofieerd water is

inmiddels gestopt41

. Troebele wateren worden doorgaans gekenmerkt door visgemeenschappen gedomineerd door grote

soorten zoals brasem, karper, giebel en kolblei. Dergelijke grote bodemwoelende vissen stabiliseren in ondiepe meren de

troebele toestand doordat ze slib opwoelen en doordat ze waterplanten beschadigen. Het opwoelen van slib zorgt ook

voor een aanrijking van nutriënten in de waterkolom, hetgeen algengroei bevordert. Verder kunnen deze vissen grote

aantallen juvenielen voortbrengen met een hoge predatiedruk op groot zoöplankton tot gevolg (groot zoöplankton is

efficiënter in het onderdrukken van algenbloei dan klein zoöplankton). Onder troebele omstandigheden hebben deze vissen

ook minder te lijden onder predatie van snoek, aangezien snoek slechts goed gedijt en foerageert in de aanwezigheid van

vegetatie (Declerck e.a, 2006). De Pomp staat bekend als brasemhengelwater waar visuitzettingen hebben plaatsgevonden.

41 Een recente waterkwaliteitsanalyse in bestand P7b2 (slenk in verbinding met visvijver) geeft aan dat verscheidene parameters (nitraat, elektrische geleidbaarheid, sulfaat en calcium) niet voldoen aan de referentiewaarden voor HT3130. Voor HT3150 zijn er slechts lichte verschillen met de referentiewaarden voor elektrische geleidbaarheid (zomer) en pH (winter) (Vuerinckx K., 2016).

♦ -160-


Actief biologisch beheer is een techniek die wordt toegepast om de omslag van troebel naar helder water in

geëutrofieerde vijvers te bewerkstelligen. Dit herstelbeheer komt in essentie neer op een schoktherapie, waarbij gepoogd

wordt de voedselwebstructuur die kenmerkend is voor de troebele toestand (dominantie van algen, zoöplanktonetende en

bodembewonende vis) te doorbreken en op een drastische manier te veranderen in levensgemeenschappen die

kenmerkend zijn voor de heldere toestand. Concreet dienen volgende maatregelen genomen te worden (Declerck e.a,

2006; Van Uytvanck & De Blust, 2012):

o een manipulatie van het visbestand: afvangen planktonetende (vermindering predatiedruk op groot zoöplankton

waardoor dit zoöplankton efficiënt op algen kan grazen) en bodemwoelende vissen enerzijds en het begunstigen

van roofvis anderzijds;

o Geen onoordeelkundige bepotingen met zoöplanktivore en bodembewonende vis (karper, brasem, kolblei, giebel,

blankvoorn, zonnebaars en juveniele baars). Minstens 75 maar bij voorkeur meer dan 90% van het

oorspronkelijk visbestand dient te worden verwijderd (tot minder dan 50 kg/ha);

o Absoluut vermijden van invoer van nutriënten; ook hengelpraktijken waarbij nutriëntrijke lokmiddelen worden

gebruikt, dienen te worden geweerd;

o Introductie van snoekbroed.

Het is essentieel dat de maatregelen samen worden genomen. Dit is gepland in 2020 (e.v.). Een alleenstaande maatregel

heeft weinig kans op succes. Bepoting met vis na de schoktherapie is niet nodig omdat van alle vissoorten doorgaans

genoeg individuen overblijven om de populaties te behouden. Introductie van vis in systemen die van nature visloos zijn

(vennen) moet in ieder geval worden vermeden.

AANLEG (AMFIBIEËN) POELEN EN PLASSEN

In de deelgebieden Pomp-Poelberg, Abtsheide, Eksterheide en Steenbakkersdam worden verscheidene poelen aangelegd.

Dit is gepland in 2018 (e.v.). De poelen zijn minimum 1 m diep om bevriezen van dieren tijdens de winterslaap te

voorkomen en krijgen geleidelijk aflopende oevers. Vooral de zon beschenen noordwestelijke oever moet zacht hellend

zijn. Ondiepe oevers warmen sneller op en zijn hierdoor aantrekkelijk voor heel wat dieren, o.a. amfibieën. Kamsalamander

prefereert vooral grote poelen (www.hylawerkgroep.be). Bij voorkeur sluiten de poelen (deels) aan op een bosje, houtkant,

struweel of ruigte. De aanleg gebeurt in september-oktober. Poelen worden ook best niet te diep uitgegraven zodat ze

cyclisch droogvallen tijdens droge zomers waardoor vissen –gekende predators van amfibieën- niet kunnen overleven.

Figuur 9.12: Situering nieuw aan te leggen poelen (rood omcirkeld) in DG Abtheide en Pomp-Poelberg.

♦ -161-


Figuur 9.13: Situering nieuw aan te leggen poelen (rood omcirkeld) in DG Eksterheide en Duivelskuil.

Tabel 9.6: Aanleg poelen.

Deelgebied Bestand Type Technische bepalingen

Pomp-Poelberg P1g Groot (ca. 500 m2) en diep (1.5 m) Zie bijlage 14

P1f Groot (ca. 500 m2) en diep (1.5 m) Zie bijlage 14

Abtsheide A7a2 Groot (ca. 500 m2) en diep (1.5 m) Zie bijlage 14

A3c1 Klein (ca. 200 m2 ) en ondiep (1 m) Zie bijlage 14

A3c3 Groot (ca. 500 m2) en ondiep (1 m) Zie bijlage 14



Eksterheide 13a3 Groot (ca. 500 m2) en diep (1.5 m) Zie bijlage 14

13c2 Groot (ca. 500 m2) en diep (1.5 m) Zie bijlage 14

15a2 Groot (ca. 500 m2) en diep (1.5 m) Zie bijlage 14

Duivelskuil D2d2 Klein (ca. 200 m2 ) en ondiep (1 m) Zie bijlage 14

Steenbakkersdam S1e1 Zeer groot (ca. 7000 m2 en diep (1.5 m) Zie bijlage 16

HERPROFILEREN OEVERS

Een aantal poelen in DG Eksterheide heeft nog steile oevers. Ze worden afgeschuind tot zacht hellende oevers met een

maximale helling van 1:4 (25 cm per meter).

(DEELS) UITRASTEREN POELEN

Om het risico op bemesting van poelen te beperken worden een aantal poelen (deels) ontoegankelijk gemaakt voor grote

grazers.

Tabel 9.7: Herstelbeheertrajecten plassen en poelen.

Deelgebied Bestand Kader Belangrijkste herstelbeheertraject

Pomp-Poelberg P1d Leefgebied kamsalamander Uitrasteren poel

P1f Leefgebied kamsalamander Aanleg poel + uitrasteren

P1g Leefgebied kamsalamander Aanleg poel + uitrasteren

P7a Behoud HT3130/3150 Actief biologisch beheer

P7b1 Behoud HT3130/3150 Actief biologisch beheer

♦ -162-


Abtsheide A3c1 Leefgebied kamsalamander Herprofileren oever

A3c2 Leefgebied kamsalamander Herprofileren oever

A3c3 Leefgebied kamsalamander Aanleg poel + uitrasteren

A7a2 Leefgebied kamsalamander Aanleg poel + uitrasteren

Eksterheide 10b1 (half) open landduinheide Herprofileren + Actief biologisch beheer

10b2 (half) open landduinheide Herprofileren + Actief biologisch beheer




10d2 Leefgebied heikikker Onderhoudsbeheer natte heide

10d3 Leefgebied heikikker Onderhoudsbeheer natte heide

13g2 - Gefaseerd ruimen

13a4 Leefgebied kamsalamander Aanleg poel + uitrasteren

13c2 Leefgebied kamsalamander Aanleg poel + uitrasteren

14a Leefgebied kamsalamander Actief biologisch beheer

15a2 Leefgebied kamsalamander Aanleg poel

Duivelskuil D2c Kern natte heide (S-IHD) Onderhoudsbeheer natte heide

D2g Kern natte heide (S-IHD) Onderhoudsbeheer natte heide

D2d2 Leefgebied kamsalamander Aanleg kleine poel + uitrasteren

D3e1 Kern natte heide (S-IHD) Onderhoudsbeheer natte heide




Steenbakkersdam S1e1 Leefgebied kamsalamander Aanleg grote plas/laagte


TEGEN GAAN NATUURLIJKE BEBOSSING IN HEIDEKERNEN

Vennen die omringd zijn door bos of struweel kennen vaak een beperkte soortenrijkdom. Naast het inwaaien van bladafval

en stuifmeel vangt bos ook meer stikstof in (depositie) dan open leefgebied. Verder is er minder afstroming/inzijging van

water onder bos in vergelijking met open terreinen (Smits & Noordijk, 2013). Dit zijn de redenen waarom alle oevers van

oligo- tot mesotrofe plassen in de heidekernen -op enkele alleenstaande bomen of struiken na- consequent worden open

gehouden door regulier heide- of graslandbeheer. Buiten de heidekernen krijgen de oeverzones het regulier bosbeheer,

waaronder locaties met hoofdzakelijk niets doen (5b1, 5c1 en K4c) en bosrandbeheer (K4a1, K4a4, P2a3, A4a, …).

Een deel van de (half-) open oeverzones valt binnen begrazingsblokken (extensieve onderhoudsbegrazing). Hier is

normaliter geen aanvullend beheer nodig. Bij te sterke vertrappeling of bemesting worden oeverzones uitgerasterd.

Lokaal wordt cyclisch gemaaid. Verder laat men best enkele boomgroepjes of alleenstaande bomen uitgroeien als

soortgerichte maatregel voor o.a. blauwborst, libellen, …

Er wordt naar gestreefd om op oevers van oligo- tot mesotrofe poelen en slenken ca. 1/3 van de oppervlakte kortgrazig of

pionierend te houden.

HAKHOUTBEHEER

In de vastgelegde leefgebieden van heikikker en kamsalamander krijgen de oevers van poelen en laagten een cyclisch

hakhoutbeheer om beschaduwing tegen te gaan. Aanvullend wordt gefaseerd cyclisch gemaaid om te sterke verruiging te

voorkomen.

RUIMEN AMFIBIEËNPOELEN

Poelen dienen geruimd te worden wanneer zich een dikke sliblaag vormt. Het ruimen gebeurt bij voorkeur in september-

oktober en gefaseerd (maximaal de helft ruimen). Enkel bestand 13g2 wordt op korte termijn geruimd. Voor de overige

poelen is dit nog niet aan de orde maar dit moet tijdens de planperiode meermaals geëvalueerd te worden.

♦ -163-


9.1.9. BEHEERTRAJECT HEISCHRALE GRASLANDEN (HT6230) De locaties met heischraal grasland als doel zitten actueel reeds in de schraallandfase (9.4 ha). Er is in regel geen

doorgedreven verschralingsaanpak meer nodig, al is het zinvol lokaal nog enige inspanning te leveren op vergraste of

vervilte locaties.


KLEINSCHALIG PLAGGEN OF CHOPPEREN EVENTUEEL GEVOLGD DOOR BEKALKEN (LOKAAL)

Naast ongeschikte abiotische randvoorwaarden zijn andere bekende problemen bij de ontwikkeling van heischrale

graslanden het ontbreken van zaden van doelen andere karakteristieke soorten. Maar ook de grootte en de samenstelling

van bodemlevensgemeenschappen blijken essentieel voor het functioneren van de beoogde plantengemeenschappen

(Laurijssen e.a., 2014). In eerste instantie is er een verkennend bodemzoek (bodempH & bufferend vermogen/CEC) nodig.

Goed ontwikkelde heischrale graslanden bevinden zich in een pH-traject van 4.5-6.4. De Hullu & Vogels (2011) beschouwen

het herstel van de bodemzuurtegraad en bufferend vermogen als een sleutelfactor in het herstel van heischraal grasland.

In de praktijk ligt de aan te raden dosis kalk na plaggen op ongeveer 2000 kg dolokal/ha (Van Uytvanck & De Blust, 2012).

Dezelfde auteurs pleiten voor het regelmatig controleren van de bodem-pH om herverzuring op te sporen (vanaf 5 jaar na

uitvoering ca. 1 keer per 3 jaar).

INBRENGEN VAN MAAISEL/PLAGSEL (LOKAAL)

Indien na kleinschalig chopperen/plaggen en eventueel bekalking blijkt dat erg weinig soorten van de doelgemeenschappen

kiemen, zal er maaisel of plaggen vanuit referentiesites -binnen de grenzen van het Centraal Kempisch rivieren

duinendistrict (Couvreur et al., 2004)- opgebracht moeten worden om de gewenste zaden en bodemgemeenschappen te

introduceren. Van Noppen e.a. (2015) wijzen op positieve effecten van het inbrengen van maaisel op niet-afgegraven

grond.

