Monsters in het Middelnederlands - Ghent...
105
Faculteit Letteren & Wijsbegeerte Ilse Wyffels Monsters in het Middelnederlands Masterproef voorgelegd tot het behalen van de graad van Master in de taal- en letterkunde Nederlands 2015 Promotor Prof. dr. Y. Desplenter Vakgroep Letterkunde
Transcript of Monsters in het Middelnederlands - Ghent...
Faculteit Letteren & Wijsbegeerte
Ilse Wyffels
Monsters in het Middelnederlands
Masterproef voorgelegd tot het behalen van de graad van
Master in de taal- en letterkunde
Nederlands
2015
Promotor Prof. dr. Y. Desplenter
Vakgroep Letterkunde
ii
iii
Dankwoord
Graag wil ik een aantal mensen bedanken die tijdens het realisatieproces van deze masterscriptie
onmisbaar zijn geweest.
Als eerste dank ik prof. dr. Youri Desplenter, mijn promotor, voor de zeer concrete en persoonlijke
begeleiding en tips bij deze masterproef.
Ook nog een woord van dank voor Delphine Decock, Lize Feryn, Eva Vandeplassche en Samantha
Vonck voor een finale spellingcontrole van deze thesis.
4
5
Inhoudstafel
DANKWOORD ................................................................................................................................................................. III
INHOUDSTAFEL ............................................................................................................................................................... 5
INLEIDING ........................................................................................................................................................................ 7
DEEL 1: THEORETISCH KADER........................................................................................................................................ 9
HOOFDSTUK 1 BEGRIPPEN .................................................................................................................................... 11
1.1 PROBLEEMSTELLING: LEZEN VAN OUDERE LITERATUUR VANUIT EEN HEDENDAAGS STANDPUNT ................................. 11
1.2 DE MIDDELEEUWEN EN HET MIDDELNEDERLANDS..................................................................................................... 12
1.3 WIE IS DE MIDDELEEUWER? ..................................................................................................................................... 13
1.4 WAT IS EEN MONSTER? ........................................................................................................................................... 13
HOOFDSTUK 2 WERELDBEELD EN BIJGELOOF IN DE MIDDELEEUWEN .............................................................. 15
2.1 HET ARISTOTELISCHE WERELDBEELD VAN DE MIDDELEEUWER .................................................................................. 15 2.1.1 Het 'Andere' en 'Othering' ............................................................................................................................................... 15 2.1.2 De Aristotelische leer ........................................................................................................................................................ 16
2.2 HET BIJGELOVIGE WERELDBEELD VAN DE MIDDELEEUWER ......................................................................................... 17
2.2.1 Magie versus religie .......................................................................................................................................................... 18
2.3 MONSTERS: REALITEIT OF VERZINSEL? ..................................................................................................................... 19
HOOFDSTUK 3 WAAR VINDEN WE BESCHRIJVINGEN VAN MONSTERS EN WAT VERTELLEN DIE ONS? ....... 21
3.1 BESTIARIA ............................................................................................................................................................... 21
3.1.1 Algemene uiterlijke kenmerken van monsters ............................................................................................................ 22
3.2 MAPPAE MUNDI EN REISVERHALEN: WAAR VINDT MEN MONSTERS TERUG? ................................................................ 24
3.2.1 Mappae Mundi .................................................................................................................................................................. 25 3.2.2 Reisverhalen ...................................................................................................................................................................... 27
DEEL 2: AANZET TOT INVENTARIS .............................................................................................................................. 29
HOOFDSTUK 4 BRONNEN, INHOUD EN STAPPEN ................................................................................................ 31
4.1 BRONNEN VOOR DE INVENTARIS .............................................................................................................................. 31
4.2 WAT VINDT MEN IN DE INVENTARIS? ...................................................................................................................... 32
4.3 HOE KWAM DEZE INVENTARIS TOT STAND? .............................................................................................................. 33 4.3.1 Stap 1: De lijst van David Williams ................................................................................................................................ 33
4.3.1.1 Problemen ............................................................................................................................................................... 34 4.3.2 Stap 2: de werken van Van Oostrom .............................................................................................................................. 35
4.3.2.1 Problemen ............................................................................................................................................................... 36 4.3.3 Stap 3: edities ..................................................................................................................................................................... 36
4.3.3.1 Problemen ............................................................................................................................................................... 36 4.3.4 Opmerkingen bij de inventaris ....................................................................................................................................... 37
HOOFDSTUK 5 INVENTARIS .................................................................................................................................. 39
5.1 MONSTERS MET TE VEEL OF TE WEINIG MATERIE ...................................................................................................... 39
5.2 MONSTERS MET LICHAAMSDELEN DIE ZICH NIET OP DE JUISTE PLAATS BEVINDEN ....................................................... 48
5.3 MONSTERS DIE KARAKTERISTIEKEN VAN MEER DAN EEN SOORT COMBINEREN ............................................................ 49
5.4 MONSTERS BUITEN CATEGORIE ................................................................................................................................ 63
6
DEEL 3: FUNCTIES ......................................................................................................................................................... 65
HOOFDSTUK 6 FUNCTIES VAN MONSTERS EN MYTHISCHE WEZENS .............................................................. 67
6.1 ALGEMEEN ............................................................................................................................................................. 67
6.1.1 Etymologie .......................................................................................................................................................................... 67 6.1.2 Symbolisme ........................................................................................................................................................................ 67
6.1.2.1 Allegorie I: seculiere allegorie ............................................................................................................................. 68 6.2 DIDACTISCHE FUNCTIE ............................................................................................................................................ 70
6.2.1 Zelfkennis en de sociale orde .......................................................................................................................................... 70 6.2.2 Kennis van de middeleeuwse wereld ............................................................................................................................. 71
6.2.2.1 Politieke orde .......................................................................................................................................................... 71 6.2.2.2 Gender ...................................................................................................................................................................... 72 6.2.2.3 Vooroordelen ten opzichte van andere culturen: rassenhaat ....................................................................... 72 6.2.2.4 Kennis van kunst en literatuur ............................................................................................................................ 73
6.3 RELIGIEUZE FUNCTIE ............................................................................................................................................... 74 6.3.1 Het monster in functie van de mens .............................................................................................................................. 75 6.3.2 Negatie: definiëren van wat is en wat niet is ............................................................................................................... 76 6.3.3 Allegorie II: religieuze allegorie ...................................................................................................................................... 76 6.3.4 Angst ................................................................................................................................................................................... 77
6.3.4.1 De nacht ................................................................................................................................................................... 77 6.3.4.2 De hel ........................................................................................................................................................................ 78 6.3.4.3 De genealogische lijn ............................................................................................................................................. 78
CONCLUSIE .................................................................................................................................................................... 81
BIBLIOGRAFIE ................................................................................................................................................................ 83
BIBLIOGRAFIE: EDITIES EN VERHALEN IN DE INVENTARIS ...................................................................................... 89
BIJLAGES ........................................................................................................................................................................ 95
BIJLAGE 1: OORSPRONKELIJKE LIJST MET MONSTERS: DAVID WILLIAMS, DEFORMED DISCOURSE: THE FUNCTION OF THE MONSTER IN
MEDIAEVAL THOUGHT AND LITERATURE ................................................................................................................................... 95
BIJLAGE 2: LIJST VAN DAVID WILLIAMS NA SELECTIE VAN MONSTERS EN AANVULLINGEN UIT HET BOEK, AL DAN NIET VOORKOMEN
VAN MONSTERS IN HET MIDDELNEDERLANDS .............................................................................................................................. 97
BIJLAGE 3: LIJST MET MONSTERS UIT FRITS VAN OOSTROM, STEMMEN OP SCHRIFT: GESCHIEDENIS VAN DE NEDERLANDSE LITERATUUR
VANAF HET BEGIN TOT 1300 ................................................................................................................................................... 103
BIJLAGE 4: LIJST MET MONSTERS UIT FRITS VAN OOSTROM, WERELD IN WOORDEN: GESCHIEDENIS VAN DE NEDERLANDSE LITERATUUR
1300 - 1400 ......................................................................................................................................................................... 105
Aantal woorden: 24966 (exclusief bronnen)
23540 (exclusief bijlagen)
7
Inleiding
“Oh," the girl said, shaking her head. "Don't be so simple. People adore monsters. They fill their songs and stories with them. They define themselves in relation to them. You know what a monster is, young shade? Power. Power and choice. Monsters make choices. Monsters shape the world. Monsters force us to become stronger, smarter, better. They sift the weak from the strong and provide a forge for the steeling of souls. Even as we curse monsters, we admire them. Seek to become them, in some ways." Her eyes became distant. "There are far, far worse things to be than a monster.” ― Jim Butcher, Ghost Story1
Monsters zijn van alle tijden. Demonische, duistere wezens kamperen al onder kinderbedden sinds
het prille begin van de verteltraditie. In deze thesis zoomen we specifiek in op 'de donkere
middeleeuwen' die een ideale setting voor deze onnatuurlijke en bovennatuurlijke elementen
bleken te vormen. Maar hoe donker waren die monsterlijke middeleeuwen precies? En wat weten
we echt over deze meestal negatief belichte specimens?
De bedoeling van deze masterscriptie is om aan te tonen dat monsters niet zomaar in verhalen
voorkomen. Ze hebben welbepaalde functies die verder in dit werk worden besproken. Belangrijk
hierbij is om te weten te komen in welke mate de middeleeuwse mens daarvan op de hoogte was.
Was hij zich bewust van de functies die monsters binnen een verhaal vervulden en dat ze in realiteit
niet voorkwamen? Of waren demonen voor hem wel degelijk een dreigende waarheid?
Dit onderzoek bestaat uit drie grote delen. Achtereenvolgens komen de volgende items aan bod:
allereerst wordt er een theoretisch kader geschetst waarin een aantal begrippen verduidelijkt
worden en onderzoek wordt gedaan naar het bijgeloof en het wereldbeeld van de middeleeuwse
mens. Ook worden de uiterlijke kenmerken van monsters en de geografische details van de habitat
van monsters beschreven. Ten tweede volgt er een aanzet tot een inventaris van de monsters die
specifiek in Middelnederlandse verhalen voorkomen. De klemtoon ligt hierbij op een 'aanzet' tot
een inventaris, de intentie van dit werkstuk is zeker niet om volledig te zijn, maar wel om een
voorlopige deelverzameling van de totale monsterpopulatie in kaart te brengen. Dit is een gevolg
van het feit dat men ten eerste niet zeker kan zijn dat alle Middelnederlandse verhalen ook
overgeleverd zijn waardoor er in onbekende verhalen nog onbekende monsters zouden kunnen
voorkomen. Ten tweede is het totale aantal vermeldingen van monsters in Middelnederlandse
verhalen zodanig groot dat een volledige opsomming te uitgebreid zou zijn voor één thesis. Ten
derde kunnen monsters verschillende vormen en gedaantes aannemen, waardoor de focus in dit
werk gelegd wordt op fysiek hybride wezens (en bijvoorbeeld niet 'de gewone mens' die zich
gedraagt als monster), dit opnieuw omdat een overzicht van deze beide categorieën te omvangrijk
zou zijn voor één masterscriptie. Ten vierde is de inventaris bedoeld als een praktisch
gebruiksinstrument voor het opzoeken van beschrijvingen van monsters en waar men ze kan
1 Butcher, J. (2011). Ghost Story. New York: New American Library, a division of Penguin Group. In dit boek worden geen
paginanummers vermeld, de quote bevindt zich in hoofdstuk veertien.
8
terugvinden. Daarom werd ervoor gekozen om te werken met edities van de originele
Middelnederlandse verhalen die online terug te vinden zijn. Niet alle gevonden handschriften zijn
geëditeerd, waardoor een aantal monsters wellicht niet online terug te vinden is.
Ten slotte worden in het derde deel de mogelijke functies van monsters in middeleeuwse verhalen
uitgespit. Hierbij worden telkens concrete voorbeelden aangekaart waarbij de functies van monsters
in een aantal Middelnederlandse verhalen worden beschreven en verklaard.
Onderzoek naar monsters in Middelnederlandse verhalen is zo goed als onbestaand. De meeste
bronnen over dit topic zijn te vinden binnen het Engelse en Amerikaanse cultuurgoed. Het leek mij
interessant om aan de hand van die Engelstalige bronnen een gelijkaardig interpretatiekader te
schetsen, maar dan toegespitst op Middelnederlandse verhalen. Verder onderzoek kan uitgevoerd
worden om tot een volledige inventaris van de Middelnederlandse monsterpopulatie te komen,
waar dan uitgebreid kan worden ingegaan op 'de mens als moreel monster', als aanvulling op deze
voorlopige inventaris, waar gefocust wordt op 'fysiek hybride monsters'. Verder kunnen, naast de
voorbeelden van monsterverhalen die bij het onderdeel functies aan bod komen, ook nog andere
verhalen uit de inventaris geanalyseerd worden en kunnen die monsters ondergebracht worden in
de verschillende opgenoemde functies. Tot slot kan er ook nog een volledig onderzoek gedaan
worden naar Der naturen bloeme, een werk van Jacob van Maerlant waarvan nu al een aantal
monsters voorkomen in de inventaris. Dit boek kan dan een derde bron vormen voor het opstellen
van een volledige monsterindex.
9
Deel 1: Theoretisch kader
In dit eerste deel wordt een theoretisch kader geschetst dat het voorkomen, het gebruik van
monsters en de wijze waarop ze geïnterpreteerd moeten worden binnen Middelnederlandse
verhalen duidelijk kan maken.
Het kader bestaat uit drie hoofdstukken. De eerste twee daarvan vormen een algemeen beeld van
het middeleeuwse leven, dat het cliché van 'de duistere middeleeuwen' ontkracht. In het eerste
hoofdstuk worden een aantal belangrijke begrippen en probleemstellingen verduidelijkt. Hoofdstuk
twee onderzoekt hoe het wereldbeeld en het bijgeloof van de middeleeuwse mens in elkaar stak en
aan de hand daarvan wordt nagegaan of de middeleeuwer werkelijk geloofde in het bestaan van
monsters, of hij zich bewust was van de verborgen functie die deze wezens in zich hielden.
Het laatste hoofdstuk richt zich concreter op de monsters die in Middelnederlandse verhalen
voorkomen. Hoofdstuk drie beschrijft de uiterlijke kenmerken van monsters en ook waar men die
monsters kan terugvinden op geografisch vlak.
10
11
Hoofdstuk 1 Begrippen
In het eerste hoofdstuk van deze masterscriptie worden een aantal begrippen en probleemstellingen
aangehaald die wat duiding vereisen voor het verdere verloop van dit werkstuk. Ten eerste wordt de
moeilijkheid van het lezen van oudere literatuur vanuit een hedendaags standpunt aangekaart,
daarna volgt een verduidelijking waarop de termen 'middeleeuwen' en 'Middelnederlands' doelen in
deze thesis, vervolgens wordt omschreven wie bedoeld wordt met 'de middeleeuwer' en ten slotte
wordt de definiëring van 'het monster' in beeld gebracht.
1.1 Probleemstelling: lezen van oudere literatuur vanuit een
hedendaags standpunt
Wanneer men literatuur bestudeert uit een andere periode dan die waarin men zelf leeft, is het
belangrijk om te beseffen dat men die ziet door een eigentijdse bril. Men gebruikt eenentwintigste-
eeuwse denkkaders om teksten te interpreteren en die zullen op een andere manier werken dan die
van de doorsnee middeleeuwer. Semantische complicaties kunnen opduiken wanneer hedendaagse
termen worden toegepast op historische concepten. Dergelijke anachronismen leiden
onvermijdelijk tot foute lezingen en foute conclusies. Een voorbeeld hiervan is het gebruik van de
term 'racisme', die in de middeleeuwen nog niet gebruikt werd (Strickland 2013, 365). Als lezer moet
men er rekening mee houden dat deze definitie van 'racisme', toegepast op een historische periode,
een andere connotatie heeft dan hoe wij 'racisme' vandaag bekijken. Toch wordt dat begrip gebruikt
om uitsluiting van volkeren te verklaren en omschrijven. Bartlett (2001, 39-56) argumenteert in zijn
artikel Concepts of Race and Ethnicity dat de term 'etniciteit', in de context van verscheidenheid tussen
volkeren, accurater gebruikt kan worden voor zowel de middeleeuwen als nu.
Bij het lezen van historische teksten moet men in gedachten houden dat deze teksten niet voor ons
geschreven zijn. We zijn in principe onbekend met de wereld en de ideeën waarnaar verwezen
wordt en allerlei toen vanzelfsprekende dingen kunnen voor ons compleet onlogisch zijn (Pleij 1984,
6). Een positieve omgang met historisch materiaal bestaat erin om los van de eigen werkelijkheid te
kijken naar de middeleeuwen als een realiteit op zichzelf (Freedman 2002, 22-23). Veel mediëvisten
proberen om de middeleeuwen vanuit een middeleeuws standpunt te bekijken en zo clichés te
doorprikken. In de twintigste eeuw kwam er een grote inspanning om de middeleeuwen als
'duistere en sinistere periode vol monsters' te relativeren en te onderzoeken wat nu precies met
monsters bedoeld werd (Bildhauer en Mills 2003, 3). Een groot aantal wezens, onder andere leeuwen
en walvissen, waren voor de middeleeuwse mensen monsters. Vandaag beschouwen we dit als
gewone dieren. Zulke vaststellingen kunnen ons nieuwe inzichten bijbrengen over de middeleeuwse
cultuur (Van Duzer 2013, 388) en tonen ons dat men 'monsters' en gelijkaardige concepten met een
wel erg kritisch korreltje zout moet nemen.
Dit onderzoek tracht de middeleeuwse gewoontes, denkwijzen, wereldbeelden en 'monsters' in
kaart te brengen zoals de middeleeuwse mens die moet ervaren hebben. De resultaten daarvan
12
worden telkens gecontrasteerd met onze huidige denkwijze om aan te tonen hoe anders de
denkpatronen van verschillende tijdperken kunnen zijn.
1.2 De middeleeuwen en het Middelnederlands
In vroeger onderzoek brandmerkten humanisten de middeleeuwen als de periode tussen 500 en
1500 (Van Oostrom 2013a, 12). Traditioneel werd daarbinnen nog eens een onderscheid gemaakt in
drie periodes. De eerste daarvan stond bekend als de vroege middeleeuwen en liep van 500 tot 1000,
de tweede was de hoge middeleeuwen van 1000 tot 1300 en de derde periode, tussen 1300 en 1500,
noemde men de late middeleeuwen (Pleij 1984, 10). In recenter onderzoek, zoals dat van Van
Oostrom, lijkt deze scherpe afbakening via precieze datering achterhaald. Van Oostrom noemt een
precieze afbakening zelfs ondoenlijk, de grenzen tussen de verschillende periodes in de
geschiedenis zijn vlottend en vaag (Van Oostrom 2013b, 48). Bepaalde werken uit het midden van de
zestiende eeuw worden ook nog steeds tot de middeleeuwen gerekend en overschrijden dus de
traditionele eindmeet van het jaar 1500.
De Middelnederlandse literatuur begint in de twaalfde eeuw (Pleij 1984, 10). De term
'Middelnederlands' is een verzamelterm voor de verschillende Germaanse dialecten die gesproken
en geschreven werden in de Lage Landen in de periode van ongeveer 1150 tot 1500 (Janssens en
Marynissen 2011, 69). Aan de hand van de studies van Van Oostrom kunnen we deze einddatum
verlengen tot circa midden zestiende eeuw. Voor 1150 gaven de kerkelijke instellingen en
hofhoudingen op cultureel gebied de toon aan (Janssens en Marynissen 2011, 75). De opkomst van de
burgerij zorgt hierbij echter voor verandering en er kwam een langzame verschuiving van een
klerikale naar een burgerlijke cultuur (Janssens en Marynissen 2011, 75).
Bij een burgerlijke cultuur hoort natuurlijk een eigen literatuur in een vertrouwde taal. Op enkele
uitzonderingen na werden alle bewaarde teksten tot het einde van de twaalfde eeuw in het Latijn
geschreven (Janssens en Marynissen 2011, 78). Vanaf 1200 zette de burgerlijke samenleving de stap
van een orale naar een groeiende geschreven cultuur waarbij niet langer het Latijn - wat de meeste
burgers niet beheersten - maar de volkstaal gebruikt werd (Janssens en Marynissen 2011, 79).
Literatuur in de volkstaal helpt bij de vorming van een eigen identiteit in de middeleeuwse
gemeenschap (Pleij 1984, 13). Belangrijk is wel dat men, als men spreekt over Middelnederlandse
literatuur, goed moet beseffen dat men het slechts over een klein deel van alles wat ooit werd
opgeschreven heeft (Pleij 1984, 10). Niet alles is bewaard gebleven en dus krijgt men enkel een flard
te zien van het literaire leven in de middeleeuwen. Men moet daarom openstaan voor het feit dat
wat men afleidt uit het materiaal dat men heeft, zou kunnen tegengesproken worden door
eventueel niet-overgeleverd materiaal.
Aangezien deze scriptie zich focust op monsters in het Middelnederlandse literaire circuit, doelt de
term 'middeleeuwen' in het vervolg van dit werkstuk vooral op de periode 1100 tot midden
zestiende eeuw.
13
1.3 Wie is de middeleeuwer?
Deze masterscriptie wil een korte schets maken van een aantal aspecten uit het wereldbeeld van de
doorsnee middeleeuwer. Welke religieuze, wereldlijke denkbeelden en gevoelens hadden de
middeleeuwse christenen die niet tot de clerus of de politieke elite hoorden (Mostert 1995, 217)?
Hoe beleefden, bijvoorbeeld, gewone boeren religie? De moeilijkheid in het trekken van conclusies
hierover ligt erin dat de boeren zelf vaak niks hebben neergeschreven. Om dergelijke vragen te
beantwoorden moet men zich baseren op wat geschriften, opgesteld door clerici en anderen,
vertellen over het gewone volk (Mostert 1995, 217). Zonder die geschreven resten kan men moeilijk
iets weten over hun beleving van de wereld. Maar of die portrettering objectief is, blijft opnieuw de
vraag.
1.4 Wat is een monster?
Het woord 'monster' is erg moeilijk te definiëren. Er bestaan veel verschillende omschrijvingen en
vaak spreekt de ene definitie de andere tegen. Klassieke en middeleeuwse auteurs omschrijven
monsters vaak als 'tegennatuurlijk' of 'hybride' (Van Duzer 2013, 387). Hybriditeit, dit wil zeggen het
vermengen van kenmerken van verschillende wezens in één nieuw lichaam, wordt vaak gebruikt als
een allesbepalend kenmerk van monsters, maar dit is niet zo bij alle wezens die men in de
middeleeuwen als monsters beschouwde (Van Duzer 2013, 387).
[I]n classical, medieval, or Renaissance times [...] [m]ost often the astonishing and exotic
aspects of monsters imply physical deformity (defined in terms of then-current European
norms), but [there are] also [...] cases of moral deformity (again, defined in terms of then-
current European norms), such as cannibals. (Van Duzer 2013, 387)
Men kan dus ook zeggen dat mensen, die er als normale mensen uitzien, zich kunnen gedragen als
monsters via hun immorele gedrag of denkpatronen. Het lijstje met mogelijke monsters kan
hierdoor al snel heel lang worden. Vandaar dat deze scriptie zich beperkt tot de studie van monsters
die een fysieke afwijking vertonen.
Een gemeenschappelijk punt in de algemene definiëring van monsters is dat ze meestal in een
negatief daglicht worden gesteld (Bildhauer en Mills 2003, 4). Het zijn schepsels die men maar beter
kan vermijden. Veel historici deelden deze mening en werden blind voor de mogelijkheden die
studies over monsters konden bieden over de middeleeuwse cultuur (Bilhauer en Mills 2003, 4).
Recentelijk kwam daar verandering in, weliswaar vooral in buitenlandse studies, waar
middeleeuwse monsters op een positieve manier als interpretatief kader worden gebruikt om tot
diepere inzichten te komen over de middeleeuwse mens (Bildhauer en Mills 2003, 4).
14
15
Hoofdstuk 2
Wereldbeeld en bijgeloof in de middeleeuwen
In dit tweede hoofdstuk wordt een beeld gevormd van de middeleeuwse denkwijze en het
middeleeuwse wereldbeeld. Als eerste wordt er ingegaan op een eerder rationeel wereldbeeld,
waarbij het proces van 'Othering' en een aantal sleutelaspecten van de Aristotelische leer worden
uitgeklaard. Als tweede volgt dan een visie op het bijgelovige wereldbeeld van de middeleeuwer,
waarbij de termen religie, magie en bijgeloof tegenover elkaar worden geplaatst en ook hoe deze
begrippen pasten in het leven van het gewone volk. Tot slot komt er een paragraaf over het
vraagstuk: geloofde de middeleeuwer in het reële bestaan van monsters of niet?
2.1 Het Aristotelische wereldbeeld van de middeleeuwer
Aristoteles had een grote invloed op het denken en het wereldbeeld van de mens in de
middeleeuwen. Onderstaande paragrafen trachten een beeld te scheppen van de rationaliteit van de
'pre-wetenschappelijke' middeleeuwer. Hoe ontstond de stereotiepe duistere portrettering van
monsters en in hoeverre ging het middeleeuwse volk mee in deze 'donkere' beeldvorming van hun
tijdperk? Aan de hand van het concept van 'Othering' en een aantal kernbegrippen uit de
Aristotelische leer, wordt een inzicht in het Aristotelische wereldbeeld van de middeleeuwer
geschetst.
2.1.1 Het 'Andere' en 'Othering'
De hoge middeleeuwen waren een periode van agressieve Europese expansies (Freedman 2002, 7).
Deze mentaliteit leidde tot een denkbeeld dat kan gekoppeld worden aan het ontstaan van 'het
monsterlijke'. De drang naar landverovering resulteerde in het streven naar een politieke en
economische demonstratie van de macht van het eigen volk, dat andere volkeren moest
overmeesteren (Freedman 2002, 7). Om de gewone burger te overtuigen van het nut van de oorlog
en de expansiezucht, creëerden de leiders van het volk een angstaanjagend beeld van een wereld die
bewoond werd door vijandige en onmenselijke krachten (Freedman 2002, 7). De veroverde volkeren
werden voorgesteld als ondergeschikt, wild en woest en dus moesten ze wel overwonnen worden.
Dit proces, waarbij andere volkeren worden voorgesteld als angstaanjagend of zelfs demonisch,
noemt Freedman (2002, 8) in zijn boek Marvels, Monsters, and Miracles toepasselijk 'Othering' of
marginalisering. Het was een actief proces waarbij op willekeurige wijze aangeduid werd wie als
vreemdeling of monsterlijk moest worden beschouwd, ten voordele van de eigen machtzuchtige
doelen.
Ook de kerk kan beschouwd worden als een van de voortrekkers van 'Othering'. Zoals Moore (1987,
19-43) beargumenteert:
16
[I]nstitutions such as the papal curia or the seigneurial regime carried with them a tendency to
organize populations, define dogma, create a taxonomy of outsiders, and suppress them.
(Freedman 2002, 8)
De middeleeuwen vormden een periode waarin irrationele beelden zijn ontstaan, vooral in de
context van religieus fanatisme en vervolgingen (Freedman 2002, 13). Dit droeg bij tot het beeld van
'de donkere middeleeuwen' en de onwetende burger, een voorstelling die de middeleeuwen zelf ook
dwingt in het hokje van de historische 'Andere' (Patterson 1990, 87-108). Maar dat de middeleeuwer
niet zo naïef was als hij wordt voorgesteld, is moeilijker te bewijzen. Wat we zeker kunnen stellen is
dat hij zich niet zomaar liet overtuigen van de 'complottheorieën' die de kerk en het patriciaat voor
hem uitdachten. In 2.3 gaan we dieper in op de vraag of de middeleeuwer geloofde in het bestaan
van deze 'Andere'.
