Mechelse drukpersenDe overheid kijkt toe

11/11/2010

Wim Hüsken, conservator Stedelijke Musea Mechelen

Mechelse drukpersen De overheid kijkt toe

Verspreiding van de boekdrukkunst in Europa:

1452: Mainz1461-: Bamberg

KeulenFrankfurtAugsburg

1467: Rome1469: Venetië1470: Parijs1471: Milaan1473: Lyon

UtrechtAalst

Mechelse drukpersen De overheid kijkt toe

Verspreiding van de boekdrukkunst in Vlaanderen:

1473: Aalst, Dirk Martens en Johan van Westfalen1474: Leuven, Jan Veldener1474: Brussel, Collard Mansion1474: Brugge, William Caxton1481: Antwerpen, Mathias van der Goes

Incunabula – wiegendrukken (lat. in cuna: in de wieg)

Vóór Pasen 1501:40.000 drukken, oplaag > 1.000.000 exemplarenin 250 Europese steden

Mechelse drukpersen De overheid kijkt toe

Eerste bladzijde van Baptista Mantuanus,De vita beata tractatibus, Aalst, DirkMartens, 1474

Mechelse drukpersen De overheid kijkt toe

Gutenberg-bijbel (1452) Gebedenboek – handschrift ca. 1500

Mechelse drukpersen De overheid kijkt toe

Titelpagina van Karel ende Titelpagina van Dat boeck vandenElegast, Delft 1487. pelgrim, Delft 1498.

Mechelse drukpersen De overheid kijkt toe

Titelpagina van de Vorsterman- Titelpagina van het Cruyde-Boeckbijbel uit 1528 van Rembert Dodoens (1554)

Mechelse drukpersen De overheid kijkt toe

Verspreiding van de boekdrukkunst in Vlaanderen:

1473: Aalst, Dirk Martens1474: Leuven, Jan Veldener1474: Brussel, Collard Mansion1474: Brugge, William Caxton1481: Antwerpen, Mathias van der Goes

Incunabula – wiegendrukken (lat. in cuna: in de wieg)

Vóór Pasen 1501:40.000 drukken, oplaag > 1.000.000 exemplarenin 250 Europese steden

Mechelse drukpersen De overheid kijkt toe

Verspreiding van de boekdrukkunst in Vlaanderen:

1473: Aalst, Dirk Martens1474: Leuven, Jan Veldener1474: Brussel, Collard Mansion1474: Brugge, William Caxton1481: Antwerpen, Mathias van der Goes

Incunabula – wiegendrukken (lat. in cuna: in de wieg)

Vóór Pasen 1501:40.000 drukken, oplaag > 1.000.000 exemplarenin 250 Europese steden

Mechelse drukpersen De overheid kijkt toe

Mechelen

Waerachtige historie, en getrouwe beschryvinge van de alteratie en veranderinge, geschiet in de stadt Mechelen, en ook van de grootetirannie, en ongehoorde wreedtheit van de Spaigniaerden, daernagevolgt, in den jare 1572

Mechelse drukpersen De overheid kijkt toe

Mechelen

Ordonnantie politique op het stuck vande assysen ende imposten der stadt Mechelen, en[de] van het ghene daer af is dependerende

Mechelse drukpersen De overheid kijkt toe

De situatie vóór 1582 Verspreiding van gedachtegoed

Maarten Luther en de hervorming

Mechelse drukpersen De overheid kijkt toe

De situatie vóór 1582 Verspreiding van gedachtegoed

Maarten Luther en de hervorming

31 oktober 1517: Wittemberg en de 95 stellingen 15 juni 1520: Exsurge Domine 8 mei 1521: excommunicatie, Edict van Worms: ideeën worden ‘von aller Menschen Gedächtnus abgetan und vertilgt’ Ordonnancien, statuten, edicten en placcaerten, ghepubliceert in de landen van hervvaerts-ouer (Gent, 1559):

“Ende ziende ten eynde dat de zelve Luther bleef verhart endeversmadende de heylighe Kercke, onse voorseyde heylige vaderdie Paus […] heeft ghecondempneert, versteken ende gherepro-beert die boucken vanden voorseyden Martin Luther, die wysen-de ende verclarende valsch ende contrarierende onsen Gheloove,die eendrachtigheyt ende liefde van onser moeder der heyligerKercken: decernerende ende wysende dat die selve boecken,in wat talen die waren ghescreven, zauden worden verbrandt ende eeuwelick buter memorien der menschen ghedaen.”

