Manisjta - Welkom bij het NIK Syllabus 5764.doc · Web viewAfikoman wordt pas gegeten bij het...

Inhoudsopgave

ENKELE ACHTERGRONDEN EN VERKLARINGEN

VAN DE SEIDERAVOND

Door:Rabbijn mr. drs. R. Evers

Pesach 5764 - 2004

Inhoudsopgave

INHOUDSOPGAVE

VOORWOORD...........................................................................................................6

VERANTWOORDING........................................................................................9

I. SEIDERSCHOTEL - INGREDIËNTEN......................................10

I.1 VERSCHILLENDE INDELINGEN............................................................................10I.2 MATSOT........................................................................................................................10I.3 MAROR - BITTER KRUID.........................................................................................10I.4 ZERO’A – BEENTJE...................................................................................................11I.5 BEETSA – EI.................................................................................................................11I.6 CHAROSSET – MENGSEL........................................................................................11I.7 KARPAS – RADIJS/ PETERSELIE...........................................................................12I.8 MEE MELACH – ZOUT WATER.............................................................................12

II. SEIDERAVOND - ALGEMEEN......................................................13

II.1 LEUNEN.......................................................................................................................13II.2 DE VIER BEKERS......................................................................................................13II.3 WIJN.............................................................................................................................14II.4 KWALITEIT EN KWANTITEIT VAN DE WIJN..................................................14II.5 KINDEREN..................................................................................................................15II.6 HOE DRINKEN...........................................................................................................15II.7 DE VIJFDE BEKER WIJN – DE BEKER VAN ELIJAHOE – DE VIJFDE ZOON...................................................................................................................................15II.8 HET GETAL VIER.....................................................................................................16

III. DE VOLGORDE VAN DE SEIDERAVOND.....................18

III.1 KIDDOESJ.................................................................................................................18III.1.a Eindberacha...........................................................................................................18III.1.b Hawdala.................................................................................................................18III.1.c Sjehechijanoe.........................................................................................................18III.1.d Twee aspecten van Sjabbat: Schepping èn Uittocht..............................................19III.1.e Tisjrie of Nisan?.....................................................................................................19

III.2 HANDEN WASSEN DOOR DE LEIDER VAN DE SEIDER...............................20III.3 EERSTE MAAL INDOPEN.....................................................................................20III.4 HET BREKEN VAN DE MIDDELSTE MATSA - JACHATS.............................20

III.4.a Het wegleggen van het afikoman...........................................................................20III.4.b Over een gebroken matsa.......................................................................................21

III.5 HET VERTELLEN VAN DE HAGADDA - MAGGIED.......................................21III.5.1 Sipoer jetsiat Mitsrajiem........................................................................................21III.5.2 Ha Lachma Anja....................................................................................................22III.5.3 “Dit is het brood der ellende, dat onze voorouders in het land Egypte aten”......22III.5.4 Aramese inleiding..................................................................................................22III.5.5 “Iedereen die hongerig is, mag komen en eten”...................................................22III.5.6 Eerst een welkom thuis, dan spirituele groei.........................................................23III.5.7 “Iedereen die hongerig is, kan komen…mogen wij het volgend jaar in het land Israël zijn.”.......................................................................................................................23