2.1.2 De Aristotelische leer
De middeleeuwse mens had meer inzicht in de wereld dan 'de donkere middeleeuwen' in de eerste
plaats laten vermoeden. Weliswaar beschikte hij niet over de strikt wetenschappelijke kennis die we
nu hebben. Wel trachtte hij een combinatie te vinden van natuurwetten en theologische inzichten
die samen een verklaring konden geven voor de wereld en alles wat in die wereld te vinden was.
Het Aristotelische wereldbeeld dat ontstond in de middeleeuwen, zou dominant blijven tot diep in
de zeventiende eeuw (Vermij 2004, 890). Aristoteles beschouwde de natuur als een zelfstandig
geheel waarin enkel natuurlijke krachten werkten (Vermij 2004, 895). Dit betekent niet dat het
religieuze aspect uitgesloten werd bij de verklaring van natuurverschijnselen. Middeleeuwse
Aristotelici zetten voor God de deur op een kier, zodat hij bij uitzonderlijke gebeurtenissen via een
wonder de natuurlijke orde kon opzij zetten (Vermij 2004, 895). Op deze manier kon de wereld
'onttoverd' worden van bepaalde fenomenen, waarbij geen sprake is van secularisering, maar
simpelweg van een theologische betekenisgeving (Vermij 2004, 895).
Aristoteles richtte zich voor de verklaring van natuurverschijnselen sterk op de meteorologie."[O]p
het eerste gezicht lijkt de Aristotelische meteorologie wellicht een verzameling gedateerde en
geïsoleerde theorieën met hooguit [een] curiositeitswaarde" (Vermij 2004, 889). Maar net via deze
bizarre verklaringen probeerde men natuurfenomenen op een rationele manier te bekijken (Vermij
2004, 889). De Aristotelische meteorologie had een welbepaald doel, namelijk een visie op de
natuurlijke wereld, zoals de middeleeuwer die dagelijks waarnam, te formuleren en het populaire
bijgeloof te weerleggen (Vermij 2004, 894).
De kennis van de meteorologie dient om de dwalingen van de massa te weerleggen, die,
onwetend van de oorzaken van natuurverschijnselen, haast alle werken der natuur
rechtstreeks op God terugvoert [...]. Mensen zonder opleiding beweren dat onweer en kometen
geen natuurlijke, maar goddelijke zaken zijn; terwijl het natuurlijke zaken zijn, al kan men
stellen dat ze ook van God komen in die zin, dat hij ze toelaat. (Vermij 2004, 894)2
2 Vermij maakt hier een vertaling van een werk van Virgilius Wellendorfer, namelijk Decalogium de metheorologicis impressionibus, et
mirabilibus nature operibus. Gedrukt te Leipzig in 1507, geen paginanummer vermeld.
17
Ongeletterde lieden gingen te weinig specifiek te werk en zochten naar begrip dat vooral een
religieuze en retorische functie diende (Vermij 2004, 894). Dit inzicht kan niet volledig verworpen
worden, maar correcte verklaringen in de leer van Aristoteles kunnen beter gezocht worden in twee
sleutelbegrippen, namelijk 'vochtige dampen' en 'droge uitwasemingen'. Die zorgden ervoor dat
allerlei natuurlijke verschijnselen, zoals regen, sneeuw, dauw, wind, aardbevingen en dergelijke,
teweeggebracht werden (Vermij 2004, 890). "Onder deze verklaarde verschijnselen was ook een
groep van 'vurige meteoren'. Droge uitwasemingen konden in de atmosfeer vlam vatten en
verschillende lichtverschijnselen veroorzaken, zoals kometen, noorderlichten en andere, moeilijker
thuis te brengen verschijnselen zoals [draken]" (Vermij 2004, 890).
In verband met monsters kan men zeggen dat de Aristotelische ideeën zorgden voor een scala
naturae, wat betekende dat het bovennatuurlijke geleidelijk overging in het natuurlijke (Vermij
2004, 894-895). In de vroege middeleeuwen zocht men een denkwijze om de afstand tussen God en
mens te kunnen vergroten (Vermij 2004, 894). Emanatie, het geleidelijk verschuiven van het
bovennatuurlijke of goddelijke naar het natuurlijke of menselijke, maakte dit mogelijk. De
bovennatuur manifesteerde zich in wonderlijkheden zoals kometen, bloedregens en
bovennatuurlijke wezens of monsters (Vermij 2004, 895).
In de late middeleeuwen wou men geen geleidelijke overgang meer, maar een strikte scheiding
tussen het natuurlijke en het bovennatuurlijke domein (Vermij 2004, 895). Deze veranderde visie
was te merken bij de interpretatie van natuurverschijnselen, die meer en meer losgekoppeld werd
van theologische betekenisgevingen. Bijvoorbeeld:
De verering van de heiligen was in de vroege Middeleeuwen zeer sterk op de relieken
gefocus[t]. Voor godsdienstige of cultische handelingen (bijvoorbeeld het zweren van een eed)
was de aanwezigheid van relieken, of liever nog: hun aanraking, absoluut vereist. In zijn
relieken werd de heilige aanwezig geacht, maar in de praktijk betekende dat ook dat hij
daarbuiten niet bestond. In de loop van de tijd evenwel ging de geestelijkheid deze praktijk
steeds meer ervaren als grenzend aan magie en als strijdig met het geloof in de
alomtegenwoordigheid en de almacht van God. (Vermij 2004, 895)
Het rationele denken viel steeds moeilijker te combineren met het religieuze aspect van het
middeleeuwse leven. De wetenschap avant-la-lettre wou losgekoppeld worden van alle
onverklaarbaarheden die aan God toegeschreven werden. Tussen het aardse en het goddelijke werd
een duidelijke grens getrokken (Vermij 2004, 895). De theorieën van Aristoteles vormden hiervoor
een goede theoretische en filosofische legitimatie (Vermij 2004, 895).
2.2 Het bijgelovige wereldbeeld van de middeleeuwer
Zoals reeds duidelijk werd gemaakt in paragraaf 2.1.2 verklaarde de middeleeuwer de wereld
rondom hem via een combinatie van 'basiswetenschap' en religieuze factoren. Onderstaand
voorbeeld uit een Nederlandse editie van De grandine et ronitruis, een tekst van Agobard van Lyon,
een Spaanse priester uit de achtste en negende eeuw (1981, 3), illustreert deze werking feilloos:
In deze streken gelooft haast iedereen - van hoge of lage geboorte, uit stad of land, jong of oud
- dat hagel en donder door bepaalde lieden naar believen veroorzaakt kunnen worden. Zodra
18
men namelijk de donder hoort en de bliksem ziet, zegt men: 'er is luchtoptilling'. [E]n op de
vraag wat dit optillen van de lucht dan wel mag betekenen, antwoordt men - sommigen
beschroomd en niet helemaal gerust van geweten, anderen met het zelfvertrouwen eigen aan
simpele geesten - dat de lucht wordt opgetild door de bezweringen van mensen die
onweermakers [...] worden genoemd [...].
In de volgende paragrafen zal worden ingezoomd op het magische en religieuze aspect van de
middeleeuwse wereldvoorstellingen. Hoe werd er gedacht over geloof, bijgeloof en magie? En hoe
beïnvloedde bijgeloof de denkwijze van de middeleeuwer?
2.2.1 Magie versus religie
Historici zijn het erover eens dat de doorsnee middeleeuwer de termen 'magie' en 'religie' niet
aanvoelde als elkaars tegenovergestelden of als begrippen die volledig van elkaar verschilden
(Braeckman 1997, 9). De elite, zijnde middeleeuwse geleerden, probeerde in die periode wel de
verschillende termen van elkaar los te koppelen en twee domeinen af te bakenen, maar de gewone
man bekommerde zich daar niet om. Hij zag geloof, bijgeloof en magie als drie uitdrukkingen van
dezelfde inhoud (Braeckman 1997, 9-10). Bij deze algemeen aanvaarde kennis moeten we opnieuw
bedenken dat wij de gedachtengang van de middeleeuwer niet tot in het detail kunnen kennen. Dat
het gewone volk 'magie' en 'geloof' door elkaar gebruikte, betekent niet dat het "geen fundamenteel
onderscheid zou kunnen maken tussen een beroep doen op God en zijn heiligen [en] een beroep
doen op demonen of het exploiteren van de mysterieuze krachten in de natuur" (Braeckman 1997,
10). Deze mensen hadden er simpelweg geen meerwaarde bij om dit binnen hun dagelijkse leven af
te bakenen.
Bij magie en religie was het doel niet het verzamelen van exacte kennis of de werking van de natuur
tot in het detail te beschrijven. Ze hadden andere doeleinden en steunden beiden vooral op een
onderliggende betekenisdimensie. De ware betekenis van magie en religie bestond niet uit wat
letterlijk gezegd werd, maar uit abstracties - zoals bijvoorbeeld het belang van solidariteit - die niet
meteen konden worden waargenomen (d'Avray 2001, 267). Huizinga (1996, 235-239) beweert dat dit
soort van middeleeuws symbolisme (wat in 6.2.1 verder wordt uitgewerkt) voor bijna elk woord of
beeld in een tekst een verklaring kon vormen. Een wereld die verbonden wordt door religieuze of
magische en symbolische connecties, is sterker dan een wereld vol causale en wetenschappelijke
banden (Huizinga 1996, 235-239). Verschijnselen konden via symbolen op ontelbare manieren met
elkaar verbonden worden en hoe meer connecties men tussen bepaalde fenomenen kon maken, hoe
duidelijker men de middeleeuwse wereld kon verklaren. Het resultaat daarvan was dat men uit de
verbanden die er ontstonden en ontdekt werden - bijvoorbeeld het verband tussen monsters en het
menselijk gedrag - telkens lessen kon trekken die door de middeleeuwer moesten worden toegepast.
Meer over deze lessen is te vinden onder deel drie, waarin de verschillende functies van monsters
behandeld worden.
Het belangrijkste onderscheid tussen het alledaagse, letterlijke en het spirituele, figuurlijke ligt dus
in de aanwezigheid van een symbolisch element (Beattie 1970, 202-221). Het gevaar bij onderzoek
naar symbolische elementen, schuilt in het feit dat historici al te snel een gebaar toewijzen aan dat
symbolisme. Er wordt over het hoofd gezien dat een woord of begrip ook letterlijk kan functioneren
in een tekst. Wanneer de middeleeuwse mens sprak over de Heilige Drievuldigheid, bedoelde hij ook
19
werkelijk de Vader, de Zoon en de Heilige Geest en niet een of andere verscholen betekenis die
achter deze drie factoren schuilging. Ze gebruikten symbolen om de Drievuldigheid te begrijpen,
maar het begrip op zich was geen symbool (Beattie 1970, 202-221). Wat als letterlijk en wat als
symbolisch geïnterpreteerd moet worden, kunnen we enkel afleiden uit secundaire bronnen en dan
nog is er nooit honderd procent zekerheid.
Hoe passen monsters in dit religieuze plaatje? Monsters toonden de variëteit die God geschapen had
tijdens de creatie van de mensheid (Friedman 1981, 1). Reuzen werden bijvoorbeeld beschouwd als
mensen en niet als bovennatuurlijke wezens. Hun vreemde uiterlijk riep wel allerlei vragen op in
verband met de intentie die God met deze wezens had (Friedman 1981, 1). De middeleeuwers
vroegen zich af waarom deze monsters gecreëerd werden en of ze een ziel hadden of niet? Konden
ze rationeel denken en waren ze aanhangers van het christelijke geloof? Monsters werden gezien als
een bedreiging omdat op deze vragen geen natuurlijk, aards antwoord geformuleerd kon worden
(Friedman 1981, 2). Er ontstonden twee soorten verklaringen, beiden gebaseerd op het bijgeloof van
het volk. Enerzijds had men een positieve visie op het bestaan van monsters. Zij waren vreemde
wezens, voorbestemd om christen te worden en de 'Boodschap' te verspreiden (Friedman 1981, 2).
Het was dan ook de missie van de apostelen om hen te bekeren en hen het juiste pad op te sturen
(Friedman 2000, 59-86). Anderzijds had je ook een negatieve visie, die monsters zag als 'vervloekten'
en als afstammelingen van slechte figuren uit de kerkgeschiedenis, vooral van Kaïn3 (Friedman 2000,
87-107). Het doel van deze monsters was om de mensen een lesje te leren over wat er met je gebeurt
wanneer je zondigt tegen Gods wil (Freedman 2002, 3). Bij de eerste verklaring worden monsters
beschouwd als deel van de realiteit, de tweede verklaring speelt meer in op het symbolische aspect
van demonen.
2.3 Monsters: realiteit of verzinsel?
Er bestaat weinig of geen bewijs dat de middeleeuwer ten volle geloofde in het bestaan van monsters
zoals die voorkwamen in literaire werken (Williams 1996, 11). Realistischer is, dat de fysieke
verschijning van deze monsters een noodzakelijke vereiste was om een symbolische boodschap te
kunnen verwoorden. De monsterlijke gedaanten ontstonden niet in de middeleeuwen, maar waren
al veel vroeger vertegenwoordigd in literaire bronnen - bijvoorbeeld in de Physiologus4 (zie
hieronder) - en werden later gekopieerd in middeleeuwse werken (Williams 1996, 11). Ook in
kunstwerken werden monsterlijke wezens gebruikt ter versterking van het beeld dat het volk over
die monsters had. De cultuur van het macabere, bijvoorbeeld, was erg populair in Noord-Europa
vanaf de veertiende eeuw (Pluskowski 2003, 170). Dansen met de dood en met duivelse figuren kwam
geregeld terug in schilderijen, waarin zowel edelen als gewone burgers samen met deze monsters
3 Kaïn is een figuur uit de bijbel. Hij speelt een hoofdrol in het verhaal van Kaïn en zijn broer Abel in het boek Genesis (4, 1-16). In
dit verhaal is Kaïn een landbouwer en Abel een schaapherder. Op een dag offeren beide broers iets aan God, Kaïn vruchten van
zijn grond en Abel zijn beste schaap. Wanneer God hierna enkel genade toont aan Abel, wordt Kaïn jaloers en vermoordt zijn
broer. (Van Den Eynde 2008) 4 Verdere uitleg hierover onder 3.1.
20
werden afgebeeld (Binski 1996, 123-163). Een grote trendsetter hierbij was Jeroen Bosch, die een
gigantisch gamma aan beestachtige, hybride vormen schilderde om complexe allegorieën en
metaforen uit de geschiedenis van het middeleeuwse Vlaanderen te produceren (De Rijck 1993, 46).
De monsterlijke semiologie kon bestaan omdat de fysieke beschrijving van monsters bestond, ook al
was die volledig fictief (Williams 1996, 11). Dit sluit aan bij het begrip 'phantasia', oorspronkelijk
bedacht door John Scotus, waarbij Jean-Claude Foussard (1975, 337-148) uitleg geeft:
John Scotus begins with the principle that in his present state, man cannot know any 'nature'
by direct intuition (per seipsam). It is thus necessary that some intermediary relate man and
thing. This mediation between that which is outside and that which is inside has its purpose to
make the thing appear by providing it with an image. Such is the phantasia: 'imago quaedam et
apparitio'.
Phantasia werd vooral gebruikt in de verklaring van het groteske en het monsterlijke (Williams 1996,
66). Het verbond de representatie van het monster met het waarnemingsproces van de
middeleeuwer. De beschrijving van het monsterlijk wezen liet een indruk na op de zintuigen van de
waarnemer (Williams 1996, 66). De eerste phantasy die hierbij ontstond, was dan puur fysiek (als
afbeelding, woord, geur...) (Williams 1996, 66). Van daaruit werd een tweede phantasy gevormd,
namelijk een mentaal of intellectueel beeld dat zich 'op de ziel imprintte' en bewaard werd in het
geheugen (Williams 1996, 66). Zo zien we dat het beeld van de monsters zich wel degelijk in het
brein van het collectief kon nestelen en ook hoe dit mogelijk was, maar dit laat nog steeds de
'realiteit' van de ingeprente phantasies buiten de kwestie. De term 'phantasia' op zich roept meteen
al de notie van fictie op, waardoor men sterk kan geloven dat de doorsnee middeleeuwer zich
bewust was van de onechtheid van monsters.
21
Hoofdstuk 3
Waar vinden we beschrijvingen van monsters en wat
vertellen die ons?
In dit hoofdstuk volgt een overzicht van de belangrijkste bronnen met beschrijvingen van monsters.
Als eerste komen de bestiaria aan bod, waarin we meer inzicht krijgen in de algemene uiterlijke
kenmerken van monsters. Vervolgens gaan we over naar de reisverhalen en mappae mundi, die ons
een beeld geven van waar we monsters kunnen plaatsen op middeleeuwse wereldkaarten.
3.1 Bestiaria
Beestenboeken of bestiaria vormen een deel van de didactische literatuur uit de middeleeuwen. Ze
worden beschouwd als wetenschappelijke teksten, maar waren niet enkel educatief, ze dienden ook
om de lezer te vermaken (Lops en Szirmai 2005, 7). In de middeleeuwen was er niet zo'n duidelijk
onderscheid tussen literaire en niet-literaire teksten zoals we dat nu toepassen (Lops en Szirmai
2005, 7). Teksten over geneeskunde of astrologie werden evenwel tot de 'literatuur' gerekend.
In bestiaria vond men informatie over verschillende diersoorten, maar vaak ook over stenen en
planten. "Een dier [werd] op drie manieren beschreven: eerst een natuurkundige beschrijving van
zijn voorkomen en gedrag, vervolgens hoe de mens daaruit een (morele) les [kon] lezen [en] ten
slotte wat zijn religieuze betekenis [was]" (Lops en Szirmai 2005, 8). Net zoals bij het Aristotelische
en religieuze wereldbeeld van de middeleeuwse mens, kwamen ook bij bestiaria de moralistische en
wetenschappelijke lijn samen (Lops en Szirmai 2005, 8).
Op moraliserend vlak konden de beschreven dieren een aantal betekenissen en levenslessen in zich
dragen. Ze konden voor drie dingen staan: ofwel waren ze een representatie van God:
[Bijvoorbeeld] de Eenhoorn of de Leeuw, wiens jongen dood geboren worden, maar die hij na
drie dagen met zijn adem leven inblaast, zoals God dat deed met Christus, die na drie dagen
opstond uit de dood[.] (Lops en Szirmai 2005, 8)
Ofwel van de mens:
[Bijvoorbeeld] de Olifant, waarvan het vrouwtje het mannetje verleidt met de mandragora, zoals
Eva Adam verleidde met de appel[.] (Lops en Szirmai 2005, 8)
ofwel van de duivel:
[Bijvoorbeeld] de Aap, die, geheel volgens middeleeuwse begrippen, lelijk van binnen is, omdat
hij lelijk van buiten is[.] (Lops en Szirmai 2005, 8)
Op wetenschappelijk vlak vinden we vaak onrealistische beschrijvingen die vorm geven aan
monsters en bovennatuurlijke kenmerken bij gewone dieren. Dit kan verschillende redenen hebben.
22
Een eerste reden is dat de observaties in bestiaria niet rechtstreeks gebaseerd zijn op veldwerk dat de
auteur heeft uitgevoerd, maar op oudere bronnen uit de wetenschappelijke traditie (Lops en Szirmai
2005, 8). De meest gebruikte en meest vermelde bron is de Physiologus. Dit was een Griekse tekst uit
ca. 200 (Lops en Szirmai 2005, 7). De auteur was onbekend en werd aangeduid met 'de
natuurkundige', waarvan de Latijnse vertaling uiteindelijk ook als titel ging functioneren. Historici
vermoeden dat deze auteur in Alexandrië aan het werk was, omdat daar de symbolische studie van
de zoölogie ontstaan is, waarvan de Physiologus hét basiswerk bij uitstek was (Lops en Szirmai 2005,
7). De dierenwereld die centraal stond in dit werk, kreeg onder invloed van de Bijbel en de
kerkvaders ook een christelijke morele uitleg (Lops en Szirmai 2005, 7). Auteurs uit de
middeleeuwen namen gegevens uit de Physiologus over, ook van dieren of wezens die niet (meer)
bekend waren in hun leefwereld, en vulden die aan met nieuwe informatie uit hun eigen tijd
(Huizinga e.a. 2002, 220). Er ontstond een ware traditie van bestiaria die voortbouwden op de
Physiologus en een Middelnederlands voorbeeld daarvan was het dertiende-eeuwse Der Naturen
Bloeme van Jacob van Maerlant (Boot 2011, 4) dat gedeeltelijk geïnspireerd is door de Physiologus en
vooral teruggaat op De naturis rerum - opgetekend tussen 1230 en 1245 - van Thomas van Cantimpré
(Boot 2011, 4). Veel auteurs vertrouwden blindelings op oudere bronnen en namen bijgevolg ook
'vreemde' beschrijvingen klakkeloos over. Ook Maerlant geloofde dat Latijnse bronnen de waarheid
vertelden en bijgevolg baseerde hij er zijn werken op (Boot 2011, 4).
Een tweede reden voor de onrealistische beschrijvingen is te vinden in het feit dat middeleeuwers
de fabeldieren die in beestenboeken voorkwamen helemaal niet vreemd vonden. Zoals reeds eerder
vermeld in 2.3 waren zij vertrouwd met beschrijvingen en afbeeldingen van fysiek vervormde
wezens als een uitdrukking van een symbolische onderliggende boodschap.
Een derde en laatste reden vormt een combinatie van beide voorgaande factoren. Middeleeuwse
kopiisten maakten hier en daar wat schrijffouten wanneer ze boeken overschreven. Zo gebeurde het
wel eens dat namen van dieren op verschillende manieren geschreven werden, waardoor die daarna
foutief overgenomen werden door latere kopiisten en er daardoor verwarring kon ontstaan tussen
fabeldieren en reële dieren.
[Bijvoorbeeld in het] geval van de Lynx [...][:] het roofdier [...] werd in oudere beestenboeken
afgebeeld met slangentongen en ook zodanig beschreven [...], het geen berustte op een
verwarring met de iynx, een vogel die een slangentong had[...][.] (Lops en Szirmai 2005, 8)
De handschriften waarin bestiaria overgeleverd zijn, zijn meestal uitvoerig geïllustreerd (Lops en
Szirmai 2005, 7). Ook al getuigen ze van een vaak associatieve manier van denken, die voor ons als
vreemd ervaren wordt, toch blijven bestiaria ook vandaag nog boeiend om te lezen en zorgen ze
voor inzicht in natuurkunde, bijgeloof en liefde in de middeleeuwse leefwereld (Lops en Szirmai
2005, 15).
3.1.1 Algemene uiterlijke kenmerken van monsters
Zoals reeds eerder vermeld, spitst deze scriptie zich toe op monsters gekenmerkt door een uiterlijke
afwijking ten opzichte van de 'normale' mensen of dieren. Volgens Lemay (1992, 111-120) worden de
meeste monsters gevormd door ofwel te veel ofwel te weinig 'lichamelijke materie'. Dit betekent dat
ze te grote of te kleine lichaamsdelen kunnen hebben, lichaamsdelen die zich niet op de juiste plaats
bevinden of dat verschillende karakteristieken van meer dan een soort worden gecombineerd.
23
Wanneer verschillende soorten gekruist worden, is de meest voorkomende combinatie die van
menselijke en dierlijke onderdelen (Bildhauer en Mills 2003, 14). Er is sprake van een gradatie in het
menselijke en het dierlijke (Austin 2002, 41). Sommige monstersoorten werden als menselijker
beschouwd dan andere. Een echte taxonomie die een duidelijke grens trok tussen het dierlijke en
het menselijke bestond niet (Austin 2002, 41). In de middeleeuwen gold slechts een wazige overgang
van de ene naar de andere soort, zodat de indeling in monsterlijke categorieën kon verschillen van
individu tot individu.
Monsters hadden een welbepaalde esthetische vormgeving die via afbeeldingen en beschrijvingen
uitgedragen werd. De fysieke afwijkingen die monsters vertoonden, zorgden voor het ontstaan van
nieuwe genres in de literatuur zoals het groteske, het absurde en het fantastische (Williams 1996,
78). Een belangrijke factor bij deze esthetisch vervormde lichamen was dat zij streefden naar
mimesis, een correcte weergave van de werkelijkheid die aansloot bij de beschrijvingen uit de
bestiaria. Het verlies van de logische vorm van het wezen creëerde een soort delirium, waarin de
normatieve cognitieve en psychologische processen van de geest werden verstoord of genegeerd en
de monsters toch als realistisch werden ervaren (Williams 1996, 78).
Er bestaan verschillende middeleeuwse teratologische5 tradities waarin monsterlijke wezens
voorkomen (Steel 2013, 258). Men had ten eerste de oude Engelse epische poëzie en de Noorse
saga's, die bekend waren om hun weerwolven, weerberen, grote serpenten, zeemeerminnen, groene
kinderen uit de onderwereld, elfen, trollen en de draugar, een Ijslandse zombie (Steel 2013, 259). Ten
tweede waren er enkele afwijkende wezens die in de Bijbel opdoken, zoals basilisken en reuzen
(Steel 2013, 259). Maar het was vooral de derde traditie, namelijk die van de monsters uit klassieke
legenden, die onsterfelijk werd door de ontelbare overleveringen ervan (Steel 2013, 259). Het betreft
hier centauren, sirenen en veel meer waarrond een volledige cultuur en mythevorming werd
opgebouwd die een universele representatie gekregen heeft die nog steeds tot de verbeelding van
auteurs, kunstenaars en filmmakers spreekt. Deze monsters en hun cultuur bleven het best bewaard
in teratologische catalogi, die eeuwenlang meegedragen en aangevuld werden (Friedman 2000, 23).
Een voorbeeld van zo'n catalogus staat bekend als The Wonders of the East, waarvan vandaag nog drie
kopieën raadpleegbaar zijn (Austin 2002, 29). Een daarvan is het handschrift British Library MS Cotton
Tiberius B. v, fols. 78v - 87v6. Dit handschrift uit de elfde of twaalfde eeuw bevat een rijke variëteit
aan middeleeuwse verhalen over oosterse wonderen (Austin 2002, 29). Deze gaan terug op verhalen
uit het oude Griekenland, meer bepaald de vertelsels uit Naturalis Historia (eerste eeuw) van Plinius
de Oudere7 (Austin 2002, 29).
[...] Tiberius opens by describing and depicting animals, but it then introduces a number of
groups who have both human and animal characteristics, although nearly all are called
'human beings', homines. Among these are the following: the cenocephali, who breathe fire and
have 'horses manes, boar's teeth, and dog's heads', the tri-colored men, homines, with lions's
heads and mouths like fans, the headless men who 'have eyes and mouths in their breast', and
5 Teratologie is de leer van afwijkingen, misvormingen.
6 Naar dit handschrift wordt verder verwezen met 'Tiberius'.
7Dankzij de auctoritas die van iemand als Plinius uitging en de lange overlevering zijn werk, is het goed mogelijk dat tot in de late
middeleeuwen nog veel uitheemse dieren en mensen beschouwd werden als zogeheten ‘Plinische rassen’" (Proos 2014, 34).
24
the homodubii, the 'dubious men', half-man and half-ass. All these people are depicted naked.