OMVORMING VAN BOS NAAR HEISCHRAAL GRASLAND DOOR KAPPEN EN KLEINSCHALIG PLAGGEN (0.13 HA)

De omvorming van bestand A6a2 impliceert het volledig verwijderen van de struiken boomlaag gevolgd door kleinschalig

plaggen. Na inrichting is een opvolgbeheer bestaande uit (druk)begrazing aangevuld met maaien aangewezen om

vergrassing en verbossing tegen te gaan.


Voor heischrale graslanden volstaat één maaibeurt per jaar, voor droge percelen in de nazomer (september), voor nattere

vroeger, bij voorkeur in de 2de

helft van juli of de 1ste

helft van augustus (Schippers e.a., 2012). In de praktijk zal lokaal

minder gemaaid worden omdat een aantal percelen en bermen in een integraal extensief begraasde zone liggen (DG Pomp-

Poelberg & Abtsheide). Cyclisch maaien of drukbegrazing zal dan volstaan om vervilting, verruiging en natuurlijke

bebossing tegen te gaan. Bij het maaien worden steeds zones langs de perceelsranden ontzien als ‘fauna-refugia’, bij

voorkeur met een golvend, rafelend karakter (cfr. het zogenaamd sinusbeheer (Couckuyt J., 2015).

Tabel 9.8: Beheer heischrale graslanden (9.4 ha).

Deelgebied Bestand Opp. (ha) Type Belangrijkste (herstel)beheertraject

Kievitsheide K1b 1.16 Droog Seizoensbegrazing en cyclisch maaien

Pomp-Poelberg P3a 0.88 Vochtig Seizoensbegrazing en cyclisch maaien

Abtsheide A6a1 0.86 Vochtig Seizoensbegrazing en cyclisch maaien

A6a2 0.13 Vochtig Ontbossen, kleinschalig plaggen, gevolgd door (druk)begrazing

Eksterheide 1d4 0.14 Vochtig Eenmaal tot cyclisch maaien

2c4 0.48 Droog Eenmaal tot cyclisch maaien


2d2 0.73 Droog Eenmaal tot cyclisch maaien

3a2 0.37 Droog Eenmaal tot cyclisch maaien

3b3 0.44 Droog Eenmaal tot cyclisch maaien

4d2a 0.15 Nat Eenmaal tot cyclisch maaien

4d2b 0.18 Nat Eenmaal tot cyclisch maaien

5f 0.37 Droog Eenmaal tot cyclisch maaien

♦ -164-


5i 0.20 Droog Cyclisch maaien

9a2 0.49 Droog Eenmaal tot cyclisch maaien



12f2 0.38 Vochtig Eenmaal tot cyclisch maaien

12i2 0.20 Vochtig Eenmaal tot cyclisch maaien

12j4 0.36 Vochtig Eenmaal tot cyclisch maaien

13f 0.68 Vochtig Eenmaal tot cyclisch maaien

Rond bestand K1b wordt een ursusraster geplaatst om schapenbegrazing mogelijk te maken.

9.1.10. BEHEERTRAJECTEN (MATIG) SOORTEN- EN BLOEMRIJK GRASLAND


De meerderheid van de graslandvegetaties ontwikkelt zich op voedselrijke bodems met een aanzienlijke fosfaatbelasting.

Om praktische en financiële motieven is een substantiële verschraling van deze bodems op korte tot middellange termijn

niet haalbaar. Dit zou immers dure ontgrondingen impliceren. Het inschatten van de exacte potenties onder een regulier

verschralingsbeheer, i.c. maaien, is niet eenvoudig en enige realiteitszin impliceert de lat niet te hoog te leggen; er wordt in

regel gestreefd naar bloemrijke, (matig) soortenrijke graslanden. Meestal maken ze deel uit van het leefgebied van

kamsalamander (mozaïeklandschap).

Om praktische redenen worden kleine, moeilijk bereikbare of begraasde bestanden niet elk jaar gemaaid. De opgegeven

maaifrequentie en –data zijn gebaseerd op de actuele graslandfase en de richtlijnen Schippers e.a. (2012) hieromtrent. De

ideale maaidata liggen in de 2de

helft van juni. Indien praktisch haalbaar dienen de bestanden 13a3 (actueel akker) en 13d6

begin juni gemaaid te worden. Algemeen kan gesteld worden dat een grasland een volgende fase bereikt naarmate het

verder wordt verschraald. Daarbij daalt over het algemeen de productie en neemt de soortendiversiteit toe. Als de

productie van het grasland lager wordt, kan de maaifrequentie verminderden en het maaien later in het jaar gebeuren.

Voor de drogere typen graslanden valt het maaitijdstip best later op het jaar dan bij de nattere typen. Voor herkenning van

de verschillende graslandfasen wordt verwezen naar Schippers et al. (2012).

Figuur 9.14: Typische graslandfasen en bijhorende productieniveaus die doorlopen worden bij een verschralingsbeheer. (Zwaenepoel 2000,

Schippers et al. 2012).

Na de eerste maaibeurt krijgen de bestanden 13c3, 13d6 en A7a1 een tweede maaibeurt in september. Bij het maaien

worden langs de perceelsranden stroken gespaard die in een latere maaibeurt kunnen gemaaid worden. Hierdoor ontstaan

er tijdelijke refugia voor heel wat organismen.

Grasland D2d1 valt al jaren onder een zone met een integrale, extensieve (seizoens-) begrazing waardoor het betrekkelijk

structuurrijk is (o.a. sporadisch vestiging van struikheide). Hier wordt een extensieve seizoensbegrazing met paarden

aangehouden, aangevuld met het cyclisch maaien van houtige opslag en eventueel kleinschalig chopperen of plaggen met

inbreng van maaisel van heischraal grasland. De graslanden P1a en P1b krijgen een gelijkaardig beheer.

Tabel 9.9: Omvormings- en herstelbeheer graslanden.

Deelgebied Bestand Opp.

(ha)

Actuele graslandfase

Belangrijkste herstelbeheertraject

Eksterheide 10a 0.93 3-(4) Eenmaal maaien juli (facultatief 2de maaibeurt)

13a3 0.34 1-2 Vervroegd maaien (1-15/6) en 2de maaibeurt

♦ -165-


13c3 1.05 3-(4) Maaien (15-30/6) en 2de maaibeurt

13d6 0.90 1-2 Vervroegd maaien (1-15/6) en 2de maaibeurt

Pomp-Poelberg P1a 0.50 (2)-3 Extensieve seizoensbegrazing en cyclisch maaien

P1b 1.08 (2)-3 Extensieve seizoensbegrazing en cyclisch maaien

Abtsheide A7a1 0.68 (2)-3 Maaien (15-30/6) en nabegrazing

Duivelskuil D2d1 0.89 3 Extensieve seizoensbegrazing en cyclisch maaien


Bij het bereiken van de bloemrijke of schraallandfase wordt overgeschakeld naar een éénmalige maaibeurt in de zomer of

nazomer of extensieve seizoensbegrazing. Voor droge graslanden volstaat dan een maaibeurt in de nazomer (september).

Voor nattere percelen wordt vroeger gemaaid, bij voorkeur in de 2de

helft van juli of de 1ste

helft van augustus.

In deze stadia dienen brede stroken of zones (ca. 15% van de oppervlakte) niet gemaaid te worden als refugium voor de fauna. We verwijzen in deze zin naar het zogenaamd sinusbeheer (Couckuyt J., 2015).

9.1.11. BEHEERTRAJECT STRUWELEN (RBBSM, RBBSO & RBBSF)


In gagel- en wilgenstruwelen wordt cyclisch boomopslag (berk, zwarte els, …) verwijderd (om de 8 jaar).

9.1.12. BEHEERTRAJECT SOORTENRIJK RUIG GRASLAND

Regulier beheer – Onderhoudsbeheer (1.4 ha)

Het betreft hier één bestand in DG Kievitsheide (K4b1), actueel een mozaïek van een bloemrijke ruigte afgewisseld met

enkele schralere plekken. Doelstelling is de actuele toestand min of meer te bestendigen middels gefaseerd maaien,

aangevuld met cyclisch verwijderen van houtige opslag en kleinschalig plaggen of chopperen op schrale plekken.

9.1.13. BEHEERTRAJECT MOZAÏEKLANDSCHAPPEN


In de deelgebieden Pomp-Poelberg, Abtsheide, Eksterheide en Duivelskuil is er een historiek van integrale, extensieve

begrazing. De resultaten hiervan zijn niet in detail opgevolgd. Feit is dat de begrazing noch bosopslag in heiden, bermen en

graslanden, noch de vestiging van een nieuwe streekeigen bosgeneratie verhindert en dat bestaande grazige vegetaties

betrekkelijk kort worden gehouden, zowel binnen als buiten bosbestanden. Samen met aanvullende reguliere

beheermaatregelen heeft extensieve begrazing her en der geleid tot kleine mozaïeklandschappen met o.a. brede, lichtrijke

bosranden. De beste voorbeelden hiervan vinden we in Poelberg en Abtsheide.

Tabel 9.10: Begrazingsblokken.

Begrazingsblok Doel Aard begrazing Opp. (ha)

Pomp-Poelberg Behoud/creëren mozaïek Extensief/zomerhalfjaar (voorkeur: rund) 27

Abtsheide Behoud/creëren mozaïek Extensief/zomerhalfjaar (voorkeur: rund) 25

Eksterheide-centraal Omvorming/onderhoud heidekern Druk – en onderhoudsbegrazing (schapen) 38.5

Duivelskuil Onderhoud berm, grasland & bosrand Extensief/zomerhalfjaar (voorkeur: paard) 14

Kievitsheide Onderhoud heischraal grasland Onderhoudsbegrazing met schapen 1

Steenbakkersdam Behoud/creëren mozaïek Extensief/zomerhalfjaar 7.5

Hoewel de begrazing de vestiging van een nieuwe bosgeneratie niet verhindert (massale vestiging van o.a. berk) lijkt de

actuele begrazing van de bosbestanden ver af te staan van wat men van nature mag verwachten (Kooijmans, 2012). Zo

bestaat de indruk dat de structuurdiversiteit van de bossen niet altijd gebaat is met de actuele dichtheden aan grote grazers

(o.a. kort grazen pijpenstrootje). Daarom worden de begrazingsdichtheden verlaagd en de begrazingsperiode beperkt tot

het vegetatieseizoen (zoals de laatste jaren al het geval). In DG Eksterheide wordt de integrale extensieve seizoenbegrazing

♦ -166-


stopgezet. Hier wegen de voordelen van het kort grazen van enkele heischrale bermen en overhoekjes niet op tegen de

beheerkost en de negatieve impact op een relatief grote oppervlakte met boshabitatdoelen.

Figuur 9.15: Begrazingsraster DG Steenbakkerdam.

9.1.14. BEHEERTRAJECT SOORTENRIJKE AKKER

Regulier beheer

Kruiden- en faunarijke akkers, bestaan meestal uit akkers met ijle kruid- of grasachtige vegetaties die zich tussen de

verbouwde gewassen bevinden. Het hoofdgewas wordt jaarlijks ruim ingezaaid waardoor er voldoende open plekken

(pioniermilieus) aanwezig zijn, waar zich eenjarigen kunnen vestigen. De openheid van de akkergewassen en de daarbinnen

voorkomende eenjarigen biedt ideale mogelijkheden voor insecten, muizen en akkervogels. Elke jaar wordt minimum 10%

niet geoogst. Door na oogst delen braak te laten liggen biedt het ook in het winterhalfjaar kans aan veel soorten. In het

voorjaar kan maaisel in de akker ondergewerkt worden.

9.1.15. SOORTGERICHT BEHEER

9.1.15.1. Beheer in functie van doelsoorten

Voor de meeste soorten die in de Europese richtlijnen opgenomen zijn (boomleeuwerik, nachtzwwaluw, wespendief,

zwarte specht, rugstreeppad, …), moeten er nauwelijks of geen aanvullende maatregelen boven op de vermelde

beheertrajecten genomen worden. In principe volstaat het halen van de vooropgestelde kwaliteitseisen van de

doelhabitats. We beperken ons daarom tot het handvol soorten waarvoor nog specifieke extra maatregelen zinvol en

haalbaar zijn.