Inhoudsopgave

III.5.8 Dit is het brood der ellende…hij die hongerig is – laat hij komen en eten...........23III.5.9 ‘Nu zijn we hier; maar het volgend jaar zijn we in het land Israël!’.....................23III.5.10 Ma Nisjtanna........................................................................................................25III.5.11 Opvoeding (chinoeg) boven aan prioriteitenlijst................................................26III.5.12 “Chameets en matsa – zelfs het kleinste kruimeltje verbiedt”...........................26III.5.13 Twee Weltanschauungen......................................................................................26III.5.14 Awadiem hajienoe................................................................................................27III.5.15 “En indien God onze voorouders niet uit Egypte had bevrijd, zouden wij nog steeds slaven zijn geweest voor Pharao”..........................................................................27III.5.16 Als de Heilige, gezegend zij Hij, onze vaderen niet uit Egypte had geleid, dan waren wij…en de kinderen van onze kinderen slaaf gebleven van Pharao in Egypte.....28III.5.17 “Onze spirituele winst is er nog steeds”..............................................................28III.5.18 Van vernedering naar prestige............................................................................28III.5.19 Awadiem Hajienoe...............................................................................................28III.5.20 Ma’asé beRabbi Eliëzer.......................................................................................30III.5.21 De dageraad.........................................................................................................30III.5.22 Amar (‘toen zei’)..................................................................................................30III.5.23 Ook in geestelijke duisternis?..............................................................................30III.5.24 welo zachiti (‘ik heb niet de verdienste gehad’)..................................................31III.5.25 Amar Rabbi Elazar ben Azarja............................................................................31III.5.26 Werken om te rusten of omgekeerd?....................................................................31III.5.27 Besteding van vrije tijd........................................................................................31III.5.28 Baroech Hamakom (‘gezegend G'd’)...................................................................32III.5.29 “Geprezen is Hij, die Zijn belofte aan het volk Israël nakomt, geprezen is Hij!” . . .32III.5.30 De vier zonen.......................................................................................................32

III.5.30.A Vier karakters...............................................................................................32III.5.30.B De volgorde..................................................................................................33III.5.30.C Ook zondaren behoren tot het Joodse volk..................................................33III.5.30.D Schema van volgordes:................................................................................34III.5.30.E Chagam: “De wijze zoon, wat zegt hij?”......................................................34III.5.30.F Wat zegt de chagam? Wat zegt de chagam anders dan de rasja?................34III.5.30.G Wat wil zeggen: ‘kehilchot haPesach’?.......................................................35III.5.30.H "Kehilchot Pesach" - wat is halacha?..........................................................35III.5.30.I “Leg hem de halachot van Pesach uit”..........................................................36III.5.30.J Twee soorten wonderen.................................................................................36III.5.30.K Rasja: “De slechte zoon, wat zegt hij?” ......................................................36III.5.30.L Dichterbij halen...........................................................................................37III.5.30.M Een apikores maakt een statement..............................................................37III.5.30.N Tegen dovemansoren...................................................................................37III.5.30.O “Maak zijn tanden stomp” - Harde Liefde..................................................37III.5.30.P “Pesach en Soekot: verschillende soorten slechte mensen”.........................37III.5.30.Q Als hij daar zou zijn geweest, zou hij niet bevrijd zijn.................................38III.5.30.R Terug in de tijd.............................................................................................38III.5.30.S Cynisch en koud...........................................................................................38III.5.30.T “Wat is deze dienst voor jullie” – Ma ha’awoda hazot lachem....................38III.5.30.U Bevestigen en uiten......................................................................................38III.5.30.V Fundamentele relatie....................................................................................39III.5.30.W De eenvoudige.............................................................................................39III.5.30.X “De simpele zoon, wat zegt hij?”.................................................................39III.5.30.Y Sje'eeno jodee'a lisjol (hij, die niet kan vragen) .........................................39

Inhoudsopgave

III.5.30.Z “En het kind dat niet kan vragen, moet jij de mond openen” ......................40III.5.31 Jachol (‘ik had kunnen denken’) .........................................................................40III.5.32 “Alleen wanneer matsa en maror voor je liggen”...............................................40III.5.33 Inzicht komt wel...................................................................................................40III.5.34 Mitchiela - "in het begin"....................................................................................41III.5.35 Ja’akov en Esau...................................................................................................41III.5.36 Beracha van continuatie......................................................................................42III.5.37 “Oorspronkelijk waren onze voorouders afgodendienaren”..............................42III.5.38 Autoriteit zonder eisen.........................................................................................42III.5.39 “Slaven waren wij”- “Onze voorouders waren afgodendienaren” ...................42III.5.40 “Weet, dat uw kinderen vreemdeling zullen zijn, in een land dat hen niet toebehoort”.......................................................................................................................43III.5.41 Neurotische angst voor liefdesverlies..................................................................43III.5.42 Bescheidenheid kent ook grenzen........................................................................43III.5.43 baroech sjomeer havtachato (‘gezegend is Hij die Zijn belofte houdt’)..............44III.5.44 wehie sje'amda ("zij heeft ons bijgestaan").........................................................44III.5.45 “Het was dit, dat onze voorouders en ons bijstond”...........................................45III.5.46 “Speciale opdracht”............................................................................................45III.5.47 Kosjere wijn – symbool van de Joodse identiteit.................................................45III.5.48 tsee oelemad ("ga en leer")..................................................................................45III.5.49 “Ga en leer”........................................................................................................46III.5.50 Wat heeft Lawan met de Hagada te maken?........................................................46

