MONSTERSEWEG 87 (TRIPLE EX) EN MONSTERSEWEG DE …€¦ · MONSTERSEWEG 87 (TRIPLE EX) EN...

MONSTERSEWEG 87 (TRIPLE EX) EN

MONSTERSEWEG DE NIEUWE BRINK

Gemeente Den Haag

Bureauonderzoek archeologische waarden en

Inventariserend veldonderzoek-boringen

Afdeling Archeologie

Dienst Stadsbeheer

Rapport 1039

�

Administratieve gegevens

Projectcode: MOW10b

Gemeente: Den Haag

Toponiem: Monsterseweg 87 (Triple Ex) en Monsterseweg De Nieuwe Brink

Coördinaten: Triple Ex: 74.115 / 451.�80 ; 74.175 / 451.300

74.�10 / 451.�15 ; 74.145 / 451.195

De Nieuwe Brink: 74.485 / 451.300 ; 74.495 / 451.330

74.530 / 451.�55 ; 74.440 / 451.��0

OM-nummer: 4�967 (Triple Ex) en 4�968 (De Nieuwe Brink)

Opdrachtgever: Steigers Bouwadvies, Den Haag

Uitvoerder: Afdeling Archeologie Dienst Stadsbeheer Gemeente Den Haag

Bevoegd gezag: C.B. Bakker, Afdeling Archeologie Dienst Stadsbeheer

Gemeente Den Haag

Datum veldwerk oktober �010

Datum rapportage: oktober �010

Autorisatie: M.M.M. Alkemade

Beheer en plaats documentatie: Afdeling Archeologie Dienst Stadsbeheer

Gemeente Den Haag, Spui 70 Den Haag

Colofon

Onderzoek: Monsterseweg 87 (Triple Ex) en Monsterseweg De Nieuwe Brink -

Gemeente Den Haag

Bureauonderzoek archeologische waarden en Inventariserend

veldonderzoek-boringen

Auteur: M. Benjamins (BO); E.C. Rieffe (IVO-b)

Uitgave: Afdeling Archeologie Dienst Stadsbeheer Gemeente Den Haag

Rapport Afdeling Archeologie 1039

Den Haag, 2010

ISBN: 978-94-6067-061-9

3

Inhoudsopgave

1 Inleiding 5

2 Bureauonderzoek 62.1 Geologie 62.2 Archeologie en vroege geschiedenis 82.3 Recente geschiedenis 112.4 De huidige en toekomstige situatie 132.5 De gespecificeerde archeologische verwachting 13

3 Het booronderzoek 143.1 Doelstellingen en methode 143.2 Resultaten en interpretatie 163.3 Beantwoording onderzoeksvragen 18

4 Conclusies en aanbevelingen 18

Literatuurlijst 19Historische kaarten 19

Lijst afbeeldingen met verantwoording 20

Bijlage 1: Archeologische perioden 20

Bijlage 2: boorbeschrijvingen 21

4

0 5 km

WASSENAAR

LEIDSCHENDAM

VOORBURG

RIJSWIJK

NOOTDORP

PIJNACKER

POELDIJKWATERINGEN

DELFT

N O O R D Z E E

MO

NS

TER

SCHEVENINGEN

KIJKDUIN

CENTRUM

YPENBURG

LOOSDUINEN

Terrein Parnassia Bavo Groep

Locatie Triple Ex

Locatie De Nieuwe Brink

0 500 m


Locatie Triple Ex


Afb. 1 Terrein Parnassia Bavo Groep met locaties Triple Ex en De Nieuwe Brink en situering in Den Haag.

5

1 Inleiding

In opdracht van de Parnassia Bavo Groep is in 2008 door het stedenbouwkundig bureau Vollmer en Partners een stedenbouwkundig plan voor het terrein aan de Monsterseweg opgesteld. Uit dit plan blijkt dat enkele locaties binnen het terrein ingrijpend veranderd zullen worden. Het gaat daarbij om sloop en nieuwbouw van complexen. Voor twee van die locaties, Monsterseweg De Nieuwe Brink en de locatie waar de Triple Ex voorziening zal worden gerealiseerd (Monsterseweg 87) zijn in augustus 2010 vergunningaanvragen ingediend. Omdat de beide bouwplannen niet binnen de vrijstellingsgrenzen vallen die in het bestemmingsplan archeologie worden genoemd, is het noodzakelijk ten behoeve van de bouwvergunning archeologisch vooronderzoek uit te voeren. Door middel van dit vooronderzoek moet worden vastgesteld of behoudenswaardige archeologische resten door de bouwplannen worden bedreigd. Op grond van de resultaten kunnen aan de bouwvergunning voorwaarden worden verbonden, zoals het archeologisch opgraven van aangetoonde behoudenswaardige archeologische vindplaatsen. Om aan de verplichtingen voortkomend uit het paraplubestemmingsplan te voldoen, heeft Steigers Bouwadvies aan de afdeling Archeologie van de Dienst Stadsbeheer van de gemeente Den Haag gevraagd het op dit moment benodigde onderzoek uit te voeren. Het gaat om een gecombineerd bureauonderzoek en booronderzoek. Deze onderzoekscombinatie is een efficiënte werkwijze om een overzicht te krijgen van mogelijke archeologische waarden en de kwaliteit ervan. Dit rapport is de verslaglegging van het onderzoek.

Opbouw rapportage:

In dit rapport worden de bekende geologische, archeologische en historische gegevens van het plangebied beschreven, waaronder de mogelijke verstoringen die sinds 1800 hebben plaatsgevonden. Voor het bureauonderzoek zijn de volgende bronnen geraadpleegd:• ARCHIS1;• Archief van de Afdeling Archeologie, gemeente Den Haag; • Haags Gemeentearchief;• Bodem Informatiepunt en het Loket inzage bouwtekeningen;• De geologische kaart van Den Haag en Rijswijk2;

Op basis van de verzamelde gegevens is een gespecificeerde archeologische verwachting voor het plangebied opgesteld. Vervolgens worden de resultaten van het booronderzoek beschreven waarmee de gespecificeerde archeologische verwachting is getoetst. Het rapport wordt afgesloten met conclusies en aanbevelingen. In bijlage 1 is een periodetabel weergeven. In bijlage 2 en 3 zijn de boorgegevens vermeld. Het onderzoek is uitgevoerd in september en oktober 2010, conform de specificaties van de KNA.3

1 ARCHIS is het landelijke archeologisch registratiesysteem van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE).

� Vos e.a. �007.

3 Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie (KNA), versie 3.�.