(Austin 2002, 31)
De Tiberius bevat heel uitgebreide illustraties van de wezens waarover het vertelt. Echt onpartijdig
zijn die niet, de monsters worden door hun weergave als gevaarlijk afgeschilderd (Austin 2002, 33).
Een belangrijk hulpmiddel daarbij is het frame dat rond het monster getekend werd. Het kader rond
de figuren werd op twee manieren gebruikt (Austin 2002, 33). Ten eerste om een afstand of grens te
scheppen tussen de lezer en het beest (Austin 2002, 34). Ten tweede werd het kader vaak
doorbroken en werd er gespeeld met de grens tussen het volk en het monster (Austin 2002, 34). Het
lijkt vaak alsof het monster letterlijk uit zijn kader stapt om de wereld van de lezer onveilig te
maken (Broderick 1982, 35). Dit zorgde voor een gevoel van directheid en waarschuwde de lezer dat
monsters naderbij konden zijn dan men dacht: het monster was té echt om gevangen gehouden te
worden door een kader (Austin 2002, 34).
(Austin 2002, 34)
3.2 Mappae Mundi en reisverhalen: waar vindt men monsters terug?
In de eenentwintigste eeuw zijn de meest voorkomende monsters buitenaardse wezens,
gelokaliseerd in de ruimte. Ook in de middeleeuwen kregen monsters een welbepaalde habitat
toegewezen, maar dan op de aarde zelf. Waar vindt men deze monsters dan terug? In de volgende
paragrafen worden achtereenvolgens de mappae mundi, of wereldkaarten en middeleeuwse
reisverhalen behandeld.
25
3.2.1 Mappae Mundi
Naast een uiterlijke beschrijving was het ook niet ongewoon dat men monsters een geografische
locatie toewees. In alle historische periodes komen gegevens voor van monsterlijke habitats. Twee
belangrijke principes werden traditioneel gehanteerd bij het determineren van de gebieden die
monsters bewoonden: de idee dat monsters een product waren van het klimaat waarin ze
vertoefden en de idee dat ze de uiteinden van de wereld bewoonden (Van Duzer 2013, 389-390).
Het eerste van deze twee principes baseerde zich op de antieke gedachte dat de wereld verdeeld was
in klimaatzones, een denkbeeld dat sterk doorwerkte gedurende de middeleeuwen en de vroege
renaissance (Van Duzer 2013, 390). Deze zones trachtte men weer te geven op middeleeuwse
kaarten, meer bepaald 'zonekaarten' (Woodward 1987, 286-370). Het klimaat werd als
verantwoordelijke gezien voor het ontstaan van verschillende mensenrassen, bijvoorbeeld mensen
met een verschillende, donkerdere huidstint dan die in de eigen streek (Van Duzer 2013, 391). Al
snel werd hierbij ook een link gelegd met de monsterlijke rassen. De extreme klimatologische
omstandigheden in verre streken werden gezien als broeihaarden voor het ontstaan van monsters.
Hitte beschouwde men hierbij als de belangrijkste factor (Van Duzer 2013, 290).
Dit brengt ons bij het tweede kernprincipe:
Since the ancient Greek period, what were perceived by Europeans to be the distant edges of
the earth have been thought to be the realm of exotica - of treasures, strange animals, and
monstrous beings. (Van Duzer 2013, 391)
Verre landen vormden een onuitputtelijke inspiratiebron voor verhalen over het bovennatuurlijke,
het ongewone, kortom het monsterlijke. Monsters werden gesitueerd in extreme geografische
locaties: het Oosten, Indië of Ethiopië vormden ideale woonplaatsen voor deze vervormde entiteiten
(Bildhauer en Mills 2003, 8). Een belangrijke bron hiervoor waren de middeleeuwse kaarten, ook wel
mappa(e) mundi genoemd. Dit waren documenten die actief gebruikt werden om gelijkheid en
verschil uit te drukken (Friedman 1994, 64-95). Ze marginaliseerden de 'Andere' door ze in
ontoegankelijke of heel verre ruimtes te situeren (Friedman 1994, 64-95). De afstand tussen de
middeleeuwer en deze geografische 'outlaws' creëerde verschillende mogelijke invalshoeken (Van
Duzer 2013, 393): wie kon weten wat er zich allemaal afspeelde in deze verre uiteinden van de
wereld? De afstand was te ver om te overbruggen en dus konden de gewoontes en uiterlijke
kenmerken van demonische wezens niet bevestigd worden, maar ook niet ontkracht. Ook een
psychologische invalshoek is mogelijk: mensen probeerden de monsters op een veilige afstand te
houden door ze zo ver mogelijk van zichzelf te plaatsen. Men zou de uiteinden van de wereld zelfs
kunnen interpreteren als een ruimte die opgebouwd werd in het onderbewuste van de
middeleeuwer (Van Duzer 2013, 394). De houding ten opzichte van monsters was dus ambivalent:
aan de ene kant waren ze afstotelijk en men hield ze het liefste zo ver mogelijk van zichzelf
vandaan, aan de andere kant waren en zijn ze nog steeds fascinerend en blijven ze onze aandacht
trekken (Van Duzer 2013, 394).
Een van de mappae mundi die het duidelijkst de monsterlijke rassen aanstipt, is de Hereford Mappa
Mundi van ca. 1300 (Van Duzer 2013, 395-396).
26
(Anoniem 2013) (Anoniem 2013)
Wanneer men de monsters op deze kaart zou markeren, zou men zien dat ze bijna een ring vormen
rondom de volledige kaart, met uitzondering van een paar onregelmatigheden (Van Duzer 2013,
396). De kaart toont dat er een aantal monsters waren die zich dichter bij huis bevonden, dit wil
zeggen, dichter bij de schrijvers van monsterverhalen, de bedenkers van de monsterlijke mythes, de
cartografen en die dus ook dichter aansloten bij de leefwereld van de doorsnee middeleeuwer (Van
Duzer 2013, 429). Ze leefden op het uiteinde van een dorp, vallei of parochie waarachter dan het
'grote onbekende' lag (Bildhauer en Mills 2003, 8). Waarin schuilt nu het verschil tussen monsters in
deze twee gebieden?
De meest nabije regio werd beschouwd als 'normaal', de ervaring van het alledaagse leven dat zich
hier afspeelde bevatte 'normaal gezien' zo goed als geen fysiek hybride monsters. De vreemde
entiteiten die hier beschreven werden - kobolden, beesten in het bos of monsters in een meer -
vormden een piepklein deel van de bevolking dat eerder als uitzondering gold dan als regel (Van
Duzer 2013, 431). De monsters dicht bij huis werden beschouwd als een onderdeel van het
folkloristische bijgeloof van de ongeletterde middeleeuwer, in tegenstelling tot de monsters die zich
veraf bevonden, die 'ontdekt' werden door geletterde mensen in literaire werken (Lerclercq-Marx
2010, 43-61). De folkloristische monsters werden enerzijds vooral gesitueerd in het verre verleden,
waar zij overwonnen werden door lokale helden die op die manier bijdroegen aan het verder
beschaven van de bevolking. Anderzijds liepen ze niet zomaar op klaarlichte dag door het dorp, ze
konden enkel verschijnen onder zeer specifieke omstandigheden (en bleven daardoor dus meestal
verborgen) (Van Duzer 2013, 431). Aan het uiteinde van de wereld was de monsterlijke populatie
eerder regel dan uitzondering. Ze waren ook vreemder en 'monsterlijker' dan de lokale monsters
(Van Duzer 2013, 431).
Bij het onderscheid tussen monsters die zich veraf bevonden of net dichtbij, komt opnieuw een
religieuze kanttekening te pas. Volgens de christelijke eschatologie8 zou het einde der tijden ervoor
zorgen dat de geografie van het monsterlijke zou omkeren:
[T]he end of Christian chronology will bring to the known and inhabited regions of the world
monstrous peoples and creatures usually associated with the distant ends of the earth. (Van
Duzer 2013, 433)
8 De christelijke eschatologie houdt in dat de toekomst op een eindpunt gericht is, namelijk het einde der tijden waarbij Christus
zal terugkeren voor het Laatste Oordeel (Wuttke 2010, 34).
27
Het einde der tijden betekent dus ook meteen het einde van de traditionele monsterlijke cartografie.
De Apocalyps, de Dag des Oordeels, het vagevuur en de hel waren overbevolkt door monsters
(Bildhauer en Mills 2003, 10). Middeleeuwse monsters bevonden zich bijgevolg niet enkel aan de
marges van de fysieke ruimte, maar ook aan het einde van de tijd (Bildhauer en Mills 2003, 10).
3.2.2 Reisverhalen
Aansluitend bij de mappae mundi waren monsters een populair thema binnen de middeleeuwse
reisliteratuur (Proos 2014, 33). Om te weten te komen welke monsterrassen er allemaal bestonden
en waar men die op kaarten kon aanduiden, moesten er uiteraard bronnen zijn waarin informatie
over de locatie van monsters voorkwam. Ook hiervoor werd teruggekeken naar de werken van
schrijvers uit de klassieke periode, zoals Plinius - uit de eerste eeuw - of Solinus - uit de derde eeuw
(Smith 2002, 267). Middeleeuwse schrijvers namen de monsterdata uit hun verhalen over en
verspreidden die verder onder de middeleeuwse lezers en toehoorders.
Middeleeuwse schrijvers probeerden hun reisverhalen zo reëel mogelijk te laten overkomen, ook al
waren ze in feite imaginair. Schrijvers uit de dertiende en veertiende eeuw stelden een relatief grote
geografische en etnografische kennis tentoon (Jackson 2001, 104). Ze wilden in hun vertelsels de
gekende wereld zo nauwkeurig mogelijk beschrijven en incorporeerden daarbij vaak resultaten van
échte reizen (Jackson 2001, 104). Maar niet iedere auteur was zo 'wetenschappelijk' ingesteld, zoals
Peter Jackson (2001, 104) aanhaalt in zijn artikel Christians, Barbarians and Monsters: The European
Discovery of the World Beyond Islam:
We are left with the impression that the new knowledge was simply grafted onto the old. The
indications are, moreover, that marvels, rather than the fruits of scientific observation, were
in demand among the wider reading public.
Het is uiterst moeilijk om te bepalen welke reizigers authentieke ervaringen deelden met het
publiek en welke auteurs verzonnen informatie verspreidden (Jackson 2001, 104). Dat er zoveel over
monsterrassen werd geschreven en dat er zoveel verschillende soorten monsters voorkwamen, zou
een indicatie kunnen zijn dat mensen geloofden dat de beschreven monsters ook werkelijk ergens
op aarde rondliepen (Proos 2014, 33). De gemiddelde Europeaan in de middeleeuwen reisde niet of
niet vaak en "zelfs handelaars [hadden] in het middellandse zeegebied moeite om verder te reizen
dan het door moslims beheerste Midden-Oosten" (Proos 2014, 33). Er konden dus makkelijk claims
worden gemaakt dat monsters reëel waren, want wie zou het tegendeel kunnen bewijzen? (Proos
2014, 33) Opnieuw moeten we hier bedenken dat dit slechts veronderstellingen zijn dat de
middeleeuwer geloofde in de echtheid van monsters en houden we in het achterhoofd dat andere
bronnen reeds uitgewezen hebben dat er bij het volk eerder een algemeen bewustzijn was van de
symbolische functies van deze vreemde wezens. Er zijn geen indicaties die zwart-op-wit bewijzen
dat de middeleeuwer in monsters geloofde.
28
29
Deel 2: Aanzet tot inventaris
Het tweede deel van deze masterscriptie bevat een aanzet tot een inventaris van de
Middelnederlandse monsterpopulatie. Opnieuw moet men er rekening mee houden dat het hier gaat
om een 'aanzet' tot een inventaris en geen volledige catalogus van alle monsterrassen die in
Middelnederlandse verhalen voorkomen. Hiervoor kunnen vier redenen aangehaald worden: ten
eerste dat men niet zeker kan zijn dat alle Middelnederlandse verhalen ook overgeleverd zijn
waardoor er in onbekende verhalen nog onbekende monsters zouden kunnen voorkomen, ten
tweede dat het totale aantal vermeldingen van monsters in Middelnederlandse verhalen zodanig
groot is dat een volledige opsomming te uitgebreid zou zijn voor één thesis. Ten derde dat monsters
verschillende vormen en gedaantes kunnen aannemen en dat de focus in dit werk gelegd wordt op
fysiek hybride wezens - en bijvoorbeeld niet 'de gewone mens' die zich gedraagt als monster. Ten
vierde is de inventaris bedoeld als een praktisch gebruiksinstrument voor het opzoeken van
beschrijvingen van monsters en waar men ze kan terugvinden. Daarom werd ervoor gekozen om te
werken met edities van de originele Middelnederlandse verhalen die online terug te vinden zijn.
Niet alle gevonden handschriften zijn geëditeerd, waardoor een aantal monsters wellicht niet online
terug te vinden is.
In het eerstvolgende hoofdstuk leg ik de manier uit waarop ik deze inventaris heb opgesteld en in
het daaropvolgende hoofdstuk komt de inventaris zelf.
30
31
Hoofdstuk 4 Bronnen, inhoud en stappen
In hoofdstuk vier komen de praktische details van de monsterinventaris. Deze inventaris is niet
zomaar een lijst met een opsomming van monsters die in Middelnederlandse verhalen voorkwamen.
Het is een gebruiksinstrument dat precies vertelt in welke verhalen men welke monsters vindt en
hoe deze wezens in die verhalen voorkwamen (zie 4.2).
Achtereenvolgens wordt in de onderstaande paragrafen uitleg gegeven bij de bronnen die bij de
inventaris gebruikt werden, wat er in de inventaris te vinden is en via welke stappen en op welke
manier ik met die bronnen aan de slag ben gegaan om een inventaris op te stellen. Bij de
verschillende stappen worden ook telkens de problemen weergegeven waarmee ik tijdens het
zoekproces te maken kreeg. Het hoofdstuk wordt afgesloten met een aantal algemene opmerkingen
bij de inventaris.
4.1 Bronnen voor de inventaris
Voor het opstellen van deze inventaris heb ik mij gebaseerd op een Engelstalige bron en twee
Nederlandstalige bronnen. De Engelstalige bron bestaat uit een lijst in het boek Deformed Discourse:
The Function of the Monster in Mediaeval Thought and Literature van David Williams (1996, ix-xii) die hij
bij het begin van zijn studie weergeeft. Deze lijst zelf is geen inventaris. Hoewel er veel Engelstalige
studies en bronnen over monsters bestaan, is er geen enkele die een inventaris opmaakt van de
bestudeerde wezens. De lijst9 van Williams is een opsomming van de afbeeldingen van monsters die
hij in zijn boek gebruikt. Ik heb deze lijst aangevuld met de monsters die ook zonder afbeelding in
zijn boek voorkomen zodat er een volledige lijst van monsters uit zijn werk tot stand kwam. Hoewel
hij geen echte inventaris maakt, categoriseert hij zijn monsters wel in twee grote afdelingen. Als
eerste noemt hij 'The Body Monstrous'. Hierbij wordt het menselijk lichaam als het standaardmodel
genomen en alles wat daar fysiek van afwijkt, wordt in deze categorie ondergebracht. Als tweede
noemt hij 'The Nature Monsters', waarin hij monsters plaatst die fysiek afwijken van het dier als
standaardmodel. Ik heb alle monsters die in deze categorieën voorkwamen in combinatie met de
lijst van afbeeldingen gebruikt als basis voor mijn inventaris. Na vergelijking met talloze andere
studies van monsters, zowel digitaal als in boekvorm, kwam deze lijst naar voor als de meest
uitgebreide opsomming van monsters die voorkomen in Engelstalige middeleeuwse verhalen. Men
kan ze beschouwen als een overkoepelende lijst die ook de wezens bevat die voorkomen in andere
bestaande Engelse en Amerikaanse studies over monsters.
9 De oorspronkelijke lijst van David Williams kan geraadpleegd worden in bijlage 1.
32
Vervolgens gebruik ik twee Nederlandstalige bronnen. Beiden zijn van de hand van Frits van
Oostrom, zowel Stemmen op schrift: Geschiedenis van de Nederlandse literatuur vanaf het begin tot 1300
(2013) als Wereld in woorden: Geschiedenis van de Nederlandse literatuur 1300 - 1400 (2013).
Aan Stemmen op schrift werkte van Oostrom tien jaar. De opzet van het werk is de oudste
Nederlandstalige teksten te redden van de vergetelheid en ze op een heel toegankelijke manier bij
een groot publiek bekend te maken. Niet enkel de 'grote kleppers' en favorieten van het middelbaar
onderwijs - zoals Karel ende Elegast - komen erin voor, maar ook meer obscure, onbekende verhalen -
zoals Madelgijs met zijn liefde voor de zwarte kunsten - komen ruimschoots aan bod.
Wereld in woorden is grotendeels een aanvulling op Stemmen op schrift. Deze beide werken vormen
samen een tweeluik over de Nederlandse literatuurgeschiedenis vanaf de eerste woordjes uit ca. 600
tot teksten uit het einde van de veertiende eeuw. Wereld in woorden wil aantonen dat hoewel de
periode tussen 1300 en 1400 een tijdperk van een enorme crisis in Europa was met onder andere de
pest, natuurrampen, misoogsten, het schisma van de kerk en allerhande disputen tussen staten en
standen, er toch vernieuwing kwam in de literatuur. Volgens Van Oostrom kan je voor die periode
spreken van een 'creatieve crisis'.
Stemmen op schrift en Wereld in woorden vormen respectievelijk het eerste en tweede deel van de reeks
Geschiedenis van de Nederlandse literatuur onder toezicht van de Nederlandse Taalunie.
4.2 Wat vindt men in de inventaris?
Allereerst wordt bij elk monster uit de lijst van Williams dat voorkomt in citaten en fragmenten uit
het Middelnederlands Woordenboek10 de naam van het monster geëxpliciteerd en de verschillende
schrijfwijzen. Hetzelfde geldt voor de boeken van Van Oostrom en de originele werken of edities die
vernoemd worden in de inventaris.
Daarna worden de eventuele synoniemen voor die naam opgesomd, gevolgd door een beschrijving
van het monster. Waar mogelijk heb ik in mijn inventaris Middelnederlandse beschrijvingen
opgenomen van het wezen of beschrijvingen in het modern Nederlands uit het Middelnederlands
Woordenboek. Waar dit niet mogelijk was, heb ik mij op mijn hierboven genoemde Engelstalige bron
gebaseerd of op mijn Nederlandstalige bronnen. Vaak werd in Middelnederlandse verhalen slechts
de naam van het monster vernoemd, zonder beschrijving, omdat men van de lezer of toehoorder
veronderstelde dat hij het wezen kende.
Een vierde element in de inventaris is een overzicht van de vindplaatsen met de vermeldingen van
het middeleeuwse monster. Elke bron werkt met een ander systeem van boekdelen, kapittels,
paginanummering, regels enzoverder om termen in het verhaal te localiseren. Voor elke vindplaats
werd gecontroleerd waar de wezens vermeld werden en daarbij werd telkens het systeem van
naamgeving en plaatsbepaling dat eigen was aan de individuele werken gevolgd. Tot slot geeft de
10
http://gtb.inl.nl/
33
inventaris, waar mogelijk, een afbeelding van het monster weer. Bij sommige fysiek hybride wezens
is er geen beeltenis te vinden. Er bestaan wel recente afbeeldingen van deze wezens, gemaakt door
liefhebbers van sciencefiction, maar die komen niet altijd overeen met de Middelnederlandse
beschrijvingen van de monsters en verwijzen dus niet naar de authentieke wezens die de
middeleeuwer voor ogen moet hebben gehad.
Om een overzichtelijke inventaris op te stellen, heb ik mij gebaseerd op wat Lemay (1992, 111-120)
stelt als een mogelijke onderscheiding voor verschillende monstersoorten. Zoals ook in 3.1.1 wordt
vermeld, zegt Lemay dat de meeste monsters gevormd worden door ofwel te veel ofwel te weinig
materie. Hieruit ontstaat een driedeling in categorieën van monsters: ten eerste zijn er monsters die
te grote of te kleine lichaamsdelen hebben, ten tweede zijn er monsters waarvan de lichaamsdelen
zich niet op de juiste plaats bevinden en als laatste zijn er monsters die karakteristieken van meer
dan een soort combineren. Deze driedeling vormt dan ook de basis voor de opdeling van mijn
inventaris en de verdeling van de gevonden monsters in drie categorieën die dezelfde titel dragen
als die van Lemay. Daarbij voeg ik nog een vierde categorie waar de monsters die bij geen van de
drie andere categorieën passen een plaats krijgen.
4.3 Hoe kwam deze inventaris tot stand?
In paragraaf 4.3 vindt men een uitgebreide beschrijving van de verschillende stappen die
ondernomen werden om een monsterinventaris op te stellen. Bij elke stap komen ook de
moeilijkheden en problemen aan bod waarmee men bij een dergelijk onderzoek te kampen kan
krijgen. Ten slotte worden een aantal algemene zaken opgemerkt die van belang zijn bij het
gebruiken en interpreteren van de inventaris.
4.3.1 Stap 1: De lijst van David Williams
Zoals vermeld onder 4.1 kwam ik aan de hand van een lijst met afbeeldingen van monsters in het
boek Deformed Discourse in combinatie met de wezens die daarnaast nog in dat werk vermeld werden
tot een uitgebreide lijst met monsters. Deze lijst bevat echter ook afbeeldingen die niets met
monsters te maken hadden - bijvoorbeeld Tower of Babel - en monsters die niet fysiek hybride waren,
bijvoorbeeld antipodes11. Eerst en vooral heb ik de lijst met afbeeldingen gefilterd op fysiek hybride
monsters12.
Aan de hand van deze uitgedunde opsomming trachtte ik om de Middelnederlandse equivalenten
voor deze monsters te vinden en daarbij te achterhalen in welke werken zij voorkwamen, via het
11
Antipodes of antipoden werden gezien als de tegenhangers van de gewone mensen op aarde. Men geloofde dat zij zich aan de
onderkant van de aarde bevonden, eruit zagen als gewone mensen en ook de voetsporen van de 'normale' mensen volgden, maar
dan ondersteboven (Williams 1996, 119). 12
Deze lijst is te raadplegen onder bijlage 2.
34
online Middelnederlands Woordenboek13 op de website van de Geïntegreerde Taalbank14. Dit
Middelnederlands Woordenboek biedt de gebruiker ervan een aantal opties aan waarbinnen je woorden
kan opzoeken. Zo is er een woordenboek voor het Oudnederlands, het Vroegmiddelnederlands, er is
het Middelnederlands woordenboek, een Woordenboek der Nederlandse Taal en ten slotte een
Woordenboek voor de Friese taal. Voor mijn onderzoek dienden enkel de opties
Vroegmiddelnederlands en Middelnederlands aangevinkt te worden.
Binnen dit Vroegmiddelnederlands en Middelnederlands woordenboek zijn er opnieuw
verschillende opties waaronder men een zoekopdracht kan invoeren. Men kan zoeken via een
modern Nederlands trefwoord, een origineel trefwoord, een woordsoort, een woord in betekenis,
een woord in een citaat of een woord in een artikel. Ikzelf ben in mijn zoektocht naar monsters
consequent op de volgende manier te werk gegaan: eerst voerde ik de Engelse of Latijnse zoekterm
in als een origineel trefwoord. Een voordeel aan dit onlinewoordenboek is dat er van zodra men een
aantal letters ingeeft, verschillende suggesties van woorden gegeven worden. Aan de hand van die
suggesties kan men vaak synoniemen of verschillende schrijfwijzen van het gezochte woord
ontdekken en zo het begrip of de omschrijving verkrijgen die men nodig heeft. Wanneer het
originele trefwoord geen resultaten vertoonde, gaf ik de zoekterm in bij de optie 'woord in citaat'.
Vaak werden daar meer opties weergegeven dan bij zoeken op 'origineel trefwoord' waardoor
alsnog een aantal monsters getraceerd kon worden. Wanneer geen van beide voorgaande opties
resultaten opleverden, ging ik als laatste optie zoeken onder 'modern Nederlands trefwoord'.
De resultaten van de zoektocht via het Middelnederlands Woordenboek, namelijk de benaming van de
monsters, verschillende schrijfwijzen, aangetroffen synoniemen en verwijzingen naar citaten en
verhalen werden opgenomen in de inventaris. In stap drie volgde een verifiëring en bijschaving van
de pagina's, regels en edities waarnaar het woordenboek verwees15.
4.3.1.1 Problemen
De benamingen van de monsters in Deformed Discourse zijn grotendeels Engelstalig met hier en daar
een uitzondering in het Latijn. Dit geeft moeilijkheden bij het opzoeken van die termen in een
Nederlandstalig woordenboek. Als extra hulpmiddel heb ik daarom gebruik gemaakt van een online
Engels woordenboek, The Oxford Dictionary16, om eventueel Engelstalige synoniemen te vinden voor
de monsters die genoemd werden in het werk van David Williams. Dit is een heel uitgebreid
woordenboek dat ook een ruime catalogus aan mythologische wezens weergeeft. Dit bracht mij
dichter naar begrippen die een Nederlandse vertaling hadden. Om die Nederlandse vertaling te
bekomen, baseerde ik mij op een ander hulpmiddel, deze keer een online Nederlandstalig
woordenboek, het MWB - Mijn Woordenboek17, waar vertalen van Engels naar Nederlands mogelijk
13
Met Middelnederlands Woordenboek verwijs ik naar de volledige zoekmachine die te vinden is op de website van de Geïntegreerde
Taalbank, met Middelnederlands woordenboek verwijs ik naar de optie Middelnederlands binnen deze zoekmachine. 14
http://gtb.inl.nl/ 15
Bij 4.3.3.1 vindt men een voorbeeld van deze werkwijze. 16
http://www.oxforddictionaries.com/ 17
www.mijnwoordenboek.nl
35
was. Die verkregen Nederlandse begrippen leverden op hun beurt nieuwe zoekresultaten op in het
Middelnederlands Woordenboek.
Bijvoorbeeld: lycanthrope
De term lycanthrope levert geen resultaten op in het Vroegmiddelnederlands en
het Middelnederlands. The Oxford Dictionary geeft het synoniem werewolf aan, wat
zich in het Nederlands eenvoudigweg vertaalt tot weerwolf. Bij deze laatste term
zijn wel heel wat 'hits' te vinden in het Middelnederlands Woordenboek.
Dit was echter niet het geval bij alle termen waarvoor geen resultaten te vinden waren.
Bijvoorbeeld: cephalophore
De term cephalophore levert geen resultaten op in het Vroegmiddelnederlands en
het Middelnederlands. Wanneer men de term ingeeft in The Oxford Dictionary
krijgt men het gewenste resultaat dat verwijst naar een monster dat het hoofd
niet op zijn schouders draagt - zoals ieder normaal mens - maar in zijn handen
met zich meedraagt. Het synoniem head-carrier wordt ook aangehaald in het
Engels woordenboek. Mijn Woordenboek levert voor zowel head-carrier als
cephalophore geen Nederlandstalige resultaten op. Ook de letterlijke
vernederlandsing naar hoofddrager of kopdrager en cefalofoor leveren geen
resultaten op in het Middelnederlands Woordenboek.
4.3.2 Stap 2: de werken van Van Oostrom
Om te weten te komen in welke Middelnederlandse verhalen nog monsters voorkomen, heb ik als
aanvulling op de lijst van Williams - in combinatie met het Middelnederlands Woordenboek - ook
gebruik gemaakt van twee van de belangrijkste Nederlandstalige secundaire bronnen over
middeleeuwse verhalen: Stemmen op schrift en Wereld in woorden. In deze twee boeken is een overzicht
te vinden van zowat alle belangrijke Middelnederlandse werken (tot 1400) en binnen deze
verzameling heb ik gezocht naar verhalen waarin monsters voorkwamen.