III.5.50.1 “Lawan wilde alles vernietigen”...................................................................46III.5.50.2 “Ga naar buiten om te leren: Wat probeerde Lawan, de Arameer onze voorvader Ja’akov aan te doen?”..................................................................................46

III.5.51 Het belangrijkste: het leergedeelte van de Seider...............................................46III.5.52 "wajeered mitsrajma" - ze daalden of naar Egypte.............................................47III.5.53 “Toen daalde hij af naar Egypte, gedwongen door het G’ddelijke decreet”......47III.5.54 “Toen daalde hij af naar Egypte”.......................................................................47III.5.55 ‘Met zeventig ziel’................................................................................................48III.5.56 En zij verbleven daar tijdelijk”............................................................................48III.5.57 De meerderheid volgen?......................................................................................48III.5.58 “Met weinig mensen”..........................................................................................48III.5.59 “En zij werden daar een groot volk”...................................................................48III.5.60 “Machtig en talrijk zoals geschreven staat: Ik maakte je zo talrijk als het gras van het veld”.....................................................................................................................49III.5.61 “En de Egyptenaren deden ons kwaad” -wajaree'oe (slecht behand(elen)(t)).. .49III.5.62 Farao’s politiek....................................................................................................49III.5.63 Eerst zoet, daarna bitter......................................................................................49III.5.64 Onschuldige facade..............................................................................................50III.5.65 “Om het volk te onderdrukken met hun lasten”..................................................50III.5.66 “En ik zal door het land Egypte trekken”…”Ik en geen Engel”.........................50III.5.67 Direct bestuur......................................................................................................51III.5.68 “met een uitgestrekte arm – slaat op het zwaard”..............................................51III.5.69 Befarech...............................................................................................................51III.5.70 Onze zorg: dit zijn onze kinderen.........................................................................52III.5.71 “Elke zoon die geboren wordt, moet in de rivier gegooid worden en elk meisje mag je laten leven” (Sjemot 1:22)....................................................................................52III.5.72 “Hasjeem nam ons uit Egypte – niet door een bemiddelaar maar G’d zelf in Zijn glorie heeft ons bevrijd”...................................................................................................53

Inhoudsopgave

III.5.73 De 10 plagen........................................................................................................54III.5.74 “Dit zijn de tien plagen”......................................................................................54

III.5.74.1 De tien plagen...............................................................................................54III.5.74.2 Indopen van de vinger in de wijn.................................................................55III.5.74.3Persoonlijke betrokkenheid............................................................................55III.5.74.4 Rabbi Jehoeda heeft de tien plagen afgekort naar hun Hebreeuwse initialen:.......................................................................................................................................55detsach adasj beachav...................................................................................................55III.5.74.5 Dit is een vinger van G’d..............................................................................56III.5.74.6 Slechte eigenschappen goed aangewend......................................................56III.5.74.7 “Waarvandaan weten we dat iedere plaag uit vier onderdelen bestond?”....57III.5.74.8 Twee niveaus van vertrouwen......................................................................57III.5.74.9 Toepassing op de persoonlijke situatie.......................................................58III.5.74.10 Zijn grote woede – “Charon af”..................................................................58III.5.74.11 Waarom is de plaag van pest geassocieerd met de machtige hand meer dan de andere tien plagen?...................................................................................................59III.5.74.12 “Met tekenen – dit slaat op de wonderen die werden uitgevoerd met de staf”...............................................................................................................................59III.5.74.13 Immuun voor de plagen..............................................................................59III.5.74.14 De duur van de plagen................................................................................60III.5.74.15 Het getal tien...............................................................................................60III.5.74.16 Stadia...........................................................................................................60III.5.74.17 Vergelding...................................................................................................61III.5.74.18 Analyse per plaag........................................................................................61III.5.74.19 De indeling van Rabbi Jehoeda...................................................................63III.5.74.20 Chatam Sofeer.............................................................................................63III.5.74.21 Andere meningen........................................................................................64III.5.74.22 Rabbiner Hirsch..........................................................................................64III.5.74.23 Toen en nu...................................................................................................64