6

2 Bureauonderzoek

Het terrein van de Parnassia Bavo Groep wordt ingesloten door de Monsterseweg in het noorden en oosten, de Oorberlaan in het westen en een sloot in het zuiden. Het terrein is bijna 50 ha groot. De twee ontwikkelingslocaties die onderwerp vormen van dit onderzoek, respectievelijk Triple Ex en De Nieuwe Brink, liggen globaal in het centrum van het terrein (afb. 1). De maaiveldhoogte op de locatie Triple Ex ligt rond de 1,50 m + NAP, voor De Nieuwe Brink ligt deze tussen de 0,25 en 0,5 m + NAP.4

�.1 Geologie

InleidingIn de Haagse regio komen drie fysisch-geografische regio’s bij elkaar. In het uiterste oosten wordt het landschap gedomineerd door het westelijke veengebied. In het westen wordt het landschap beheerst door het duingebied met strandwallen en strandvlaktes, terwijl het zuiden van de regio deel uitmaakt van het zuidwestelijke zeekleigebied.5 Een belangrijk kenmerk van bovengenoemde regio’s is dat ze onder invloed van de stijgende zeespiegel hun huidige vorm en uiterlijk hebben gekregen. Rond 4000 v. Chr. bereikte de zee haar grootste uitbreiding, waarbij de kustlijn liep ter hoogte van de lijn Rijswijk-Voorburg-Leidschendam-Voorschoten en werd gemarkeerd door een strandwal, de oudste in de Haagse regio. Deze strandwal loopt in zuidwestelijke richting door tot in het Wateringse Veld. Als een strandwal hoog genoeg was geworden, kwam duinvorming op gang, de zogenaamde Oude Duinen of Laag van Voorburg. In een periode van ongeveer 2000 jaar werd de kustlijn door de vorming van nieuwe strandwallen naar het westen toe verlegd. Dat gebeurde gefaseerd, waardoor tussen de strandwallen lagere gebieden aanwezig bleven, de strandvlaktes. De zee had nog wel toegang tot de lager gelegen strandvlaktes direct zuidelijk gelegen van de strandwal van Den Haag, zoals de kleiige sedimenten die we daar aantreffen bewijzen (Laagpakket van Wormer). Circa 2000 v. Chr. waren alle strandwallen gevormd en was het achterland grotendeels afgesloten van de zee. Dit leidde tot een stagnatie in de afwatering waardoor grote moerassen ontstonden. In deze moerassen werd veen gevormd; het zogenaamde Hollandveen. Dit veenpakket, dat plaatselijk enkele meters dik is, bedekte uiteindelijk het hele gebied, met uitzondering van de hoogste delen van de strandwallen. In de loop van het eerste millennium voor Christus kwam aan die ontwikkeling een einde.Rond 500 v. Chr. vond een enorme inbraak van de zee plaats waardoor een getijdengebied ontstond in de zuidelijke regio. De grootste getijdengeul die aldus ontstond kennen we als ‘de Gantel’ en erodeerde het uitgestrekte veenpakket. Vanuit de Gantel werden bovendien kleiige sedimenten afgezet die nog steeds het zuidwestelijke deel van Den Haag domineren (Gantellaag). Vanaf het begin van de jaartelling komt een einde aan de invloed van de Gantel en stopt de sedimentatie. In het eerste millennium vinden geen grote ontwikkelingen plaats; de afwatering van de Gantel verslechtert en als gevolg daarvan komt ten zuidwesten van Den Haag opnieuw veenvorming op gang. In de late middeleeuwen wordt het kustgebied opnieuw geteisterd door een aantal

4 Hoogtes zijn ontleend aan het Actueel Hoogtebestand Nederland via www.ahn.nl.

5 Berendsen �005.

7

grote stormvloeden waarvan de Sint Elizabethsvloed uit 1421 de bekendste is. Voor Den Haag zijn de gevolgen tweeledig. Allereerst wordt de Gantel opnieuw opengebroken en vooral in het Westland worden nieuwe sedimenten afgezet (Laag van Poeldijk). Ten tweede wordt door de hernieuwde activiteit van de zee een groot deel van de meest westelijke strandwal weggeslagen. Het vrijkomende zand werd door de zee weer op het land teruggebracht, waarna de wind het verder transporteerde. Hierdoor is de kustlijn naar het zuidoosten opgeschoven. Door deze grote verstuivingen raakte het oude landschap met een dik pakket zand overdekt. Dit proces vond plaats over een periode van meerdere eeuwen. De reliëfrijke afdekkende zandlaag wordt Jonge Duinen of Laag van Den Haag genoemd.6

6 Van Veen en Waasdorp �000; Vos e.a. �007.

:eigoloeG

Hollandveen,op Laag van Voorburg

Laagpakket van Walcheren op Hollandveen, op Laag van Rijswijk

Laag van Voorburg

Laagpakket van Walcheren op Hollandveen, op Laag van Voorburg op Laag van Rijswijk


Locatie Triple Ex


0 500 m

:eigoloeG

Hollandveen,op Laag van Voorburg

Laagpakket van Walcheren op Hollandveen, op Laag van Rijswijk

Laag van Voorburg

Laagpakket van Walcheren op Hollandveen, op Laag van Voorburg op Laag van Rijswijk


Locatie Triple Ex


Afb. 2 Uitsnede uit de Nieuwe geologische kaart van Den Haag en Rijswijk met plangebied.

8

Landschappelijke situatie terrein Parnassia Bavo GroepVolgens de Nieuwe geologische kaart van Den Haag en Rijswijk7 bevindt het noordwestelijke deel van het terrein, aan de Monsterseweg, zich op een strandwal met afzettingen die tot de Laag van Voorburg gerekend worden. Het zuidoostelijk gelegen deel van het terrein bevindt zich in een met veen afgedekt deel van een oude strandvlakte (zie afb. 2).8 In deze strandvlakte kan stuifzand voorkomen dat tot de Laag van Voorburg behoort. De ouderdom van het veen in de strandvlakte ten zuiden van de Monsterseweg is niet exact bekend. Dateringen wijzen erop dat de vorming van dit veen uiterlijk begon rond de overgang van het neolithicum naar de bronstijd, dat wil zeggen circa 2000 v. Chr.,9 maar waarschijnlijk al eerder. In het uiterste zuidoosten van het terrein bevinden zich volgens de Nieuwe geologische kaart de zogenaamde Gantelafzettingen, die het veen (gedeeltelijk) zullen hebben geërodeerd. Het afgedekte strandzand van de Laag van Rijswijk dat aan de basis ligt van alle drie de typen afzettingen, komt voor vanaf een diepte van 1 à 2 m - NAP.