De voorbeelden van fysiek hybride wezens die ik in deze werken18 terugvond, ondergingen hetzelfde
proces als de monsters in het werk van Williams, met dat verschil dat het bij Van Oostrom natuurlijk
niet gaat om Engelstalige termen, maar meteen om Nederlandstalige benamingen. Opnieuw voerde
ik de monsters die nog niet voorkwamen bij Williams in bij de verschillende zoektermen van het
Middelnederlands Woordenboek en de resultaten daarvan noteerde ik op een gelijkaardige wijze als de
monsters uit stap 1 in de inventaris. Ook deze citaten en verhalen werden geverifieerd in stap 3.
18
De lijst met monsters uit Stemmen op schrift en Wereld in woorden zijn te raadplegen in bijlage 3 en 4.
36
4.3.2.1 Problemen
Hoewel Van Oostrom een rijkdom aan Middelnederlandse verhalen weergeeft, houden zijn werken
voor dit soort thesis toch een grote moeilijkheid in. Aangezien Stemmen op schrift en Wereld in
Woorden bedoeld zijn voor een zo ruim mogelijk publiek - met een minder academische gerichtheid -
komt bronvermelding voor Van Oostrom overduidelijk op een minder belangrijke plaats terecht.
Alle bronnen die hij gebruikt heeft, zijn te vinden achteraan in zijn boeken, maar hij specifieert
nergens in het werk zelf welke bron bij welk citaat of bij welke paragraaf hoort. Zo wordt het
moeilijk om op te zoeken welke fragmenten uit welke edities hij gebruikt heeft. In stap drie nam ik
dit probleem onder handen door zelf op zoek te gaan naar documenten die online beschikbaar
waren en daarin de citaten die Van Oostrom aanhaalt te traceren.
Ook het aspect datering lijkt van Oostrom niet zo nauw te nemen. Niet dat zijn datering niet klopt,
hij vermeldt ze gewoon niet vaak. Opnieuw zou hier veel uitgeklaard kunnen worden als hij bij de
fragmenten die hij gebruikt zou verwijzen naar zijn originele bron, maar dat gebeurt niet. Bij
bepaalde auteurs - bijvoorbeeld Jacob van Maerlant - neemt Van Oostrom dan wel weer uitgebreide
lijsten op mét datums erbij, maar naar de datering bij de werken van minder bekende auteurs is het
vaak zoeken. Aangezien Van Oostrom wel chronologisch werkt, is het toch mogelijk om een - vrij
correcte - schatting te doen naar de oorsprong van het vernoemde werk.
4.3.3 Stap 3: edities
Na het verzamelen van alle bovenstaande gegevens was ook een uitgebreide controle van die
gegevens vereist. De citaten en beschrijvingen van monsters in het Middelnederlands Woordenboek
verwijzen telkens naar de tekst waarin ze gevonden zijn en - aangezien veel handschriftelijke
teksten uitgegeven zijn - wordt ook telkens de gebruikte editie vermeld. Ik heb al deze edities
opgezocht en gecontroleerd of de vermelde pagina's, boekdelen, paragrafen en versregels
overeenkwamen met wat het Vroegmiddelnederlands en Middelnederlands woordenboek
weergaven.
4.3.3.1 Problemen
Al snel doken in dit proces een aantal problemen op. Eerst en vooral zijn niet alle edities die
aangehaald worden ook online terug te vinden. Omdat de bedoeling van deze scriptie is om een
inventaris op te stellen die vlot kan ingezet worden als gebruiksinstrument om monsters terug te
vinden, heb ik ervoor gekozen om zoveel mogelijk te verwijzen naar materiaal dat online
beschikbaar is. Wanneer een editie van een Middelnederlands verhaal vermeld werd in het
Middelnederlands Woordenboek, maar niet online te vinden was via de digitale bibliotheek voor de
Nederlandse letteren19, heb ik gekozen voor een andere editie die wel online te vinden was, waarbij ik
de namen van de monsters, verschillende schrijfwijzen en hun synoniemen in deze andere versie
opgezocht heb.
19
www.dbnl.org
37
Bij de edities die in het Middelnederlands Woordenboek vernoemd werden en wel online beschikbaar
waren, werd gauw duidelijk dat de in de woordenboeken vermelde gegevens zelden
overeenstemden met de beschikbare edities en al zeker niet volledig waren.
Bijvoorbeeld: 'rese' in de Roman van Lancelot
Het Middelnederlands Woordenboek vermeldt hierbij de volgende gegevens: Lanc. III,
15710; ook 21082; 21101; 23598; IV, 9830, Vlaanderen, 1315 - 1330
Het gaat hier om de editie van W.J.A. Jonckbloet van 1846 - 1849. Deze editie is
ook online terug te vinden en bij nader onderzoek bleek dat er zowel een kwestie
was van foutief verwijzen naar een versregel als van onvolledigheid bij het
verwijzen. Het woord rese komt niet voor op regel 15710, maar op regel 15711. De
andere regels stemmen wel overeen met de online editie. Naast de vermelde
regels komen nog veel andere regels voor die ik dan ook opgenomen heb in mijn
inventaris.
-Boek III r12716, 15711, 15780, 15883, 15950, 15955, 15972, 15980, 21082, 21101, 21110, 21127,
21139 - 21140, 21153, 21156, 21176, 21240, 21258, 21286, 23598, 23641, 24594, 14867, 25945,
25958, 25964, 25988
-Boek IV: r9830, 9835, 9843
Verder klopt ook de datering van het originele werk niet meer. Het
Middelnederlands Woordenboek stelt dat de Roman van Lancelot tussen 1315 en 1330
tot stand kwam. Van Oostrom - een veel recentere bron - plaatst de Roman van
Lancelot rond 1220.
Op deze wijze heb ik alle vernoemde werken onderzocht en aangepast waar nodig om tot een zo
nauwkeurig mogelijke inventarisering te komen.
Bij bronnen die helemaal niet online terug te vinden zijn, heb ik de gegevens uit het Middelnederlands
Woordenboek geplaatst, maar dan aangeduid met een asterisk om duidelijk te maken dat hier wellicht
fouten in kunnen voorkomen.
4.3.4 Opmerkingen bij de inventaris
In deze inventaris heb ik telkens de datering en de benaming van verhalen en personages van Van
Oostrom gebruikt. Stemmen op schrift en Wereld in woorden zijn de twee meest recente
literatuurgeschiedenissen over de middeleeuwen en bevatten dus ook de meest recente gegevens
voor de werken die ze omvatten. Waar nodig heb ik daarom de informatie uit het Middelnederlands
Woordenboek aangepast.
Wat erg opvallend is bij het zoeken naar monsters in Middelnederlandse verhalen is dat sommige
van de monsters - zoals cenocephali en sciapods - die in Engelse en Amerikaanse studies het meest
38
besproken worden niet terug te vinden zijn via het Middelnederlands Woordenboek. Een verklaring
hiervoor is dat in het Middelnederlands een volledig andere term wordt gebruikt om deze monsters
te benoemen. Een andere verklaring kan zijn dat het Middelnederlands de monsterverhalen waarin
deze fysiek hybride wezens vernoemd worden niet kende of niet vertaald heeft. Hierdoor kunnen ze
niet opgenomen worden in de monsterinventaris van Middelnederlandse verhalen.
39
Hoofdstuk 5 Inventaris
5.1 Monsters met te veel of te weinig materie
Argus (Mnl: argus)
Synoniemen
Beschrijving Argus was een mythologische herder. Hij had honderd ogen en werd door Hera als
bewaker aangesteld van de in een koe veranderende Io. Hij werd gedood door Hermes
(Mercurius) nadat die hem met behulp van een toverroede in slaap had gebracht.
"Die giene argus hadde huondert ogen." (Anoniem 1270 - 1290, 170)
Vindplaats 1. Nederrijns Moraalboek door een anonieme auteur (1270 - 1290)
p170 - 172
editie Gysseling (1998). Nederrijns moraalboek
Afbeelding
(Anoniem, vijfde eeuw v.Chr.)
Cerberus (Mnl: cerberus)
Synoniemen Cfr. Engelse "hellmouth"
Beschrijving De cerberus was een hondachtige die de hel bewaakte. Vaak werd hij afgebeeld met drie
hoofden of als een hond met een reusachtige muil vol scherpe tanden.
Vindplaats 1. Rijmbijbel door Jacob van Maerlant (1271)
r7279, 7279
editie Gysseling (1998). Rijmbijbel
Afbeelding
(Oates 2008) (Anoniem, 1440)
40
Draak (Mnl: drake, draco, dragoen, drakinne)
Synoniemen lindworm, linddrake
Beschrijving De draak werd gezien als een vliegende monsterslang waaraan allerlei geheimzinnige
krachten werden toegeschreven. Af en toe werd de naam ook gebruikt voor de basilisk of
koningsslang.
Vindplaats 1. Antwerps Obituarium door een anonieme auteur (1248 - 1271)*
p22 r37, p33 r37 - 39, p35 r1 2. Der Naturen Bloeme door Jacob van Maerlant (ca.1270)
p25r r2121, 2124, 1230, 1236, p25v r2140, 2144, 2146, 2148, 2182, p39v r3870, p40r r3883, p49v r4889, 4892, 4897, p72r r7728, p79r r8678, 8680, p86v r9414, 100r r10958, p100v r11010, 11018, p133v r15473, 15478
editie Gysseling (1998). Der naturen bloeme 3. Glossarium Bernense door een anonieme auteur (1240)*
p187 r7 editie De Man & Sterkenburg (1977). Het glossarium Bernense; een
Vroegmiddelnederlandse tweetalige Latijns - Limburgs[e] woordenlijst 4. Leven van Lutgard door broeder Geraert (ca.1270)
Boek II r2940, 5075, 7365, 12719
editie Van Veerdeghem (1899). Leven van Sinte Lutgart (tweede en
derde boek)
5. Madelgijs door een anonieme auteur (dertiende eeuw)
p178 - 180, 199, 211, 217, 230 - 242, 245 - 246, 253, 255, 260, 263, 265 - 267, 271 - 272, 282, 294, 326
editie Kuiper (1903), Historie van Malegijs
6. Nederrijns Moraalboek door een anonieme auteur (1270 - 1290)
p198 - 200
editie Gysseling (1998). Nederrijns moraalboek
7. Parthonopeus van Bloys door een anonieme auteur (s.d.)
p16 r399, p85 r2209, p102 r2613, p103 r2640 editie Bormans & Deycks (1871). Parthonopeus van Bloys
8. Reis van Jan van Mandeville door Jan van Mandeville (1356)
p12rb, p12va - 12vb, p20rb, p103rb, p136vb, p154ra editie Cramer (1998). Reis van Jan van Mandeville
9. Reis van Sint-Brandaan door een anonieme auteur (Handschrift Comburg ca. 1400, Handschrift Van Hulthem ca.1410)
p16 r272, r282, 291, p58 r1647 - 1654, p69 r2015, p70 r2025 editie Brill (1871). Van Sinte Brandane
10. Rijmbijbel door Jacob van Maerlant (1271)
r353, 17055, 17058, 17070, 17081 editie Gysseling (1998). Rijmbijbel
11. Roman van Walewein door Penninc en Vostaert (dertiende eeuw)
p284 r8612, p327 r9932 editie Jonckbloet (1846). Roman van Walewein
12. Spiegel Historiael door Jacob van Maerlant (partie III) en Philip Utenbroeke (partie
II) (ca.1284)
Boek II, kapittel XL r36, 56, 67, 79, kapittel XLI r22, 28, kapittel LXVII r18, kapittel V r123, kapittel XII r108, kapittel LVII r56, 58, 68, kapittel XIV r94,
41
kapittel XXIIII r2, 13, 20, 26, 37, 41, kapittel XXX r15, kapittel VIII r 83, kapittel XIIII r49, 56, kapittel XXXIII r13, kapittel XXXVII r93, kapittel XLII r69, 74, kapittel IX r20, 44, kapittel XXXV r32
editie De Vries, Verwijs & Von Hellwald (1998). Spiegel historiael. Tweede partie
Boek III, kapittel VI r7, 18, kapittel XXXVII r73, kapittel XIIII r28, 37, 39, 42, 44, kapittel XXXI r7, 24, 27, 29, 52 - 53, kapittel XLVI r57, kapittel XLIX r57, kapittel V r10, kapittel XLV r18, 29, 36, 63, 71
editie De Vries & Verwijs (1998). Spiegel historiael. Derde partie 13. Vanden levene ons Heren door een anonieme auteur (ca.1250)
p6ra r787, p27va - 27vb r3971, 4011, 4017, p28rb r4097, p30 va r4426, p33ra r4824
editie Beuken (1998). Vanden levene ons Heren
Afbeelding
(Williams 1996, 205)
Eilandvis (Mnl: ?)
Synoniemen
Beschrijving De eilandvis was een soort walvis waarbij een heel woud op zijn rug groeide (Van Oostrom
2013a, 185). De eilandvis werd omschreven als een beeld van de duivel die een zoete geur
uit zijn muil verspreidde en daarmee scholen vissen naar hem lokte. Hij kon ook
omschreven worden als een vis die de gewoonte had om heel lang op één plaats te blijven
liggen om zijn rug te zonnen. Na verloop van tijd groeiden er gras en struiken in het zand
dat op de flanken van de vis aanspoelde waardoor zeelieden die de vis zagen dachten dat
ze een eiland gevonden hadden (Gerritsen en Wilmink 1994, 47).
Vindplaats 1. Reis van Sint-Brandaan door een anonieme auteur (Handschrift Comburg ca. 1400,
Handschrift Van Hulthem ca.1410)
p8 r43 - 45, p17 - 18 r333 - 343
editie Brill (1871). Van Sinte Brandane
Afbeelding
(Anoniem 2014)
42
Hydra (Mnl: hydre, hydrus, idrus, idre, ydre)
Synoniemen
Beschrijving De hydra was een waterslang met meerdere koppen.
Vindplaats 1. Der Naturen Bloeme door Jacob van Maerlant (ca.1270)
p101r r11072
editie Gysseling (1998). Der naturen bloeme
2. Nederrijns Moraalboek door een anonieme auteur (1270 - 1290)
p182 - 183, 186
editie Gysseling (1998). Nederrijns moraalboek
Afbeelding
(Sandara 2014)
Kween (Mnl: quene)
Synoniemen hermafrodiet
Beschrijving "Quene" werd normaal gebruikt in de betekenis van een oude vrouw die geen kinderen
meer kan krijgen, een oud wijf, een vrouw van rijpe leeftijd met veel levenservaring. Het
woord kreeg ook nog een zeer specifieke betekenis mee, namelijk die van een
tweeslachtige vrouw of hermafrodiet.
Vindplaats 1. Het klooster van Diepenveen door Johannes Brinckerinck (1534)*
r177d, r178a
editie Opzoomer (1886 - 1887). Het klooster van Diepenveen
Afbeelding
(Williams 1996, 169)
43
Pygmee (Mnl:pigmee)
Synoniemen dwerg (Mnl: dwerch, dworch, dweerch), naen
Beschrijving 1. De Pygmeeën, een volk van dwergen: 'lieden ter lengte van eene vuist'.
" Oec wonen daer die pigmeene. / liedekine arde cleene / inde montanien van endi"
(Maerlant ca.1270, 12v)
2. Monster, gedrocht, wanstaltig wezen
Vindplaats 1. De Grimbergse oorlog door een anonieme auteur (veertiende eeuw)
Boek I r4870
editie Blommaert & Serrure (1852 - 1854). Grimbergse oorlog
2. De reis van Jan van Mandeville door een anonieme auteur (1356)
p49rb
editie Cramer (1998). Reis van Jan van Mandeville
3. Der Naturen Bloeme door Jacob van Maerlant (ca.1270)
p12v r529, p63r r6574
editie Gysseling (1998). Der naturen bloeme
4. Die Dietsche Lucidarius door een anonieme auteur (1401 - 1450)
r5522
editie Blommaert (1851). Die dietsche Lucidarius
5. Ferguut door een anonieme auteur (ca.1250)
p120 - 123 r2243, 2246, 2253, 2269, 2282, 2286, 2318, 2337, 2358, p125
r2403, p127 r2450, p140 - 142 r2862, 2869, 2884, 2887, 2889, 2895, 2906,
p149 - 150 r3144, 3146, 3150, 3153, 3156, 3164, p209 - 211 r5102, 5107,
5108, 5112, 5114, 5123, 5124, 5146
editie De Haan, De Paepe & Rombauts (1982). Ferguut
6. Florigout door een anonieme auteur (veertiende eeuw)
p19 r1702, 1751
editie Heeroma (1962). Florigout
7. Historie van Troyen door Jacob van Maerlant (ca.1264)
r26265, 28407
editie De Pauw & Gailliard (1889). Dit is die Istory Van Troyen
8. Huge van Bordeeus door een anonieme auteur (dertiende eeuw) - Het betreft
hier de dwerg Gruweloen.
Fragment I kol.1 r29, 41, kol.2 r65, 84, 95, 99, kol.3 r102, 107, 118,
Fragment II kol.1 r216, 238, kol.2 r267, 284, kol.3 r309, 316, kol.4 r376,
383, 394, 400, Fragment III kol.1 r403, kol.4 r598
editie Kalff (1968). Hughe van Bordeus
9. Madelgijs door een anonieme auteur (dertiende eeuw) - Het betreft hier de
dwerg Spiet, die een van de hoofdpersonages van het verhaal is.
p10 - 11, 56 - 60, 73 - 75, 90 - 97, 102 - 107, 110 - 111, 115, 117, 126 - 127,
130 - 150, 154 - 159, 196 - 205, 216 - 228, 248 - 256, 262 - 265, 270, 274 -
282, 328, 343 - 344
editie Kuiper (1903), Historie van Malegijs
44
10. Roman van Lancelot door Lodewijk van Velthem (ca.1220)
Boek II r537 - 538, 544, 553, 1063, 1067 - 1068, 1080, 1223, 1227, 3805,
4273, 5264, 5267, 5270, 5275, 5280, 5283, 5287, 5296, 5671, 5696, 5807,
5812, 5877, 5879, 5888, 6571, 6580, 7713, 7723, 7725, 7737, 7757, 7773,
7875, 7901, 7945, 7961 - 7962, 8042, 8045, 8346 - 8347, 8356, 8360, 8764,
8776, 8780, 8782, 8794, 8804, 8825, 8845, 9204, 9226, 9230, 9232, 9235,
9242, 9269, 9273, 9276, 9280 - 9281, 9284, 9291, 9741
p77, 109 - 112, 158, 166, 173, 176 - 178, 186 - 187, 199 - 200, 202, 246, 254 -
255
Boek III r9450, 13623, 15159, 15167, 15183, 15196, 15511, 15532, 15539,
15601, 15617, 15624, 15645 - 15646, 15676, 15736, 15749, 15823, 15858,
15914, 15928, 16042
editie Jonckbloet (1846 - 1849). Roman van Lancelot
11. Roman van Limborch door Heinric van Aken (begin veertiende eeuw)
Boek IV r909
editie Van den Bergh (1998). Roman van Heinric en Margriete van
Limborch
12. Rym-chronyk door Lodewijk van Velthem (eind dertiende, begin veertiende
eeuw)
Boek IV p2254 r647
editie De Keyser, De Vreese, Van der Linden & Van Loey (1998).
Spiegel historiael. Vijfde partie
13. Seghelijn van Jerusalem door een anonieme auteur (ca.1350)
p43 - 45 r3209, 3254, 3275, 3305, 3334, 3340, 3344, 3365, p47 r3472, p53
r3958, p75 - 79 r5547, 5554, 5576, 5584, 5590, 5608, 5665, 5758, 5788, 5802,
p81 r5954, p89 - 93 r6531, 6595, 6600, 6605, 6614, 6619, 6689, 6702, 6729,
6763, 6801, 6806, 6812, 6820
editie Verdam (1878). Seghelijn van Jherusalem
14. Torec door Jacob van Maerlant (ca. 1262)
r1664, r1690, r1693, r1717, r1720, r1738
editie Te Winkel (1875). Torec
15. Wapene Martijn door Jacob van Maerlant (dertiende eeuw)
r3254, 3275, 3472, 3603, 5665
editie Leendertz & Verdam (1918). Wapene Martijn - Dander
Martijn - Van der Drievoudechede
Afbeelding
(Williams 1996, 112)
45
Reus (Mnl: rese, roese, reus, rose)
Synoniemen gigant, gigas
Beschrijving Een reus was een buitengewoon groot mens.
"Die rese was herde groot: twee ende twintich voete was hi lanc, […] hi hadde wel
tusschen den ogen enen halven voet" (Anoniem 1320 - 1330, r3514)
Vindplaats 1. Brabantse Yeesten door Jan van Boendale (ca.1316 - 1350)
Boek II r3275, 3323, 3332, 3337, 3342, 3367, 3376, 3380, 3403, 3424, 3426,
3435, 3439, 3794, 3797
editie Bormans & Willems (1998). Brabantsche yeesten
2. De Grimbergse oorlog door een anonieme auteur (veertiende eeuw)
Boek II p242 r5340
editie Blommaert & Serrure (1852 - 1854). Grimbergse oorlog
3. De rekeningen van de kerkmeesters der Buurkerk te Utrecht (vijftiende eeuw)*
r42
editie Rappard (1880). De rekeningen van de kerkmeesters der
Buurkerk te Utrecht in de 15e eeuw
4. De slag van Woeringen door Jan van Heelu (1288)
Boek I r3638
Boek II r5719, 5822, 5926
editie Willems (1836). Rymkronyk van Jan van Heelu betreffende den
slag van Woeringen van het jaer 1288
5. Die excellente cronieke van Brabant, Vlaenderen, Hollant, Zeelant door Jan van
Doesburg (1530)*
r79b
6. Ferguut door een anonieme auteur (ca.1250) - Het betreft hier de reus Lokefeer
en de reuzin Phantasale.
p160 r3490, p161 r3514, 3525, p162 r3533, 3545, 3553, 3558, p163 r3566,
3569, 3575, 3589, 3594, p164 r3607, 3613, 3619, p165 r3664, 3716, p168
r3732, p173 r3912
editie De Haan, De Paepe & Rombauts (1982). Ferguut
7. Historie van Troyen door Jacob van Maerlant (ca.1264)
r4957, 18719, 21789, 28407
editie De Pauw & Gailliard (1889). Dit is die Istory Van Troyen
8. Huge van Bordeeus door een anonieme auteur (dertiende eeuw)
Kapittel XIV r45, Kapittel XV r48, 50
editie Debaene (1977). Huge van Bordeeus
9. Madelgijs door een anonieme auteur (dertiende eeuw)
p26, 68, 73, 91 - 92, 107, 122 - 123, 133 - 136, 213, 294
editie Kuiper (1903), Historie van Malegijs
10. Reis van Sint-Brandaan door een anonieme auteur (Handschrift Comburg ca.
1400, Handschrift Van Hulthem ca.1410)
p12 r155 - 160
46
editie Brill (1871). Van Sinte Brandane 11. Rijmbijbel door Jacob van Maerlant (1271)
r9228, 9234
editie Gysseling (1998). Rijmbijbel
12. Rijmkroniek van Holland door Melis Stoke (late dertiende eeuw - veertiende
eeuw)
Boek IX p294 r736
editie Brill (1983). Rijmkroniek van Melis Stoke
13. Roman van Lancelot door Lodewijk van Velthem (ca.1220)
Boek III r12716, 12711, 15780, 15883, 15950, 15955, 15972, 15980, 21080,
21101, 21110, 21127, 21139 - 21140, 21153, 21156, 21176, 21240, 21258, 21286,
23598, 23641, 24594, 24867, 25945, 25958, 25964, 25988
Boek IV r9830, 9835, 9843
editie Jonckbloet (1846 - 1849). Roman van Lancelot
14. Seghelijn van Jerusalem door een anonieme auteur (ca.1350)
p44 r3219, p46 - 47 r3493, 3509, 3516, 3552, p49 - 50 r3644, 3706, 3712,
3714, 3733, p59 r4342, 4348, 4356, 4358, p 61 - 62 r4484, 4561, p84 - 89
r6193, 6212, 6247, 6257, 6293, 6298, 6314, 6320, 6343, 6345, 6352 - 6353,
6360, 6366, 6427, 6439, 6477, 6482, 6487, 6498, 6518, p111 r8156, 8225,
p113 - 118 r8316, 8332, 8340, 8354, 8364, 8371, 8389, 8396, 8404, 8420,
8489, 8533, 8558, 8580, 8592, 8600, 8666, 8676, 8681, p146 - 150 r10706,
10801, 10821, 10823, 10827, 10900, 10905, 10931, 10978, 10998
editie Verdam (1878). Seghelijn van Jherusalem
15. Spiegel Historiael door Jacob van Maerlant (ca.1284)
Boek III, kapittel LVI r92
Boek IV, kapittel XXI r54
editie De Vries & Verwijs (1998). Spiegel historiael. Derde partie
16. Vanden bere Wisselau door een anonieme auteur (late dertiende eeuw)
r375, 387, 395, 475, 580, 640, 647
editie C.P. Serrure (1858). Vanden bere Wisselau
Afbeelding
(Williams 1996, 114)
47
Sprekend doodshoofd (Mnl: thoeft van eenen doden man)
Synoniemen
Beschrijving Het sprekend doodshoofd was een monster dat voorkwam in Reis van Sint-Brandaan. Het
was een gigantisch groot hoofd van een dode man dat in staat was om te spreken. Het
voorhoofd zou wel vijf voet breed geweest zijn (Gerritsen en Wilmink 1994, 39).
Vindplaats 1. Reis van Sint-Brandaan door een anonieme auteur (Handschrift Comburg ca. 1400,
Handschrift Van Hulthem ca.1410)
p11, r138 - 144
editie Brill (1871). Van Sinte Brandane
Afbeelding
Tweehoofdigen (Mnl: tweehovedich)
Synoniemen biceps
Beschrijving Monster met een dubbel hoofd, dat mogelijk symbool kon staan voor een tegenstelling in
de persoonlijkheid van het monster (Williams 1996, 128).
Vindplaats 1. Glossarium Bernense door een anonieme auteur (1240)*
p145 r12
editie De Man & Sterkenburg (1977). Het glossarium Bernense; een
Vroegmiddelnederlandse tweetalige Latijns - Limburgs[e] woordenlijst
Afbeelding
(Williams 1996, 129)
48
5.2 Monsters met lichaamsdelen die zich niet op de juiste plaats
bevinden
Arismaspi (Mnl: arismaspi, arimaspi)
Synoniemen cycloop
Beschrijving Mythisch volk van mensen met één oog midden in het voorhoofd.
"Ander lieden die wonen daer bi / die heeten arismaspi / ofte ciclopen in latijn / die
maer met enen oge sien / ende staet hem int vorouet voren" (Van Maerlant ca.1270,
11v)
Een voorbeeld van een cycloop was Polyphemus, de zoon van Poseidon die verslagen
werd door Odysseus (Williams 1996, 152-153). Polyphemus kwam voor in het werk
Boethius.