III.5.75 “Kama ma’alot towot” – Vele weldaden.............................................................65III.5.76 Als Hij ons naderbij had gebracht tot bij de berg Sinaï, maar ons de Tora niet had gegeven, dan hadden wij nog reden tot dankbaarheid gehad...................................65III.5.77 Dankbaarheid......................................................................................................66III.5.78 “Indien G’d ons voor de berg Sinaï had gebracht, maar niet de Tora had gegeven, zou dit ook al voldoende zijn geweest”..............................................................66III.5.79 Rabbi Gamliël zei: “Ieder die niet uitvoerig deze drie onderwerpen op Pesach bespreekt, heeft zijn plicht niet gedaan. En dit zijn ze: Pesach, matsa, maror”..............66III.5.80 Contrastwerking...................................................................................................67III.5.81 Matsa, de haast van de uittocht..........................................................................67III.5.82 “De drie belangrijkste ingrediënten van de Seider: Pesach, Matsa en Maror”.68III.5.83 “In elke generatie is ieder mens verplicht om zichzelf te beschouwen alsof hij uit Egypte is vertrokken”.......................................................................................................68III.5.84 Halleel..................................................................................................................68

III.6 HET HANDENWASSEN VOOR HET MATSA ETEN........................................70III.7 DE BERACHA HAMOTSIE OVER DE MATSA..................................................70III.8 HET ETEN VAN DE MATSA..................................................................................71III.9 HET ETEN VAN DE MAROR.................................................................................71III.10 HET ETEN VAN DE MATSA EN MAROR SAMEN (KOREECH).................72III.11 DE MAALTIJD........................................................................................................73III.12 HET ETEN VAN DE AFIKOMAN.......................................................................73

Inhoudsopgave

III.13 HET DANKGEBED OVER DE MAALTIJD......................................................74III.14 HALLEL..................................................................................................................74III.15 NIRTSA, HET SLOT..............................................................................................75

III.15.1 Adier bimeloecha – krachtig in zijn koningschap................................................75III.15.2 Jiwné weto bekarov – moge Hij spoedig Zijn huis herbouwen............................75III.15.3 Lesjana haBa’a BiJeroesjalajiem........................................................................76III.15.4 Broeikas van religieuze activiteit.........................................................................77III.15.5 Burger in Jeruzalem.............................................................................................77III.15.6 Oewegeen wajehie bachatsie halajla – het gebeurde midden in de nacht…. En je zal zeggen: dit is het feest van Pesach..............................................................................77III.15.7 Alle begin is moeilijk............................................................................................77III.15.8 Opofferingsgezindheid.........................................................................................78III.15.9 Dekmantel van afgoderij.....................................................................................78III.15.10 Echad mie Jodé’ ra - Samenvatting in één hoofdprincipe.................................78III.15.11 Dertien, geluksgetal...........................................................................................79III.15.12 Echad Mie Jod’a................................................................................................79III.15.13 Scheppen uit niets..............................................................................................79III.15.14 Bereesjiet: totaal vacuüm..................................................................................79III.15.15 G’dsverduistering – grootste spanningsveld....................................................80III.15.16 Steeds terug naar de kern, de Eénheid van G’d.................................................80III.15.17 Van drie tot dertien............................................................................................81III.15.18 Chad gadja- agressie en de pure intentie..........................................................81III.15.19 Geen eigen rechter spelen.................................................................................82III.15.20 Chad Gadja - door Rabbijn B. Drukarch z.ts.l.................................................82