De Triple Ex-locatie ligt op de zuidrand van de strandwal die in de noordelijke helft van het terrein is gekarteerd. De strandwal steekt ter plaatse van de Triple Ex-locatie verder naar het zuiden toe het strandvlakteveen in. Locatie De Nieuwe Brink ligt voor het grootste gedeelte in het strandvlakteveen. Alleen aan de noordoostelijke zijde bevindt zich een gedeelte dat als strandwal gekarteerd is.

�.� Archeologie en vroege geschiedenis

Het terrein van de Parnassia Bavo Groep ligt aan de rand van het strandwallenlandschap. In het gebied komen zowel strandwal, strandvlakte als zeeklei voor. De twee locaties die in dit onderzoek aan de orde zijn liggen volgens de Nieuwe geologische kaart beide min of meer in de overgangszone tussen strandwal en strandvlakte, op de flank van de strandwal. Er is wel een beduidend verschil in de hoogte van het maaiveld, van ongeveer een meter. Dit is relevant voor de archeologische verwachting van de beide locaties. Hoe hoger een plangebied namelijk gelegen was, hoe aantrekkelijker dit was voor bewoning.

De drie verschillende landschappelijke zones boden in het verleden verschillende mogelijkheden tot bewoning of gebruik. De bodemopbouw is voor een belangrijk deel bepalend voor het voorkomen van archeologische sporen of resten. Algemeen geldt dat de strandwallen en daarop gevormde duinen vanaf de late prehistorie aantrekkelijke plaatsen voor bewoning waren. Het waren droge toevluchtsoorden in een verder natte omgeving. Vrij snel nadat de strandwallen gevormd waren vond er bewoning plaats. Bewoningssporen op de strandwal waar de ontwikkelingslocaties zich bevinden, kunnen op zijn vroegst uit de bronstijd stammen. Op de strandwal zijn enkele vindplaatsen aangetoond en onderzocht. Tijdens de aanleg van een gasleiding in het begin van de jaren negentig van de 20ste eeuw langs de Monsterseweg, aan de noordwestzijde van het gebied, is een archeologische begeleiding uitgevoerd.10 Hierbij zijn twee

7 Vos e.a. �007.

8 Vos e.a. �007.

9 Vgl. Rieffe en Kooistra �006, p. 331 en De Mulder e.a. 1983, p. 33.

10 Van den Broeke en Hagers 1994.

9

archeologische vindplaatsen aangetroffen (vindplaatsen 46 en 93 op de geologische kaart).11 Een kenmerk van die vindplaatsen is dat ze beide in, dan wel op duinzand liggen. De vindplaatsen zijn gedateerd in respectievelijk het neolithicum, de bronstijd en de ijzertijd (vindplaats 46) en de ijzertijd, Romeinse tijd en middeleeuwen (vinplaats 93). Vindplaats 93 is in 2004 en 2005 gedeeltelijk onderzocht en leverde bewoningssporen uit de ijzertijd en de late middeleeuwen op. Over het algemeen bevonden de sporen zich op twee niveau’s maar omdat het ijzertijdniveau een glooiend verloop kende, was dat op een aantal plaatsen opgenomen in het middeleeuwse niveau. De diepste sporen lagen rond de 1,70 – mv. Hier zijn onder andere greppels, spiekers en kuilen gedocumenteerd, maar ook paalsporen die mogelijk deel uitmaakten van huisplattegronden. Het middeleeuwse niveau lag vrijwel direct onder de bouwvoor en betreft bewoningssporen uit de 11de tot 13de eeuw.12 Vindplaats 46 betreft een waarneming op een tweetal plaatsen vlak bij elkaar van een opeenvolging van enkele cultuurlagen met daarin aardewerk. De oudste stamt mogelijk uit het late neolithicum of de vroege bronstijd; de jongste uit een late fase van de late ijzertijd. Er werden bovendien sporen van greppels en ploegsporen van een keerploeg in de bovenste laag aangetroffen. Verder naar de kust, buiten het terrein van Parnassia, liggen enkele goed onderzochte vindplaatsen uit de Romeinse tijd, ter plaatse van het Kijkduinpark (Ockenburgh) en vroege middeleeuwen (Solleveld).13 Ockenburgh betreft een inheems-Romeinse nederzetting (vicus) in de onmiddelijke nabijheid van een Romeins fort. Solleveld betreft een vroegmiddeleeuws grafveld met inhumatie- en crematiegraven.

Flanken van de strandwallen (op de overgang met de strandvlakte) waren net als de strandwallen zelf in de prehistorie goede locaties om te wonen. Archeologisch gezien bieden de flanken bovendien vaak betere conserveringsomstandigheden dan de top van de strandwallen en duinen. Waar het oude oppervlak op de top van de strandwallen namelijk vaak geërodeerd is, zijn de flanken over het algemeen juist snel bedekt door latere afzettingen. Het oude oppervlak is op de flanken dus vaak beter bewaard gebleven. De twee ontwikkelingslocaties liggen op de flank van de strandwal.Op de westelijke strandwallen in de Haagse regio bevinden de archeologische niveaus zich over het algemeen tussen de 0,5 en 3,5 m + NAP.In dit deel van Den Haag is één prehistorische vindplaats bekend die op de overgang van strandwal naar zeekleigebied ligt. Het gaat om de neolithische vindplaats Madestein (afb. 2) net ten zuiden van het plangebied. Hier zijn een fragment van een vuurstenen bijl en een fragment aardewerk aangetroffen die zijn toegeschreven aan de Vlaardingencultuur.14

In strandvlaktes en veengebieden worden, met uitzondering van de hierboven genoemde overgangszones (de flanken), over het algemeen geen sporen van menselijke bewoning of landgebruik verwacht. Wel zijn er op een aantal plaatsen in Den Haag aanwijzingen voor rituele deposities in het veen. Een van de kenmerken van rituele deposities is echter dat de aanwezigheid en positionering niet te voorspellen is.

11 Vos e.a. �007.

1� Houkes e.a. �008.

13 Respectievelijk vindplaatsen nrs. 1� en �9 op de geologische kaart; voor Ockenburgh ook Kersing en Waasdorp 1996; voor Solleveld ook Waasdorp en Eimermann �008.

14 Vindplaats nr. 54 op de Nieuwe geologische kaart; Van Heeringen 1983, p. 1��; Bulten �010, p. 9�.

10

Vanaf de late middeleeuwen speelt de landschappelijke situatie een steeds minder belangrijke rol bij de beslissing van mensen om zich ergens te vestigen. Historisch kaartmateriaal uit het eind van de 17de eeuw laat zien dat het landschap in de omgeving van het terrein van de Parnassia Bavo Groep in cultuur is gebracht.15 Blijkens de kaart van Kruikius uit 1712 stond aan het begin van de 18de eeuw een boerderij ter hoogte van de kruising Monsterseweg-Nico Broekhuysenlaan (afb. 3). Oudere gedetailleerde kaarten waarop deze boerderij afgebeeld zou kunnen staan bestaan niet. Dit betekent dat de boerderij en eventuele resten daarvan in ieder geval uit de 18de eeuw stammen, en mogelijk ouder zijn. Het is mogelijk dat het om een gebouw met een stenen fundering gaat.