VLEERMUIZEN

Er gebeurde in het kader van dit natuurbeheerplan geen onderzoek naar de vleermuizenfauna maar de lokale staat van

instandhouding wordt als voldoende beschouwd (zie hoofdstuk 6). Bij het beheer kan er met deze dieren rekening

gehouden worden door bij de werken hun zomer- en winterverblijfplaatsen te ontzien, door de insectenrijkdom te

stimuleren en door ervoor te zorgen dat het landschap doorkruisbaar is met landschapselementen, zonder al te grote open

plaatsen tussen de verschillende functionele habitats. Veel soorten gebruiken op een of andere manier bos. In holten van

bomen (spechtengaten, rottingsholen en losse schors) hebben de dieren hun kraamkamers, vinden ze paarplaatsen en

overwinteringsplaatsen. Per soort kunnen de geschikte plekken verschillen. Dat geldt ook voor de aanvliegroute naar die

holten die voor de ene soort vrij moet zijn, voor de andere juist verborgen. De totale structuur van het bos is eveneens van

belang. De rosse vleermuis jaagt boven de kruinen van het bos, gewone dwergvleermuis en ruige dwergvleermuis

♦ -167-


gebruiken de hindernisvrije ruimte onder de boomkruinen en in het bos. De laatvlieger heeft dan weer een hindernisvrije

zone net boven de bodem nodig. Bosranden zijn voor heel veel soorten van belang en water in het bos wordt geprefereerd

door bv. ruige dwergvleermuis. Al die behoeften maken dat een ideaal vleermuizenbos bestaat uit een mozaïek van

verschillend habitat, gunstig voor de kolonies en voor het foerageren. Dat betekent dat er bij het bosbeheer, dat in de

eerste plaats gericht is op bosomvorming, gestreefd moet worden naar een netwerk van verouderingseilanden en oude

overstaanders voor de kolonies en naar een netwerk van open en gesloten bosdelen met structuurrijke bosranden en

met waterpartijen. Het resultaat is dan een gemengd, ongelijkjarig bos, een bostype dat hier ook door het bosbeheer zelf

als doel gesteld wordt.

Werken in bossen met kolonies van vleermuizen kunnen doorgaan van eind augustus tot eind oktober. Dit is de minst

kwetsbare periode voor deze dieren omdat de kolonies dan klein zijn (Gyselings & Van der Wijden, 2014). In de

aangrenzende heidelandschappen is het voedselaanbod van belang. Het reguliere heidebeheer, en dan vooral begrazing

kan hier aan bijdragen. (naar Laurijssens e.a., 2014)

Nabij het kanaal wordt in bestand A1a, ter hoogte van een oude ruïne, een vleermuizenverblijf gebouwd. Concreet gaat het

om een klein (ca. 20 à 25 m2) gebouw met slakkenhuisstructuur dat functioneel zou kunnen zijn als winter- en

zomerverblijf. De structuur wordt afgedekt met minimaal 1 meter grond.

HERSTEL & HERINTRODUCTIE

In vergelijking met de historische situatie zijn veel habitats in het NATUURDOMEIN sterk gedegradeerd. Zo ontbreken er o.a.

verscheidene sleutelsoorten waarvan een hervestiging op een natuurlijke manier niet erg realistisch is. Geschikte corridors

naar andere gebieden met bronpopulaties zijn er immers niet of nauwelijks en de afstanden tot de restpopulaties in de

regio zijn te groot. Een ander probleem vormen de kortlevende zaden van verscheidene zeldzame doelsoorten. Na de

talrijke omvormings- en hersteltrajecten dient onderzocht te worden welke soorten eventueel voor herintroductie in

aanmerking komen (heikikker, kamsalamander, … ). Concrete acties kaderen best in een soortbeschermingsplan.

Zoals reeds gesteld is het te overwegen om lokaal maaisel of plaggen van goed ontwikkelde heide- of heischrale vegetaties

uit de omgeving –binnen de grenzen van het Centraal Kempisch rivieren duinendistrict (Couvreur et al., 2004)- op te

brengen.

Eenmaal een bepaalde populatie zich terug hersteld heeft, kan ze eventueel dienen als bronpopulatie voor andere geschikte locaties binnen het natuurdomein.

9.1.15.2. Exotenbeheer

In het gebied komen verschillende soorten exoten voor. Een aantal hiervan vormt een bedreiging voor de inheemse flora

omwille van het invasieve karakter en hoge concurrentiekracht en kunnen op die manier habitatherstel hypothekeren.

STRUIK- EN BOOMSOORTEN

De exoten die de grootste oppervlakte innemen binnen het NATUURDOMEIN zijn Corsicaanse den, Amerikaanse vogelkers,

Amerikaanse eik, Japanse lork, fijnspar, moeraseik, Amerikaans krentenboompje en gewone robinia. Verder zijn er

groeiplaatsen van o.a. Japanse duizendknoop, blauwe bes, Pontische rododendron en ontsnapte/gedumpte tuinplanten

nabij bewoning. Omwille van hun invasief karakter geven we prioriteit aan de bestrijding van Amerikaanse vogelkers,

Amerikaanse eik, Pontische rododendron en Japanse duizendknoop. Tuinsoorten zoals douglasspirea, bonte gele

dovenetel, bamboe, enz. worden ook integraal bestreden. Deze problematiek stelt zich vooral in DG Kievitsheide.

De overige soorten hebben een minder invasief karakter; hun aandeel mag niet toenemen en ze worden systematisch

benadeeld in het omvormings- en regulier beheer van bossen. Ze worden in regel enkel actief bestreden als er een sterke

uitbreiding optreedt of als habitatherstel door hun aanwezigheid verhinderd wordt. Lokaal is dit het geval voor Corsicaanse

den (3b1) en blauwe bes (4e). Blauwe bes wordt best uitgetrokken (Marcel Van Waerebeke, 2016: schriftelijke mededeling).

Bij de bestrijding worden de best beschikbare technieken worden aangewend (best practices). De recente richtlijnen inzake

het gebruik van glyfosaat bij de bestrijding van o.a. Amerikaanse eik indachtig wordt dit een zeer grote uitdaging. Er kan bv

gedacht worden aan het uitgraven of uitfrezen van individuele stronken of uitputten door meermaals afzetten in het

voorjaar.

Japanse duizendknoop is erg moeilijk te bestrijden. Er zijn in het NATUURDOMEIN goede ervaringen met 2 à 3 maal in het

vegetatieseizoen maaien gevolgd door bespuiten met glyfosaat. In de toekomst worden de best beschikbare technieken

aangewend, mogelijk zonder gebruik van glyfosaat, afhankelijk van het standpunt van het ANB in deze.

♦ -168-


Voor de bestrijding van Amerikaanse vogelkers lijkt het gebruik van chemische bestrijdingsmiddelen, zoals herbiciden op

basis van glyfosaat, noodzakelijk. In de toekomst worden de best beschikbare technieken aangewend, mogelijk zonder

gebruik van glyfosaat, afhankelijk van het standpunt van het ANB in deze. Gebruik van herbiciden dient in ieder geval

volgens de code van goede praktijk te gebeuren en moet steeds gepaard gaan met een zeer grondige opvolging. Van zodra

er andere, economisch haalbare, alternatieven voorhanden zijn, moeten deze de voorkeur te krijgen. Door de chemische

middelen zo direct mogelijk op de doelsoorten aan te brengen, kan het effect op de rest van de vegetatie verkleind worden.

Stobbenbehandeling, het injecteren van stengels en het bestrijken van het blad, worden verkozen in plaats van het

bespuiten van het blad. Zowel stobben- als bladbehandeling worden bij voorkeur uitgevoerd onder droge

weersomstandigheden om wegspoelen van het chemisch middel te voorkomen. Op deze manier vergroot de effectiviteit

van de werking en verkleinen de milieueffecten. Bij het gebruik van herbiciden in de buurt van open water, wordt extra

voorzichtigheid in acht genomen.

WATERCRASSULA

Eens de soort zich gevestigd heeft, is ze nog bijzonder moeilijk te bestrijden. Recent onderzoek geeft aan dat er ook

kiemkrachtige zaden geproduceerd worden.

Bestaande haarden worden niet aangepakt zolang er geen efficiënte bestrijdingstechnieken voorhanden zijn. Nieuwe

infectiehaarden dienen zo snel mogelijk handmatig verwijderd te worden.

GRIJS KRONKELSTEELTJE

Deze invasieve mossoort uit het zuidelijk halfrond verdringt andere (mos)soorten en versnelt de fixatie van open zand op

landduinen. Grijs kronkelsteeltje is vooral invasief in gebieden met een hoge stikstofdepositie. De voor dominantie van grijs

kronkelsteeltje kritische grens is zo’n 25-30 kg N/ha/jaar (Sparrius & Kooijman 2010).

Voor het beheer/bestrijden van grijs kronkelsteeltje gelden volgende aanbevelingen (naar Sparrius en Kooijman 2012):

� Zolang de atmosferische depositie boven de kritische grens blijft, is een afname van grijs kronkelsteeltje niet

mogelijk. Om het aandeel open zand te verhogen in de landduinenzones, is afplaggen een goede maatregel. De

soort zal het open zand echter erg snel terug koloniseren. Om de uitbreiding van grijs kronkelsteeltje in nog

aanwezige korstmossenrijke vegetaties tegen te gaan, is het nodig om deze tegen verstoring (bv. recreanten of

grote grazers) te beschermen.

� Bij voldoende afname van de stikstofdepositie is een spontane afname van grijs kronkelsteeltje te verwachten en

kunnen vanuit de matten van grijs kronkelsteeltje opnieuw korstmossenrijke vegetaties ontwikkelen. Dit kan

echter lang duren (15 jaar). Het gaat daarbij vooral om rendiermossen en om soorten van relatief humeuze

bodems. De kleine karakteristieke stuifzandsoorten komen vaak niet terug, tenzij de successie wordt teruggezet

door overstuiving of plaggen. Kleinschalig plaggen in korstmosarme mostapijten is dan aangewezen. Er moet

geplagd worden tot op het minerale zand en er mag niet te veel humeus materiaal achterblijven.

ZOMERGANZEN

De toenemende aantallen zomerganzen kunnen een negatief effect hebben op de kwaliteit van de voedselarme vennen

(eutrofiëring). Brouwer & van den Broek (2010) toonden een significant verhoogde fosfaatbeschikbaarheid aan op door

ganzen bezochte oevers van enkele vennen in Nederland en stellen dat de vermestende effecten van ganzen in dezelfde

orde van grootte zijn als die van meeuwenkolonies. Ze besluiten dat de chronische belasting die een oligotroof systeem

maximaal aankan, laag ligt; waarschijnlijk aan de onderkant van de range van 2-6 ganzen per hectare of misschien zelfs

daaronder. Dergelijke kleine aantallen ganzen veroorzaken dus een duidelijke en langdurige vermesting van vennen.

Ook treden de ganzen mogelijk in competitie met andere inheemse watervogels die hetzelfde habitat en voedsel gebruiken

(de Boer, 2011). Aangewezen bestrijdingsmethoden voor deze verwilderde ganzensoorten zijn (naar de Boer 2011, Proclam

2011 en Beck et al. 2002):

� Wegvangen van familiegroepen tijdens de ruiperiode in de zomer. In de maanden juni en juli groeperen de

ganzen zich op waterpartijen en verliezen ze hun slagpennen. Daardoor kunnen ze gedurende een periode van 3

tot 4 weken niet vliegen. Op dat moment kunnen de ganzen samengedreven worden om ze te vangen in netten.

Vervolgens kunnen de dieren op de meest diervriendelijke manier worden gedood. Hiervoor kan een veearts

ingeschakeld worden. Het doden van vogels om de aantallen onder controle te houden, vergt een voortdurende

jaarlijkse inspanning.

♦ -169-


� Ook het opzoeken van de nesten en het schudden of prikken van de eieren tijdens het broedseizoen (maart-juni)

is een geschikte maatregel om voortplanting te verhinderen en de verdere aangroei van de populatie te

beperken. Het is belangrijk om de nesten niet te vernietigen, anders zullen de dieren een nieuw nest beginnen.

Door het nest schijnbaar intact achter te laten, zullen de ganzen blijven broeden.

Uit onderzoek blijkt dat er niet één zaligmakende methode is en dat best een mix van maatregelen ingezet wordt.

STRATEGIE OVERIGE INVASIEVE EXOTEN

Naast het toepassen van maatregelen voor het bestrijden van de nu al in het reservaat of in de streek aanwezige exoten,

moet men voorbereid zijn op het opduiken van nieuwe, deels nog onbekende exoten. De Europese Commissie stelt

daarvoor een aanpak voor van de vroegtijdige signalering en snelle respons (‘early warning and rapid response’).

9.1.15.3. Wildbeheer

Er wordt in principe geen jachtrecht uitgeoefend voor gronden binnen het Natuurdomein tenzij in geval van overlast van

wildsoorten zoals ree. Het onder controle houden van de reeënpopulatie zal enkel kunnen verlopen via een openbare

aanbesteding van het grootwildbeheer met aangepaste jachtvoorwaarden. De noodzaak tot gedeeltelijk afschot, onder

meer op basis van schade in het kader van bosverjonging, zal steeds voorafgaandelijk moeten worden vastgesteld.

De meeste deelgebieden zijn eerder klein en/of grenzend aan woonwijken. In het enige deelgebied van enige omvang,

Eksterheide, wordt sterk gefocust op de ecologische en sociaal-recreatieve functies.