IV OVERIG..................................................................................................................84

IV.1 AFKORTINGEN........................................................................................................84IV.2 VERKLARENDE WOORDENLIJST.....................................................................84IV.3 INDELING GROEPEN JOODSE GELEERDEN..................................................85IV.4 INDELING SJOELCHAN AROECH RABBI JOSEEF KARO (1488-1575)......85IV.5 ENKELE BELANGRIJKE TALMOEDISCHE COMPENDIA...........................85IV.6 JOODSE GESCHIEDENIS IN VOGELVLUCHT.................................................86IV.7 AARSTVADERS........................................................................................................87IV.8 OVERZICHT JOODSE MAANDEN.......................................................................87IV.9 OVERZICHT JOODSE FEESTDAGEN................................................................87IV.10 INDELING VAN DE TORA...................................................................................87

IV Geraadpleegde literatuur...............................................................................88

Voorwoord

VOORWOORD

Met Pesach deed het Joodse volk zijn intrede in de geschiedenis. Op Seideravond beleven wij ons bovennatuurlijke volksbestaan opnieuw. De ontstaansgeschiedenis van het Joodse volk was uniek. Onder de meest uitzichtloze omstandigheden werd een natie geboren, die bestand bleek te zijn tegen alle sociologische conventies. Israël werd een volk in een vreemd land, onder een drukkende slavernij waarin ons alle rechten werden ontzegd. De toekomst leek verloren. De baby's werden in de Nijl geworpen. Wij werden geboren in bloed en zouden blijven voortgaan te leven bij bloed. Het symbool van een leven vol zelfopoffering en zelfverloochening ter verkondiging van de enige waarheid. Het was de profeet Jechezkeel die de geboorteweeën van het Joodse volk in Egypte zo treffend schilderde: "Ik trok over u heen en zag u wentelen in uw bloed en ik zei tegen u: In uw bloed zal u leven, bedamajich chaji”.Het uitverkoren volk was voorbestemd voor een totaal andere levensdimensie dan de rest van de mensheid. Bij de doortocht door de Schelfzee schrijft de Tora dat de Joden “wejàminoe baSjeem oeweMosjé awdo” - geloofden in G'd en in Mosje, zijn dienaar. Ook de Joodse slaven in Egypte hielden zich staande door hun geloof. Maar het geloof na de bovennatuurlijke bevrijding had een heel ander karakter.

Enige echte realiteitWat is geloof? Sommigen geloven dat G'd de wereld heeft geschapen. Anderen gaan ervan uit dat G'd nog steeds ingrijpt in het wereldgebeuren. De hoogste vorm van geloof is dat G'd de enige echte realiteit is. De geschiedenis heeft de realiteit van G'ds Tora als het transportabele vaderland van het Joodse volk bewezen. Op Seideravond zingen wij de lof van G'd die ons wegvoerde uit Egypte. Een vreemde zaak. G'd brengt ons eerst naar Egypte en laat de Egyptenaren ons verdrukken. Daarna verlost hij ons en eist van ons, dat wij hem dankbaar zijn. Het lijkt een paradox maar op Seideravond vieren wij zowel de ellende als de verlossing.Seideravond is een herbeleving van de totale Egyptische ‘experience’. Deze dubbelheid ligt reeds verankerd in de matsa. De matsa wordt zowel het ‘brood der armoede’ als het ‘vrijheidsbrood’ genoemd. Juist in de eenvoud van ons geloofsbestaan ligt onze vrijheid en veerkracht. Ellende en verlossing tegelijkertijd zijn onze identiteit geworden.Wat is het verschil tussen Chameets, gerezen brood, en matsa? Matsa bestaat alleen uit water en meel, het is vrijwel smakeloos. Door toevoeging van gist ontstaat een rottingsproces dat een veel smakelijker brood produceert. Op Pesach mogen wij gerezen producten zelfs niet in ons bezit hebben. We moeten dit alles tot stof verklaren. Het Chameets-verbod betekent dat wij ons eens per jaar volledig moeten losmaken van iedere gebondenheid aan onze aardse genietingen en onze materiële neigingen. Verslaving is slavernij - vrijheid is nergens aan gebonden zijn. Ons brood van vrijheid is ons brood. Onze rechteloze positie bleek onze kracht. Omdat wij niet gebonden waren aan land, status of maatschappelijke positie konden wij G'd onvoorwaardelijk volgen.