Mechelse drukpersen De overheid kijkt toe

De situatie vóór 1582 Verspreiding van gedachtegoed

Maarten Luther en de hervorming

31 oktober 1517: Wittemberg en de 95 stellingen 15 juni 1520: Exsurge Domine 8 mei 1521: excommunicatie, Edict van Worms: ideeën worden ‘von aller Menschen Gedächtnus abgetan und vertilgt’ Ordonnancien, statuten, edicten en placcaerten, ghepubliceert in de landen van hervvaerts-ouer (Gent, 1559):

“Ende ziende ten eynde dat de zelve Luther bleef verhart endeversmadende de heylighe Kercke, onse voorseyde heylige vaderdie Paus […] heeft ghecondempneert, versteken ende gherepro-beert die boucken vanden voorseyden Martin Luther, die wysen-de ende verclarende valsch ende contrarierende onsen Gheloove,die eendrachtigheyt ende liefde van onser moeder der heyligerKercken: decernerende ende wysende dat die selve boecken,in wat talen die waren ghescreven, zauden worden verbrandt ende eeuwelick buter memorien der menschen ghedaen.”

Mechelse drukpersen De overheid kijkt toe

De situatie vóór 1582 Verspreiding van gedachtegoed

Verdachte boeken in de Nederlanden

Van Nyeuvont, Loosheit endePractike, hoe sij Vrou Lortseverheffen (Antwerpen, Rolantvan den Dorpe, ca. 1502)

“Sinte Lorts. De naam is afgeleidvan lortsen, leuren met iets, venten,en vervolgens: sluiken, smokkelen,knoeien; lortser, knoeier, bedrieger(Mnl. Wdb.)” – annotatie uit deeditie van E. Neurdenburg (1910)

Mechelse drukpersen De overheid kijkt toe

De situatie vóór 1582 Verspreiding van gedachtegoed

Verdachte boeken in de Nederlanden Elckerlyc (ca. 1495)

Die NaeprologheNeemt in dancke cleyn ende groot, Ende siet hoe Elckerlijc coemt ter doot. Gheselscap, Vrienden ende Goet Gaet Elckerlijc af, zijt des vroet. Scoonheyt, Cracht, Vroescap ende Vijf Sinnen,Tes al verganclijc, zijt des te binnen, Sonder die Duecht volcht voer al. Mer als die Duecht is so smal Dat si niet mede en mach oft en kan, Arm Elckerlijc, hoe vaerdi danTer rekeninghen voer Onsen Heere.

Mechelse drukpersen De overheid kijkt toe

De situatie vóór 1582 Verspreiding van gedachtegoed

Verdachte boeken in de Nederlanden Everyman (ca. 1520)

This morall men may haue in mynde.Ye herers, take it of worth, olde and yonge,And forsake Pryde, for he deceyueth you in the ende;And remembre Beaute, V. Wyttes, Strength, & Dyscrecyon,They all at the last do Eueryman forsake,Saue his Good Dedes there dothe he take.But be-ware, for and they be small,Before God he hath no helpe at all:None excuse may be there for Eueryman.Alas, how shall he do than?

Mechelse drukpersen De overheid kijkt toe

De situatie vóór 1582 Verspreiding van gedachtegoed

Verdachte boeken in de Nederlanden Luther en Erasmus

De liberoArbitrio(1524)

De servoArbitrio(1525)

Mechelse drukpersen De overheid kijkt toe

De situatie vóór 1582 Verspreiding van gedachtegoed

Verdachte boeken in de Nederlanden Mariken van Nieumeghen (1508)

‘de menselijke wil [staat] als een rijdierin het midden tussen God en de duivel,om door de een of de ander te wordenbestegen, zonder zelf tot een der strijdendeberijders te kunnen gaan’

(Luther, De Servo arbitrio, 1525)