Het gedeelte van het plangebied tussen de Oorberlaan en de Bep Bakhuijsweg was in de 18de eeuw in gebruik voor de landbouw. De kaart van Kruikius geeft een met sloten dooraderd gebied aan, wat tekenend is voor een polderlandschap met relatief lage ligging. In het deel tussen de Bep Bakhuijsweg en de Monsterseweg staan op de kaart van Kruikius enkele lanen omzoomd met bomen aangegeven. Wellicht dat dit deel een meer parkachtige functie had en bij de boerderij Madestein hoorde, die aan de zuidrand van het plangebied lag. Boerderij Madestein, met een stenen kamer uit de 13de eeuw,16 is in 1973 opgegraven door amateurarcheologen van de AWN en opnieuw onderzocht en ingemeten in 2008.17

15 Kaart van Colom, 1681.

16 Vindplaats nr. 54 op de Nieuwe geologische kaart.

17 Van Veen �010.

1

0 500 m


Locatie Triple Ex


Afb. 3 Detail van kaart van Delfland uit 171�, door Kruikius.

11

De locatie Triple Ex ligt op de kaart van Kruikius uit 1712 op de plek van de door sloten omgeven oprijlaan van het erf ter hoogte van de kruising Monsterseweg-Nico Broekhuysenlaan. Het is mogelijk dat het plangebied net op de rand van het vroegere erf ligt. Als dat zo is kunnen resten van een toegangspoort in de ondergrond bewaard zijn. Bij archeologisch booronderzoek op de locatie Bertus de Harderweg op het Parnassia terrein zijn mogelijk funderingen van de boerderij aangetoond.18 Er is geen verdere verwachting voor bewoningssporen uit de late middeleeuwen of nieuwe tijd.

De Locatie De Brink ligt op de kaart van Kruikius in het door weilanden gekenmerkte gebied buiten het erf. Waarschijnlijk doorsnijden enkele perceelsloten uit de late middeleeuwen of nieuwe tijd het plangebied.

�.3 Recente geschiedenis

In de 19de eeuw ontwikkelde de westelijke helft van het gebied (tot aan de Abe Lenstraweg) zich tot een landgoed. Voor het gebied werden de toponiemen Blommendaal en Bloemendaal door elkaar gebruikt. Op de kadastrale minuut van de gemeente Loosduinen uit 1832 is te zien dat een deel van de akkers, (moes)tuinen en weilanden die op de kaart van Kruikius nog afgebeeld waren heeft plaats gemaakt voor een meer formele tuinaanleg.Het oostelijke deel van het terrein is in 1832 nog niet echt veranderd. In 1886 werd het landgoed Bloemendaal aangekocht door de Christelijke Vereniging tot Verzorging van Zenuw- en Zielszieken, een van de rechtsvoorgangers van de huidige Parnassia Bavo Groep.19 Deze vereniging richtte het landgoed in als voorziening op het gebied van psychiatrische zorg en bouwde vanaf 1892 vele paviljoens op het terrein. Op het oorspronkelijke erf dat op de kaart van Kruikius en ook op de kaart van de gemeenteatlas uit 1869 staat afgebeeld is in 1892 geen bebouwing meer aanwezig, blijkens het Bonneblad uit dat jaar.20 Wel is de inrichting van het gebied als landgoed nog goed herkenbaar aan het eind van de 19de eeuw. De oprijlanen en paden hebben als relict uit de tijd dat het gebied een landgoed was tot na de Tweede Wereldoorlog voortbestaan (afb. 4). In de Tweede Wereldoorlog is op het terrein veel schade ontstaan als gevolg van een V2-raket-lanceerinrichting die in de nabijheid van het landgoed was geplaatst. Raketten waarvan de lancering mislukte kwamen nogal eens op het landgoed terecht. Negen paviljoens raakten beschadigd. Van alle beschadigde gebouwen werd alleen de kerk hersteld. De overige beschadigde bebouwing werd door nieuwbouw vervangen.21 Hierbij is ook de basis gelegd voor de huidige stedenbouwkundige inrichting en zijn de inrichtings- ordeningsprincipes uit de tijd van het landgoed losgelaten.

Op de Bonnebladen en andere kaarten uit de vorige eeuw blijkt duidelijk dat ter plaatse van de locatie Triple Ex al eerder bebouwing heeft gestaan. In 1892 is hier één van de eerste vier paviljoens van de instelling verrezen, te weten het paviljoen Beukenoord. Blijkens het

18 Van Zoolingen en Rieffe �009.

19 http://www.vriendenvandenhaag.nl/ons_den_haag/selectie/�0080708/

�0 Bonnebladen zijn militair topografische kaarten met schaal 1:�5.000 die aan het eind van de 19de eeuw en het begin van de twintigste eeuw ongeveer om de 10 jaar werden gemaakt. Voor het plangebied zijn kaarten beschikbaar uit 189�, 1904, 1910, 1916, 19�4 en 1934.

�1 Van Kleef �008.

1�

bestek uit 189222 is dit gebouw voorzien van funderingen die tot 80 cm – mv zijn uitgegraven. Voorafgaand aan de aanleg van de fundering moesten de funderingsput en –sleuven uitgegraven worden tot op de vaste grond, waarna deze moest worden aangevuld met zand tot op de juiste funderingsdiepte. Het Paviljoen heeft de Tweede Wereldoorlog overleefd. Met wat kleine bouwkundige aanpassingen heeft het tot in het begin van de 21ste eeuw gestaan. Voor Paviljoen Beukenoord is in 2005 de sloopvergunning aangevraagd en afgegeven,23 waarna het gebouw is gesloopt. Op het blad uit 1934 is ook de zuidkant van het perceel bebouwd. Hier was de centrale keuken gelokaliseerd. De bouwtekeningen van de keuken zijn niet bekend. De centrale keuken onderging blijkens de jaarverslagen van de Stichting Bloemendaal24 een grote verbouwing in 1975. In 2003 is de sloopvergunning voor de centrale keuken aangevraagd en afgegeven.25 Vervolgens is het gebouw gesloopt.

Blijkens de historische kaarten en de kadastrale gegevens is het terrein waar De Nieuwe Brink zal verrijzen niet eerder bebouwd geweest. Het gebouw aan de Elias Steinweg 75, waar de nieuwbouw mee in verbinding zal worden gebracht, is in de jaren vijftig van de 20ste eeuw gebouwd.