Bij de aanwijzing van een Vlaams natuurreservaat is het, overeenkomstig artikel 35§2, 5° van het Natuurdecreet, verboden

om, behoudens ontheffing in het goedgekeurd beheerplan, in het wild levende diersoorten opzettelijk te verstoren,

opzettelijk te vangen of te doden, hun eieren opzettelijk te rapen of te vernielen of hun nesten, voortplantingsplaatsen of

rusten schuilplaatsen te vernielen of te beschadigen. Het ANB kan beslissen over een ontheffing op deze verboden met

het oog op faunabeheer in functie van de doelstellingen van het bos- en natuurbeheer in het natuurreservaat.

Bestrijding is wellicht wel aan de orde, onder meer omwille van de toename van de populatie Canadese gans en grauwe

gans in de regio en hun negatieve invloed op de oligo- en mesotrofe waterhabitats. Binnen het kader van de vigerende

wetgeving worden deze ganzen maximaal bestreden in het NATUURDOMEIN.

Om de schade aan de inheemse fauna te beperken wordt ook overgegaan tot de bestrijding van de grote aantallen

verwilderde katten met de wettelijke methoden.

9.1.16. LANDSCHAPPELIJKE RANDVOORWAARDEN

Hydrologisch herstelbeheer

NATUURDOMEIN EKSTERHEIDE EN AANGRENZENDE ZONES

Het NATUURDOMEIN Eksterheide en omgeving is overwegend infiltratiegebied. Onder natuurlijke omstandigheden zijn de

waterpeilen en de fluctuaties hier het resultaat van de verhouding tussen neerslag, evapotranspiratie en inzijging. De

verschillende deelgebieden liggen echter in een matrix van klei-ontginningen, industriële bedrijven, woonwijken en

landbouwenclaves waardoor er van een natuurlijke waterhuishouding geen sprake meer is. Er is duidelijk nood aan een

meer natuurlijke hydrologie (o.a. de vermindering van de actueel zeer sterke peilschommelingen in verscheidene

deelgebieden). Deze problematiek kan enkel aangepakt worden indien ook over de grenzen van het NATUURDOMEIN heen

wordt gekeken. Een onderzoek naar de herstelmogelijkheden van de natuurlijke waterhuishouding in de ruime omgeving

van het NATUURDOMEIN dringt zich op.

KLEINSCHALIG HYDROLOGISCH HERSTEL HISTORISCH EKSTERGOOR

Een algemene peilverhoging en vermindering van de peilfluctuaties van grondwater kan deels worden bereikt door op

verschillende plaatsen in het gebied grachten op te stuwen, minder diep te maken of helemaal op te vullen. Deze

maatregelen neemt men best gradueel: geleidelijk aan het peil verhogen om te voorkomen dat de waterhuishouding van

vegetaties op te korte tijd drastisch verandert, met afsterven tot gevolg. Er kan dan gekozen worden plaatselijk op te

stuwen (door niet meer te onderhouden). De meeste grachten liggen echter aan de rand van de deelgebieden. Een zone

♦ -170-


met vele grachten en greppels is het ontgonnen Ekstergoor in het noordoosten van DG Eksterheide. Hier wordt gekozen

voor volgende aanpak:

o De grote gracht in het noordoosten draineert het goor zeer sterk in het voorjaar. Deze gracht zal niet meer

onderhouden worden. Op termijn behoort opstuwing of dempen tot de mogelijkheden maar er wordt geopteerd

om hiervoor –na enkele jaren opmeten van de gronden oppervlaktewaterpeilen- een advies naar de

mogelijkheden van hydrologsich herstel in te winnen bij het INBO. Het bestaande meetnet in het Ekstergoor wordt

gecontroleerd en uitgebreid (o.a. extra meetpunt in de drainagegracht).

o In de zuidwestrand van het Ekstergoor is lokaal heideherstel gepland. Hier worden kleinere greppels en grachten

gedempt met gebiedseigen materiaal van rabatten, ruimingswallen of opgehoogde paden.

o Verwijderen van de opgehoogde bosweg ten oosten van bestand 3d (verwijderen opgebracht grind en

aangrenzende grachten dempen met het op de weg opgebracht zand) zodanig de natuurlijke geleidelijke gradiënt

van droge podsolbodems (3c1, 3c2, …) naar nat, profielloos zand wordt hersteld.

o Opheffen van het natte bospad ten zuiden van bestand 4c; dempen van de aangrenzende grachten met zandig

materiaal van het bospad.

Verwacht wordt dat de grondwaterstanden verspreid over het NATUURDOMEIN licht zullen verhogen als gevolg van de

geplande kappingen in (naald)bossen, met name nabij laagten zoals het Ekstergoor of het leefgebied van heikikker in het

noordwesten van DG Eksterheide.

Omgaan met hoge atmosferische depositie

Het verlagen van de atmosferische depositie tot beneden de kritische last, is een opdracht die ver buiten de mogelijkheden

van de beheerders van het NATUURDOMEIN ligt. Meest fundamenteel is een brongericht beleid om de emissies gebiedsgericht

te verlagen. In het kader van de verdere implementatie van de Habitatrichtlijn en het vinden van een structurele oplossing

voor het milieuprobleem, worden aanpak en maatregelen uitgewerkt in de Programmatische Aanpak Stikstof (PAS)

(Vlaamse Raad 2014 2304 DOC.0467/4TER). Die richt zich in de eerste plaats op het vergunningenbeleid in relatie tot de

instandhoudingsdoelen van de habitats.

Ondertussen moet er echter op het terrein ook gewerkt worden met effectgerichte, mitigerende maatregelen.

Volgehouden verschralingsbeheer is aangewezen. Er zijn echter doelen die daar niet mee gebaat zijn (o.a. oude heide).

9.2. OPENSTELLING EN MEDEGEBRUIK

9.2.1. OPENSTELLING T.B.V. RECREATIE

Uitgangspunten

Rekening houdend met de actuele recreatieve ontsluiting van het Natuurdomein, de vraag naar bijkomende recreatieve

mogelijkheden (speelbos, hondenuitloopzone, …), het huidige aanbod aan wegen- en paden, de vooropgestelde

natuurdoelen en de veiligheidsaspecten wordt het bestaande netwerk van paden en wegen geëvalueerd. Dit gebeurt aan

de hand van volgende uitgangspunten:

o Engagement om het natuurreservaat open te stellen;

o De mogelijkheid bepaalde delen van het natuurreservaat tijdelijk of permanent ontoegankelijk te maken omwille

van ecologische motieven.

o Binnen natuurreservaten geldt een principiële toegankelijkheid op de wegen tenzij de toegang wordt verboden.

Voor gemotoriseerde recreatie geldt een algemeen verbod;

o Het zeer versnipperd karakter van het NATUURDOMEIN en de beperkte oppervlakte van verscheidene deelgebieden;

o Recreatievormen die niet goed samengaan dienen zoveel mogelijk gescheiden trajecten te krijgen, zoniet wordt

voorrang gegeven aan de meest laagdrempelige recreatievorm, i.c. wandelen. Onder wandelaars worden

voetgangers, joggers, fietsers jonger dan 9 jaar, rolstoelgebruikers en segways (elektrische rolwagens voor

personen met een beperkte mobiliteit) verstaan.

♦ -171-


o Voor een efficiënte organisatie en uitvoering van het natuurbeheer is een goede ontsluiting van het gebied

wenselijk, onder meer voor de aan- en afvoer van materiaal, dieren en afvoer van beheerproducten (maaisel,

hout…);

Zonering

Dwingende redenen om in delen van het NATUURDOMEIN de recreatieve ontsluiting te beperken zijn de grote kwetsbaarheid

voor verstoring van de fauna, betreding van bepaalde vegetaties en veiligheidsredenen (interactie met grazers, gevaarlijke

bomen in zone met nulbeheer, …). Voor het inschatten van de ecologische draagkracht baseren we ons op het

toetsingskader dat hiervoor op Vlaams niveau in opdracht van het ANB werd uitgewerkt (ANONIEM, 2008). Belangrijke

krachtlijnen hierin zijn:

o (zeer) kwetsbare broedvogels: wespendief, nachtzwaluw, houtsnip, goudvink, havik (en wulp);

o (zeer) kwetsbare overwinteraars: klapekster

o (zeer) kwetsbare biotopen: broekbossen, moerassen, duinvegetaties, heischrale graslanden, vennen en hun

oevers, natte heide en venen, droge heide en natte graslanden;

Figuur 9.16: Situering van de ecologisch meest kwetsbare zones.

Er wordt op gewezen dat in kleinere heidegebieden de grootste natuurwaarden vaak te vinden zijn in de overgang van

heide naar bos. De stelregel dat er in 3 van de 4 zijden van een klein heidegebied geen recreatie toegelaten wordt, dient

gehanteerd te worden. Loslopende honden hebben in heidesystemen een aanzienlijke impact. Dat geldt in mindere mate

ook voor wandelaars met een hond aan de leiband (ANONIEM, 2008).

♦ -172-


Op basis van deze krachtlijnen zijn de ecologisch meest kwetsbare zones afgebakend (Figuur 9.16). In deelgebied

Eksterheide –het deelgebied met de grootste oppervlakte ecologisch zeer kwetsbare zones- zijn geen honden toegelaten in

het broedseizoen omwille van de grote kans op een negatieve impact op zeldzame grondbroeders in bosranden en heiden.

Rekening houdend met de ecologisch meest kwetsbare zones en de nood aan rustzones voor zoogdieren en vogels tijdens

het hele jaar wordt beslist de openstelling van het NATUURDOMEIN te differentiëren. Er wordt gekozen voor een zonering

met enerzijds gebieden die maximaal opengesteld worden en anderzijds gebieden die het ganse jaar ontoegankelijk blijven.

De eerste gebieden kunnen de druk op de tweede temperen. Zo komt er in DG Kievitsheide een speelzone en een honden-

uitloopzone. Samen met de honden-uitloopzone in de gemeentebossen ten zuiden van DG Eksterheide worden hiermee

alternatieven geboden voor wandelaars met honden die tijdens het broedseizoen uitgesloten worden van DG

Eksterheide. Voorheen waren honden ook niet toegelaten in dit deelgebied omwille van de mogelijke interactie met grote

grazers. Nu wordt het gebied enkel tijdens het broedseizoen afgesloten voor honden. In het deelgebied liggen immers veel

open plekken en corridors met heiden en brede bosranden die een geschikt broedgebied vormen voor zeldzame

grondbroeders (nachtzwaluw, boomleeuwerik, boompieper, …).

In de deelgebieden Pomp-Poelberg, Abtsheide en Duivelskuil blijven honden niet toegelaten tijdens het begrazingseizoen

van de grote grazers. In de DG Pomp-Poelberg en Abtsheide is dit van 15/3 tot 15/11, in DG Duivelskuil van 15/3 tot 1/11.

Openstellingsplan - Toegankelijkheidsregeling

WANDELAARS

Buiten DG Steenbakkersdam dat te klein en geïsoleerd gelegen is, worden alle deelgebieden opengesteld.

In de DG Eksterheide zijn de mogelijkheden beperkt omwille van de grote kernen kwetsbare natuur maar op de

opengestelde wegen zal de recreant-wandelaar een aantrekkelijk en representatief beeld krijgen van de verscheidenheid

aan landschapstypes. Concreet komt dit neer op een kleine aanpassing van het actuele Hoge Bergenpad. Het traject van het

Ekstergoorpad blijft behouden net als de verbindende wandelwegen naar de kanaaldijk en het Duivelskuilpad. Indien er in

de toekomst een onthaalpunt wordt voorzien ter hoogte van de boerderijsite zal er een verbinding met het Hoge

Bergenpad gerealiseerd worden. Het beperkt netwerk van toegankelijke paden en de grote oppervlakte kwetsbare natuur

zijn de redenen waarom er geen mogelijkheden voor andere recreatievormen (fietsers, ruiters, …) worden geboden in DG

Eksterheide.

In de deelgebieden Abtsheide en Pomp-Poelberg blijft de actuele toegankelijkheid behouden (Gallowaypad, Poelbergpad

en Abtsheidepad). DG Duivelskuil kan bezocht worden via het Duivelskuilpad. De vrije toegang (struinen) wordt afgeschaft

omwille van de kwetsbare grondbroeders.

De ligging nabij woonkernen en de kleine oppervlakte van DG Kievitsheide verantwoorden waarom nagenoeg alle actueel

gebruikte wandelwegen toegankelijk blijven. Een gevaarlijk pad met steile hellingen nabij de klei-ontginningsput K4a1

wordt opgeheven.

SPEELZONE

In DG Kievitsheide komt nabij de lokalen van de jeugdverenigingen een ruime speelzone (ca. 10 ha). Het is de zone die actueel al het meest als speelbos wordt gebruikt.