Vindplaats 1. Boethius door Arend de Keysere (1485)
p168
vertaling Coornhert (1945). Boëthius: Van de vertróósting der
wysheyd uyt t' Latyn op nieus vertaalt
2. Der Naturen Bloeme door Jacob van Maerlant (ca.1270)
p11v r472 - 475, p62r r6447 - 6448, p137v r 16072 - 16074
editie Gysseling (1998). Der naturen bloeme
3. Historie van Troyen door Jacob van Maerlant (ca.1264)
r28478, 34431 - 34432
editie De Pauw & Gailliard (1889). Dit is die Istory Van Troyen
4. Spiegel Historiael door Jacob van Maerlant (ca.1284)
Boek I, kapittel XXXIII r21
editie De Vries & Verwijs (1998). Spiegel historiael. Eerste partie
Afbeelding
(Williams 1996, 152)
49
5.3 Monsters die karakteristieken van meer dan een soort combineren
Basilisk (Mnl: basilisc, basiliscus, basilische, basilis)
Synoniemen cocentrijs, cocketrijs
Beschrijving De basilisk was een slangachtig fabeldier, afgebeeld als een haan met een slangenstaart,
waarvan men dacht dat de blik dodelijk was. Hij werd gezien als de koning der slangen.
Oude hanen legden het ei waaruit de basilisk kroop. Het woord basilisk wordt nu nog
gebruikt voor een dier dat behoort tot de familie van de leguanen. Op oude afbeeldingen
van de basilisk droeg het monster een kam of een kroon. Dit is ook de enige
overeenkomst tussen de huidige leguaan en het fabeldier waarvan de naam 'basilisk'
komt.
Vindplaats 1. Der Naturen Bloeme door Jacob van Maerlant (ca.1270)
p98v r10814, p128r 14739
editie Gysseling (1998). Der naturen bloeme
2. Die bible in duytsche door Jacob Jacobszoon vander Meer en Mauricius
Yemantszoon (1477)
Deel 2, Jesaia p23162 ca.xi. paragraaf 8, p24171 ca .lix. paragraaf 5
Deel 2, Jeremias: p24576 ca .viij. paragraaf 17
editie Van der Sijs (2008). Bible in duytsche (Delftse bijbel 1477)
3. Handschrift Den Haag (1451 - 1500)* (handschrift Den Haag c)
Vaderboek of levens van heiligen door de minderbroeders te Zepperen
bij Sint - Truyen: 136b, 208a
Afbeelding
(Williams 1996, 150)
50
Centaur (Mnl: centaur, centauroen)
Synoniemen satyrus, sagittare, sagytaer
Beschrijving Mythisch wezen, half mens en half paard.
"Ende gemoette enen centauroen, / Beneden paert ende boven man" (Utenbroeke
ca.1280, 161)
Vindplaats 1. Der Naturen Bloeme door Jacob van Maerlant (ca.1270)
p10r r282, p38r r3689
editie Gysseling (1998). Der naturen bloeme
2. Flandrijs door een anonieme auteur (1390 - 1410)
Fragment III p5ra r1297, 1298, p5rb r1312, 1321, 1326, 1334, 1342, 1346,
p5va r1351, 1356, 1362, 1376, 1380, 1390, p5vb r1402, 1406, 1421, 1427,
1431, 1435
Fragment IV p10va r1726, p10rb r1678
Fragment X p9vb r1949
editie Tersteeg (1998). Flandrijs
3. Historie van Troyen door Jacob van Maerlant (ca.1264)
r4953, 4958, 4983, 5028, 5222, 6365, 6492, 13770, 13790, 27093, 27110,
27123, 27149, 27154, 27159, 27167, 27187, 27233, 27249, 27260, 27275,
27286, 27289, 27322, 27327, 27358, 27409, 27429, 27473, 27492, 27495,
27546, 27566, 27572, 27574, 27607, 27617, 27645, 27685, 27709, 30259
editie De Pauw & Gailliard (1889). Dit is die Istory Van Troyen
4. Rijmbijbel door Jacob van Maerlant (1271)
r7762
editie Gysseling (1998). Rijmbijbel
5. Spiegel Historiael door Jacob van Maerlant & Philip Utenbroeke (ca.1284)
Boek II, kapittel XXXII r48 - 49
editie De Vries, Verwijs & Von Hellwald (1998). Spiegel historiael.
Tweede partie
Afbeelding
(Williams 1996, 181)
51
Claudes
Synoniemen
Beschrijving Een reus met de kop van een ezel, bulten voor en achter en voeten als leeuwenpoten
(Van Oostrom 2013a, 288).
"Claudes, een roese, weet dat wale [...] / Thovet had hi ghelijc den mule; / Sijn haer dat
was lanc ende vule, / Sijn oghen waren versternet roet; / Die noese sijn was herde groet:
/ Eens voets dicke ofte mere. / Twee bulen hadde die felle here, / Ene achter, ene vore; /
Die keiteif wasser mee gheboren; / Op sijn knien bulen twee. / Noch moeghdi hoeren
wonders mee. / Die voete had hi als een lupaert, / Als een wilt man was hi ghehaert, /
Harde fel was sijn maniere" (Verdam 1878, 111)
Vindplaats 1. Seghelijn van Jerusalem door een anonieme auteur (ca.1350)
p111 r8156, 8195, 8214, p112 r8239, p115 r8502, 8516, p116 r8515, 8550
editie Verdam (1878). Seghelijn van Jherusalem
Afbeelding
Eenhoorn (Mnl: eenhoorn, eenhoren, eenhorendier, enoren, enhoren)
Synoniemen unicoren, monocheros, eencorne
Beschrijving De eenhoorn was een fabeldier. Het was een viervoetig zoogdier met een hoorn in het
midden van zijn voorhoofd.
Vindplaats 1. Der Naturen Bloeme door Jacob van Maerlant (ca.1270)
p35v r3357, 3377, p83r r9068
editie Gysseling (1998). Der naturen bloeme
2. Nederrijns Moraalboek door een anonieme auteur (1270 - 1290)
p166, 168, 172
editie Gysseling (1998). Nederrijns moraalboek
3. Reis van Jan van Mandeville door Jan van Mandeville (1356)
p154ra
editie Cramer (1998). Reis van Jan van Mandeville
4. Reis van Sint-Brandaan door een anonieme auteur (Handschrift Comburg ca.
1400, Handschrift Van Hulthem ca.1410)
p59, r1675
editie Brill (1871). Van Sinte Brandane
5. Spiegel Historiael door Jacob van Maerlant & Philip Utenbroeke (ca.1284)
Boek II, kapittel IX r4, 31
editie De Vries, Verwijs & Von Hellwald (1998). Spiegel historiael.
Tweede partie
52
Afbeelding
(Williams 1996, 180)
Glaucus (Mnl: glaucus)
Synoniemen
Beschrijving Glaucus was de naam van de 'visman-god'. Hij werd afgebeeld als een man met een
vissenstaart met brede schouders en een groene baard. Net zoals de sirenen vormde hij
een bedreiging voor alle zeevaarders.
Vindplaats 1. Alexanders Geesten door Jacob van Maerlant (ca.1260)
Boek VIII p309 r1086, p312 r1173
Boek IX p325 r376
editie Franck (1882). Alexanders geesten
Afbeelding
(Williams 1996, 185)
53
Gorgoon (Mnl: gorgone)
Synoniemen Medusa
Beschrijving Een gorgoon was een monsterlijke vrouw met slangenhaar. Men associeerde haar met
Medusa, een figuur die door Perseus verslagen werd. Ze was een van de drie zusters,
bekend als de gorgonen - Stheno, Euryale en Medusa - en stond bekend om haar
slangenhaar en een aanblik die degene die haar zag, deed verstenen.
Vindplaats 1. Rijmbijbel door Jacob van Maerlant (1271)
r7290
editie Gysseling (1998). Rijmbijbel
Afbeelding
(Berry 2012)
Grapaert (Mnl: Grapaert)
Synoniemen
Beschrijving Grapaert is een van de meest hybride monsters die voorkomen in Middelnederlandse
verhalen. Hij is terug te vinden in het verhaal Seghelijn van Jerusalem. Grapaert was een
monster dat gedeeltelijk centaur, kabouter, watergeest en jonkvrouw was (Van Oostrom
2013a, 288).
Vindplaats 1. Seghelijn van Jerusalem door een anonieme auteur (ca.1350)
p59 r4373, p60 r4444, 4453, p61 r4509, 4521
editie Verdam (1878). Seghelijn van Jherusalem
Afbeelding
54
Griffioen (Mnl: griffoen, grifoen, griffon)
Synoniemen
Beschrijving Een griffioen was een mythisch wezen. Het was een fabelachtige, op een gier gelijkende
vogel, half arend of gier en half leeuw.
Vindplaats 1. Flandrijs door een anonieme auteur (1390 - 1410)
Fragment I p7rb r228
editie Tersteeg (1998). Flandrijs
2. Het Roelantslied door een anonieme auteur (dertiende eeuw)
Paragraaf L p402 r2437 / 385, p406 r2544 / 453
editie Van Dijk (1981). Het Roelantslied
3. Historie van Troyen door Jacob van Maerlant (ca. 1264)
r2532, 29898
editie De Pauw & Gailliard (1880). Dit is die Istory Van Troyen
4. Leven van Lutgard door broeder Geraert (ca.1270)
Boek II r12715
editie Van Veerdeghem (1899). Leven van Sinte Lutgart (tweede en
derde boek)
Afbeelding
(Williams 1996, 196)
55
Harpij (Mnl: harpie, arpie, aerpie, arpia)
Synoniemen
Beschrijving Een harpij was een roofvogel die half vrouw en half vogel was.
"es i uoghel van verren lande / te strapidos inde wostine / pleghen arpien te sine / met
ongre altoes uerladen / cume machmense uersaden / si ebben clawen crom ende wreet /
ente gripene ghereet" (Maerlant ca.1270, 49v)
Vindplaats 1. Dat Bouck der Bloemen Handschrift der XVe eeuw door Dirc Potter (1470 - 1490)
Deel III, p257
editie Schoutens (1904). Bouck der bloemen
2. Der Naturen Bloeme door Jacob van Maerlant (ca.1270)
p49v r4940 - 4946, p50r r4951, 4955, 4966
editie Gysseling (1998). Der naturen bloeme
3. Historie van Troyen door Jacob van Maerlant (ca.1264)
r35856 - 35871
editie De Pauw & Gailliard (1889). Dit is die Istory Van Troyen
Afbeelding
(Williams 1996, 195)
56
Lamia (Mnl: lamia)
Synoniemen
Beschrijving Een lamia was een extreem polymorf viervoetig wezen. Een van zijn poten bestond uit
metaal, een ander was als de hoef van een ezel. De lamia kon verschijnen in de vorm van
een koe, een hond, een slang of een vrouw waarvan telkens het hoofd omringd werd door
vuur (Williams 1996, 198). De lamia verstopte zich overdag in bossen en viel 's avonds
mensen aan om ze daarna op te eten.
"Lamia es j. groet dier / vreselic ende onghier / vte bossche comet bj nachte / jn der liede
oue met crachte / met armen diere heuet twe / ende breect der liede bome ontwe / comt
hiemen dar toe van den lieden / die hem dat wille verbieden / ende bijtse metten tanden
dan / ende groet wonder leiter an / want aristotiles doet ons weten / die van lamia es
ghebeten / hine gheneest in ghere manieren / hine ore dat dier grongieren" (Maerlant
ca.1270, 32r)
Vindplaats 1. Der Naturen Bloeme door Jacob van Maerlant (ca.1270)
p32r r2961 - 2974
editie Gysseling (1998). Der naturen bloeme
Afbeelding
(Waterhouse, 1909)
57
Manticora (Mnl: mantichora)
Synoniemen
Beschrijving Indisch monster met een menselijk gelaat, leeuwenhaar en een schorpioenenstaart.
"Mantichora [...] gheansict als die man [...] roet van hare ghelijc den lioen" (Van
Maerlant ca.1270, 36r)
Vindplaats 1. Der Naturen Bloeme door Jacob van Maerlant (ca.1270)
p36r r3417
editie Gysseling (1998). Der naturen bloeme
Afbeelding
(Williams 1996, 140)
Minotaurus (Mnl: minotauros, minotauron, minotauro)
Synoniemen
Beschrijving De Minotaurus was een monster uit de Griekse mythologie, half stier, half mens. Koning
Minos van Kreta sloot hem op in een labyrinth. De Atheners moesten hem elk jaar zeven
jongens en zeven meisjes offeren. Het monster werd uiteindelijk gedood door Theseus.
Vindplaats 1. Der minnen loep door Dirc Potter (s.d.)
r1395, 1475, 1478, 1485
editie Leendertz (1998). Der minnen loep
2. Rijmbijbel door Jacob van Maerlant (1271)
r7775
editie Gysseling (1998). Rijmbijbel
Afbeelding
(Xemnes 2010)
58
Monster zonder naam I
Synoniemen
Beschrijving Een poortwachter met een zwijnskop en een ossenbult op zijn rug (Van Oostrom 2013a,
288).
"Dese portier is ongheraect: / Taenscijn sijn is ghemaeckt / Als tmuseel van enen swijn, /
Ende hi heeft opten rugghe sijn / Een bule als een ossenmule. / Hi is lanc, dese gule, /
Sestien voete ofte meer" (Verdam 1878, 51)
Vindplaats 1. Seghelijn van Jerusalem door een anonieme auteur (ca.1350)
p51 r3786, 3801 - 3807, 3816, 3826, 3830 - 3831
editie Verdam (1878). Seghelijn van Jherusalem
Afbeelding
Monster zonder naam II
Synoniemen
Beschrijving Een monster dat ontstond uit het paren van een hond en een zeug. Het jong was aan de
voorkant hond en had de achterkant van een big (Van Oostrom 2013b, 55).
"Vore die muel was min no mere / Dan die selve hont gedaen, / Daer ic hier vore af dede
verstaen, / Entie hals, toten rugge toe, / Geleec den hont wel alsoe, / Bede gedane ende
van hare / Gelekense den hont openbare. / Met ogen, met mulen, met nese, mer horen /
Ende oec die vorste voete voren / Waren gelijc den hont gedaen, / Ende geclaud oec,
sonder waen, / Ende getant warense mede, / Gelijc nader honde sede, / Dit strecte tot
rugge daer. / Ende achterwaerd, overwaer, / Dattie vorme, sonder waen, / Na dat die
soch was [gedaen], / Geborstelt, gehart in scine / Alse .i. verken pleget te sine, / Ende den
stert oec alsoe, / Ende sine achterste voete daertoe" (Van Velthem ed. 1998, 2393 - 2394).
Vindplaats 1. Spiegel Historiael door Lodewijk van Velthem (veertiende eeuw)
p2393 - 2394 r4110 - 4133
editie De Keyter, De Vreese, Van der Linden & Van Loey (1998).
Spiegel Historiael. Vijfde Partie
Afbeelding
Pegasus (Mnl: pegasus, pagasus)
Synoniemen
Beschrijving Pegasus was een fabeldier. Volgens de mythen was Pegasus het gevleugelde paard van
de Muzen, dat door het aanraken van de aarde de Hippokrene (Paardenbron) op de berg
Helikon deed ontstaan. Aan deze bron ontleenden dichters hun inspiratie. Pegasus werd
voorgesteld als een paard met de vleugels van een arend.
"Pagasus sprect solinus jeeste / es .i. eiselike beeste / jn dat lant van ethyopen / groot
als parde die hier lopen / ende gheuloghelt als i aren" (Maerlant ca.1270, 40r)
59
Vindplaats 1. Der Naturen Bloeme door Jacob van Maerlant (ca.1270)
p40r r3929 - 3934
editie Gysseling (1998). Der naturen bloeme
Afbeelding
(Williams 1996, 194)
Serafijn (Mnl: seraphijn, seraphin)
Synoniemen
Beschrijving Een vuurgeest, een engel uit het eerste van de negen engelenkoren en daardoor het
hoogste in rang. Serafijnen hadden drie paar vleugels.
Vindplaats 1. Leven van Lutgard door broeder Geraert (ca.1270)
Boek II r11018
Boek III r2368, 3985
editie Van Veerdeghem (1899). Leven van Sinte Lutgart (tweede en
derde boek)
Afbeelding
(Williams 1996, ii)
60
Sirene (Mnl: sirene, syrene, sirena, syrena)
Synoniemen meermin, mereminne, maerminne, mareminne, merminne, marminne, waterelve, venus
marina, venus undigena
Beschrijving 1. Een sirene of zeemeermin was een mythisch wezen dat zich in de zee bevond en
het op de zeevaarders gemunt had. Ze lokte ze naar zich toe met haar stem en
gezang zodat ze te pletter sloegen tegen de kliffen in de zee. Een sirene werd
afgebeeld met het bovenlichaam van een vrouw, het onderlichaam van een vis en
de klauwen van een arend.
2. Sirene kon ook nog naar een tweede monster verwijzen, namelijk een soort
vliegende slang.
"Dit sijn die twee serenen, daer wi in den boec of lesen, [...] datmen Bestiarius heet, Die
eerste Serena dat is een meerwonder, die men in duutsche meerminnen hiet, die hebben
hooft ende arme ende lichaem als een wijf ende stert als een visch, Die ander serene dat
is een serpent dat ooc so heet, met ik en weet niet of si enighen sonderlinghen name in
duutsche hevet" (Van Rode 1484, 299)
Vindplaats 1. Boethius door Arend de Keysere (1485)
p15
vertaling Coornhert (1945). Boëthius: Van de vertróósting der
wysheyd uyt t' Latyn op nieus vertaalt
2. Cronijcke van den lande ende graefscepe van Vlaenderen, gemaect door Nicolaes
Despars, poortere ende inboorlinck der stede van Brugghe, bacelier in die
rechten. Van de jaeren 405 tot 1492. Voor de eerste mael thans in het licht
gegeven naer het oorspronkelyk handschrift, eygendom van M. den burggrave de
Croeser de Berges, en met noodige aenteekeningen opgehelderd door J. de
Jonghe. (1562 - 1592)*
Deel III: 138, 439
3. Der Naturen Bloeme door Jacob van Maerlant (ca.1270)
p85r r9238, 9252, p139r r16347
editie Gysseling (1998). Der naturen bloeme
4. Des coninx summe door Jan van Rode (1484)
p299 paragraaf 146
editie Tinbergen (1907). Des coninx summe
5. Des Heiligen Cyrilli Apologi morales door een anonieme auteur (1465 - 1485)
Boek I p30, fol.25r
Boek II p70, fol.44v
editie Lelij (1930). De parabelen van Cyrillus
6. Haagsche Bijbel (1420 - 1435)* (Handschrift Den Haag b)
Deel I, 153b
7. Handschrift Den Haag (1451 - 1500)* (Handschrift Den Haag a)
Pelgrimage door anonieme auteur: 72c, Boeck van den Pelgherijm door
anonieme auteur (1486) 48b, 76b
61
8. Handschrift Leeuwarden door heraut Beijeren (1464 - 1475)*
44
9. Historie van Troyen door Jacob van Maerlant (ca. 1264)
r360
editie De Pauw & Gailliard (1889). Dit is die Istory Van Troyen
10. Madelgijs door een anonieme auteur (dertiende eeuw)
p212 - 213, 284 - 285, 287 - 288
editie Kuiper (1903), Historie van Malegijs
11. Reis van Sint-Brandaan door een anonieme auteur (Handschrift Comburg ca.
1400, Handschrift Van Hulthem ca.1410)
p18, r345 - 357
editie Brill (1871). Van Sinte Brandane
Afbeelding
(Williams 1996, 188)
Walscheranden, Walseranden (Mnl: walscherand, walscherant, walschrade)
Synoniemen
Beschrijving De Walscheranden waren engelen die neutraal bleven tijdens Lucifers revolte tegen God.
Als straf daarvoor kregen zij een monsterlijk uiterlijk, maar tegelijk werden ze ook
beloond met een verrukkelijk verbanningsoord (Van Oostrom 2013a, 186). Ze werden
soms ook beschreven als bosgeesten. In beide gevallen hadden ze wolfstanden.
Vindplaats 1. Reis van Sint-Brandaan door een anonieme auteur (Handschrift Comburg ca.
1400, Handschrift Van Hulthem ca.1410)
p63, r1816 - 1821
editie Brill (1871). Van Sinte Brandane
Afbeelding
(Anoniem 2014)
62
Weerwolf (Mnl: weerwolf)
Synoniemen menschwolf, lycaon, lycantrophos, versipellis, nycterobius, raphus
Beschrijving Mythisch wezen, een mens die de gedaante van een wolf kon aannemen. Bij elke volle
maan barstte hij uit in wolfsgehuil en roofdiergedrag en verslond hij mensen - meestal
vrouwen - met huid en haar (Van Oostrom 2013a, 64). Het woord we(e)r komt van het
Gotische wair wat 'man' betekende, weerwolf staat dus voor man-wolf (Van Oostrom
2013a, 65).
Vindplaats 1. Der leken spiegel door Jan van Boendale (1330)
Boek III p91 - 92 r242, 252, 261
editie De Vries (1844 - 1848). Der leken spieghel. Leerdicht van den
jare 1330
2. Des coninx summe door Jan van Rode (1484)
p236 paragraaf 33
editie Tinbergen (1907). Des coninx summe
Afbeelding
(Williams 1996, 123)
63
5.4 Monsters buiten categorie
Feniks (Mnl: fenix)
Synoniemen
Beschrijving De feniks was een legendarische vogel die als hij oud en zwak werd, een brandstapel
maakte waarop hij zichzelf verbrandde. Uit de as vormde zich daarna een wormpje dat
na drie dagen uitgroeide tot een jonge feniks.
"Fenix als ons seit isidorus / jacob solijn ambrosius / es .i. uoghel sekerlike / tote arabia
int rike / dese neuet gheen ghenoot / ende naden aren es hi groot / .ccc. ende viertech
iaer / pleghet hi te leuene ouerwaer / ghehouet geasselt es hi mede / sere scone na des
paus sede / sijn als iofti guldijn ware / met purperen plumen arentare / sijn start gheleu
blau mede / met rooden vederen van groter sconede" (Maerlant ca.1270, 58r - 58v)
Vindplaats 1. Der Naturen Bloeme door Jacob van Maerlant (ca.1270)
p58r - 59r r5961 - 6064, p75r r8123
editie Gysseling (1998). Der naturen bloeme
Afbeelding
(Williams 1996, 199)
64
Koperen poortwachter (Mnl: ?)
Synoniemen
Beschrijving De koperen poortwachter was een man die volledig uit koper bestond en een kasteel
bewaakte. Hij was gewapend met een ijzeren vlegel - een middeleeuws wapen dat
bestond uit een schacht met daaraan een ketting om ridders aan te vallen die zich
verdedigden met een zwaard - die hij in de winter en de zomer op en neer liet gaan
zodat zelfs geen vlugge leeuwerik het kasteel zou kunnen binnenvliegen zonder
geslagen te worden (Kalff 1968, 224).
Vindplaats 1. Huge van Bordeeus door een anonieme auteur (dertiende eeuw)
Kapittel XV r47
editie Debaene (1977). Huge van Bordeeus
Afbeelding
Olifantenstier (Mnl: ?)
Synoniemen
Beschrijving Dit was een olifant die onder water rende als een briesende stier in de Leverzee (Van
Oostrom 2013a, 186).
Vindplaats 1. Reis van Sint-Brandaan door een anonieme auteur (Handschrift Comburg ca.
1400, Handschrift Van Hulthem ca.1410)
p59, r1677
editie Brill (1871). Van Sinte Brandane
Afbeelding
65
Deel 3: Functies
[M]onsters are not an inexplicable blunder of taste; they are essential, fundamentally allied to the ideas of the poem which give it its lofty tone and high seriousness. J.R.R. Tolkien20
In deel een kwamen hier en daar al indicaties naar voor over de mogelijke functies van monsters. De
laatste twintig jaar was er in Engeland en Amerika een opwelling van interesse in vroegmoderne en
middeleeuwse monsters als onderwerp van academisch onderzoek (Bildhauer en Mills 2003, 6). Voor
het Nederlands is dit onderzoek heel beperkt. Wanneer monsters in Middelnederlandse verhalen al
bestudeerd worden, gaat het vooral om witte en zwarte magie of een tweestrijd tussen engelen en
duivels. Al wat daartussen ligt, vormt onontgonnen terrein dat een kostbare informatiebron over
een aspect van de middeleeuwse literaire cultuur waarborgt. In dit derde deel wordt er expliciet
ingegaan op de mogelijke doeleinden die verschijningen van monsters gehad kunnen hebben. Ook
in dit gebied blijven er, zelfs in Engelstalige scripties, veel mogelijkheden tot studies open over de
variëteit aan functies die in teksten over monsters door de eeuwen heen voorkomen (Bildhauer en
Mills 2003, 6).
20
J.R.R. Tolkien maakt met 'poem' een verwijzing naar Beowulf. Hij sluit met deze uitspraak aan bij de overtuiging dat monsters
een welbepaalde functie hadden (Tolkien 1936, 7).
66
67
Hoofdstuk 6
Functies van monsters en mythische wezens
Het zesde hoofdstuk somt de verschillende functies op die monsters konden vervullen binnen
Middelnederlandse plots en in het algemeen binnen middeleeuwse verhalen. Onderstaande
paragrafen brengen achtereenvolgens een algemene indicatie dat monsters vaak een representatie
zijn van iets anders, dit door middel van een etymologische verklaring voor het woord 'monster' en
een beschrijving van de werking van het symbolisme. Vervolgens wordt er dieper ingegaan op de
didactische en religieuze functie die monsters konden uitoefenen in middeleeuwse verhalen. Naast
een uitleg over wat de verschillende functies inhouden, wordt bij elke aangekaarte functie telkens
een toepassing of voorbeeld geschetst aan de hand van een specifiek monster uit de inventaris.
6.1 Algemeen
Het monster is een potentieel werktuig voor een beter begrip van de middeleeuwse cultuur.
Monsters zijn polyseme entiteiten, dit betekent dat ze meerdere betekenissen in zich kunnen
dragen (Bildhauer en Mills 2003, 6). Ze kunnen verschillende functies uitoefenen in verschillende
contexten, afhankelijk van de interpretatie van de onderzoeker, lezer of toehoorder. In dit eerste
algemene deel van het zesde hoofdstuk komen etymologie en symbolisme in functie van de
interpretatie van het monsterlijke aan bod. Belangrijk is hierbij om te weten dat in alle verder
besproken functies van monsters, symbolische representaties aan de basis van de interpretaties van
monsters liggen en dat geen enkele betekenisgeving ooit universeel kan zijn.
6.1.1 Etymologie
Wanneer je het woord 'monster' etymologisch bekijkt, wordt meteen duidelijk dat monsters bedoeld
waren om iets anders weer te geven dan een fysiek afwijkend wezen op zich. 'Monster' is verwant
met drie verschillende Latijnse woorden: ten eerste 'monitus' wat waarschuwing betekent, ten
tweede 'demonstrare' wat bewijzen of aantonen betekent en ten derde 'monstrare' wat staat voor
tonen (Van Sevilla 2006, 244). Het monster op zich is dus een projectie, het bestaat enkel om
betekenis te geven aan iets anders dan zichzelf: "the monstrous body is pure culture" (Cohen 1996,
4). Monsters kan men met andere woorden zien als een culturele uitvinding voor het representeren
van diepere boodschappen of betekenissen in een verhaal.