�� Ingezien in het gemeentearchief, bibliotheeknr. L k �9 no. 5.

�3 BWT-dossiernr. �00504�75.

�4 Ingezien in het gemeentearchief, bibliotheeknr. P4589.0.

�5 BWT-dossiernr. �00304113.


Locatie Triple Ex


0 500 m


Locatie Triple Ex


Afb. 4 Detail uit Bonneblad 458 uit 1904.

13

�.4 De huidige en toekomstige situatie

Momenteel zijn de meeste paviljoens op het terrein uit de vooroorlogse periode afgebroken en deels vervangen door nieuwbouw. Het zorgcentrum wordt nog verder gemoderniseerd. In dit kader is in 2008 een stedenbouwkundig plan door Vollmer en Partners opgesteld waarin voor vijf locaties specifieke plannen zijn benoemd. Voor de locaties Triple Ex en De Nieuwe Brink is onlangs een aanvraag bouwvergunning ingediend, ten behoeve waarvan dit onderzoek wordt uitgevoerd.

Triple ExDe bebouwing is in 2003 en 2005 gesloopt. Sindsdien ligt het terrein braak. Op het terrein wordt een behandelingsgebouw gerealiseerd. Het gebouw wordt niet onderkelderd, met uitzondering van de liftschacht. Wel krijgt het gebouw een kruipruimte die tot ongeveer 1,10 onder maaiveld reikt. De bebouwde oppervlakte van het gebouw bedraagt volgens de bouwtekeningen ongeveer 1200 m2.

De Nieuwe BrinkHet terrein is op dit moment nog altijd onbebouwd. Er is een bouwaanvraag ingediend voor de bouw van een multifunctioneel centrum (genaamd De Nieuwe Brink), in samenhang met al bestaande bebouwing aan de Elias Steinweg. De bouwplannen voor de noordelijke helft van het terrein zijn concreet, die voor de zuidelijke helft bevinden zich nog in het uitwerkingsstadium. Zoals de plannen er nu uitzien zal de bebouwing niet onderkelderd worden, maar wel voorzien van een kruipruimte tot een diepte van ongeveer 1,10 m onder maaiveld.

�.5 De gespecificeerde archeologische verwachting

De archeologische verwachting voor de prehistorie en vroeg-historische perioden voor het terrein is gebaseerd op de geologische opbouw volgens de Nieuwe geologische kaart, gecombineerd met bekende gegevens over archeologische vindplaatsen in de omgeving. In een vergelijkbare geologische context kunnen zich vergelijkbare archeologische resten bevinden. Bewoningssporen in de vorm van o.a. huisplattegronden, (paal)kuilen en greppels uit de prehistorie, Romeinse tijd en vroege middeleeuwen kunnen voorkomen op de hogere delen van de Laag van Voorburg en op de flanken van strandwallen. Archeologische niveau’s worden in de Haagse regio over het algemeen aangetroffen tussen de 0,5 en 3,5 m + NAP. Meer richting het strandvlakteveen zullen de archeologische sporen meer met agrarische activiteiten te maken hebben, zogenaamde “off site”-fenomenen zoals ploegsporen of verkavelingsgreppels. In het strandvlakteveen is het niet waarschijnlijk dat sporen uit de prehistorie of vroeg-historische perioden voorkomen. Rituele deposities zijn wel in dit soort contexten aangetroffen, maar kunnen niet goed worden voorspeld.De archeologische verwachting voor sporen uit de late middeleeuwen of nieuwe tijd wordt op grond van historisch bronnenmateriaal vastgesteld.Archeologische verwachtingen kunnen worden bijgesteld op basis van gegevens over verstoringen die in de recente geschiedenis hebben plaatsgevonden.

14

Triple ExLocatie Triple Ex ligt op een hoger deel van de Laag van Voorburg. Het plangebied ligt aan de rand van de Laag van Voorburg, mogelijk al op de flank van de strandwal. Voor dit terrein bestaat een verwachting op het voorkomen van bewoningssporen uit de prehistorie en vroeg-historische perioden. Eerder onderzoek aan de Monsterseweg (ter plaatse van de huidige Aad Mansveltstraat) heeft aangetoond dat deze sporen zich relatief dicht onder het maaiveld bevinden tot ongeveer 1,70 meter – mv. De locatie Triple Ex ligt ongeveer ter plaatse van de oprijlaan van het vroegere landgoed Bloemendaal. Het is mogelijk dat het plangebied net op de rand van het vroegere erf ligt. Als dat zo is kunnen resten van een toegangspoort in de ondergrond bewaard zijn. Verder is er geen verwachting voor sporen uit de late middeleeuwen of nieuwe tijd. Aangezien het terrein eerder bebouwing kende met een fundering die in ieder geval tot 80 cm – mv uitgegraven is en deze bebouwing recent is gesloopt kan er van uitgegaan worden dat eventuele archeologische sporen bij de bouw en latere sloop aangetast zijn tot in ieder geval 80 cm – mv en waarschijnlijk meer. Het is niet uit te sluiten dat zich hieronder nog archeologische sporen bevinden.

De Nieuwe BrinkLocatie De Nieuwe Brink ligt op de overgang tussen de strandwal en het strandvlakteveen, op de flank van de strandwal. Ook hier kunnen bewoningssporen voorkomen uit de prehistorie en vroeg-historische perioden. Het terrein is ligt in verhouding met locatie Triple Ex ongeveer een meter lager ten opzichte van NAP, op ongeveer 0,5 m + NAP. Dit is de ondergrens waarop archeologische niveau’s worden aangetroffen. Er kan op deze plek gewoond zijn, maar dat daar nog sporen van zijn is minder waarschijnlijk. Als hier archeologische resten voorkomen is het waarschijnlijker dat het om sporen van “off site”-activiteiten gaat. Er zijn in het recente verleden geen bouwactiviteiten geweest op het terrein, waardoor de verwachting is dat archeologische resten, wanneer die aanwezig zijn, redelijk tot goed geconserveerd zullen zijn.

3 Het booronderzoek

3.1 Doelstellingen en methode

Het doel van het uitgevoerde booronderzoek was de gespecificeerde archeologische verwachting voor de ontwikkelingslocaties te toetsen. Daartoe moest op de volgende vragen uit het plan van aanpak (PvA) een antwoord worden geformuleerd:

1. Hoe goed is de bodemopbouw bewaard gebleven?2. Is de top van het volgens de geologische kaart aanwezige veen intact?3. Geeft het booronderzoek aanwijzingen voor (wind)erosie?4. In welke mate stemmen de resultaten overeen met de archeologische verwachtingen conform

de archeologische verwachtingenkaart van de gemeente Den Haag?