Mechelse drukpersen De overheid kijkt toe

De situatie vóór 1582 Verspreiding van gedachtegoed

Maarten Luther en de hervorming

8 oktober 1520: boekverbranding in Leuven 25 juli 1521: in Gent – Hiëronymus Aleander maart 1522: plakkaat (vanuit Mechelen) Karel V 1 juli 1523: augustijnen Hendrik Voes en Joannes van Esschen op de brandstapel 1529: eerste executie in Mechelen

Mechelse drukpersen De overheid kijkt toe

De situatie vóór 1582

Controle op de Mechelse boekhandel

30 juni 1546: decreet op drukkerij en boekhandel September 1546: Peeter Draecx richt verzoek aan Karel V. Hij houdt zich bezig met: ‘alderhande caerten te vercoopen, die zelve te schilderen, aff te setten [in te kleuren] ende te stofferen op lynwaet [op linnen te kleven] ende anderssins zoe dat gewoenlycke is, ende daer by te vercoopene zommige cleyn duytssche ende Lattynssche boecken van getyden, oratien ende historien die gemeynlycken de kinderen dagelycks gebruycken sonder anderssins groote Bibliopolie [voorraad] van boecken te hanteren.’

Mechelse drukpersen De overheid kijkt toe

Mechelse drukpersen De overheid kijkt toe

De situatie vóór 1582

Controle op de Mechelse boekhandel

14 augustus 1568: verbod op het maken, stellen, componeren, uuyt- uuytgeven, ten voirschyne bringen, oft divulgeren [van] eenige fameuse schandaleuse oproerige oft seditieuse boecxkens oft andere schriften dienende om tvolck te bederfven, verleyden oft corrumperen (Koning Filips II aan de Grote Raad van Mechelen) Controle van twee boekhandels: 22 maart 1569 [n.s.]: Peter Draecx 24 maart 1569 [n.s.]: Jan Mijnsheeren

Mechelse drukpersen De overheid kijkt toe

Dit is den inventaris vanden boecken soe goet als quaetbevonden inden winckele van Peeteren Draeck boeckvercooper der stede van mechelen ende zyn optentweentwintichsten dach marty naer noene anno XVc.ende achtentsestich gevisiteert ende geexamineertby mynen heere Puppin Rosa doctoir inder godtheytende suffragaen vanden Eertsbisscop van mechelen…

Mechelse drukpersen De overheid kijkt toe

-Inden iersten ung petit traicte tres utile pour tous || Christiens par maistre laurens lourgue (?)-Item divine philosophie de vives [=Juan Luis Vives]-Item joannis despautery de institutione libri septem [=Joannes Despauterius]-Item Evangilia et epistole quibus in leodiensi || traiectensi et coloniensi ecclesia …

Mechelse drukpersen De overheid kijkt toe

De situatie vóór 1582

“Evangilia et epistole quibus in leodiensi traiectensi et coloniensi ecclesia …”

Auteur: Georgius Macropedius(Joris van Lanckvelt, 1487-1558)Uitgave: Antwerpen 1567

Humanist, vertaler in het Latijn van het toneelspel Elckerlyc, onder de titel Hecastus(1539), volgeling van Erasmus. Werd verdachtvan sympathie voor de hervorming.

Mechelse drukpersen De overheid kijkt toe

Hier navolgen deverboden boeckeninden selvenwinckele bevonden

Rommondt vanden vennenotaris byden grootenraid des conincx geappro-beert in oirconden mynshanteekens hier aenegeset //

Mechelse drukpersen De overheid kijkt toe

Item inden iersten een cluchtboeckItem opera Ricardi Sampsonis [Richard Samson, bisschop van Lichfield]Item karolus molineus [Carolus Molinaeus]Item precationes biblice

Mechelse drukpersen De overheid kijkt toe

De rol van de Grote Raad

“Rommondt vanden venne notaris byden grooten raid des conincx …”(visitatie van de boekhandel van Peter Draecx)

Jan Coessaet, Opening van het Parlement van Mechelen door Karel deStoute op 3 januari 1474, schilderij uit 1587 (Museum Schepenhuis)

Mechelse drukpersen De overheid kijkt toe

De rol van de Grote Raad

1473-1477: Parlement van Mechelen5 januari 1477: Karel de Stoute sneuvelt bij Nancy –

Parlement ontbonden23 januari 1504: Grote Raad van Mechelen geïnstalleerd in opdacht van