HONDEN-UITLOOPZONE

In het noordoosten van DG Kievitsheide is een honden-uitloopzone voorzien met een oppervlakte van ruim 1.5 ha. Deze wordt fysiek afgebakend met een raster (met 2 ingangen) zodanig honden enkel binnen deze zone kunnen los lopen.

HENGELZONE

De zone voor hengelsport in DG Pomp-Poelberg blijft behouden. Hengelen blijft dus mogelijk maar conform de ecologische

doelstellingen van het waterbiotoop. Dit betekent o.a. dat voederen of uitzetten van vissen expliciet verboden is. Het

politiereglement dient in deze zin aangepast te worden. De plas krijgt een actief biologisch beheer (>90% van het

visbestand wordt verwijderd, waaronder zoveel mogelijk karper en brasem).

De niet vergunde kantine (clubgebouw) nabij de oever wordt verwijderd tegen uiterlijk 2025.

♦ -173-


ORIËNTATIELOPEN, MOUNTAINBIKE, FIETSEN, …

In DG Kievitsheide blijven de mogelijkheden voor het organiseren van mountainbike-en loopmanifestaties, geo-cache,

oriëntatielopen e.d. open (mits machtiging). Paardrijden blijft overal uitgesloten.

In DG Kievitsheide is fietsen mogelijk over de verbinding tussen Vlimmersebaan en Gemeentebos en de verbinding tussen

Gemeentebos en Zuiderdijk (kanaaldijk).

Figuur 9.17: Locatie speelzone (oranje) en honden-uitloopzone (rood).

AFWIJKINGEN VAN DE TOEGANKELIJKHEIDSREGELING

Het Agentschap voor Natuur en Bos kan toestemming of machtiging geven voor de organisatie van occasionele en/of

risicovolle activiteiten die afwijken van de toegankelijkheidsregeling. Voor volgende activiteiten moet steeds toestemming

of machtiging worden aangevraagd:

• publiekelijk aangekondigde activiteiten

• activiteiten waarvoor markeringen op terrein worden aangebracht

• activiteiten waarbij wordt afgeweken van de (voor de betreffende categorie weggebruiker) toegankelijke wegen

• activiteit met een verwacht aantal deelnemers (incl. de eventueel te verwachten toeschouwers) van 100

wandelaars of 100 fietsers/mountainbikers

• het plaatsen van een geocache in het gebied

• het plaatsen van honingbijen in het gebied

Bij de behandeling van de aanvragen voor occasionele activiteiten die afwijken van de toegankelijkheidsregeling wordt in

acht genomen dat activiteiten voor fietsers, mountainbikers en oriëntatielopers enkel toegelaten kunnen worden binnen DG

Kievitsheide.

Filmopnames of fotoshoots kunnen toegestaan worden indien zij de natuurwaarden of de landschappelijke waarde van het

gebied als onderwerp hebben. In ieder geval mogen de opnames geen activiteiten meebrengen die storend zijn voor het

natuurreservaat of zijn bezoekers.

♦ -174-


Figuur 9.18: Toegankelijke wegen en paden voor wandelaars (groen), speelzone (oranje), hengelzone en honden-uitloopzone (rood).

9.2.2. ONTHAAL- EN NATUUREDUCATIEVE INFRASTRUCTUUR Om recreanten de kans te geven om in het NATUURDOMEIN op een aangename en veilige manier te recreëren is het

noodzakelijk hiervoor aangepaste infrastructuur te voorzien, die zorgt voor het begeleiden en structureren van de

recreatiestromen. Deze infrastructuur bestaat uit goed bewegwijzerde wegen en paden en een specifieke

onthaalinfrastructuur (informatiepunten, rustbanken, …).

Algemeen

De infrastructuur is bedoeld om de recreanten te informeren over de toegelaten recreatievormen, de natuurwaarden en de

geplande natuurbeheerwerken. Voor het begeleiden van de recreanten zijn bewegwijzering, bebording en

onthaalinfrastructuur bij de hoofdtoegangen wenselijk. Grootschalige natuurherstelwerkzaamheden worden vooraf bekend

gemaakt en op de plaats van uitvoering worden tijdens de uitvoering informatieborden over de natuurherstelwerken

geplaatst. Ook het hoe en waarom van het regulier natuurbeheer wordt toegelicht op informatieborden.

♦ -175-


Informatieborden

Informatieborden kunnen voor verschillende doelstellingen worden ontworpen en zullen in functie van deze doelstellingen

een gepaste lay out en grootte krijgen. Voor het NATUURDOMEIN wordt onderscheid gemaakt in enerzijds borden die in de

komende jaren zullen berichten over de grootschalige natuurontwikkelingswerken en de borden die informatie verstrekken

over het landschap en de resultaten van het gevoerde natuurbeheer.

BORDEN BIJ DE HOOFDTOEGANGEN VAN HET GEBIED

Bij de hoofdtoegangen van het NATUURDOMEIN komen borden met een kenschets van het (deel)gebied en aanwijzingen voor

recreatief medegebruik. De informatieborden geven algemene duiding over het gebied en maken bezoekers bewust van

bijzonderheden en de kwetsbaarheid van de natuurwaarden. De borden krijgen naast een beschrijvende tekst ook een

plattegrond, foto’s en tekeningen en de van toepassing zijnde regels binnen het gebied.

BORDEN BIJ NATUURONTWIKKELINGSWERKEN

Om de natuurwaarde van het NATUURDOMEIN te verhogen, worden lokaal grootschalige natuurherstelwerken uitgevoerd

zoals het afgraven van gronden, ontbossingen, bebossingen en de aanleg of het afschuinen van poelen of grotere plassen.

Vooraleer deze werken van start gaan is het aangewezen om op de plaatsen waar veel recreanten komen, informatie te

verstrekken over de werken. Aspecten die hierbij aan bod zullen komen zijn het waarom van de werken, de (verwachte)

impact op de natuur, de mogelijk, tijdelijke ongemakken voor de recrean.

De informatie beoogt eventueel onbegrip voor ingrijpende ingrepen te verminderen en het draagvlak voor natuurherstel te

vergroten.

GELEIDE WANDELINGEN

Een belangrijke, efficiënte vorm van communicatie is deze waarbij publiek rechtstreeks aangesproken wordt en waarbij

gestreefd wordt naar interactie tussen beheerder en publiek. De organisatie en planning van begeleide wandelingen kan

gebeuren in overleg met verschillende partners (toeristische dienst, Natuurpunt vzw, …) zodat een optimaal aanbod kan

uitgewerkt worden.

Vogelkijkhutten, schuilhutten, uitkijkplatform, rustbanken, …

Op 3 locaties in DG Eksterheide kan de bezoeker gebruik maken van vogelkijkhutten. Verspreid over het natuurdomein zijn rustbanken voorzien en de deelgebieden Abtsheide en Pomp-Poelberg beschikken elk over een schuilhut.

In het oosten van bestand 10b wordt een verhoogd uitkijkplatform opgericht.

In DG Eksterheide wordt langs de noordoostkant van het halfopen landduinengebied (besand 9c6) een uitkijkplatform

geplaatst. Vanaf dit platform heeft men een mooi uitzich over een groot deel van de haflopen landuinen. Het betreft een

houten constructie van 4m op 4m en 2m hoogte.

9.2.3. TOEGANKELIJKHEIDSREGLEMENT Volgende algemene toegangs- en gedragsregels gelden:

• Wandelaars blijven op de voor hen toegankelijke wegen om fauna en flora niet te verstoren;

• Honden verplicht aan de leiband;

• Tijdelijk ontoegankelijk voor honden DG Eksterheide van 15/3 tot 15/8

• Het is verboden lawaai te maken;

• Gemotoriseerde voertuigen zijn niet toegelaten

• Om brand te voorkomen geldt een algemeen rookverbod en verbod op vuur maken;

• Er mogen geen planten of paddenstoelen geplukt worden. Dieren moeten met rust worden gelaten.

• Vuilnis hoort niet thuis in het Natuurdomein

• Het is verboden om drukwerk of andere geschriften uit te hangen of te verspreiden.

BIJLAGE 19 is het toegankelijkheidsreglement van NATUURDOMEIN Eksterheide en omgeving (incl. bebordingplan).

♦ -176-


9.2.4. EXTERNE RECREATIEVE ONTSLUITING De opengestelde deelgebieden zijn goed ontsloten via openbare wegen. De uitgezette wandellussen maken deel uit van het

wandelnetwerk Kempense Kolonies.

Fietsers beschikken over het bestaande knooppuntennetwerk dat onder meer over de kanaaldijk loopt en DG Pomp-

Poelberg doorkruist.

9.3. MONITORING

De ervaring leert dat opvolging en evaluatie van natuurbeheer in Vlaanderen betrekkelijk weinig aandacht krijgt of alleszins

slecht gedocumenteerd is. Opdat opvolging en evaluatie van natuurbeheer toch enigszins een structurele plaats (adaptief

beheer) zou krijgen, maken we om redenen van haalbaarheid en in afwachting van verdere richtlijnen een onderscheid

tussen een verplicht basispakket en een facultatief –uitgebreider- monitoringpakket.

Beheerevaluatie moet leren de schaarse middelen zo goed mogelijk in te zetten.

9.3.1. VERPLICHT BASISPAKKET

9.3.1.1. Uitgevoerde werken

Het plannen en opvolgen van beheerwerken gebeurt dagdagelijks door het invullen van een digitale databank

(Beheerregistratie ANB). Hierin worden alle beheerwerken geregistreerd met opgave van oppervlakte en aard van de werken

en het aantal mandagen en/of kostprijs.

9.3.1.2. Grootschalige omvormings- en inrichtingswerken

De terreinen met belangrijke omvormings- en inrichtingswerken ten behoeve van habitatdoelen worden minstens de eerste 5 jaar na effectieve uitvoering intensief opgevolgd en geëvalueerd.

9.3.1.2.1. HEIDEN S.L.

CONTROLE BODEMZUURTEGRAAD EN KATION-UITWISSELINGSCAPACITEIT

Op de locaties waar herstel van vochtige heide vooropgesteld wordt, zal voorafgaand de werken de zuurtegraad bepaald

worden van de bodem die na plaggen boven komt te liggen. Wanneer deze boven de grenswaarde van pH-H2O 4,5 ligt, is

bekalken en verder meten niet nodig. In tweede instantie wordt ook de CEC en basenverzadiging gemeten. De kation-

uitwisselingscapaciteit (CEC) moet hoger zijn dan >5 cmol/kg.

In dezelfde meetcampagne worden de bodems onder heischraal grasland onderzocht (bodempH & bufferend

vermogen/CEC). De bodems van goed ontwikkelde heischrale graslanden bevinden zich in een pH-traject van 4.5-6.4.

KWALITEITSINDICATOREN

Tweejaarlijks wordt per bestand de bedekking van kwaliteitsindicatoren -sleutelsoorten en storingsindicatoren- (T’JOLLYN e.a., 2009) gerapporteerd. Een analyse van de opeenvolgende rapportages moet aangeven of de vegetaties in de goede richting evolueren en eventueel moet bijgestuurd worden (bv het aanvoeren van plaggen of maaisel, tijdelijk intensiever maaien, aanpassen graasdruk, …).

Volgende werken worden op deze manier opgevolgd:

• Herstel natte heide in leefgebied heikikker (DG Eksterheide)

• Herstel natte heide in zuidrand historisch Ekstergoor (DG Eksterheide)

• Ontgronding/ heideherstel s.l. in DG Duivelskuil

• Ontwikkeling en uitbreiding natte heidekernen DG Abtsheide en DG Duivelskuil

• Herstel (half-) open landduinheide (DG Eksterheide)

9.3.1.2.2. BOSSEN

De bebossingen in SBZ-H worden de eerste jaren gecheckt om al dan niet tot inboeten over te gaan.

♦ -177-


Voor de bosomvorming wordt getracht de impact van wildschade op de spontane bosverjonging in te schatten, visueel te

maken, door na een aantal groepenkappen kleine stukjes (5m op 5m) uit te rasteren.

9.3.1.3. Hydrologisch meetnet Ekstergoor

In het Ekstergoor worden 4 piëzometers en 2 peillatten bijgeplaatst. Ze worden samen met de reeds aanwezige

piëzometers om de 2 à 3 weken opgemeten gedurende minimaal 3 jaar. Deze meetreeks en een gebiedsschets moeten

volstaan als basis om een wetenschappelijk advies te formuleren op de vraag in welke mate hydrologisch herstel van het

goor mogelijk is, de habitatdoelen HT4010, HT9190 en HT91EO indachtig.

Figuur 9.24: Locatie bestaande (oranje) en nieuw te plaatsen meetpunten (groen) in het Ekstergoor.