15

m050

4

5

1

6

3

2

7

8

16

18

9

13

10

12

15

17

11

14

Afb. 5 Locatie boringen “Triple Ex”.

Afb. 6 Locatie boringen “de Nieuwe Brink”.

16

Als strategie voor het booronderzoek is ervoor gekozen om in eerste instantie verkennend te boren om vast te stellen of de bodemopbouw überhaupt intact is. In dat geval voorzag het PvA in de mogelijkheid het booronderzoek op te schalen naar een karterend booronderzoek om eventuele vindplaatsen te karteren. In de verkennende fase van het booronderzoek zijn op de locatie Triple Ex acht boringen uitgevoerd. Op locatie De Nieuwe Brink zijn tien boringen uitgevoerd. De boringen zijn uitgevoerd als edelman boringen. Op het terrein Triple Ex is de eerste meter onder maaiveld met behulp van een 12 cm edelman geboord omdat op die manier grof puin beter doorboord kan worden. De rest is met een 7 cm edelman geboord.De boringen zijn in het RD-net geplaatst ten opzichte van terreinkenmerken. De hoogteligging is bepaald aan de hand van het AHN-bestand. In afbeelding 5 staan de boringen op locatie Triple Ex afgebeeld, in afbeelding 6 de boringen op locatie De Nieuwe Brink. De boorgegevens zijn opgenomen in bijlage 2.Gezien de resultaten van de boringen is in overleg met het bevoegd gezag besloten het onderzoek af te sluiten na de verkennende fase.

3.� Resultaten en interpretatie

Triple ExOp locatie Triple Ex is de bodemopbouw veelal tot een diepte van 1,5 m onder maaiveld verstoord. Drie boringen liepen op 40 tot 60 cm onder maaiveld vast in betonresten.26 Alleen boring 8 gaf echt inzicht in de bodemopbouw ter plaatse. De opeenvolging van lagen in deze boring was wezenlijk anders dan op basis van de geologische kaart verwacht werd. Volgens de geologische kaart ligt deze locatie namelijk op een (lage) strandwal. Boring 8 liet echter zien dat hier een dik pakket veen (80 cm dik op een diepte van 1,30 tot 2,10 m - NAP) aanwezig is, dat is afgedekt met een dunne laag kalkloos duinzand. Het veen is ongetwijfeld strandvlakteveen (Hollandveen Laagpakket) en het kalkloze duinzand is waarschijnlijk secundair verstoven duinzand dat tot de Laag van Voorburg behoort. Het zand onder het veen kon onvoldoende goed worden bestudeerd om vast te stellen of het strandzand was of dat het nog duinzand betrof.In twee andere boringen is ook veen aangetroffen, hierbij gaat het om zandig veen in een dun bandje.27 In beide boringen ligt dat veen wezenlijk hoger dan in boring 8, namelijk respectievelijk op 30 en 60 cm - NAP.

De Nieuwe BrinkDe bodemopbouw in dit plangebied is slechts in geringe mate verstoord geraakt door recente bodemingrepen. Alleen de eerste 30 tot 70 cm onder maaiveld is verstoord. Daaronder is de oorspronkelijke bodemopbouw bewaard gebleven. Het terrein ligt op een hoogte van 0,3 tot 0,6 m + NAP en kenmerkt zich door een vlak verloop. In 6 van de 10 boringen is onder de vergraving alleen kalkloos zand aangetroffen. Soms is in dit zand enige humus of ijzer ingespoeld, maar een echt goed ontwikkeld bodemprofiel met een duidelijke A-horizont ontbreekt. In vier boringen is een dun veenbandje aangetroffen. In boring 13 (zuidelijk boorpunt) ligt dit (zandige) veen direct onder de verstoorde bovengrond. In de boringen 11, 14 en 17 ligt op het zandige

�6 Boringen 4, 5 en 6.

�7 Boringen 3 en 7.

17

veen nog een laag schoon (stuif)zand. Ook de hoogte ten opzichte van NAP waarop het veen voorkomt verschilt tussen de drie noordelijke boorpunten en het zuidelijke boorpunt. Wellicht gaat het om twee afzonderlijke veenlagen.

InterpretatieIn beide onderzoeksgebieden is de bodemopbouw tot het niveau van tenminste 0 m NAP verstoord. Ter hoogte van Triple Ex is de verstoring voor het grootste deel veroorzaakt door de sloop van eerdere bouwgangen. Voor locatie De Nieuwe Brink is het mogelijk dat afzanding heeft plaatsgevonden. Als gevolg van de verstoringen (en daardoor het relatief kleine aantal succesvolle boringen) is het bijzonder lastig om een uitspraak te kunnen doen over de aangetroffen geologie in relatie tot de Nieuwe geologische kaart van Den Haag en Rijswijk. Het aangetroffen veen in het gebied Triple Ex, met uitzondering van dat in boring 8, is zo weinig en niet ontwikkeld dat het een lokaal fenomeen lijkt te zijn: een depressie in het Oud Duin landschap die zo nat was dat veengroei op gang kwam, maar zand uit de omgeving door verstuiving wel in dit veen kon worden ingekapseld. Het veen uit boring 8 lijkt er echter op te wijzen dat de uitstulping in de strandwal zoals die op de Nieuwe geologische kaart is weergegeven mogelijk niet klopt. De grens strandvlakte – strandwal zou in dat geval veel rechter lopen. Dit zou ook een verklaring bieden voor het andere veen dat is aangeboord op de locatie Triple Ex. Omdat er op de Locatie De Nieuwe Brink weinig veen is aangeboord, lijkt het er op dat de op de geologische kaart weergegeven strandvlakte zich niet tot in het gebied van De Nieuwe Brink uitstrekt.

Bij het onderzoek zijn geen archeologische indicatoren van welke aard dan ook aangetroffen. Dat hangt wellicht samen met de verstoorde bovengrond. Indirect mag wellicht het in het veen ingewaaide zand worden gezien als aanwijzing voor menselijke activiteiten in de omgeving. Immers, de mens is in veel gevallen oorzaak van ontbossing en als gevolg daarvan kan verstuiving van (duin)zand optreden. Het in het veen ingewaaide duinzand is daar wellicht in het laat-neolithicum of de vroege bronstijd terecht gekomen.28 Een dergelijke datering komt tot op zekere hoogte overeen met de oudste sporen van bewoning die in het gebied bekend zijn, namelijk de vindplaats uit de Vlaardingencultuur ter hoogte van de “Stenen Kamer” van Madestein.29 Het secundair verstoven duinzand op het veen is van jonger datum. Een datering in de ijzertijd behoort tot de mogelijkheden, maar het is mogelijk dat het duinzand nog aanzienlijk later door verstuiving op deze plaats terecht is gekomen. Hierbij kan zelfs nog gedacht worden aan de late middeleeuwen tijdens de opbouw van het Jong Duin (Laag van Den Haag).