6.1.2 Symbolisme
Een symbool toont ons een gelijkenis tussen twee zaken die op het eerste gezicht niets met elkaar te
maken hebben (d'Avray 2001, 272). Toch is er een zeker verband tussen het symbool en hetgeen
68
waarvoor het staat, maar het is aan de lezer of onderzoeker om dit verband te achterhalen (d'Avray
2001, 272). De gelijkenis wordt niet zomaar prijsgegeven. Als het symbool en het gesymboliseerde
rechtstreeks met elkaar in verband te brengen zouden zijn, dan zouden ze slechts twee items binnen
eenzelfde betekeniscategorie vormen en dan zou er geen dieper niveau onder het woordoppervlak
schuilgaan (d'Avray 2001, 272). Het verkennen van de mogelijke onderliggende betekenissen van
een symbolische term kan leiden tot een creatief proces dat nieuwe inzichten over de - in dit geval -
middeleeuwse cultuur tot stand brengt.
Wanneer wij vandaag de functie van monsters proberen te interpreteren, gebeurt dit onvermijdelijk
vanuit een post-symbolistische blik op de middeleeuwen. Hoewel de fundamenten van het
symbolisme ook al gedeeltelijk door de middeleeuwer gekend waren (zoals bleek uit passage 2.2.1),
heeft deze denkwijze zich vooral in modernere tijden verder ontwikkeld. Moderne onderzoekers
interpreteren monsters zowel via hedendaagse psychoanalyse als de fysiognomie21 die in de
middeleeuwen werd toegepast (Steel 2013, 264). Dit leidt tot een interpretatie waarbij monsters aan
de ene kant gezien worden als een grens voor en een representatie van de specifieke, eigen
persoonlijkheid doordat ze symbool staan voor wetten en orde die door het individu moeten
gehandhaafd worden (Dolar en Zizek 2002, 192). Aan de andere kant zijn ze chaotische
representaties van de algemene middeleeuwse leefcondities die geldig waren voor het volledige volk
en die telkens andere vormen konden aannemen (Steel 2013, 264).
Aan de hand van verschillende stijlfiguren en literaire technieken moet men trachten om de diepere
boodschap onder het monsterlijke oppervlak te begrijpen.
6.1.2.1 Allegorie I: seculiere allegorie
Een van de belangrijkste stijlfiguren die dicht aansluit bij de symbolische betekenisgeving van
monsters, is de allegorie. Bij een allegorie krijgt men te maken met een abstract begrip dat wordt
voorgesteld als iets anders. Dit kan in de vorm van een metafoor of een personificatie (1) die
doorheen het volledige verhaal wordt doorgetrokken. Men moet wel een onderscheid maken tussen
een pure metafoor en een metafoor die als allegorie wordt gebruikt. Bij een pure metafoor zijn er
telkens twee betekenissen mogelijk, maar slechts een ervan wordt bedoeld (2). Bij een metafoor die
als allegorie gebruikt wordt zijn er telkens twee betekenissen aanwezig, een letterlijke en een
onderliggende betekenis (3) (Bentein 2007, 64).
(1) Jaloezie, Deugd, Wantrouwen...
(2) "Dat kind is een engel" (Bentein 2007, 64). Hiermee wordt niet bedoeld dat het kind ook effectief een
engel is, maar wel dat het zich even braaf als een engel gedraagt.
(3) "Achilles ging dapper een gevecht aan met de Trojanen" (Bentein 2007, 64). Enerzijds hebben we
hier de standaardbetekenis die stelt dat Achilles een gevecht aanging met de Trojanen. Anderzijds
kunnen we Achilles allegorisch interpreteren als water en de Trojanen als vuur waardoor we een
diepere betekenis krijgen in de vorm van een strijd tussen twee oerelementen. Deze allegorische
interpretatie is enkel geldig wanneer deze betekenisgeving in het hele werk wordt doorgetrokken
(Bentein 2007, 64).
21
Fysiognomie is de leer van de gelaatstrekken, aan de hand daarvan kon men zogezegd iemands persoonlijkheid bepalen.
69
In een allegorie krijgt men te maken met een element dat een grotere gelijkenis vertoont met
hetgeen waarvoor het staat dan de doorsnee symbolische representatie (d'Avray 2001, 272). Toch
kan ook bij een allegorie niet altijd op het eerste gezicht waargenomen worden wat nu precies die
diepere betekenis is (d'Avray 272). Het vergt opnieuw creativiteit van diegene die het verhaal
interpreteert. Van een vastgelegde betekenis is bij allegorieën zelden tot nooit sprake, de
interpretatie ervan verschilt van persoon tot persoon.
Er bestaan twee soorten allegorieën. Deze paragraaf spitst zich toe op de eerste soort, namelijk de
seculiere allegorie, terwijl de tweede soort, de religieuze allegorie, verder uitgewerkt wordt onder
6.3.3. Bij een seculiere allegorie legt de vorm een link naar de geschiedenis of de natuur die terug te
vinden is in het monsterlijke verhaal dat men wenst te onderzoeken (Williams 1996, 75). Aan de
hand van deze link kunnen dan verder op een creatieve manier interpretaties opgebouwd worden
over de functies van het monster in een welbepaald verhaal.
Toch is de voorgenoemde creativiteit niet grenzeloos. Kennis van taal, wetenschap, logica, kunst,
mythe en religie houden de mogelijkheden tot vrij interpreteren bij een seculiere allegorie binnen
de perken (Williams 1996, 75-76). Creatief zijn is toegestaan, maar wanneer dit botst met de logische
manier van denken, kan de interpretatie snel onderuit worden gehaald. Dit gegeven doet
vermoeden dat fictionele monsters geen plaats hadden binnen het interpreteren van seculiere
allegorieën, maar net dit fictioneel karakter zorgde ervoor dat ze er wel bij hoorden. Doordat de
middeleeuwers beseften dat monsters een creatie waren van de menselijke fantasie wisten ze dat,
hoe realistisch die vreemde wezens ook voorgesteld waren, monsters allegorisch moesten worden
geïnterpreteerd. Om monsters enige 'echtheid' te verlenen, moesten ze via literaire teksten
vastgeankerd worden in tijd en ruimte, waardoor een volledige, geloofwaardige verteltraditie van
monsterlijke rassen kon ontstaan (Williams 1996, 76). Maar ook het fictionele karakter van monsters
bleef bewaard via literatuur. Het monster was theoretisch gezien realistisch, maar die realiteit kon
nooit gestaafd worden op basis van ervaring (Williams 1996, 77).
Kortom, de seculiere allegorie wordt gekenmerkt door een natuurlijke of historische referent en
wanneer men in staat is om het monster - enkel binnen deze seculiere allegorie - toe te laten binnen
de grenzen van de realiteit, kan men via deze stijlfiguur het fantastische en groteske en bijgevolg
ook het monsterlijke een diepere betekenis geven dan het woordoppervlak laat uitschijnen.
Bijvoorbeeld: de weerwolf
De weerwolf is een van de populairste shapeshifters in monsterverhalen. Zijn
transformatie staat symbool voor de onkenbaarheid van de grenzen van de
menselijke natuur (Williams 1996, 124). Bepaalde omstandigheden kunnen een
aanzet zijn voor de mens om uit zijn dagdagelijkse identiteit te stappen en te
veranderen in een agressief, jaloers of wantrouwig persoon - in dit geval -
vertegenwoordigd door de vorm van een wolf. In Der leken spiegel staat de
weerwolf symbool voor wantrouwen ten opzichte van de vrouw. De man in
kwestie vertelt zijn vrouw dat hij een weerwolf is en vraagt haar om hier
niemand iets over te vertellen - wat zij wel doet - wat bij deze zijn wantrouwen
bewijst. Dit hield een les in voor elke middeleeuwse man: vertrouw geen vrouw.
70
6.2 Didactische functie
In de middeleeuwse literatuur werden personen, dieren of een combinatie van die twee frequent
gebruikt om een aantal morele karakteristieken te typeren en die te gebruiken om mensen iets bij te
brengen (Figg 2002, 87). Ook monsters werden om deze reden ingezet. Fysiek hybride wezens
functioneerden als een symbolisch instrument om filosofische, spirituele of intellectuele kennis
over te brengen bij de middeleeuwse lezer of toehoorder (Williams 1996, 3). In de onderstaande
paragrafen wordt ingegaan op twee soorten kennis die monsterverhalen konden meegeven,
namelijk zelfkennis en kennis van de middeleeuwse wereld.
6.2.1 Zelfkennis en de sociale orde
[W]e must continue to engage with monsters and marvels of the past since 'by engaging our
sense of wonder and curiosity, they urge us to look into them and see ourselves'.
(Bildhauer en Mills 2003, 5)
Monsters konden zich opstellen als een voorbeeld voor de eigen persoon en de werking van de
sociale orde. Wanneer men verhalen las over bepaalde gedragingen van vreemde wezens, of die nu
goed waren of slecht, kon dit een indicatie geven over de voorschriften voor het eigen gedrag.
Monsters functioneerden als een verhullend medium voor zelfkennis en gaven mensen stiekem
voorschriften over wat wel of niet kon of hoe de menselijke geest in elkaar zat. Ook nu kunnen we
hier nog uit leren. Onrechtstreeks krijgen we via monsters een zicht op hoe de middeleeuwer dacht
over zichzelf of hoe hij aangeleerd was om over zichzelf te denken.
[M]onsters [...] defined the 'right' choice of food and table manners, which had an important
function in demarcating social groups and decorous behaviour. (Friedman 2000, 26-36)
Bovenstaand citaat verwijst naar de vreemde eetgewoontes van monsters, vaak geassocieerd met
kannibalisme en toont ons dat monsters symbool konden staan voor de verscholen middeleeuwse
opvattingen over de reinheid van het lichaam. In de middeleeuwen woedde er namelijk een hevige
discussie over de vraag of wat je at ook een deel van je lichaam werd (Walker Bynum 1995, 125-126).
Men dacht dat door het eten van mensenvlees, die opgegeten persoon ook een deel van het eigen
lichaam werd, dat daardoor dus onrein werd. Maar niet alleen over de eetgewoonten bestonden veel
voorschriften. De middeleeuwers hadden voor alles regels om de sociale orde en de reinheid van de
eigen persoonlijkheid te bewaren, zoals onderstaand citaat aangeeft:
Similarly monsters show deficiencies and oddities in other areas important to the definition of
conduct, such as clothing, speech and weapons. Here the monstrous help to identify the very
concept of courtliness. (Bildhauer en Mills 2003, 11)
Bijvoorbeeld: de tweehoofdigen
De twee hoofden van tweehoofdige monsters stonden meestal symbool voor een
tegenstelling in de persoonlijkheid van de mens of voor twee tegengestelde
concepten. Volgens sommigen was Adam - de eerste man - een tweehoofdige
(Williams 1996, 129 - 130). Zijn ene hoofd stond symbool voor de vrouwelijke
71
kant van zijn persoonlijkheid, zijn ander hoofd was een representatie van de
mannelijke kant van zijn persoonlijkheid. Door Adam doormidden te splijten zou
Eva ontstaan zijn. Volgens deze theorie was Adam dus oorspronkelijk een
tweehoofdige hermafrodiet. Janus - een ander bijbels figuur - zou eveneens twee
hoofden gehad hebben, waarbij het ene een oud gezicht had en het andere een
jong gezicht. Deze twee hoofden stonden dus symbool voor het verleden en de
toekomst (Williams 1996, 129 - 30).
6.2.2 Kennis van de middeleeuwse wereld
Bovenop een beter inzicht in zichzelf en de werking van de mens binnen sociale kringen, kunnen
monsters ons ook iets leren over de middeleeuwse wereld op zich. De 'middeleeuwse wereld' is een
ruim begrip dat kan opgesplitst worden in een aantal deelaspecten. Achtereenvolgens wordt er in
dit punt getoond hoe monsters ons iets meer kunnen vertellen over politieke systemen, aspecten
van gender, vooroordelen over 'vreemde' volkeren die konden leiden tot rassenhaat en afsluitend
komt ook het puur artistieke aspect van het middeleeuwse leven aan de orde.
6.2.2.1 Politieke orde
De werking van monsters als 'leraars in de politieke systemen' was gebaseerd op tegenstellingen.
Het monsterlijk wezen ondermijnde de menselijke ordening van de natuur en de realiteit en ook van
de politieke instellingen (Williams 1996, 82). Het monster functioneerde als de uitzondering op de
regel, wat zorgde voor een bepaalde chaos en wanorde in de politieke categorisering. Monsters kon
men zien als het tegenovergestelde van de pogingen van de mens om de wereld rondom ons te
ordenen en taxonomieën op te stellen.
Maar het houdt niet op bij deze duidelijke tegenstelling. Wanneer men het monsterlijke in zijn
geheel bekijkt, ook al lijkt dit in niets op 'normale' politieke orde, kan men toch stellen dat het
vanuit een breder perspectief de eerste aanwijzing is dat er wel degelijk een orde bestond in de
middeleeuwen (Feibleman 1968, 3-13). Hoe zou er anders sprake kunnen zijn van een ondermijning
van die orde? Net zoals bij de sociale orde gaven monsters ook indicaties van 'hoe het niet moest' in
de politiek. Besluitend kan men zeggen dat de identificatie van het monster met wanorde, een
potentiële essentie en basis van de politieke ordening onthult en mogelijk maakt (Williams 1996, 83).
Bijvoorbeeld: de reus
In het verhaal De Grimbergse oorlog moest graaf Boudewijn - een prins zo edel als
die maar kon zijn - twee reuzen - Maloperze en Rodewine - verslaan. Dit waren
twee figuren die het koninkrijk al jarenlang tergden en ook de christelijke orde
verstoorden en lieten verloederen. De reuzen ondermijnen in dit geval de
politieke orde die toen heerste aangezien zij zich verzetten tegen een graaf, die
veel hoger in stand was dan zij. Dit suggereert ook dat er wel degelijk een orde
was. Waar geen orde is, kan die ook niet verstoord worden. In dit geval krijgen
we indicaties dat graven en gelijkaardige functies binnen het rijk het bestuur in
handen hadden en dat alle andere wezens dienden te gehoorzamen aan die
72
autoriteiten. Bijkomstig kan hier ook gesteld worden dat er een christelijke orde
gevolgd werd in de middeleeuwen, zoals letterlijk vermeld wordt in het verhaal.
6.2.2.2 Gender
Een fractie van de monsterlijke verschijningen in middeleeuwse verhalen zijn gendergekleurd. Het
begrip 'gender' doelt op verschillende elementen van sociale relaties die gebaseerd zijn op
waarneembare verschillen tussen beide seksen (Scott 1986, 1096). Monsters en hun uiterlijk konden
verwijzen naar bepaalde geslachtskenmerken van mannen of vrouwen:
[M]edieval artists occasionally represented the dragon confronted by St George with female
genitalia, or other gendered characteristics like breasts or dugs22, as a way of symbolically
reinforcing the saint's chastity. (Bildhauer en Mills 2003, 11)
In dit specifieke verhaal gaat het om Sint Joris die een vrouwelijke draak moet verslaan om
symbolisch zijn kuisheid te waarborgen, maar in een ander verhaal kunnen genderkenmerken ook
een andere diepere betekenis waarborgen.
Bijvoorbeeld: kween
Een kween - beter gekend als een hermafrodiet - stond symbool voor het
voorkomen van de verschillen tussen de beide seksen en hun 'metafysische
limieten'. De ziel van de mens overstijgt als het ware de mannelijke en de
vrouwelijke sekse en symboliseert de universele mens.
6.2.2.3 Vooroordelen ten opzichte van andere culturen: rassenhaat
Vooroordelen ten opzichte van andere volkeren dan het eigen volk werden al vroeg en diep in het
middeleeuwse gedachtegoed ingebed. In werken zoals het eerder aangehaalde Wonders of the East
werd een duidelijk verschil geschetst tussen oosterse en westerse volkeren. De inwoners van India -
bijvoorbeeld - werden geportretteerd als bizarre, angstaanjagende wezens die half mens en half
beest waren en zich bovendien vreemd en agressief gedroegen tegenover westerlingen (Rossi-Reder
2002, 53). Dit toont aan dat Europese vooroordelen ten opzichte van niet-westerlingen reeds in de
klassieke en middeleeuwse tijd te documenteren zijn als een literaire methode om een verschil te
scheppen tussen Oost en West - meer nog - men kan beweren dat hierin de eerste sporen van het
westerse koloniale denken te vinden zijn (Rossi-Reder 2002, 53). Opnieuw kan hier de term
'Othering' aangehaald worden, een begrip waaruit in extremis een soort 'rassenhaat' volgde,
misschien accurater omschreven als een etnische vooringenomenheid tegen 'vreemde' volkeren.
Niet-Europeanen werden dan ook beschreven als monsters die bulkten van barbaarsheid en
beestachtigheid: ze werden voorgesteld als fysiek hybride wezens, die minder beschaafd waren dan
het volk uit de eigen contreien (Rossi-Reder 2002, 53). De eigen gemeenschap werd gezien als de
22
Dugs, dit kan zowel borst, uier als tepel betekenen.
73
norm waarmee andere culturen vergeleken werden en aan de hand van die 'standaard van
normaliteit' werden zij goedgekeurd of afgekeurd (Rossi-Reder 2002, 53).
Naast afwijkingen op uiterlijk vlak was een vaak voorkomend kenmerk van 'vreemdelingen' ook dat
ze niet konden communiceren met de inlandse bevolking:
[N]on-Western peoples are essentially denied the power of language and are represented as
mute or incoherent. They are denied a voice in the ordinary idiomatic sense - not permitted to
speak - and in a more radical sense - not recognized as capable of speech. (Spurr 1993, 104)
Het afnemen van de mogelijkheden tot spraak duidt op een abjectie van het onbekende volk. De
Andere moest zich schamen voor deze tekortkoming en werd als ondergeschikt aan het eigen volk
voorgesteld. Abjectie duwt de geobjectiveerde Andere weg ten voordele van het imago van de eigen
gemeenschap (Kristeva 1990, 102).
Monsters werden dus ingezet als middel om het eigen volk te verheerlijken en een zekere xenofobie
ten opzichte van andere volkeren te cultiveren (Rossi-Reder 2002, 57). In hoeverre de middeleeuwer
zich ook liet meeslepen door deze geconstrueerde theorieën over verafgelegen vijandelijke
volkeren, blijft een onbeantwoorde vraag. Zoals reeds vermeld in passage 2.3 was de middeleeuwer
niet zo naïef als de hedendaagse beschrijvingen van de 'donkere' middeleeuwen laten uitschijnen.
Mensen met een kritische geest waren zich wel degelijk bewust van het feit dat monsters menselijke
creaties waren.
Bijvoorbeeld: de manticora
De manticora werd voorgesteld als een monster met een menselijk gelaat, maar
met de manen van een leeuw en de staart van een schorpioen. Van dit monster
werd gezegd dat het afkomstig was uit Indië, wat voor de middeleeuwse -
reizende - mens te veraf lag om de realiteit van dit monster te verifiëren. Het
Indische volk werd daardoor geassocieerd met dergelijke monsters en in extreme
gevallen leidde dit tot rassenhaat bij de lokale Europese bevolkingsgroepen.
6.2.2.4 Kennis van kunst en literatuur
Een volgend aspect van kennis dat via monsters kon worden weergegeven, is gebaseerd op kunst en
literatuur. De manier waarop monsters afgebeeld werden in bijvoorbeeld literaire werken en
schilderijen, zegt veel over de kunstopvatting die dominant was bij de middeleeuwers. In de
middeleeuwen was mimesis een van de belangrijkste principes. Dit betekent dat de wereld en de
wezens die in literatuur en kunst werden weergegeven, zo realistisch mogelijk geschetst moesten
worden. Deze traditie, ook de cataphatic tradition genoemd, volgde de menselijke logica en bevestigde
de intellectuele constructies van de middeleeuwse wereld (Williams 1996, 7).
Monsters, met hun afwijkende uiterlijk en vreemde gedragingen, passen op het eerste gezicht niet
goed in dit plaatje. Toch zien we ook in hun representatie een verband23 met de cataphatic tradition
23
Onder 6.3.2 wordt dieper ingegaan op de plaats van monsters ten opzichte van de cataphatic tradition.
74
en zien we deze dominante kunstopvatting terugkeren. In de middeleeuwen werd elke vorm van
betekenisgeving via taaltekens en symbolen gekoppeld aan wat 'gekend' was (Williams 1996, 7).
Wanneer volledig nieuwe wezens gecreëerd werden, gebeurde dat ook niet uit het niets. Monsters
en hun uiterlijk waren altijd geënt op iets wat al bestond. Er werden geen nieuwe lichaamsdelen
uitgevonden, maar gekende lichaamsdelen werden uitvergroot, verkleind of op een andere plaats
gebracht. Op die manier sloot de beschrijving van het fysiek hybride schepsel toch zo nauw mogelijk
aan bij de gekende werkelijkheid. Ook nu is dit nog steeds geldig, denk maar aan de vele
ruimtewezens in films en literatuur die worden weergegeven als bijna menselijk.
De onderdelen van het monster werden op mimetische wijze omschreven, maar het complete
lichaam was ongezien in de middeleeuwse leefwereld. Ook dit is een techniek in kunst en literatuur:
door een wezen weer te geven dat in zijn geheel zo vervormd en afwijkend is van wat gekend was,
verzekerde men dat er geen twijfel zou bestaan over de onechtheid van het monster op zich
(Williams 1996, 7). De menselijke geest moest in staat zijn om de realistische beschrijving en de
fictionaliteit van het monsterlijke gescheiden te houden (Williams 1996, 7). Kunst en literatuur
werden gebruikt als vormen van zelfreflectie waarbij via taal en retoriek duidelijk moest worden
wat echt was en wat niet (Williams 1996, 7).
Bijvoorbeeld: de centaur
De centaur was een monster met het bovenlichaam van een man en het
onderlichaam van een paard. Tot aan de buik kon het monster dus op een
realistische wijze beschreven worden als een man met alle lichaamsdelen die een
man toebehoren. Vanaf de buik tot de poten kon de centaur even realistisch
beschreven worden als een paard met alle componenten die een paard
toebehoren. Er worden dus geen onbestaande lichaamsdelen aan het monster
toegevoegd, de combinatie van realistische elementen van verschillende speciën
vormen het geheel om tot een monsterlijk figuur.
6.3 Religieuze functie
Naast een didactische functie, springt ook een religieuze functie van monsters in het oog. Monsters
werden vaak geïnterpreteerd als kanalen om boodschappen van God aan de mensheid te bezorgen
(Bildhauer en Mills 2003, 14). De verklaring hiervoor grijpt terug naar de etymologie van het woord
'monster' in de betekenis van tonen of bewijzen zoals afgeleid uit het Latijn. Wanneer men
middeleeuwse monsterverhalen grondig onder de loep neemt, kan men zien dat monsters zowel een
demonstratie van de macht van God konden voorstellen, als voorspellingen van gebeurtenissen in
de toekomst (Friedman 2000, 108-130). Dit zijn evenwel niet de enige religieuze connotaties die
monsters in zich konden dragen. In de onderstaande paragrafen wordt geduid wat monsters
betekenden in functie van de mens, hoe monsters definieerden wat was en wat niet was, hoe de
religieuze allegorie in het monsterlijke plaatje past en ten slotte hoe angst als religieus instrument
werd gebruikt.
75
6.3.1 Het monster in functie van de mens
Op de vraag waarom God monsters in het leven geroepen heeft, bestaat geen eenduidig antwoord.
Een van de mogelijke verklaringen kan volgens Karl Steel (2014, 265) zijn dat God monsters
gecreëerd heeft in functie van de mens. Het christendom in de middeleeuwen classificeerde de
mensheid als de enige waardige vorm van leven, al de rest op aarde werd geschapen ten voordele en
in functie van die mensheid (Steel 2014, 265).
Those judged to be animals could be treated as unmournable, 'nonlife', objects available for
human use. Those judged as human would be granted the privileges of humanity: potentially
converted and baptized, protected in this mortal life as subjects of charity, and in the Last
Judgment saved from the general destruction of creation and resurrected into bodies that
would finally be made right. (Steel 2013, 265)
Dieren hadden dus geen enkel ander doel dan gebruikt te worden door de mens als
voedingsmiddelen of als werkkrachten. Heel gevaarlijke dieren of ongedierte werden dan weer
gezien als geheugensteuntjes om de mensen te herinneren aan hun kwetsbaarheid en op die manier
hun hoogmoed en arrogantie te onderdrukken (Steel 2013, 265).
Monsters werden beschouwd als onnatuurlijke, schandalige wezens, maar ook zij hadden een
functie ten opzichte van de mens. De dierenwereld was fysiek, theologisch en wettelijk geordend
volgens een bepaalde hiërarchie waarbinnen jager-prooi relaties ontstonden (Pluskowski 2003, 171-
172). De mens stond bovenaan deze hiërarchie als een soort van superdier, een superroofdier zelfs.
In de middeleeuwen werd er echter nog een hogere orde van jagers gecreëerd in de vorm van
monsterlijke wezens die zich boven de 'aardse' hiërarchie plaatsten en die op het christelijke einde
der tijden de mensheid zouden overspoelen en annihileren (Pluskowski 2003, 171-172). De functie
van deze monsterlijke wezens was om de zondaars van de goede gelovigen te scheiden en de
boosdoeners op de wereld te vernietigen.
Bijvoorbeeld: de sirene
De sirene kan gezien worden als een monster dat goede mensen van slechte
mensen kon scheiden. Met haar gezang trachtte deze meermin zeelui naar zich
te lokken zodat ze te pletter zouden storten tegen de rotsen in zee. Symbolisch
gezien kan men binnen een religieuze context stellen dat de sirene staat voor
verleiding. De zeelui die goed van hart zijn, trouw aan hun eigen vrouw - die
thuis ergens op hen wacht - of trouw aan hun werk of missie, die zullen de
monsterlijke kracht van het sirenenlied kunnen weerstaan. De zwakkere van
hart of slechte lieden zullen het pad van de verleiding volgen en zo hun dood
tegemoet lopen. Anders geformuleerd, goede gelovigen zullen het goede pad
blijven volgen, slechte gelovigen wijken van het goede af en volgen hun lusten en
driften die ze uiteindelijk zullen bekopen met hun leven.
76
6.3.2 Negatie: definiëren van wat is en wat niet is
Naast het onderscheiden van goede en kwade mensen op aarde haalden monsters nog een andere
dualiteit aan: die tussen wat is en wat niet is. Zoals reeds vermeld in 6.2.2.4 bestond er in de
middeleeuwen een cataphatic tradition die vereiste dat beschrijvingen van de leefwereld in kunst en
literatuur zo realistisch mogelijk dienden te gebeuren. Deze cataphatic tradition kan beschouwd
worden als het gedeelte van de wereld 'dat is'. Hoewel monsters beschreven werden aan de hand
van herkenbare elementen uit de werkelijkheid, behoorden zij toch niet tot wat werkelijk bestond
en bijgevolg hoorden ze - hoewel hun beschrijving haar basis erin vond - ook niet thuis in de
cataphatic tradition. Functioneel gezien kan het monsterlijke in zijn geheel gezien worden als een
representatie van 'wat niet is', wat ook de apophatic tradition genoemd wordt (Williams 1996, 6).
De apophatic tradition kan ondergebracht worden binnen de religieuze traditie. De basis ervoor is te
vinden in de pre-christelijke traditie van de filosofische negatie, die verder in de middeleeuwen
uitgroeide tot een negatieve theologie (Williams 1996, 4). Dit was een intellectueel systeem dat een
grote invloed had doorheen de hele middeleeuwen en vooral zijn weerslag vond in het symbolisme
dat gebruikt werd bij het groteske en het monsterlijke in literatuur (Williams 1996, 4). Hoe
eigenaardiger en ongewoner het teken of het wezen, hoe kleiner de kans dat het een representatie
was van iets wat ook werkelijk bestond en hoe groter de kans dat er een symbolische, vaak
godsdienstige, functie achter schuilging (Williams 1996, 4). Het kernpunt van deze negatieve theologie
bestond uit het feit dat menselijke kennis niet in staat is om te begrijpen wie of wat God precies is en
dat God enkel kan omschreven worden door wat Hij niet is (Williams 1996, 16).