Philips de Schone

Karel de Filips de SchoneStoute (1478-1506)1433-1477)

Mechelse drukpersen De overheid kijkt toe

De rol van de Grote Raad

Intermediair tussen centrale overheid en stad

28 oktober 1561: Nous vous envoyons avec cestes lettres patentes de placcart du roy […], ordonnons bien expressement et acertes que incontinent et sans dilay les publier par lescou-tette de la ville de Malines la et ainsi quil appertiendra et alentrenement dicelles proceder et faites proceder contretransgresseurs par lexecution des paines y apposees sans aucune grace, faveur ou dissimulation. (Margareta van Parma)

“Wij sturen u hierbij privilegebrieven inhoudende een plakkaat van de koning en bevelen u dringend en met scherpte om deze onmiddellijk en zonder uitstel openbaar te laten maken door de schout van de stad Mechelen en, zoals billijk is en om de hand hieraan te houden, over-treders zonder genade, gunst of verzwijging te vervolgen en te doen vervolgen door middel van de uitvoering van de bijbehorende straffen.”

Mechelse drukpersen De overheid kijkt toe

De rol van de Grote Raad

Intermediair tussen centrale overheid en stad

14 augustus 1568: verbod op het “maken, stellen, componeren, uuytgeven, ten voirschyne bringen, oft divulgeren [van] eenige fameuse schandaleuse oproerige oft seditieuse boecxkens oft andere schriften dienende om tvolck te bederfven, ver-leyden oft corrumperen” (Filips II).

Filips II (1527-1598)

Mechelse drukpersen De overheid kijkt toe

De rol van de Grote Raad

Intermediair tussen centrale overheid en stad

14 augustus 1568: verbod op het “maken, stellen, componeren, uuytgeven, ten voirschyne bringen, oft divulgeren [van] eenige fameuse schandaleuse oproerige oft seditieuse boecxkens oft andere schriften dienende om tvolck te bederfven, ver-leyden oft corrumperen” (Filips II).

Ter herinnering:Op 22 en 24 maart 1569 worden de winkels vanPeter Draecx en Jan Mijnsheeren onderzochtOp de aanwezigheid van verboden boeken…

Mechelse drukpersen De overheid kijkt toe

De rol van de Grote Raad

Intermediair tussen centrale overheid en stad

28 februari 1570:de Hertog van Alva stuurt een lijst met verboden boeken aan de Grote Raad om te laten doorsturen naar het Mechelse stadsbestuur.

Maar:16 januari 1567: Margareta van Parma richt zichrechtstreeks tot de stad om te waarschuwen tegende komst van boeken uit Vianen. Het gaat hier om“de concordantie van de confessie van Augsburg ende van de religie van Calvinus”!

Mechelse drukpersen De overheid kijkt toe

De rol van de Grote Raad

Intermediair tussen centrale overheid en stad

28 februari 1570:de Hertog van Alva stuurt een lijst met verboden boeken aan de Grote Raad om te laten doorsturen naar het Mechelse stadsbestuur.

Maar:16 januari 1567: Margareta van Parma richt zichrechtstreeks tot de stad om te waarschuwen tegende komst van boeken uit Vianen. Het gaat hier om“de concordantie van de confessie van Augsburg ende van de religie van Calvinus”!

Mechelse drukpersen De overheid kijkt toe

De situatie voor 1582

Beschermende maatregelen

Ca. 1570: vijf boekverkopers vragen om beschermende maatregelen tegen school-meesters en “diversche oudecleercoopers ende uijtdragerssen, die hun vervorderen te coopen ende vercoopen alle boecken, die zy te coope vinden zoo wel goede als quade”.

Mechelse drukpersen De overheid kijkt toe

De situatie voor 1582

Stimulerende maatregelen

19 juni 1618: Hendrik Jaye krijgt een bedrag van veertig pond groten uitgekeerd om zijn huishuur te kunnen betalen: “Betaelt Henrick Jay boeckdrucker een jaer pensioen verschenen xix junij xvjc achtien per quitancie xl £”.

Kerstmis 1618: “Betaelt Henrick Jay boeckdrucker een half jaer pensioen ofte subsidie van huyshure verschenen kersmisse xvjc achtien by syne quitancie welck pensioen nu cesseert mits den seluen sonder hure es bewoonende der stadthuys opden hoeck vanden keyserstrate”.