�8 Vgl. C-14 datering van het pollenprofiel “Duinpannetje” in De Jong en Zagwijn, 1983, p. 57.

�9 Van Heeringen 1983, p. 1��; Bulten �010, p. 9�.

18

3.3 Beantwoording onderzoeksvragen

1. Ter hoogte van Triple Ex is de bodemopbouw tot een diepte van ongeveer 1,5 m onder maaiveld verstoord. Bij De Nieuwe Brink is de bodem tot een diepte van 30 à 60 cm onder maaiveld verstoord. Feitelijk is daar alleen de bouwvoor geroerd. Door de lage ligging van dat terrein begint de onverstoorde bodemopbouw (waar zich archeologische resten kunnen bevinden) echter ruim onder de ondergrens waarop in het Haagse duingebied archeologische sporen voorkomen.

2. Veen is op andere plaatsen aangetroffen dan volgens de geologische kaart verwacht werd. In zes boringen is een dun laagje zandig veen aangetroffen dat waarschijnlijk slechts een zeer lokale verbreiding kende. In één boring (nr. 8) is op een diepte van 1 tot 2 m – NAP een dik pakket veen aangetroffen. In de top van dit veenpakket is zand ingewaaid, wat erop wijst dat de top niet door erosie is aangetast. De top is niet veraard, wat zou gebeuren als het veen langere tijd aan de oppervlakte heeft gelegen en ontwaterd was door bijvoorbeeld menselijke activiteiten.

3. Het secundair verstoven duinzand dat in verschillende boringen is aangetoond wijst erop dat in de wijdere omgeving van de onderzoeksgebieden erosie van duintjes plaats had. Over de periode waarin dat plaatsvond kan op basis van dit onderzoek geen uitspraak worden gedaan.

4. De bodemopbouw is blijkens het booronderzoek op beide locaties zo diep verstoord door lokale activiteiten dat er geen archeologische waarden meer worden verwacht. Voor deze locaties stemmen de resultaten derhalve niet overeen met de verwachting zoals die op basis van de Archeologische Waarden en Verwachtingenkaart was uitgesproken.

4 Conclusies en aanbevelingen

Om vast te stellen of ter plaatse van de locaties Triple Ex en De Nieuwe Brink van de Parnassia Bavo Groep aan de Monsterseweg in Den Haag archeologische waarden aanwezig kunnen zijn, is door de afdeling Archeologie van de gemeente Den Haag archeologisch vooronderzoek uitgevoerd. Dit bestond uit een bureauonderzoek en booronderzoek.Uit het bureauonderzoek bleek dat ter plaatse van locatie Triple Ex door eerdere bebouwing en de sloop daarvan de bodemopbouw en eventuele archeologische sporen tot een diepte van in ieder geval 80 cm – mv verstoord zijn. Om vast te stellen of zich op diepere niveaus nog een onverstoorde bodemopbouw en archeologische sporen kunnen bevinden is een verkennend booronderzoek uitgevoerd.Voor de locatie De Brink is uit het bureauonderzoek gebleken dat door de lage ligging ten opzicht van NAP de kans op bewoningssporen uit de prehistorie en vroeg-historische perioden klein is. Waarschijnlijker is dat hier off-site sporen, zoals verkavelingsgreppels en sporen van akkerbewerking aanwezig zijn. Om vast te stellen of op deze locatie archeologische resten aanwezig (kunnen) zijn is ook hier een verkennend booronderzoek uitgevoerd.

Het booronderzoek heeft laten zien dat de sloop op de locatie Triple Ex de bodem in sterke mate verstoord heeft en dat hier geen archeologische waarden meer verwacht hoeven te worden.Op de locatie De Nieuwe Brink is de bodemverstoring gering, feitelijk alleen de bouwvoor, maar door de lage ligging van het terrein reikt de verstoring hier tot onder het niveau waarop archeologische waarden worden verwacht. Ook hier worden daarom geen archeologische waarden meer verwacht.

Op basis hiervan wordt geadviseerd om op beide locaties geen verder archeologisch onderzoek uit te voeren.

19

Literatuurlijst

Broeke, P.W. van den, en J.-K.A. Hagers, 1994, Gasleiding als aanleiding. Inventarisatie van archeologische waarden in het gasleidingtracé Monster-Gaag (Zuid-Holland). (Haagse Oudheidkundige Publicaties 1). Den Haag.

Bulten, E.E.B., 2010, ‘Vlaardingen in de Hofstad’ in: Westerheem special 2010: Vlaardingen-cultuur, p. 90-95.

Heeringen, R.M. van, 1983, ‘’s-Gravenhage in archeologisch perspectief’ in: E.F.J. de Mulder (red.), De bodem van ’s-Gravenhage. (Mededelingen Rijks Geologische Dienst 37-1). Haarlem. p. 96-126.

Houkes, R.A., E. van der Linden, en P.F.B. Jongste, 2008, Definitief archeologisch onderzoek bij de Monsterseweg 29-37 Gemeente Den Haag. Bewoningssporen uit de ijzertijd en de late middeleeuwen. (Rapport 0812). Den Haag.

Jong, J. de, en W.H. Zagwijn, 1983, ‘De vegetatiegeschiedenis van ’s-Gravenhage en omgeving’ in: Mulder, E.F.J. de, 1983, De bodem van ’s-Gravenhage. (Mededelingen Rijks Geologische Dienst 37-1). Haarlem. p. 44-62.

Kersing, V.L.C., en J.A. Waasdorp, 1996, Romeinen op Ockenburg II, Verslag van een archeologisch onderzoek in 1995. Den Haag.

Kleef, R. van, 2008, ‘Psychiatrie, bouwen en groen in Den Haag’ in: Ons Den Haag, 2008, nr 3.

Mulder, E.F.J., de, A.P. Pruissers, en H. Zwaan, 1983, ‘Kwartairgeologie van ’s-Gravenhage’ in: E.F.J de Mulder (red.), De bodem van ’s-Gravenhage. (Mededelingen Rijks Geologische Dienst 37-1). Haarlem. p. 12-43.

Rieffe, E.C., en L.I. Kooistra, 2006, ‘AHR-R’ in: E.C. Rieffe, L.I. Kooistra, E.E.B. Bulten, J. van Dijk, 2006, Archeologische onderzoek In- en effluentleidingen Afvalwaterzuivering Haagse Regio. (Rapport 0619). Den Haag.