Monsters werden vooral ingezet omwille van hun 'negatieve' functie (Williams 1996, 16). Ze waren
symbool voor het demonische en het afkeurenswaardige en stonden dus voor 'wat niet mocht zijn'
of wat berispt werd door het christelijke geloof.
Bijvoorbeeld: de Walscheranden
De Walscheranden kregen hun monsterlijke uiterlijk - wolfstanden - doordat ze
in de strijd van God tegen Lucifer neutraal bleven. Drie elementen van de
negatieve functie kunnen uit deze beschrijving gehaald worden. Ten eerste zijn
de Walscheranden een voorbeeld van 'wat niet mocht zijn'. Ze werden berispt
voor het feit dat ze geen partij kozen voor God. Ten tweede wordt door hun
uiterlijk een onderscheid gemaakt tussen 'goede' engelen en 'slechte' engelen.
Daardoor vormen de 'goede' engelen het tegenovergestelde van de
Walscheranden en kunnen ze dus gedefinieerd worden als 'wat moest zijn'. Ten
derde kan ook Lucifer - de duivel en al het slechte in de wereld - gezien worden
als het tegenovergestelde van God. Hierdoor wordt ook afgebakend wat God niet
is - namelijk alles wat Lucifer wel is - en wat God wel is - alles wat Lucifer niet is.
6.3.3 Allegorie II: religieuze allegorie
Naast de seculiere allegorie (besproken in 6.1.2.1) is er ook nog de religieuze allegorie. Deze beperkt
zich niet enkel tot het onthullen van rationele kennis, maar transformeert deze kennis tot een
77
spirituele betekenis via symbolen (Williams 1996, 70). De religieuze allegorie kwam in de
middeleeuwen meer voor dan de seculiere en telkens wees ze op een bovennatuurlijke, goddelijke
orde (Williams 1996, 72). De religieuze allegorie maakte ook gebruik van symbolen die hun
oorsprong vonden in de natuur, de geschiedenis of de menselijke geest, maar daarachter school
telkens een sacraal teken uit de Bijbel of uit metafysische, hogere sferen (Williams 1996, 73). Men
moet bij de religieuze allegorie als het ware, in een laatste stap om tot ultiem begrip van het verhaal
en het monster te komen, de cognitieve processen negeren of opzij zetten (Williams 1996, 76).
De allegorische interpretatie van monsters baseert zich vaak sterk op analogie om een dieper
onderliggende religieuze boodschap te kunnen onthullen (Williams 1996, 75).
Bijvoorbeeld: de feniks
Deze vogel werd gezien als een zinnebeeld van Christus. Net als Christus had hij
geen ouders en ook de feniks verrees na drie dagen uit de dood. Ook de leeftijd
vertoonde overeenkomsten: de feniks leefde volgens de legende
driehonderdveertig jaar, Christus leefde vierendertig jaar op aarde. Op deze
manier kan de feniks gezien worden als een allegorisch alternatief voor Jezus
Christus en moet het gedrag van de feniks in verhalen ook gezien worden als een
voorbeeld voor de lezers en toehoorders van het verhaal.
6.3.4 Angst
Binnen de religieuze functie kan angst aangeduid worden als een van de sleutelbegrippen voor het
verklaren van monsters. Achtereenvolgens komen in deze paragraaf drie angsten aan bod. Ten
eerste de angst voor de nacht, vervolgens de angst voor de hel en ten derde angst in verband met
genealogische afkomst. Alle drie deze angsten zijn te verbinden met het christendom en in de
onderstaande paragrafen wordt daarbij telkens de link met het monsterlijke verklaard.
6.3.4.1 De nacht
Monsters worden vaak geassocieerd met de nacht. De nacht werd door de eeuwen heen dikwijls
gebruikt als een metafoor voor 'het kwade', maar in de middeleeuwen piekte deze 'donkere'
betekenisgeving bij monsters (Harris en Youngs 2003, 134). De periode wordt nog steeds gezien als
een duister tijdperk vol van onwetendheid, duivelse krachten en bijgeloof. Vóór de 'elektrificatie'
van Europa beroofde de nacht de mensheid van haar meest essentiële zintuig, het zicht (Bildhauer
en Mills 2003, 135). Kaarslicht en andere soorten vuur waren de enige mogelijke nachtelijke
lichtbronnen en leidden onvermijdelijk tot een gigantisch aantal branden die het sterftecijfer
overnacht tot een hoogtepunt brachten (Anoniem 1913, 62). Maar ook moorden en diefstallen
kwamen vaker 's nachts voor omdat de daders dan verhuld werden door het duister en zo ongezien
konden ontsnappen (Palmer 2000, 119). Door al deze voorvallen werd de nacht quasi automatisch
geassocieerd met angst. De middeleeuwers probeerden een uitleg te vinden voor de criminele
situaties die zich 's nachts afspeelden en al snel werden monsters in het leven geroepen als
verklaring (Bildhauer en Mills 2003, 2).
78
Ook bij de notie van de nacht en het duister, treedt het christelijke geloof opnieuw op de voorgrond.
Het tegenovergestelde van de nacht werd namelijk voorgesteld door God. Het duister kon
overwonnen worden door te geloven in God, want God was licht en licht was goed (Bildhauer en
Mills 2003, 2). Door het goede te doen kon men - zo dacht men toch - gespaard blijven van nachtelijk
geweld en monsterlijk gebroed.
Bijvoorbeeld: de lamia
De lamia stond erom bekend zich overdag te verstoppen in bossen en 's nachts
mensen aan te vallen en op te eten. Dit monster houdt een waarschuwende
functie in zich. Mensen konden zich 's avonds en 's nachts best niet meer naar
buiten begeven. De nacht was niet veilig. Het feit dat de lamia kon voorkomen als
een vrouw waarvan het hoofd omsingeld was door vuur, kon een mogelijke
verklaring zijn voor alle branden die 's nachts voorkwamen. Op deze manier kon
een associatie van angst met de nacht ontstaan.
6.3.4.2 De hel
Demonische wezens konden ook beschouwd worden als folteraars of beulen in de hel, die de
mensheid teisterden na de dood (Delumeaut 1983, 232-253). De Kerk zette deze visie op een
strategische wijze in om mensen aan te sporen om het goede te doen. Goede mensen werden
namelijk niet gestraft door verbanning naar de hel, maar werden beloond met het eeuwig leven aan
Christus' zijde in de hemel. Wie geen meute fysiek hybride monsters op zijn dak wou krijgen, kon
dus maar beter een leven zonder zonde leiden.
Bijvoorbeeld: de cerberus
De cerberus was een van de vele wezens die ingezet werden om mensen af te
schrikken van de hel. Met zijn drie hoofden en bijhorende muilen vol scherpe
tanden bewaakte hij de hel zodat niemand eruit kon ontsnappen. Om deze
boosaardige creatuur te vermijden, kon men dus maar beter het goede doen.
6.3.4.3 De genealogische lijn
Aansluitend bij de angst voor de hel kan een link gelegd worden naar het belang van de
genealogische lijn in de middeleeuwen. Volgens de Bijbel moest alles in de christelijke geschiedenis
vastgelegd worden en moest de afkomst van alle mensen, dieren (en ook monsters) tot in de kiem
kunnen worden getraceerd. Monsters hadden een stamboom. In het verre verleden werden de
sporen van monsters teruggekoppeld aan afstammelingen van Adam, zijn dochter of zijn zoon Kaïn,
en ook aan afstammelingen van Noah, zoals zijn zoon Ham (Bildhauer en Mills 2003, 10). De
middeleeuwse adel was erg geïnteresseerd in de afkomst van haar bloedlijn en steeds bestond de
vrees dat er ergens een schakel in de stamboom was die gekoppeld kon worden aan een monsterlijke
zijtak van een afstammeling van een van de Kerkvaders die haar tot een leven in de hel zou
veroordelen. (Bildhauer en Mills 2003, 10).
79
Bijvoorbeeld: de Minotaurus
Het verhaal over de geboorte van de Minotaurus kan gezien worden als een
waarschuwing in verband met het 'hoog' houden van de genealogische lijn.
Koning Minos en zijn broers discussieerden erover wie de rechtmatige koning
van Kreta was. Minos deed daarom een beroep op Poseidon - de zeegod - om hem
te helpen om te bewijzen dat hij de positie van koning verdiende. Poseidon
stuurde daarom een stier als teken van koningschap op voorwaarde dat die
meteen geofferd werd. Dit laatste deed Minos echter niet en als straf liet
Poseidon Minos' vrouw Pasiphaë verliefd worden op de stier. Door middel van
een trucje van ontwerper Daedalus kon zij gemeenschap hebben met de stier
waarna de Minotaurus geboren werd. Een eerste les die hieruit geleerd kon
worden is om God te gehoorzamen. Een tweede les waarschuwde voor de
gevolgen van het slapen met iemand die niet van dezelfde stand was. Pasiphaë
paarde met een stier en daaruit werd een monster geboren. Wanneer men dus
paarde met iemand die niet van de eigen stand was, besmeurde dit diens
stamboom.
80
81
Conclusie
Monsters kwamen in de middeleeuwen in verschillende domeinen van de literatuur voor. Bestiaria,
mappae mundi en reisverhalen vormden de literaire habitat van het monster. Deze vreemde wezens
werden al via beschrijvingen en vermeldingen uit werken van de klassieke oudheid overgeleverd.
Het klimaat werd in deze verhalen traditioneel beschouwd als een van de voornaamste redenen
waardoor monsters konden ontstaan. Hitte, extreme omstandigheden en verre afstanden maakten
het mogelijk dat aan de uiteinden van de wereld varianten op de mensheid konden ontstaan die
door hun afwijkende uiterlijk als angstaanjagend, vreemd en monsterlijk werden ervaren.
Monsters werden om verscheidene redenen ingezet. Ten eerste konden ze dienen tot vermaak van
de lezers of toehoorders van deze spannende verhalen over fysiek hybride wezens. Vervolgens
maakten ze ook deel uit van politieke strategieën zoals 'Othering' of van religieus fanatisme binnen
het katholieke geloof waardoor irrationele beelden konden ontstaan die bijdroegen aan het beeld
van de 'donkere of duistere middeleeuwen'. Wetenschappers en historici proberen als sinds het
begin van de twintigste eeuw het beeld van de donkere middeleeuwen te ontkrachten. Bepaalde
factoren werken die vernieuwde inzichten op de middeleeuwse wereld in de hand. Zo kan men
stellen dat - hoewel ze zich in een pre-wetenschappelijke tijd vertoeven - de middeleeuwers aan de
hand van een combinatie van natuurwetten en theologische inzichten toch al probeerden om het
populaire bijgeloof te weerleggen en de wereld op een logische manier te verklaren. Ze baseerden
zich hierbij op inzichten van Aristoteles en trachtten een wereldbeeld op te bouwen aan de hand
van meteorologie, vochtige dampen en droge uitwasemingen. Dit betekent niet dat zij God
achterwege lieten bij het verklaren van de wereld. Voor Hem bleef de deur altijd op een kier staan
om onverklaarbaarheden als mogelijk te beschouwen.
Een derde belangrijk reden waarom monsters werden ingezet was educatie. Magie en religie werden
in de middeleeuwen niet aangevoeld als elkaars tegenovergestelden. Het waren twee begrippen om
eenzelfde gegeven uit te drukken. Het doel van magie was om abstracties te verklaren. Via een soort
middeleeuws symbolisme konden de mensen lessen trekken uit verhalen over monsters. Elk van die
lessen was op zich weer onder te brengen in een bepaalde functionele categorie. Ten eerste
bestonden er binnen een didactische functie verschillende onderwerpen waarover men - via
monsters - kennis kon opdoen: zelfkennis en sociale orde en kennis van de middeleeuwse wereld
waaronder kennis over de politieke orde, genderverhoudingen, vooroordelen ten opzichte van
andere culturen en inzicht in de heersende opvattingen over kunst en literatuur. Ten tweede kon
men binnen een religieuze functie inzicht verkrijgen in boodschappen die God aan de mensheid
wilde geven. Zo kon men leren dat het monster in functie van de mens bestond, dat het definieerde
wat er 'was' en 'niet was', wat een religieuze allegorie inhield en waarom monsters angst in de
wereld brachten. Kortom monsters waren en zijn nog steeds een werktuig voor een beter begrip van
de middeleeuwse cultuur.
Het is moeilijk te bewijzen of de middeleeuwer wel of niet geloofde in het bestaan van fysiek hybride
wezens. Wel zijn er sterke vermoedens dat de gewone burger zich bewust was van de onechtheid
van monsters. Monsters hadden een fysieke gedaante nodig om een symbolische boodschap te
kunnen representeren. Dit komt overeen met het begrip phantasia waarvan de naam zelf al
82
weergeeft dat het bij monsters gaat om fantasie of fictie. De middeleeuwer was zich wellicht ook
bewust van het feit dat monsterverhalen dienden om er iets uit te leren. De dominante kunstvorm
in die tijd was gericht op mimesis, wat een verklaring kan vormen voor het zo echt mogelijk
afbeelden van en vertellen over monsters, maar een diepere, reële betekenis moet nog altijd gezocht
worden achter het zorgvuldig opgetrokken fictionele gordijn rond monsters. Wie in de
middeleeuwen dus in staat was om deze symbolische betekenis te zien, moest zijn logische en
natuurlijke cognitieve principes even aan de kant kunnen schuiven en bijgevolg inzien dat monsters
fictie waren.
Deze masterscriptie omvat de kern van het Engelstalig onderzoek dat reeds bestaat over monsters
met hun specifieke voorkomen en functies, maar dan toegepast op het Middelnederlands. Vanaf
heden is het mogelijk voor onderzoekers - die zich toespitsen op het bestuderen van middeleeuwse
monsters - om gebruik te maken van deze aanzet tot een inventaris en zo vlot terug te vinden hoe
monsters eruit zagen, hoe ze beschreven werden en in welke werken ze voorkwamen. Er kan nog
verder gebouwd worden op de inventaris door nieuwe bronnen aan te wenden om monsters op te
speuren, zoals Der Naturen Bloeme van Jacob van Maerlant. Voorlopig beslaan de lijst van David
Williams uit Deformed Discourse en de werken van Frits van Oostrom al een grote sectie uit het
monsterlijk aanbod in Middelnederlandse verhalen, maar er zijn er wellicht nog veel meer te
vinden.
Monsters blijven fascineren.
83
Bibliografie
Anoniem vijfde eeuw voor Christus
Anoniem (vijfde eeuw voor Christus). 'Hermes slaying Argus Panoptes'. Geraadpleegd op 15
maart 2015 via http://www.theoi.com/Gigante/GiganteArgosPanoptes.html
Anoniem 1440
Anoniem (1440). 'Simplified Last Judgment from Les Très Riches Heures du duc de Berry'.
Geraadpleegd op 2 april 2015 via http://encyclopedia.thefreedictionary.com/hellmouth
Anoniem 1913
Calendar of Coroners' Rolls of the City of London, AD 1300-1378 (geëditeerd door R. R. Sharpe). London:
Clay.
Anoniem 2013
Anoniem (2013). '13th century Maps of the World'. Geraadpleegd op 15 maart 2015 via
http://www.peopleofar.com/2013/08/22/13th-century-maps-of-the-world-showing-noahs-ark-in-
the-mountains-of-armenia/
Anoniem 2014
Anoniem (2014). '16 mei St Brendan'. Geraadpleegd op 2 mei 2015 via
http://www.volkoomen.nl/heiligen/16%20mei.htm
d'Avray 2001
d'Avray, D. (2001). 'Symbolism and Medieval Religious thought'. In Linehan, P. & J.L. Nelson
(red.): The Medieval World. London: Routledge, 267-278.
Austin 2002
Austin, G. (2002). 'Marvelous Peoples or Marvelous Races? Race and the Anglo-Saxon Wonders of
the East'. In Jones, T.S. & D.A. Sprunger (red.): Marvels, Monsters, and Miracles. Studies in the Medieval and
Early Modern Imaginations. Kalamazoo: Studies in Medieval Culture XLII Medieval Institute
Publications, 25-51.
Bartlett 2001
Bartlett, R. (2001). 'Medieval Concepts of Race and Ethnicity'. Journal of Medieval and Early Modern
Studies 31, 39-56.
Beattie 1970
Beattie, J. (1970). Other Cultures. Aims, Methods and Achievements in Social Anthropology. London:
Cohen and West.
Bentein 2007
Bentein, K. (2007). Lucius Annaeus Cornutus'
in confrontatie met Silius Italicus'
praktijk [scriptie]. Gent: Universiteit Gent.
84
Berry 2012
Berry (2012). 'The Gorgons Picture'. Geraadpleegd op 22 april 2015 via
http://www.greekmythology.com/pictures/Myths/Gorgons/46656/the_gorgons
Bildhauer en Mills 2003
Bildhauer, B. & R. Mills (2003). The Monstrous Middle Ages. Toronto & Buffalo: University of
Toronto Press.
Binski 1996
Binski, P. (1996). Medieval Death: Ritual and Representation. Ithaca, NY: Cornell University Press.
Boot 2011
Boot, A.E.A. (2011). Figuren die exempel gheven. De functie van dieren in verhalende profaan-ethische
sproken [bachelorscriptie]. Utrecht: Universiteit Utrecht.
Braeckman 1997
Braeckman, W.L. (1997). Middeleeuwse witte en zwarte magie in het Nederlandse taalgebied. Gent:
Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Tevens te raadplegen op
http://www.dbnl.org/tekst/brae003midd01_01/brae003midd01_01.pdf
Broderick 1982
Broderick, H. (1982). 'Some attitudes toward the Frame in Anglo-Saxon Manuscripts of the Tenth
and Eleventh Centuries'. Artibus et Historiae 1982 (5), 35.
Cohen 1996
Cohen, J.J. (1996). 'Monster culture (seven theses)' in Cohen, J.J. (red.), Monster Theory.
Minneapolis: University of Minnesota Press, 3-25.
Delumeau 1983
Delumeau, J. (1983). Le Péché et la peur: La Culpabilisation en Occident (XIIIe - XVIIIe siècles).Paris:
Fayard.
De Rijck 1993
De Ryck, A. (1993). 'Jeroen Bosch, The Garden of Earthly Delights'. In Baneke, J. (red.), Duth Art and
Character: Psychoanalytic Perspectives on Bosch, Bruegel, Rembrandt, Van Gogh, Mondrian, Willink, Queen
Wilhelmina. Amsterdam: Swets & Zeitlinger.
Derrida 1976
Derrida, J. (1976). Of Grammatology (geëditeerd door Gayatri Chakravorty Spivak). Baltimore: Johns
Hopkins University Press.
Dolar en Zizek 2002
Dolar, M. & S. Zizek (2002). Opera's Second Death. New York: Routledge.
Feibleman 1968
Feibleman, J.K. (1968). 'Disorder'. In: Kuntz, P.G. (red.), The concept of Order. Seattle: University of
Washington Press, 3-13.
85
Freedman 2002
Freedman, P. (2002). 'The Medieval Other: The Middle Ages as Other'. In Jones, T.S. & D.A.
Sprunger (red.): Marvels, Monsters, and Miracles. Studies in the Medieval and Early Modern Imaginations.
Kalamazoo: Studies in Medieval Culture XLII Medieval Institute Publications, 1-24.
Friedman 1981
Friedman, J.B. (1981). The Monstrous Races in Medieval Art and Thought. Cambridge, MA: Harvard
University Press.
Friedman 1994
Friedman, J.B. (1994). 'Cultural Conflicts in Medieval World Maps'. In: Schwartz, S.B. (red.),
Implicit Understandings: Observing, Reporting, and Reflecting on the Encounters between Europeans ans Other
Peoples in the Early Modern Era. Cambridge: Cambridge University Press, 64-95.
Friedman 2000
Friedman, J.B. (2000). The Monstrous Races in Medieval Art and Thought. Syracuse: Syracuse
University Press.
Figg 2002
Figg, K.M. (2002). 'Froissart's "Debate of the Horse and the Greyhound": Companion Animals and
Signs of Social Status in the Fourteenth Century'. In Jones, T.S. & D.A. Sprunger (red.): Marvels,
Monsters, and Miracles. Studies in the Medieval and Early Modern Imaginations. Kalamazoo: Studies in
Medieval Culture XLII Medieval Institute Publications, 85-107.
Foussard 1975
Foussard, J.C. (1975). 'Apparence et apparition: La Notion de 'phantasia' chez Jean Scot'. In:
Roques, R. (red.), Jean Scot et l'histoire de la philosophie. Laon: Colloques Internationaux du CNRS (561),
337-348.
Grant 2009
Grant, M. (2009). 'Ultimate Formlessness: Cinema, Horror, and the Limits of Meaning'. In:
Schneider, S.J. (red.), Horror Film and Psychoanalysis: Freud's Worst Nightmare. New York: Cambridge
University Press, 177-187.
Harris en Youngs 2003
Harris, S. & D. Youngs (2003). 'Demonizing the Night in Medieval Europe: A Temporal
Monstrosity?' In: Bildhauer, B. & R. Mills (red.), The Monstrous Middle Ages. Toronto & Buffalo:
University of Toronto Press, 136-154.
Huizinga 1996
Huizinga (1996). The Autumn of the Middle Ages. Chicago: Chicago University Press.
Jackson 2001
Jackson, P. (2001). 'Christians, Barbarians and Monsters: The European Discovery of the World
Beyond Islam'. In Linehan, P. & J.L. Nelson (red.): The Medieval World. London: Routledge, 93-110.
Janssens en Marynissen 2011
Janssens, G. & A. Marynissen (2011). Het Nederlands vroeger en nu. Leuven: Uitgeverij Acco.
86
Kristeva 1990
Kristeva, J. (1990). 'Psychoanalysis and the Polis'. In: Ormiston, G.L. & A.D. Schrift (red.),
Transforming the hermeneutic context. From Nietzsche to Nancy. Albany: New York Press, 89-106.
Leclercq-Marx 2010
Leclercq-Marx, J. (2010). 'La localisation des peuples monstrueux dans la tradition savante et chez
les illitterati (VIIe-XIIIe siècles). Une approche spatiale de l' Autre'. Studium Medievale: Revista de
Cultura visual: Cultura escrita 2010 (3), 43-61.
Lemay 1992
Lemay, H. (1992). Women's Secrets. Albany, NY: State University of New York Press.
Lops en Szirmai 2005
Lops, R. & J.C. Szirmai (2005). Twee middeleeuwse beestenboeken. Hilversum: Verloren.
Moore 1987
Moore, R.I. (1987). The Formation of a Persecuting Society. Oxford: Blackwell Publishing.
Mostert 1995
Mostert, M. (1995). 'Boerengeloof in de dertiende eeuw. Met een uitgave en vertaling van Frater
Rudolfus, De officio cherubim II, 8-10'. In Mostert, M. & A. Demyttenaere (red.) De betovering van het
middeleeuws christendom. Studies over ritueel en magie in de Middeleeuwen. Hilversum: Verloren, 217-261.
Oates 2008
Oates, T. (2008). 'Detail of Roman sculpture of seated Hades, showing Cerberus'. Geraadpleegd op
15 maart 2015 via
http://encyclopedia.thefreedictionary.com/_/viewer.aspx?path=c%2Fc4%2F&name=RomanCerberu
s.JPG&url=http%3A%2F%2Fencyclopedia.thefreedictionary.com%2FCerberus
Palmer 2000
Palmer, B. (2000). Cultures of Darkness. Night Travels in the Histories of Transgression. New York:
Monthly Review Press.
Patterson 1990
Patterson, L. (1990). 'On the Margin: Postmodernism, Ironic History and Medieval Studies'.
Speculum 1990 (65), 87-108.
Pleij 1984
Pleij, H. (1984). Het literaire leven in de middeleeuwen. Culemborg: Educaboek. Tevens te raadplegen
op http://literatuurgeschiedenis.dbnl.nl/tekst/plei001lite02_01/plei001lite02_01.pdf
Pluskowski 2003
Pluskowski, A. (2003). 'Apocalyptic Monsters: Animal Inspiration for the Iconography of Medieval
North European Devourers.' In: Bildhauer, B. & R. Mills (red.), The Monstrous Middle Ages. Toronto &
Buffalo: University of Toronto Press, 155-176.
Proos 2014
Proos, M. (2014). 'Al die willen naar 't oosten varen'. Middeleeuwse wereldbeelden in de reisverhalen van
Christoffel Columbus [masterscriptie]. Utrecht: Universiteit Utrecht.
87
Rossi-Reder 2002
Rossi-Reder, A. (2002). 'Wonders of the Beast: India in Classical and Medieval Literature'. In Jones,
T.S. & D.A. Sprunger (red.): Marvels, Monsters, and Miracles. Studies in the Medieval and Early Modern
Imaginations. Kalamazoo: Studies in Medieval Culture XLII Medieval Institute Publications, 53-66.
Sandara 2014
Sandara (2014). 'Hydra'. Geraadpleegd op 10 april 2015 via
http://sandara.deviantart.com/art/Hydra-DIPSY-demo-430084141
Scott 1986 Scott, J.W. (1986). 'Gender: A Useful Category of Historical Analysis'. The American Historical Review
91 (5), 1053-1075.
Smith 2002
Smith, N.R. (2002). 'Portentous Births and the Monstrous Imagination in Renaissance Culture'. In
Jones, T.S. & D.A. Sprunger (red.): Marvels, Monsters, and Miracles. Studies in the Medieval and Early
Modern Imaginations. Kalamazoo: Studies in Medieval Culture XLII Medieval Institute Publications,
267-283.
Spurr 1993
Spurr, D. (1993). The Rhetoric of Empire: Colonial Discourse in Journalism, Travel Writing, and Imperial
Administration. Durham: Duke University Press.
Steel 2013
Steel, K. (2013). 'Centaurs, Satyrs, and Cynocephali: Medieval Scholarly Teratology and the
Question of the Human'. In: Mittman, S. & P.J. Dendle (red.), The Ashgate Research Companion to
Monsters and The Monstrous. Farnham: Ashgate Publishing Limited/Burlington: Ashgate Publishing
Company, 257-289.
Strickland 2013
Strickland, D.H. (2013). 'Monstrosity and Race in the Late Middle Ages'. In: Mittman, S. & P.J.
Dendle (red.), The Ashgate Research Companion to Monsters and The Monstrous. Farnham: Ashgate
Publishing Limited/Burlington: Ashgate Publishing Company, 365-386.
Tolkien 1936
Tolkien, J.R.R. (1936). 'Beowulf: the monsters and the critics'. Geraadpleegd op 11 mei 2015 via
https://jenniferjsnow.files.wordpress.com/2011/01/11790039-jrr-tolkien-beowulf-the-monsters-
and-the-critics.pdf
Van Den Eynde
Van Den Eynde, S. (2008). 'Kaïn en Abel (Genesis 4, 1-16)'. Geraadpleegd op 30 april 2015 via
http://www.kuleuven.be/thomas/page/bijbelfiche-kain-en-abel/
Van Duzer 2013
Van Duzer, C. (2013). 'Hic sunt dracones: The Geography and Cartography of Monsters'. In:
Mittman, S. & P.J. Dendle (red.), The Ashgate Research Companion to Monsters and The Monstrous.
Farnham: Ashgate Publishing Limited/Burlington: Ashgate Publishing Company, 387-435.