(Stadsrekeningen Mechelen)

Mechelse drukpersen De overheid kijkt toe

De situatie na 1582

Rust na 1609 (begin van het Twaalfjarig Bestand)

Rederijkersfeest van De Peoene, 3 mei 1620

De schadt-kiste || der || philosophen ende poeten || waer inne te vinden syn || veel schoone leerlycke || blasoenen, || refereynen ende liedekens || Gebracht ende gesonden || op de Peoen-Camere binnen Mechelen || van d’omliggende steden in Brabant, || Vlaenderen, Hollandt || ende Zeelandt: || Geprononciert ende gesonghen || op henlieder Feeste den 3. Mey vanden Iaere 1620 || achtervolghens den eysch der Caerten || te voren by henlieder wt gesonden. || In Principio Erat Verbvm.

Gedruckt tot Mechelen by Hendrik Iaye. Anno 1621.

(Hendrik Jaye is sinds 1613 in Mechelen actief als drukker)

Mechelse drukpersen De overheid kijkt toe

Drukkersmerkvanaf 1617

Turris fortitudinis nomen domini (Spr. 18:10)De naam van de Heer is een sterke toren

Mechelse drukpersen De overheid kijkt toe

De situatie na 1582

Lokaal22 juni 1680: Gijbert Lints krijgt voorwaarden opgelegd door de stad

voor het drukken van boeken rond het jubileum vanSint-Rombout, 900 jaar geleden vermoord.

22 juli 1768: Joannes Franciscus Van der Elst krijgt geen toestem-ming voor het drukken van het vonnis van Joannes Henricus De Rees.

26 november 1775: Maria Theresia verbiedt het drukken van meer exemplaren van een vonnis dan nodig voor de rechters.

Bovenlokaal4 april 1785: Courier de l’Europe (dan gedrukt in Londen) verboden.26 januari 1788: Journal Historique et Littéraire en Journal Historique &

Politique des principaux Evénements du temps présentverboden.

Mechelse drukpersen De overheid kijkt toe

De situatie na 1582

Lokaal22 juni 1680: Gijbert Lints krijgt voorwaarden opgelegd door de stad

voor het drukken van boeken rond het jubileum vanSint-Rombout, 900 jaar geleden vermoord.

22 juli 1768: Joannes Franciscus Van der Elst krijgt geen toestem-ming voor het drukken van het vonnis van Joannes Henricus De Rees.

26 november 1775: Maria Theresia verbiedt het drukken van meer exemplaren van een vonnis dan nodig voor de rechters.

Bovenlokaal4 april 1785: Courier de l’Europe (dan gedrukt in Londen) verboden.26 januari 1788: Journal Historique et Littéraire en Journal Historique &

Politique des principaux Evénements du temps présentverboden.

Mechelse drukpersen De overheid kijkt toe

De situatie na 1582

Opnieuw een boekverbranding

“In de maend augusty van de jare 1769 wirt ter puijen van den palyse vande grooten Rade ende ter puye van den stadhuyse aengeplackt seker vonnis tegen seker geschrift van naemloosen schryver getitelt les avantures de Malcar et les amours en toegesonden aen verschyde persoonen welk geschrift by vonnis van die selve rade verclaert is lasterachtich valsch en infaem en geordonneert het voormelt geschrift door beuls handen verbrant te worden.”

(Chronologische Aenwyser)

Mechelse drukpersen De overheid kijkt toe

De situatie na 1582

Versoepeling?

17 februari 1781: “het sal geoorloft syn voortaen alle critiquen te drukkendie geene personeletijd behelsen ofte dadelyk pasquillen zijn op wien sy ook mogen gemaakt zijn /: Van den souverijn af tot den geringsten borger toe :/ den Gods dienst of religie alleen uytgesondert, den schryver mag ’er synen naem by voegen ofte niet en sulcks nog te meer, wanneer hy goedvind synen naem

’er voor te plaetsen: syne Majestyt druckt sig int selve artikel dus eyndelyk uyt. Syn die critiques slecht dan sullen sy van selfs vergeten worden zynse goet dan sullen wy alle daer uyt leeren.”

(Wekelykx Nieuws uyt Loven)