Vos, P.C., E.C. Rieffe, en E.E.B. Bulten, 2007, Nieuwe geologische kaart van Den Haag en Rijswijk. Den Haag.

Veen, M.M.A. van, 2010, Madestein, gemeente Den Haag. Archeologische begeleiding van de restauratie van de stenen kamer. (Rapport 1026). Den Haag.

Waasdorp, J.A., en E. Eimermann, 2008, Solleveld. Een opgraving naar een Merovingisch grafveld aan de rand van Den Haag. (Haagse Oudheidkundige Publicaties 10). Den Haag.

Zoolingen, J., van, en E.C. Rieffe, 2009, Bertus de Harderweg, Gemeente Den Haag. Bureauonderzoek Archeologische Waarden en Inventariserend Veldonderzoek-boringen. (Rapport 0912). Den Haag.

Historische kaartenKaart van Holland uit 1681, door Jacob Aertsz. Colom, Kaartencollectie Universiteit van Amsterdam.

Kaart van Delfland uit 1712, door Kruikius, Heruitgave 1988. Alphen aan den Rijn.

Kadastrale Minuut van Loosduinen uit 1832, Nationaal Archief.

Bonneblad 458; diverse uitgaven van 1892, 1904, 1910, 1916, 1924, 1934.

Gemeenteatlas Zuid Holland 1869.

�0

Lijst afbeeldingen met verantwoording

Afb. 1 Terrein Parnassia Bavo Groep met locaties Triple Ex en De Nieuwe Brink en situering in Den Haag. Gemeente Den Haag.

Afb. 2 Uitsnede uit de Nieuwe geologische kaart van Den Haag en Rijswijk met plangebied. Gemeente Den Haag.

Afb. 3 Detail van kaart van Delfland uit 1712, door Kruikius, Heruitgave 1988. Alphen aan den Rijn.

Afb. 4 Detail uit Bonneblad 458 uit 1904, Nationaal Archief.

Afb. 5 Locatie boringen “Triple Ex”, Gemeente Den Haag.

Afb. 6 Locatie boringen “de Nieuwe Brink”, Gemeente Den Haag.

Bijlage 1: Archeologische perioden

Periode Tijd in jaren

Nieuwe tijd 1500 na Chr.-heden

Late middeleeuwen 1050 - 1500 na Chr.

Vroege middeleeuwen 450 - 1050 na Chr.

Romeinse tijd 1� v. Chr. - 450 na Chr.

IJzertijd 800 -1� v. Chr.

Bronstijd �000 - 800 v. Chr.

Neolithicum (nieuwe steentijd) 5300 - �000 v. Chr.

Mesolithicum (midden steentijd) 8800 - 4900 v. Chr.

Paleolithicum (oude steentijd) 300.000 - 8800 v. Chr.

�1

Bijlage 2: boorbeschrijvingen

x Verstoring

V Veen mineraalarm

Vz3 Veen sterk zandig

Vz1 Veen zwak zandig

Zs1 Zand zwak siltig

1 geringe hoeveelheid

� matige hoeveelheid

3 grote hoeveelheid

Boo

rnum

mer

Bov

enka

nt la

ag

(m N

AP)

Ond

erka

nt la

ag

(m N

AP)

Laag

Hoo

fdkl

eur

Bijk

leur

Tint

Hou

tsko

ol

Aar

dew

erk

Hum

us

IJze

roxi

de

Opm

erki

ngen

1 1.10 -0.40 x

-0.40 -0.80 Zs1 bruin donker 3

-0.80 -1.00 Zs1 grijs bruin

� 0.70 -1.30 x

3 0.90 -0.30 x

-0.30 -0.40 Vz1 bruin donker

-0.40 -1.�0 Zs1 grijs schoon

4 1.10 0.60 x vastgelopen in puin



7 0.90 -0.�0 x

-0.�0 -0.40 Zs1 grijs schoon

-0.40 -0.60 Zs1 grijs �


-0.65 -1.10 Zs1 grijs

8 0.90 0.00 x

0.00 -0.30 Zs1 geel licht

-0.30 -0.60 Zs1 geel oranje 1

-0.60 -0.80 Zs1 geel grijs

-0.80 -1.10 Zs1 grijs geel vlekkerig �

-1.10 -1.�0 Vz3 bruin geel donker

-1.�0 -1.30 Zs1 grijs

-1.30 -�.10 V bruin

-�.10 -�.30 Zs1 grijs bruin 1

9 0.45 -0.15 x

-0.15 -0.55 Zs1 grijs bruin

-0.55 -1.05 Zs1 grijs

10 0.35 -0.15 x

-0.15 -0.45 Zs1 grijs licht

-0.45 -0.65 Zs1 bruin �

-0.65 -1.55 Zs1 grijs bruin 1 1

��

Boo

rnum

mer

Bov

enka

nt la

ag

(m N

AP)

Ond

erka

nt la

ag

(m N

AP)

Laag

Hoo

fdkl

eur

Bijk

leur

Tint

Hou

tsko

ol

Aar

dew

erk

Hum

us

IJze

roxi

de

Opm

erki

ngen

11 0.30 0.00 x

0.00 -0.70 Zs1 geel licht



1� 0.35 -0.15 x

-0.15 -0.�0 Zs1 bruin �

-0.�0 -1.15 Zs1 grijs geel licht

13 0.40 0.00 x

0.00 -0.10 Vz1 bruin grijs donker

-0.10 -1.10 Zs1 geel grijs licht

14 0.40 -0.�0 x

-0.�0 -0.40 Zs1 grijs bruin zeer donker �

-0.40 -0.45 V bruin donker


15 0.45 0.15 x

0.15 -0.�5 Zs1 grijs bruin vlekkerig

-0.�5 -0.55 Zs1 bruin geel � 1


16 0.45 -0.05 x

-0.05 -0.55 Zs1 geel grijs vlekkerig

-0.55 -1.�5 Zs1 geel grijs licht

17 0.40 0.00 x

0.00 -0.�0 Zs1 grijs bruin vlekkerig

-0.�0 -0.60 Zs1 grijs licht

-0.60 -0.80 Vz3 grijs bruin donker

-0.80 -1.�5 Zs1 grijs licht

18 0.60 -0.10 x


MONSTERSEWEG 87 (TRIPLE EX) EN MONSTERSEWEG DE …€¦ · MONSTERSEWEG 87 (TRIPLE EX) EN...

Documents

Transcript of MONSTERSEWEG 87 (TRIPLE EX) EN MONSTERSEWEG DE …€¦ · MONSTERSEWEG 87 (TRIPLE EX) EN...