88
Van Lyon 1981
Van Lyon, A. (1981). 'De grandine et ronitruis'. In: Van Acker, L. (red.), Agobardi Lugdunensis opera
omnia. Turnhout: Brepols, CCCM52.
Van Oostrom 2013a
Van Oostrom, F. (2013). Stemmen op schrift: Geschiedenis van de Nederlandse literatuur vanaf het begin
tot 1300. Amsterdam: Bert Bakker.
Van Oostrom 2013b
Van Oostrom, F. (2013). Wereld in woorden: Geschiedenis van de Nederlandse literatuur 1300 - 1400.
Amsterdam: Bert Bakker.
Van Sevilla 2006
Van Sevilla, I. (2006). The Etymologies of Isidore of Seville (geëditeerd door S.A. Barney, e.a.). New
York: Cambridge University Press.
Vermij 2004
Vermij, R. (2004). 'De natuurfilosoof en de draak. Over de afbakening van het natuurlijke domein
in Middeleeuwen en vroeg-moderne tijd'. Revue belge de philologie et d'histoire. Belgisch tijdschrift voor
philologie en geschiedenis 82 (4): 889-903.
Walker Bynum 1995
Walker Bynum, C. (1995). The Resurrection of the body in Western Christianity, 200-1336. New York:
Colombia University Press.
Waterhouse 1909
Waterhouse, J.W. (1909). 'Representação de lâmia como quadrúpede'. Geraadpleegd op 16 maart
2015 via http://pt.fantasia.wikia.com/wiki/L%C3%A2mias
Williams 1996
Williams, D. (1996). Deformed Discourse: The Function of the Monster in Mediaeval Thought and
Literature. Exeter: University of Exeter Press.
Woodward 1987
Woodward, D. (1987). 'Medieval Mappaemundi'. In: Harley, J.B. & D. Woodward (red.), The History of
Cartography: Dl. 1. Chicago: University of Chicago Press, 286-370.
Wuttke 2010
Wuttke, U. (2010). 'Apocalyptische angstdromen van een Antwerpse stadsklerk? De eindtijd in
het Boec vander Wraken'. Madoc (2010) 24, 33-42.
Xemnes 2010
Xemnes (2010). 'Minotaurus'. Geraadpleegd op 4 april 2015 via
http://de.comeria.wikia.com/wiki/Datei:Minotaurus.jpg
89
Bibliografie: edities en verhalen in de inventaris
Anoniem s.d.
Anoniem (1871). Parthonopeus van Bloys (geëditeerd door J.H. Bormans en F. Deycks). Brussel: F.
Hayez. Tevens te raadplegen op
http://www.dbnl.org/tekst/_par002part02_01/_par002part02_01.pdf
Anoniem 1240
Anoniem (1977). Het glossarium Bernense (geëditeerd door L. de Man en P.G.J. van Sterkenburg). 's-
Gravenhage: uitgeverij niet vermeld.
Anoniem 1248 - 1271
Anoniem (1248 - 1271). Antwerps Obituarium. Brabant.
Anoniem ca.1250
Anoniem (1982). Ferguut (geëditeerd door M.J.M. de Haan, N. D de Paepe & E. Rombauts). Den
Haag: Martinus Nijhoff. Tevens te raadplegen op
http://www.dbnl.org/tekst/_fer001ferg01_01/_fer001ferg01_01.pdf
Anoniem ca.1250
Anoniem (1998). Vanden levene ons heren (geëditeerd door W.H. Beuken). Den Haag/Antwerpen:
Sdu Uitgevers/Standaard uitgeverij. Tevens te raadplegen op
http://www.dbnl.org/tekst/_lev001leve01_01/_lev001leve01_01.pdf
Anoniem 1270 - 1290
Anoniem (1998). Nederrijns moraalboek (geëditeerd door M. Gysseling). Den Haag/Antwerpen: Sdu
Uitgevers/Standaard uitgeverij. Tevens te raadplegen op
http://www.dbnl.org/tekst/_ned040mgys01_01/_ned040mgys01_01.pdf
Anoniem dertiende eeuw
Anoniem (1981). Het Roelantslied (geëditeerd door H. van Dijk). Utrecht: HES publishers. Tevens te
raadplegen op http://www.dbnl.org/tekst/_roe001roel02_01/_roe001roel02_01.pdf
Anoniem dertiende eeuw
Anoniem (1903). Historie van Malegijs (geëditeerd door E.T. Kuiper). Leiden: Brill. Tevens te
raadplegen op http://www.dbnl.org/tekst/_mal001male01_01/_mal001male01_01.pdf
Anoniem dertiende eeuw
Anoniem (1977). Huge van Bordeeus (geëditeerd door L. Debaene). Hulst: Antiquariaat Merlijn.
Tevens te raadplegen op http://www.dbnl.org/tekst/deba001nede01_01/deba001nede01_01.pdf
Anoniem dertiende eeuw
Anoniem (1968). Huge van Bordeus (geëditeerd door G. Kalff). Arnhem: Gysbers & Van Loon.
Tevens te raadplegen op http://www.dbnl.org/tekst/kalf003midd01_01/kalf003midd01_01.pdf
90
Anoniem late dertiende eeuw
Anoniem (1858). Vanden bere Wisselau (geëditeerd door C.P. Serrure). Gent: Annoot - Braeckman.
Tevens te raadplegen op http://www.dbnl.org/tekst/_vad004vade02_01/_vad004vade02_01.pdf
Anoniem ca.1350
Anoniem (1878). Seghelijn van Jerusalem (geëditeerd door J.Verdam). Leiden: E.J. Brill. Tevens te
raadplegen op http://www.dbnl.org/tekst/_seg001segh02_01/_seg001segh02_01.pdf
Anoniem 1390 - 1410
Anoniem (1998). Flandrijs (geëditeerd door J. Tersteeg). Den Haag/Antwerpen: Sdu
Uitgevers/Standaard uitgeverij. Tevens te raadplegen op
http://www.dbnl.org/tekst/_fla001jter01_01/_fla001jter01_01.pdf
Anoniem veertiende eeuw
Anoniem (1962). Florigout (geëditeerd door K.H. Heeroma). Leiden: E.J. Brill. Tevens te raadplegen
op http://www.dbnl.org/tekst/_flo004flor02_01/_flo004flor02_01.pdf
Anoniem veertiende eeuw
Anoniem (1852 - 1854). Grimbergse oorlog (geëditeerd door P. Blommaert en C.P. Serrure). Gent: C.
Annoot - Braeckman. Tevens te raadplegen op http://www.dbnl.org/tekst/_gri001grim01_01/
Anoniem 1400 - 1410
Anoniem (1871). Van Sinte Brandane (geëditeerd door W.G. Brill). Groningen: J.B. Wolters. Tevens
te raadplegen op http://www.dbnl.org/tekst/_sen001wgbr01_01/_sen001wgbr01_01.pdf
Anoniem 1401 - 1450
Anoniem (1851). Die dietsche Lucidarius (geëditeerd door P. Blommaert). Gent: Hebbelynck. Tevens
te raadplegen op http://www.dbnl.org/tekst/blom013oudv04_01/blom013oudv04_01.pdf
Anoniem 1465 - 1485
Anoniem (1930). De parabelen van Cyrillus (geëditeerd door C.M. Lelij). Amsterdam: H.J. Paris.
Tevens te raadplegen op http://www.dbnl.org/tekst/leli002para01_01/downloads.php
Brinckerinck 1534
Brinckerinck, J. (1886 - 1887). Het klooster van Diepenveen (geëditeerd door W.R.E.H. Opzoomer). 's-
Gravenhage: Gebr. Belinfante.
Broeder Geraert ca.1270
Broeder Geraert (1899). Leven van Sinte Lutgart (tweede en derde boek) (geëditeerd door F. van
Veerdeghem). Leiden: Boekdrukkerij voorheen E.J. Brill
http://www.dbnl.org/tekst/_lut001lutg01_01/_lut001lutg01_01.pdf
De Keysere 1485
De Keysere, A. (1945). Boëthius: Van de vertróósting der wysheyd (geëditeerd door D.V. Coornhert).
Amsterdam: A.A. Balkema. Tevens te raadplegen op
http://www.dbnl.org/tekst/coor001vanv01_01/coor001vanv01_01.pdf
Despars ca.1492
Despars, N. (1562 - 1592). Cronycke van den lande ende graefscepe van Vlaenderen (geëditeerd door J.
De Jonghe). Brugge.
91
Handschrift Den Haag (a)
hs. Den Haag, KB, 76 E 6, fol. 152 bll (1470; Maastricht): anoniem, Boeck van den Pelgherijm.
Handschrift Den Haag (b)
hs. Den Haag, KB, 78 D 38 (1470; Maastricht): Anoniem.
Handschrift Den Haag (c)
hs. Den Haag, KB, 133 E 5, fol. 136v (1470; Maastricht): Hernse bijbelvertaler, Der vader boec.
Handschrift Leeuwarden
hs. Leeuwarden, PB, 282, fol.94bll (1465; Geldersch - Overijsselsch): Heraut Beijeren.
Kerkmeesters der Buurkerk te Utrecht vijftiende eeuw
Kerkmeesters der Buurkerk te Utrecht (1880). De rekeningen van de kerkmeesters der Buurkerk te
Utrecht (geëditeerd door A.L. van Rappard). Utrecht: Kemink en Zoon).
Penninc en Vostaert (dertiende eeuw)
Penninc en Vostaert (1846). Roman van Walewein (geëditeerd door W.J.A. Jonckbloet). Leiden: Du
Mortier en Zoon. Tevens te raadplegen op
http://www.dbnl.org/tekst/penn002roma01_01/downloads.php
Potter 1470 - 1490
Potter (1904). Bouck der bloemen (geëditeerd door F.P.S. Schoutens). Den Haag/Antwerpen: Sdu
Uitgevers/Standaard uitgeverij. Tevens te raadplegen op
http://www.dbnl.org/tekst/pott002ssch01_01/pott002ssch01_01.pdf
Potter s.d.
Potter, D. (1998). Der minnen loep (geëditeerd door P. Leendertz). Den Haag/Antwerpen: Sdu
Uitgevers/Standaard uitgeverij. Tevens te raadplegen op
http://www.dbnl.org/tekst/pott002derm03_01/pott002derm03_01.pdf
Stoke late dertiende eeuw - veertiende eeuw
Stoke, M. (1983). Rijmkroniek van Melis Stoke (geëditeerd door W.G. Brill). Utrecht: HES Uitgevers.
Tevens te raadplegen op http://www.dbnl.org/tekst/stok001wgbr01_01/stok001wgbr01_01.pdf
Van Aken begin veertiende eeuw
Van Aken, H. (1998). Roman van Heinric en Margriete van Limborch (geëditeerd door L. P. C. van den
Bergh). Den Haag/Antwerpen: Sdu Uitgevers/Standaard uitgeverij. Tevens te raadplegen op
http://www.dbnl.org/tekst/aken002roma01_01/aken002roma01_01.pdf
Van Boendale ca.1316 - 1350
Van Boendale, J. (1998). Brabantsche yeesten (geëditeerd door J.H. Bormans en J.F. Willems). Den
Haag/Antwerpen: Sdu Uitgevers/Standaard uitgeverij. Tevens te raadplegen op
http://www.dbnl.org/tekst/boen001brab01_01/boen001brab01_01.pdf
Van Boendale 1330
Van Boendale, J. (1844 - 1848). Der leken spieghel. Leerdicht van den jare 1330 (geëditeerd door M. de
Vries). Leiden: Du Mortier en Zoon. Tevens te raadplegen op
http://www.dbnl.org/tekst/boen001derl01_01/boen001derl01_01.pdf
92
Vandermeer en Van Middelborch 1477
Vandermeer, J.J. & M. Y. van Middelborch (2008). Bible in duytsche (geëditeerd door N. van der
Sijs). Geraadpleegd op 8 mei 2015 via
http://www.dbnl.org/tekst/_bib004bibl01_01/_bib004bibl01_01.pdf
Van Doesburg 1530
Van Doesburg, J. (1530). Die excellente cronieke van Brabant, Vlaenderen, Hollant, Zeelant. Antwerpen.
Van Heelu 1288
Van Heelu, J. (1836). Rymkroniek van Jan van Heelu betreffende den slag van Woeringen van het jaer 1288
(geëditeerd door J.F. Willems). Brussel: M. Hayez. Tevens te raadplegen op
http://www.dbnl.org/tekst/heel001jfwi01_01/heel001jfwi01_01_0012.php
Van Maerlant ca.1260
Van Maerlant, J. (1882). Alexanders geesten (geëditeerd door J. Franck). Groningen: J.B. Wolters.
Tevens te raadplegen op http://www.dbnl.org/tekst/maer002jfra01_01/maer002jfra01_01.pdf
Van Maerlant ca.1262
Van Maerlant, J. (1875). Torec (geëditeerd door J. te Winkel). Leiden: E.J. Brill. Tevens te
raadplegen op http://www.dbnl.org/tekst/maer002jtew01_01/maer002jtew01_01.pdf
Van Maerlant ca.1264
Van Maerlant, J. (1889). Istory van Troyen (geëditeerd door N. De Pauw en E. Gailliard). Gent:
Boekdrukkerij A. Siffer. Tevens te raadplegen op
http://www.dbnl.org/tekst/maer002npau01_01/downloads.php
Van Maerlant ca.1270
Van Maerlant, J. (1998). Der naturen bloeme (geëditeerd door M. Gysseling). Den Haag/Antwerpen:
Sdu Uitgevers/Standaard uitgeverij. Tevens te raadplegen op
http://www.dbnl.org/tekst/maer002dern02_01/maer002dern02_01.pdf
Van Maerlant 1271
Van Maerlant, J. (1998). Rijmbijbel (geëditeerd door M. Gysseling). Den Haag/Antwerpen: Sdu
Uitgevers/Standaard uitgeverij. Tevens te raadplegen op
http://www.dbnl.org/tekst/maer002mgys01_01/maer002mgys01_01.pdf
Van Mandeville 1356
Van Mandeville, J. (1998). Reis van Jan van Mandeville (geëditeerd door N.A. Cramer). Den
Haag/Antwerpen: Sdu Uitgevers/Standaard Uitgeverij. Tevens te raadplegen op
http://www.dbnl.org/tekst/_rei002reis01_01/_rei002reis01_01.pdf
Van Maerlant ca.1284
Van Maerlant, J. (1998). Spiegel historiael, eerste partie (geëditeerd door M. de Vries & E. Verwijs).
Den Haag/Antwerpen: Sdu Uitgevers/Standaard uitgeverij. Tevens te raadplegen op
http://www.dbnl.org/tekst/maer002spie01_01/maer002spie01_01.pdf
93
Van Maerlant en Utenbroeke ca.1284
Van Maerlant, J. & P. Utenbroeke (1998). Spiegel historiael, tweede partie (geëditeerd door M. de
Vries, E. Verwijs & F. Von Hellwald). Den Haag/Antwerpen: Sdu Uitgevers/Standaard uitgeverij.
Tevens te raadplegen op http://www.dbnl.org/tekst/uten001twee01_01/uten001twee01_01.pdf
Van Maerlant ca.1284
Van Maerlant, J. (1998). Spiegel historiael, derde partie (geëditeerd door M. de Vries en A. Verwijs).
Den Haag/Antwerpen: Sdu Uitgevers/Standaard uitgeverij. Tevens te raadplegen
ophttp://www.dbnl.org/tekst/maer002spie03_01/maer002spie03_01.pdf
Van Maerlant ca.1284
Van Maerlant, J. (1998). Spiegel historiael, vierde partie (geëditeerd door M. de Vries en E. Verwijs).
Den Haag/Antwerpen: Sdu Uitgevers/Standaard uitgeverij. Tevens te raadplegen op
http://www.dbnl.org/tekst/maer002spie04_01/maer002spie04_01.pdf
Van Maerlant dertiende eeuw
Van Maerlant, J. (1918). Wapene Martijn - Dander Martijn - Van der Drievoudechede (geëditeerd door J.
Leendertz en J. Verdam). Leiden: uitgeverij niet vermeld.
Van Rode 1484
Van Rode (1907). Des coninx summe (geëditeerd door D.C. Tinbergen). Leiden: A.W. Sijthoff. Tevens
te raadplegen op http://www.dbnl.org/tekst/_con001coni01_01/_con001coni01_01.pdf
Van Velthem ca.1220
Van Velthem, J. (1846 - 1849). Roman van Lancelot. Twee delen (geëditeerd door W.J.A. Jonckbloet).
Den Haag: W.P. van Stockum. Tevens te raadplegen op
http://www.dbnl.org/tekst/_lan002roma01_01/_lan002roma01_01.pdf
Van Velthem ca.1284
Van Velthem, L. (1998). Spiegel historiael, vijfde partie (geëditeerd door P. de Keyser, W. de Vreese,
H. van der Linden & A. van Loey. Den Haag/Antwerpen: Sdu Uitgevers/Standaard uitgeverij. Tevens
te raadplegen op http://www.dbnl.org/tekst/velt003spie02_01/velt003spie02_01.pdf
94
95
Bijlages
Bijlage 1: Oorspronkelijke lijst met monsters: David Williams, Deformed
Discourse: The Function of the Monster in Mediaeval Thought and Literature
96
97
Bijlage 2: Lijst van David Williams na selectie van monsters en
aanvullingen uit het boek, al dan niet voorkomen van monsters in het
Middelnederlands
De monsters met een asterisk zijn ook terug te vinden in Der Naturen Bloeme van Jacob van Maerlant.
Monster Gevonden in het
Middelnederlands
Woordenboek
Gevonden in het
Middelnederlands
Woordenboek,
maar niet in een
monsterlijke
betekenis
Niet gevonden in
het
Middelnederlands
Woordenboek
Aegipan X
Amon X
Basilisk* X
Bat X
Bicephalic Janus X
Blemmye X
Borak X
Centaur* X
Cephalophore X
Cerberus X
Chimaera X
Cravans X
Crocodile X
Cyclops* X
Dog-heads X
Dragon* X
Echnida X
Ephialtes X
Epifuge X
98
Faunus X
Giant X
Glaucus X
Gorgons X
Grendel X
Griffins X
Groin-headed grylles X
Grunewald X
Harpy* X
Head-carrier X
Hellmouth X
Hermaphrodites* X
Horned Cain X
Hundred-handed ones X
Hydra* X
Klakis X
Lamb bearing tree X
Lamia* X
Lestrygonians X
Levithian whale X
Lion of Nemea X
Lycanthrope X
Mandrake X
Manticore* X
Melusine X
Minotaurus X
Molus X
Nimrod X
99
Ophanim X
Orobon X
Panotus X
Pegasus* X
Phallic rooster X
Phoenix* X
Polyphemus X
Pygmy* X
Pylogi X
Retropede X
Sarab X
Satyr X
Sciapode X
Scylla & Charibdis X
Seraph X
Shelah-na-gig X
Siren* X
Sphinx X
Sylvanus X
Thracian rider X
Tricephalic Jesus X
Triton X
Umbrella foot X
Unicorn* X
Vagina dentata X
Vegetable lamb X
Viper X
Wak - wak X
100
Bepaalde monsters zijn terug te vinden in het Middelnederlands Woordenboek, maar dan in een niet-
monsterlijke betekenis. Wat dat precies inhoudt, wordt hieronder voor alle gevallen in de lijst
verklaard. Daarnaast worden ook nog een aantal speciale gevallen verklaard.
1. Gevonden in het Middelnederlands Woordenboek, maar niet in een monsterlijke betekenis.
Bat
De vleermuis werd in de middeleeuwen gezien als een uitzonderlijk schepsel. Het was een wezen
van de nacht dat vleugels bezat, maar geen veren en dat ondersteboven kon slapen. Het was een
zoogdier, maar toch kon het vliegen. Door zijn afstotelijk uiterlijk droeg de vleermuis een zeer
negatieve connotatie met zich mee (Williams 1996, 191). Toch kan van de vleermuis niet gezegd
worden dat het een fysiek hybride wezen is. Net zoals Deformed Discourse stelt het Middelnederlands
Woordenboek dat duivels de gedaante van een vleermuis konden aannemen, maar dat betekent
daarom nog niet dat alle vleermuizen duivels zijn. Vleermuizen op zich zijn geen monsters, maar ze
kunnen door monsters bezeten worden.
(Williams 1996, 192)
Cain
Cain, in het Nederlands beter bekend als Kaïn van het bijbelse duo Kaïn en Abel, wordt in Deformed
Discourse voorgesteld als een duivels monster met twee hoorns op zijn hoofd. In het Middelnederlands
Woordenboek komt hij in geen enkel citaat voor als een gehoornd monster. In Middelnederlandse
verhalen bleef Kaïn gewoon een jongen.
(Williams 1996, 73)
101
Chimaera
De chimaera of chimera zou een monster geweest zijn dat bestond uit de combinatie van een leeuw,
een geit en een slang (Williams 1996, 183). Het wezen stond bekend als een vuurspuwend monster.
In het Middelnederlands Woordenboek vinden we bij 'chimera' enkel 'bezoargeit', de stamvorm van
onze geit die we nu kennen en dus geen monsterlijke betekenis.
Crocodile
Ook de krokodil werd in vroegere tijden als een monster beschouwd. De krokodil die afgebeeld
wordt in Deformed Discourse sluit veel dichter aan bij een draak dan bij een krokodil zoals we die nu
kennen. Ze had een hele lange pijlstaart en hoornachtige uitsteeksels op het hoofd. In het
Middelnederlands Woordenboek vinden we wel 'hits' voor het woord 'krokodil', maar het beest komt
niet voor in een monsterlijke betekenis of context.
(Williams 1996, 184)
Faunus
Deformed Discourse vernoemt veel fysiek hybride wezens, een ervan is de combinatie van een man en
een paard, namelijk de centaur - zoals beschreven in de inventaris. De zoekopdracht 'centaur'
brengt ons bij een synoniem: 'satyrus' en dat leidt op zijn beurt naar een citaat waarin de 'Faunus'
wordt vermeld. Dit wezen zou een combinatie vormen van een man en een bok. Wanneer de term
'faun' of 'faunus' echter afzonderlijk wordt ingegeven in het Middelnederlands Woordenboek, vindt
men geen monsterlijke betekenis terug, maar enkel een verwijzing naar Faunus, een historische
koning van Italië en de zoon van Saturnus.
Mandrake
De 'mandrake' of 'mandragora' is een plant waarvan de wortel leek op een miniatuurvorm van de
mens. Het werd ook wel het kruid van leven en dood genoemd omdat de mandragora enerzijds
helende krachten bezat, maar anderzijds ook erg dodelijk was. Wanneer men namelijk een
mandragora uit de grond rukte, barstte die uit in een enorm gekrijs dat iedereen die het kon horen
onmiddellijk doodde (Williams 1996, 210 - 211). In het Middelnederlands Woordenboek komt
'mandragora' of 'mandrage' ook voor, maar dan enkel als in de betekenis van een 'alruin' - een
bepaald soort kruid - of 'slaapkruid'. Over de minimensjes die de wortels van de plant vormen, is
niets terug te vinden.
(Williams 1996, 211)
102
Scylla
Scylla, beter bekend in de Griekse mythologie als een vrouwelijk zeemonster dat in een grot woonde
recht tegenover Charybdis - verder nog besproken - en zeelui opvrat, komt in het Middelnederlands
Woordenboek niet voor in deze betekenis. Daar verwijst scylla enkel naar ofwel een zee-ui, ofwel een
sprinkhaankreeft, ofwel een geneeskrachtige plant.
Triton
De krachtige meerman Triton kent het Middelnederlands Woordenboek niet. Daar wordt Triton heel
vaag vermeld in een citaat over een man die betrokken was bij een Romeinse veldslag.
2. Speciale gevallen
Grunewald
Dit wordt in Deformed Discourse vermeld bij een afbeelding waar allerlei monsters op te vinden zijn.
De titel van deze afbeelding is 'Grunewald, The temptation of Saint Anthony'. Het is hierbij niet
duidelijk of Grunewald verwijst naar een bepaald monster of niet en ook de tekst vermeldt niets meer
over een mogelijke beschrijving van Grunewald als monster. Het Middelnederlands Woordenboek geeft
geen resultaten voor de term en ook The Oxford Dictionary geeft geen hits. Vandaar wordt het niet
opgenomen in de inventaris.
(Williams 1996, 2)
Charibdis
Charibdis, een gevaarlijke mythologische draaikolk, komt in het Middelnederlands Woordenboek enkel
voor in een citaat uit Van de eygenscappen der dingen van Bartolomeus Engelsman. Daarbij wordt
echter een kanttekening gemaakt dat Charibdis enkel in de Latijnse versie van deze tekst voorkwam
en niet werd getranscribeerd naar het Middelnederlands.
103
Bijlage 3: Lijst met monsters uit Frits van Oostrom, Stemmen op schrift:
Geschiedenis van de Nederlandse literatuur vanaf het begin tot 1300
De monsters met een asterisk zijn ook terug te vinden in Deformed Discourse van David Williams.
Monster Gevonden in het
Middelnederlands
Woordenboek
Gevonden in het
Middelnederlands
Woordenboek,
maar niet in een
monsterlijke
betekenis
Niet gevonden in
het
Middelnederlands
Woordenboek
Draak* X
Dwerg* X
Eenhoorn* X
Eilandvis X
Grapaert X
Koperen poortwachters X
Lokefeer X
Morgain X
Olifantenstier X
Pepijn X
Poortwachter met een zwijnskop en
een ossenbult op zijn rug
X
Reus* X
Reus met de kop van een ezel, bulten
voor en achter en voeten als
leeuwenpoten
X
Sprekend doodshoofd X
Walscheranden X
104
1. Speciale gevallen
Draak
In Walewein wordt tweemaal de vergelijking gemaakt tussen vechtende ridders en draken.
Aangezien deze citaten bewijzen dat de auteur en toehoorders ook wisten wat een draak was, heb ik
ook dit verhaal opgenomen in mijn inventaris.
Morgain
De boosaardige fee Morgain bleek na nader onderzoek niet fysiek hybride te zijn. Zij is de halfzus
van koning Arthur en een van zijn grootste vijanden. Ze komt voor in de Roman van Lancelot, editie
Besamusca (1991). Lanceloet. De Middelnederlandse vertaling van de Lancelot en prose overgeleverd in de
Lancelotcompilatie.
Pepijn
Pepijn komt voor in het Middelnederlands Woordenboek, maar dan als Pepijn de Korte. In het boek van
Van Oostrom wordt Pepijn omschreven als een 'duivelse dwerg'. Zo komt het in het Middelnederlands
Woordenboek niet voor. In het boek van Van Oostrom wordt enkel verwezen naar een fragment uit
Leiden waarin de duivelse Pepijn voorkomt, maar dat fragment wordt niet nader benoemd. Er wordt
enkel gezegd dat het gaat om een Nederlandstalig fragment uit een manuscrit de jongleur waarvoor
geen Franse paralleltekst te vinden is, vandaar dat ik het niet opneem in mijn inventaris.
105
Bijlage 4: Lijst met monsters uit Frits van Oostrom, Wereld in woorden:
Geschiedenis van de Nederlandse literatuur 1300 - 1400
Monsters met een asterisk zijn ook terug te vinden in Deformed Discourse van David Williams.
Monster Gevonden in het
Middelnederlands
Woordenboek
Gevonden in het
Middelnederlands
Woordenboek,
maar niet in een
monsterlijke
betekenis
Niet gevonden in
het
Middelnederlands
Woordenboek
Drakenvrouw van Lango X
Jongen met de achterkant van een big
en de voorkant van een hond
X