9.3.1.4. Populaties kamsalamander en heikikker

De monitoring van de populaties kamsalamander en heikikker krijgen bijzondere aandacht omdat voor deze soorten

prioritaire inspanningen uit het aanwijzingsbesluit (BVR 2014) worden genomen.

Adriaens e.a. (2008) geven volgende richtlijnen m.b.t. het monitoringstijdstip en de –frequentie:

• Kamsalamander: de meeste (voortplantings)activiteit vindt plaats in de periode half april – half juli. Fuikvangsten

worden op twee tijdstippen tijdens deze periode gedaan en de maximale waarde wordt gebruikt voor de

beoordeling van de populatietoestand. Een zoektocht naar eitjes gebeurt best van half april tot eind mei. Larven

kunnen met een schepnet gevangen worden tijdens de periode eind mei – half juli. Omdat de populatieomvang

van kamsalamander sterk kan verschillen van jaar tot jaar verdient het aanbeveling om de toestand van de

populaties elk jaar te evalueren.

• Heikikker: de voortplantingsactiviteit vindt plaats tijdens de periode half februari – einde maart. In elk specifiek

jaar is de roepen voortplantingsactiviteit van zeer korte duur (dagen tot maximaal 2 weken). Heikikkers roepen

voornamelijk vanaf de schemering tot rond middernacht maar ook overdag, zijn erg schuw (vooral overdag) en

produceren een zacht geluid. Hierdoor is de kans groot dat aanwezige dieren niet worden opgemerkt en dient het

tellen voldoende frequent herhaald te worden. Tellingen worden bij voorkeur uitgevoerd op relatief warme en

♦ -178-


vochtige avonden, op minstens 3 verschillende dagen. Omdat fluctuaties van jaar tot jaar in de populatieomvang

bij soorten als de Heikikker niet ongewoon zijn, verdient het aanbeveling om de toestand van de populaties

(minstens) elke 2 jaar of 3 jaar te evalueren.

Om haalbaarheidsredenen wordt het 3-jaarlijks opvolgen van de populaties vooropgesteld.

9.3.1.5. Graslandfasen

Voor alle graslanden wordt in de eerste beheerperiode (6 jaar) 3-jaarlijks de ontwikkelingsfase (Schippers e. a., 2012)

bepaald. Indien de evolutie niet gunstig is, wordt het maairegime aangepast.

9.3.1.6. Zes-jaarlijkse evaluatie

Na elke cyclus van 6 jaar wordt een uitgebreid terreinbezoek gebracht door een opvolgingscommissie waarbij per perceel

minimaal volgende vragen worden overlopen:

• Welke beheerwerken zijn uitgevoerd? Zijn er verschillen t.o.v. het beheerplan?

• Hebben de uitgevoerde werken de gewenste (onmiddellijke) effecten?

• Evolueren de voorziene natuurdoelen naar de gewenste toestand of blijven ze in de gewenste toestand

behouden?

• Wat zijn de knelpunten met de realisatie van beheerdoelen? Zijn die op te lossen via bijsturing van maatregelen?

Zijn die eventueel op lange termijn op te lossen via externe maatregelen? Of zijn de doelen echt niet realistisch,

ook niet op lange termijn?

Speciale aandacht gaat uit naar percelen waarover geen monitoringsdata werden verzameld in de voorbije beheerperiode:

bv. alle om te vormen bossen (vestiging streekeigen loofhout? uitbreiding invasieve soorten? structuurdiversiteit? …).

Het schriftelijk verslag van het terreinbezoek inclusief noodzakelijke wijzigingen van beheerstrategieën of -pakketten

worden ter goedkeuring voorgelegd aan ANB-AVES.

9.3.2. FACULTATIEVE MONITORING

9.3.2.1. Habitatkartering

Aan het eind van elke beheerperiode (6 jaar) worden de natura2000 habitattypen gebiedsdekkend gekarteerd aan de hand van de sleutel van De Saeger e.a. (2008) of recentere publicaties.

Door deze kartering in de planperiode van 24 jaar viermaal te herhalen kan vastgesteld worden of de oppervlakte en het ruimtelijk voorkomen van de verschillende habitats verandert en in de gewenste richting evolueert.

9.3.2.2. EU-habitatsoorten

Om de 8 jaar worden de populaties van een aantal EU-habitatsoorten opgevolgd.

Voor de vogelsoorten (wespendief, blauwborst, boomleeuwerik, ijsvogel, nachtzwaluw en zwarte specht) gaat het om een

kartering van de broedterritoria.

Verder worden de populaties van rugstreeppad en poelkikker om de 8 jaar ingeschat. Adriaens e.a. (2008) geven volgende

richtlijnen inzake monitoringstijdstip:

• Rugstreeppad: de meeste voortplantingsactiviteit vindt plaats tijdens de periode half april – juli (Sinsch, 1988).

Rugstreeppadden roepen doorgaans vanaf de schemering tot rond middernacht en produceren een verdragend

geluid. Tellingen worden bij voorkeur uitgevoerd op relatief warme en vochtige avonden, op minstens 3

verschillende dagen. Waarnemingen van juveniele dieren gebeuren bij voorkeur tijdens de periode juni-juli.

• Poelkikker: de meeste voortplantingsactiviteit vindt plaats tijdens de periode mei - juni. Poelkikkers roepen

doorgaans vanaf de schemering tot rond middernacht; tijdens de piek van de voortplanting roepen de dieren ook

overdag. Ze zijn dan weinig schuw en goed zichtbaar aan het wateroppervlak. Tellingen worden bij voorkeur

uitgevoerd op relatief warme en vochtige avonden, op minstens 3 verschillende dagen. De larven van poelkikkers

worden het meest aangetroffen tijden de periode half juni – augustus

♦ -179-


9.3.2.3. Habitat-typische fauna

De Knijf e.a. (2013) selecteerden lijsten met habitattypische fauna om op Vlaams niveau de staat van instandhouding van

habitats te beoordelen. Ze maken onderscheid in karakteristieke soorten, indicatoren van een goede biotische kwaliteit en

indicatoren van een goede abiotische kwaliteit. Tabel 9.11 geeft een overzicht van de om de 8 jaar op te volgen populaties

van habitat-typische fauna-soorten. Hiermee kan de kwaliteit van een habitatvlek beoordeeld worden. In regel worden

standaardmeetprotocollen gevolgd.

Tabel 9.11: Op te volgen habitat-typische faunasoorten per habitat. (K: karakteristiek; Ca: indicatief voor goede abiotische kwaliteit; Cab:

indicatief voor goede biotische kwaliteit).

Soort/habitat 3130 3150 3160 2310 2330 4010 4030 6230 9190 91E0

Heikikker K K

Poelkikker K K

Venwitsnuitlibel Cab Cab

Noordse witsnuitlibel Cab Cab

Dodaars Cab

Glassnijder Cab

Venglazenmaker Cab

Veldkrekel K K K

Boomleeuwerik Cab K

Boompieper Cab

Knopsprietje Ca Ca

Snortikker Ca Ca K Cab

Heidesabelsprinkhaan K

Levend. hagedis Cab Cab

Bont dikkopje Cab

Eikenpage Cab

Bonte vliegenvanger Cab

Gekraagde roodstaart Cab

Nachtzwaluw Cab

Zwarte specht Cab Cab

Boomklever Cab

Bosuil Cab

Matkop Cab

Wespendief Cab

9.3.2.4. Hydrologisch meetnet

Het hydrologisch meetnet wordt gerenoveerd (herstel kapotte peilbuizen) en 2 à 3-wekelijks opgemeten.

9.4. ONTHEFFINGEN, MELDINGEN EN VERGUNNINGSPLICHTIGE ACTIVITEITEN

9.4.1. NATUURWETGEVING

Vegetatiewijziging

Door de goedkeuring van het beheerplan wordt een ontheffing verkregen op het door artikel 7 van het ‘Besluit van de

Vlaamse regering van 23 juli 1998’ opgelegd verbod op wijzigen van bepaalde vegetaties. Een aantal vegetaties die

voorkomen in het beheerplangebied vallen onder de categorie ‘verboden te wijzigen’. Ingrepen & beheermaatregelen die

hiervoor voorzien zijn hebben evenwel niet als oogmerk om deze vegetaties te wijzigen in juridische zin maar de

natuurkwaliteit ervan te verhogen. Voor betreffende percelen wordt een ontheffing verleend middels dit beheerplan.

Ontheffingen op algemene verbodsbepalingen Natuurdecreet

♦ -180-


Afwijkingen kunnen enkel toegestaan worden op bepalingen uit artikel 35 van het natuurdecreet. Via een opsomming

wordt aangegeven op welke verboden een ontheffing wordt verleend bij goedkeuring van dit beheerplan, evenals de reden

waarom die ontheffing wordt aangevraagd en een verwijzing naar andere delen van het beheerplan.

3° keten, loodsen, tenten of andere constructies te plaatsen, zelfs tijdelijk;

o om rasters te plaatsen en een begrazingsbeheer toe te passen

o om informatieborden te plaatsen in functie van recreatie en natuureducatie

4° verstoren van de rust

o om inrichtings- en beheermaatregelen uit voeren die noodzakelijk zijn voor de uitvoering van het beheerplan

(gebruik van motorzaag, bosmaaier, …)

5° in het wild levende diersoorten opzettelijk te verstoren, vooral tijdens de perioden van voortplanting, afhankelijkheid

van de jongen of overwintering en trek; ze opzettelijk te vangen of te doden; hun eieren opzettelijk te rapen of te vernielen

of hun nesten, voortplantingsplaatsen of rusten schuilplaatsen te vernielen of te beschadigen;

o om exotenbeheer (fauna) mogelijk te maken en wildschade te vermijden bij een overpopulatie van schadelijke

diersoorten.

6° planten opzettelijk te plukken, te verzamelen, af te snijden, te ontwortelen of te vernielen of planten of vegetatie op

welke wijze ook te beschadigen of te vernietigen;

o om de noodzakelijke inrichtings- en beheermaatregelen van het beheerplan uit te voeren (maaien, begrazen,

plaggen, bebossen, kappen en zagen, graven poelen en slenken…)

o om uitheemse plantensoorten die een bedreiging vormen voor het ecosysteem te bestrijden (exotenbeheer)

o om natuurwetenschappelijk onderzoek naar flora uit te voeren

o om te voldoen aan de wettelijke verplichtingen inzake de bestrijding van distels

7° opgravingen, boringen, grondwerkzaamheden of exploitatie van materialen te verrichten, welk werk ook uit te voeren

dat de aard van de grond, het uitzicht van het terrein, de bronnen en het hydrografisch net zou kunnen wijzigen, boven- of

ondergrondse leidingen te leggen en reclameborden en aanplakbrieven te plaatsen;

o om de noodzakelijke handelingen te kunnen verrichten overeenkomstig het beheerplan zoals (her-)profileren van

vijveroevers, afgraven van de teeltlaag, onderhouden van sloten en greppels, dempen van greppels, verondiepen

van grachten, onderhoud van poelen, verwijderen van strooisel en andere plantenresten en plaggen.

o om natuurwetenschappelijk onderzoek te verrichten naar bodem, geologie, hydrologie

o om de optimale waterhuishouding tot stand te brengen overeenkomstig de in het beheerplan gestelde natuur- en

landschapsdoelen

o om infoborden te plaatsen

o om peilbuizen te plaatsen

o om recreatieve infrastructuur te plaatsen

o om het wegen- en padennetwerk te onderhouden

8° vuur te maken;

o om uitzonderlijkerwijs op zeer slecht bereikbare plaatsen beheerresten (kruinen takkenhout, maaisel,…) te

verbranden

9° bestrijdingsmiddelen te gebruiken;

o om invasieve plantensoorten (Amerikaanse vogelkers en Japanse duizendknoop.) te bestrijden of een

nabehandeling te kunnen uitvoeren indien het officiële standpunt van het ANB dit toestaat.

11° het waterpeil te wijzigen en op kunstmatige wijze water te lozen

♦ -181-


o om hydrologische inrichtings- en beheermaatregelen van het beheerplan uit te voeren (verondiepen van

grachten, dempen van sloten en greppels) en de optimale waterhuishouding in functie van de beoogde natuur- en

landschapsdoeltypes in te stellen

Bosdecreet

ONTBOSSINGEN

De definitie van ‘ontbossing’ (Bosdecreet, art. 4, 15°) luidt als volgt: “iedere handeling waardoor een bos geheel of

gedeeltelijk verdwijnt en aan de grond een andere bestemming of gebruik wordt gegeven”. Een voldoende aanwezigheid

van spontane hergroei (natuurlijk herstel) na de kaalslag van een bos of bosgedeelte is voldoende opdat het niet om een

ontbossing zou gaan. De term ontbossing is binnen het reservaatgebied relevant voor zover er sprake is van omzetting van

(naald)bos naar heidebiotopen in acht nemende de grootte en de ligging van het te verdwijnen bos (open plekken < 3ha

worden niet beschouwd als ontbossing).

Ontbossing is verboden tenzij mits het bekomen van een stedenbouwkundige vergunning (art. 90bis Bosdecreet).

TE VOLGEN PROCEDURES BIJ ONTBOSSINGEN

Al naargelang de context zijn er verschillende procedures te volgen:

o Realisatie S-IHD (SBZ-H): voorafgaande eenvoudige melding

Artikel 47 van het Bosdecreet stelt dat in afwijking van de stedenbouwkundige vergunningsplicht voor ontbossing,

zoals bepaald in artikel 4.2.1, 2°, van de Vlaamse Codex Ruimtelijke Ordening, er voor ontbossing in natuurreservaten,

waarvoor een beheerplan is goedgekeurd op grond van artikel 34, § 1, van het decreet van 21 oktober 1997

betreffende het natuurbehoud en het natuurlijk milieu, enkel een voorafgaande eenvoudige melding aan de

ambtenaar vereist is, op voorwaarde dat deze ontbossing voorzien is in het vermelde beheerplan en, met betrekking

tot beheerplannen die goedgekeurd worden na 1 januari 2009, voor zover deze ontbossing noodzakelijk is voor het

behoud, het herstel of de ontwikkeling van een of meerdere van de habitats, vermeld in bijlage I van voormeld decreet

of van een of meerdere habitats van soorten, vermeld in bijlage II, III of IV van datzelfde decreet. Van deze melding

stelt de ambtenaar onverwijld het college van burgemeester en schepenen en het Departement Ruimtelijke Ordening,

Woonbeleid en Onroerend Erfgoed in kennis.

Een deel van de ontbossingen in NATUURDOMEIN Eksterheide en omgeving beoogt o.a. het herstel van EU-habitats

waarvoor geen stedenbouwkundige vergunning vereist is. Na de aanwijzing als Vlaams natuurreservaat stelt het ANB

hiervan de hoger genoemde actoren in kennis.

o Creëren aaneengesloten leefgebied voor de habitat-typische soorten boomleeuwerik, nachtzwaluw, boompieper,

gekraagde roodstaart, levendbarende hagedis, knopsprietje, snortikker en veldkrekel (half-)open

landduinengebied): Mer-ontheffing, ontheffng verbod op ontbossing en stedenbouwkundige vergunning inclusief

boscompensatie.

Tabel 9.12: Te volgen procedure ontbossingen.

Zone Doel Opp. (ha) Procedure Boscompensatie

SBZ-H HT4010 s.l. 2.06 Voorafgaande melding Vrijgesteld (S-IHD)

SBZ-H Leefgebied duin- bosrandsoorten 2.67 - MER-ontheffing

- Stedenbouwkundige vergunning

Te compenseren

Geen SBZ Leefgebied duin- bosrandsoorten 10.17 - MER-ontheffing

- Ontheffing verbod ontbossing

- Stedenbouwkundige vergunning

Te compenseren

Geen SBZ Leefgebied heikikker-rugstreeppad 1.25 Voorafgaande melding Vrijgesteld (S-IHD)

♦ -182-


BOSCOMPENSATIE

Artikel 90bis van het Bosdecreet, dat betrekking heeft op compensatie in geval van het verdwijnen van bos, is gekoppeld

aan de ontbossingen die stedenbouwkundig vergunning plichtig zijn.

BOSBEGRAZING

Begrazing in bossen is, overeenkomstig het bosdecreet, in principe niet toegestaan. Met het goedgekeurde beheerplan voor

het Natuurdomein wordt hiervoor een ontheffing verkregen.

Ruimtelijke ordening

VRIJSTELLING STEDENBOUWKUNDIGE VERGUNNING

Volgens Art. 6.2. van het ‘Besluit van de Vlaamse Regering tot bepaling van handelingen waarvoor geen

stedenbouwkundige vergunning nodig is’ stelt dat een stedenbouwkundige vergunning niet nodig is voor de handelingen,

die opgenomen zijn in een goedgekeurd beheersplan op basis van het Bosdecreet van 13 juni 1990 of het decreet van 21

oktober 1997 betreffende het natuurbehoud en het natuurlijk milieu, of in een goedgekeurd natuurinrichtingsproject, of in

een goedgekeurd inrichtingsplan in het kader van een landinrichtingsproject, of in een van openbaar nut verklaarde

ruilverkaveling voor zover ze niet gepaard gaan met de oprichting van constructies groter dan 40 vierkante meter en voor

zover ze niet gepaard gaan met een ontbossing.

Gezien de achtergrondinformatie, de argumentatie en de technische omschrijvingen in dit beheerplan zijn er bijgevolg geen

bouwvergunningen nodig voor:

o (Her)profileren van vijveroevers

o Aanleg poelen

o Dempen van greppels bij heideherstel (nivelleren na plaggen van kleine rabatten)

o Ondieper maken van greppels en kleine grachten in het historisch Ekstergoor.

o Plaatsen vogelkijkhutten, infoborden en knuppelpaden

MER-PLICHT

Bepaalde werken zijn MER-plichtig. Overeenkomstig het ‘Besluit van de Vlaamse Regering houdende vaststelling van de

categorieën van projecten onderworpen aan de milieueffectrapportage’ d.d. 10/12/04 (BS 17/02/05) kan, overeenkomstig

artikel 2 §2, voor de categorieën van projecten vervat in bijlage II bij het besluit, de initiatiefnemer een gemotiveerd

verzoek tot ontheffing indienen bij de bevoegde administratie. In bijlage II van het besluit zijn volgende type projecten

opgenomen:

o Ontbossing met het oog op de omschakeling naar een ander bodemgebruik voor zover de oppervlakte 3 ha of

meer bedraagt en voor zover artikel 87 van het Bosdecreet niet van toepassing is;

o Eerste bebossing voor zover de oppervlakte 10 ha of meer bedraagt;

Bovenvermelde is van toepassing op de geplande ontbossingen en bebossingen DG Eksterheide. In het zuidelijk deel van de

bestanden A4d en A4e is een nieuwe verbindingsweg (en buffer op talud) naar de site van Campine NV gepland. Met deze –

nog te vergunnen activiteit- is in deze planvorming geen rekening gehouden.

9.5. KOSTEN & BATEN

De kostprijs van de uitvoering van dit beheerplan is geschat in BIJLAGE 17. De vermelde bedragen zijn richtinggevend en een

aantal kleinere werken zoals het plaatsen van infoborden, het onderhouden van wandelpaden, … zijn niet aangerekend. Dit

geeft een totale raming van 2.023.665 € voor de volledige planperiode van 24 jaar. Hierin zijn de inkomsten van

houtverkopen (ca. 485.000) verrekend.

De gemiddelde netto kost per jaar bedraagt ca. 84.300 €/275,17 ha wat komt op zo’n 306 €/ha/jr.

♦ -183-


10. ZESJAAR PLANNING – HET BEHEERPLAN IN EEN NOTENDOP

BIJLAGE 13 vormt het hart van het beheerplan, aangezien deze tabel een volledig overzicht geeft van de per jaar en per

bestand (beheereenheid) geplande maatregelen. Er is gekozen voor een verdeling in 4 cycli van 6 jaar. Voor de eerste

cyclus van 6 jaar is deze jaarplanning aan te houden, al is enig uitstel omwille van bv klimatologische redenen mogelijk.

Voor de volgende cycli is het vaak aangewezen met de vooropgestelde planning te schuiven binnen de 6 jaar. Dit maakt het

mogelijk in te spelen op specifieke terreinevoluties (al dan niet bosverjonging, al dan niet ingezette verschraling, … ) of

weersomstandigheden (‘levend beheerplan’). Na de eerste cyclus van 6 jaar is de opgegeven jaarplanning van maatregelen

zoals maaien en begrazen dus als indicatief op te vatten.

Aan het begin van elke cyclus wordt de 6-jarenplanning vastgelegd.

BIJLAGE 18 geeft een overzicht van de oppervlakten van de verschillende bestanden.

LITERATUUR ADRIAENS D., ADRIAENS T. & AMEEUW G, 2008: Ontwikkeling van criteria voor de beoordeling van de lokale staat van instandhouding van de

habitatrichtlijnsoorten. Rapporten van het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek 2008 (35). INBO, Brussel.

ADRIAENS P. & AMEEUW G., 2008: Ontwikkeling van criteria voor de beoordeling van de lokale staat van instandhouding van de vogelrichtlijnsoorten. INBO.R.2008.36, Brussel. ANONIEM, 1996: De Steenovensebaan in Vlimmeren voor 1976. De Vlierbes XVIII, p. 182.

ANONIEM, 2002: Gewestelijk ruimtelijk uitvoeringsplan – Afbakening regionaalstedelijk gebied Turnhout, Toelichtingsnota. Ministerie van de

Vlaamse Gemeenschap, Brussel.

ANONIEM, 2006: Beheermonitoring Vlaamse natuurreservaten. Gebied Duivelskuil. Inbo, Brussel.

ANONIEM, 2008: Toetsingskader voor het gewenste recreatieve medegebruik in bossen en natuurgebieden in functie van de ecologische draagkracht. Arcadis Belgium. Anoniem, 2009: Inrichtingsschets natuurcompensatiegebied nabij Steenbakkersdam. Eindrapport. Haskoning Belgium nv, Mechelen.

ANONIEM, 2013: Afbakening van de gebieden van de natuurlijke en agrarische structuur. Regio Noorderkempen, landbouw- natuur- en

bosgebieden “Kempische Kleiputten”. Analyse bestaande ruimtelijke structuur. Vlaamse Overheid.

ANONIEM, 2013b: Waterbodemonderzoek op de Diepteloop te Beerse en Lille. Arcadis Belgium nv, Brussel.

AUDENAERT T. & SEYNAEVE A., 2011: Revisie Uitgebreid bosbeheerplan voor domeinbos Gewestbos Ravels. Agentschap voor Natuur en Bos.

BOSMANS R. & LOMMAERT L., 2002: Ruimtelijke, ecologische en juridische onderbouwing voor de aanduiding van gebieden als “grote eenheid natuur” (als onderdeel van een Vlaams Ecologische Netwerk) in de provincie Antwerpen. Verslag Instituut voor Natuurbehoud, conceptversie januari 2002.

BROUWER E. & VAN DEN BROEK T., 2010: Ganzen brengen landbouw naar het ven. De Levende Natuur 111/1. Cools N., Wils C., Hens M., Hoffmann M., Deutsch F., Lefebvre W. , Overloop S., Vancraeynest L. & Van Vynckt L. (2015).: Atmosferische stikstofdepositie en Natura 2000 instandhoudingsdoelstellingen in Vlaanderen. Verkennende gewestelijke ruimtelijke analyse van de ecologische impact, van sectorbijdragen en van de bijdrage van individuele emissiebronnen. Rapporten van het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek 2015 (INBO.R.2015.6897993. Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek, Brussel.

Cornelis J., Hermy M., Roelandt B., De Keersmaeker L. & Vandekerkhove K., 2009: Bosplantengemeenschappen in Vlaanderen, een typologie van bossen gebaseerd op de kruidlaag. INBO.M.2009.5. Agentschap voor Natuur en Bos en Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek, Brussel, 316p. Couckuyt J., 2015: Sinusbeheer: maaibeheer op maat van dagvlinders en insecten. Vlaamse vereniging voor entomologie. Werkgroep

dagvlinders.

Couvreur M., Menschaert J., Sevenant M., Ronse Anne, Van Landuyt W., De Blust G., Antrop M & Hermy M., 2004: Ecodistricten en

ecoregio’s als instrument voor natuurstudie en milieubeleid. Natuur.focus 3(2): 51-58.

De Hullu E. & Vogels J., 2011: Herstelstrategieën voor Nederlandse ecosystemen op basis van landschapsprocessen: een verkenning.

Stichting Bargerveen.

De Knijf G. & Paelinckx D., 2012: Advies betreffende typische faunasoorten van de verschillende Natura 2000 habitattypes, in functie van

beoordeling van de staat van instandhouding op niveau Vlaanderen. INBO.A.2012.29. Instituut voor Natuur en Bosonderzoek, Brussel.

♦ -184-


DE SAEGER S., PAELINCKX D., DEMOLDER H., DENYS L., PACKET J., THOMAES A. & VANDEKERKHOVE K., 2008: Sleutel voor het karteren van NATURA2000 habitattypen in Vlaanderen, grotendeels vertrekkend van de karteringseenheden van de Biologische Waarderingskaart. INBO.IR.2008.23.

DE SCHRIJVER A., VAN UYTVANCK J., THOMAES A., SCHELFHOUT S. & MERTENS J., 2011: Ecologische bosontwikkeling op voormalige landbouwgronden in de praktijk: keuzes voor beheerders. Bosrevue 37. Declerck S., Van De Meuter F. & De Meester L., 2006: Ondiepe vijvers en meren. Ecologische achtergronden en beheer. Natuur.focus

5(1):22-29.

Dejongh G., 2000: De ontginningspolitiek van de overheid in de Zuidelijke Nederlanden, 1750-1830. Een maat voor niets?

Deknijf G., Anselin A., Goffart P. & Tailly M. (eds), 2006, De libellen(Odonata) van België: verspreiding - evolutie -

habitats. Libellenwerkgroep Gomphus i.s.m. Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek, Brussel. 368 pp.

Geerts J., 1977: De “Aard” van zes Kempische dorpen (Beerse, Gierle, Lille, Vlimmeren, Vosselaar, Wechelderzande). Turnhout, Taxandria,

16p.

Geerts J., 1979: Toen Beerse nog schapen had. De Vlierbes jaargang XI; p. 71-74.

Geerts J., 1987: Grepen uit de geschiedenis van ons Landschap.

Geerts, 1982: Beerse in de 16de eeuw. De Vlierbes p. 61-96.

Geerts, 1984: De Abtsheide. Vlierbes VI: p. 62-73.

Geudens G., Gielis L., Vanhellemont M. & Verheyen K., 2007: Bosomvormingsscenario’s, behandeling van de verjongingen en

opvolgingsbeheer. Bosrevue, 19: 15-16.

HENNEKENS S.M., SMITS N.A.C. & SCHAMINÉE J.H.J., 2010: Synbiosys Nederland versie 2. Alterra, Wageningen UR.

Hoogewijs M., 2001: Bosbeheerplan Gemeentebos Kievitheide – Rijkevorsel. Provinciaal Instituut voor Hygiëne, Antwerpen.

Jacbos I., Segers N., Vanreusel W., Van Dyck H., Maes D.(2014). Wetenschappelijk basisrapport voor het Soortbeschermingsprogramma

Bruine eikenpage (Satyrium ilicis). Rapporten van het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek 2014 (INBO.R.2014.1494759). Instituut voor

Natuur- en Bosonderzoek, Brussel.

Jooris R., Engelen P., Speybroeck J. & Lewylle I., Louette G., Bauwens D. & Maes D., 2012: De IUCN Rode Lijst van de amfibieën en reptielen

in Vlaanderen. INBO.R.2012.22.

Laurijssens G., De Blust G., Indeherberg M. & Hendrix R., 2014: Beheerplan Vlaams Natuurreservaat De Kalmthoutse Heide. Beheerrapport.

Maatregelen i.f.v. natuur- en bosbeheer, brandveiligheid & toegankelijkheid. Inbo, Mieco-effect & Universiteit Antwerpen.

LOCK K., ADRIAENS T., DEVRIESE H., SAN MARTIN G., DECLEER K., 2011. - Updated red lists of the grasshoppers and crickets (Orthoptera) in

Flanders, Brussels and Wallonia. Bulletin de la Société Royale Belge d’Entomologie 147, 211-245

Maes D, Baert K, Boers K, Casaer J, Criel D, Crevecoeur L, Dekeukeleire D, Gouwy J, Gyselings R, Haelters J, Herman D, Herremans M, Huysentruyt F, Lefebvre J, Lefevre A, Onkelinx T, Stuyck J, Thomaes A, Van Den Berge K, Vandendriessche B, Verbeylen G & Vercayie D (2014). Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek, Brussel. De IUCN Rode Lijst van de zoogdieren in Vlaanderen. Rapporten van het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek (INBO.R.2014.1828211). Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek, Brussel.

Maes D., Vanreusel W. & Van Dyck H., 2013, Dagvlinders in Vlaanderen: nieuwe kennis voor betere actie. Tielt: Uitgevrij Lannoo nv. 542 pp.

Nijssen, M., M.J.P.M. Riksen, L. Sparrius, R.J. Bijlsma, A. van der Burg, H.F. van Dobben, P.D.Jungerius, R. Ketner-Oostra, A. Kooiman, L.

Kuiters, C. van Swaay, C. van Turnhout, & R. de Waal 2011. Effectgerichte maatregelen voor het herstel en beheer van stuifzanden.

Ministerie van EL&I, directie IFZ. Rapport 2011/OBN144-DZ, Den Haag.

Proclam 2011 en Beck et al. 2002; de Boer, 2011 (laurijssen)

Rijvers T., 1999: Analyse van het natuurontwikkelingsproject de Duivelskuil te Beerse. Eindverhandeling. UIA, Wilrijk.

SCHAMINÉE J.H.J., STORTELDER A.H.F. & WESTHOFF V., 1995: De vegetatie van Nederland. Deel 2. Plantengemeenschappen van wateren, moerassen en natte heiden. Uppsala, Leiden. Schippers W., Bax I. & Gardenier M. 2012. Veldgids: Ontwikkeling van kruidenrijke graslanden.

Schuijmer C. & Opstaele B., 2012: Uitgebreid bosbeheerplan voor de openbare bossen te Beerse. Esher bvba, Gent.

Smits J. & Noordijk J., 2013: Heidebeheer. Moderne methoden in een eeuwenoud landschap. KNNV uitgeverij. Zeist.

Sparrius L.B. & Kooijman A.M. 2011. The invasiveness of Campylopus introflexus in recently colonized drift sands depends on nitrogen

deposition and soil organic matter. Applied Vegetation Science 14: 221-229.

T’JOLLYN F., BOSCH H., DEMOLDER H., DE SAEGER S., LEYSSEN A., THOMAES A., WOUTERS J., PAELINCKX D. & HOFFMANN M. (2009). Ontwikkeling van criteria voor de beoordeling van de lokale staat van instandhouding van de NATURA 2000-habitattypen. Versie 2.0.

♦ -185-


Rapporten van het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek INBO.R.2009.46. In opdracht van het Agentschap voor Natuur en Bos. Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek, Brussel.

VAN LANDUYT W., VANHECKE L. & HOSTE I., 2006: Rode Lijst van de vaatplanten van Vlaanderen en het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. In: Van Landuyt W., Hoste I., Vanhecke L. van den Bremt P., Vercruysse W en De Beer D., 2006: Atlas van de Flora van Vlaanderen en het Brussels Gewest. Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek, Nationale Plantentuin van België & Flo.Wer.

Van Marwijk R., De Vriese R. & Van Herzele, 2010: Maatregelen voor recreatie. In: Den Ouden J;, Muys B., Mohren F. & Verheyen, 2010:

Bosecologie en bosbeheer. Acco, Leuven/Den Haag.

Van Noppen F., Bosch M., Haanstra L., Verbaan W., van Houwelingen D., van Ekeris R., van der Putten W. & Bezemer M., 2015: Afgraven,

bodemtransplantaties en uitstrooien van maaisel op voormalige landbouwgronden: Het Reijerscamp experiment. De Levende Natuur 116

(5).

van Turnhout C., Brouwer E., Nijssen ., Stuijfzand S., Siepel H., Vogels J. & Esselink H., 2006: Herstel en beheer van heideterreinen.

Gevolgen van verzuring, vermesting en verdroging en de invloed van beheer op levensgemeenschappen van heide. Een samenvattend

rapport voor beheerders. Stichting Bargerveen, B-ware en Afdeling Dierecologie (Radboud Universiteit Nijmegen).

Van Uytvankc J. & De Blust G. (red.) (2012). Handboek voor beheerders. Europese natuurdoelstellingen op het terrein. Deel I.

Habitats.Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek, Brussel. Uitgeverij LannooCampus. ISBN 978 90 209 9864 1

VANDEKERKHOVE K. VERHEYEN K. & DE KEERSMAEKER K., 2011: Ecologische bosuitbreiding: nieuwe inzichten vereisen nieuwe aanpak – hoe vertaalt dit alles zich in de praktijk? Bosrevue 37. Vanden Berghen, 1948: L’Homme et la Végétation en Campine. Les Naturalistes Belges nr. 7-8. Verbeiren B., Tuccu S., Batelaan O. & De Smedt F., 2005: Ontwerp van een ecosysteemvisie voor de vallei van de Visbeek-Kindernouwbeek.

Deelrapport 1: hydrologische systeemmodellering. VUB, Brussel.

Vermeersch G., Anselin A.,Devos K., Herremans M., Stevens J., , Gabriëls, J. & Van Der Krieken B., 2004, Atlas van de Vlaamse broedvogels

2000-2002. Mededelingen van het Instituut voor Natuurbehoud 23, Brussel, 496 p.

VMM, 2014: Luchtkwaliteit in het Vlaamse Gewest –Jaarverslag immissiesmeetnetten 2013. Erembodegem.

Vogels J.J., van den Burg A., Remke E. & Siepel H. (2011). Effectgerichte maatregelen voor het herstel en beheer van

faunagemeenschappen van heideterreinen – Evaluatie en ontwerp van bestaande en nieuwe herstelmaatregelen (2006-2010). Rapport nr.

2011/OBN152-DZ, DKI-LNV, Ede.

Vuerinckx K., 2016: Voorbereidend onderzoek voor potentie-inschatting en realisatie van instandhoudingsdoelstellingen in geselecteerde

natuurgebieden in de provincie Antwerpen. Bodemkundige Dienst van België vzw, Heverlee.

WEEDA E.J., WESTRA R., WESTRA CH. & WESTRA T., 1988: Nederlandse Oecologische Flora; wilde planten en hun relaties 3. IVN, VARA en VEWIN.

Wouters P. & Horemans M., 2015: Inventarisatie sieralgen en kranswieren in Duivelskuil – Hoge Bergen – Ekstergoor. Micrasterias,

Natuurpunt.

Zwaenepoel A., 2000. Veldgids: ontwikkeling van botanisch waardevol grasland in West-Vlaanderen. Provincie West-Vlaanderen, Brugge,

99 p.

BIJLAGEN (CD-ROM)

Bijlage 1: Raamovereenkomst Campine nv en Vlaamse Overheid.

Bijlage 2: Beheeroverdracht Venmeir (gemeente Rijkevorsel/ANB).

Bijlage 3: Beheeroverdracht Wienerberger nv en de Vlaamse Overheid.

Bijlage 4: Kadastrale gegevens.

Bijlage 5: Oppervlakte per bestand (bestandindeling inventarisatie).

Bijlage 6: Lijst met uitgevoerde werken.

Bijlage 7: Soortenlijst hogere planten.

Bijlage 8: Inventarisatie fauna.

Bijlage 9: Broedvogelgemeenschappen.

♦ -186-


Bijlage 10: Niet broedvogels.

Bijlage 11: Rode lijst en Europese aandachtsoorten

Bijlage 12: Soortenprioriteitenmatrix.

Bijlage 13: Planning (maatregelentabel in 4 cycli van 6 jaar).

Bijlage 14: Technische bepalingen te graven kleine en grote poelen.

Bijlage 15: Technische bepalingen af te schuinen oevers voormalige gracht Eksterheide.

Bijlage 16: Technische bepalingen te graven grote poel (Steenbakkerdam).

Bijlage 17: Raming kosten & baten.

Bijlage 18: Oppervlakte per bestand (definitieve bestandsindeling).

Bijlage 19: Toegankelijkheidsreglement.

Bijlage 20: Natuurstreefbeelden beheerplan Eksterheide en omgeving versus doelen in het Aanwijzingsbesluit.

Bijlage 21: Natuurstreefbeeld per bestand.

KAARTENSET & GROTE FIGUREN (CD-ROM)

(per hoofdstuk)

Kaart 1.1a Bestandsindeling 2012 met luchtfoto-opname / west.

Kaart 1.1b Bestandsindeling 2012 met luchtfoto-opname / oost.

Kaart 4.1: Gereduceerd kadaster Beerse.

Kaart 6.1a: Biologische Waarderingskaart /west.

Kaart 6.1b: Biologische Waarderingskaart /oost.

Kaart 8.1a: Bestandsindeling 2017 e.v. met luchtfoto-opname / west.

Kaart 8.1b: Bestandsindeling 2017 e.v. met luchtfoto-opname / oost.

Kaart 8.2a: Officiële natuurstreefbeelden (Beleidsvisie) met bestandsindeling 2017 west.

Kaart 8.2b: Officiële natuurstreefbeelden (Beleidsvisie) met bestandsindeling 2017 oost.

Kaart 9.1a: Natuurbeheerdoelen/ bestand - west.

Kaart 9.1b: Natuurbeheerdoelen/ bestand - oost.

NATUURDOMEIN EKSTERHEIDE EN OMGEVING...BEERSE – RIJKEVORSEL Agentschap voor Natuur en Bos...

Documents

Transcript of NATUURDOMEIN EKSTERHEIDE EN OMGEVING...BEERSE – RIJKEVORSEL Agentschap voor Natuur en Bos...