Ware vrijheidHet probleem van de vrije wil heeft filosofen uit alle eeuwen bezig gehouden. Moderne mensen zoeken ongeremde vrijheid. We voelen ons vrij als we onze eigen levensdoelen mogen kiezen. Een beperking in middelen noemen wij geen onvrijheid. Toch is het fysieke lichamelijke leven zeer beperkend. Er bestaat een prijs voor alles. Iedere menselijke keuze is een afweging van het doel en de middelen. Wat doet een mens als hij zich alles kan veroorloven? Dan kiest hij alleen datgene wat hij werkelijk wil. En wat indien hem vrijwel niets kan schelen? De enige die werkelijk vrij kan kiezen is degene die nergens aan gebonden

7

Voorwoord

is. Op Seideravond vieren wij de matsa, ellende en vrijheid ineen. Want de matsa is ‘ lechem onni’ - brood der ellende, maar ook ‘lechem sjeoniem alav dwariem harbé’ - brood waar we veel over vertellen, over onze vrijheid. Matsa is ellende en vrijheid ineen, ontzegging van alles en tegelijkertijd onze vrijheid. Hij, die zonder iets kan, is het meest vrij.

Bereidheid te veranderenEigenlijk moet de matsa gegeten worden "met de lendenen omgord, wandelschoenen aan en een wandelstok in de hand”. Het duidt op een constante bereidheid van plaats of ingenomen positie te veranderen. In de Spreuken der Vaderen (Pirké Awot) staat, dat alleen hij, die constant bezig is met Tora, werkelijk vrij is.

Doel van de uittochtWat is dat Tora? De Tora was het doel van de uittocht. Tora in de diepste zin betekent een voortdurend najagen van de Enige Echte Waarheid, objectief zonder vooroordeel en bias. Het moeilijkste voor de mens is zichzelf te veranderen; ook de vrije mens kost het enorme moeite om af te stappen van zijn eigen ideeën en geloofjes, gewoontes en opvattingen. Hij moet bereid zijn zijn eerdere zienswijzen opnieuw te evalueren en steeds nieuwe uitgangspunten te kunnen kiezen. En dit is het eenvoudigst indien hij letterlijk nergens aan vast zit, ook niet aan de meest allerdaagse zaken als brood. "Als de Joden maar een moment geaarzeld hadden uit te trekken uit Egypte waren ze niet verlost", zeggen onze Wijzen. Matsa is ongecompliceerdheid, constant jezelf durven toetsen. Waarheid is nergens aan gebonden.

Omgang met het negatieveMet de matsa eten wij maror, het bitterkruid. Seideravond leert ons ook hoe wij moeten omgaan met het negatieve in de wereld. Het eten van maror is op zichzelf geen Toraverplichting. Wij zijn niet uit op lijden. Toch zien wij ook de positieve kanten van de problemen, die wij in de loop der eeuwen ondervonden hebben. Het is een deel van ons feest-dankmaal. Wij gaan de moeilijkheden niet uit de weg maar gaan door, door een groeiproces, dat ons uiteindelijk terugvoert tot de Waarheid. Dit was de totaliteit van de Egyptische 'experience'.

Spiraal in de tijdDe Maharal van Praag zag het fenomeen tijd niet als een lange doorlopende lijn maar als een spiraal, die steeds verder en hoger voert. Ieder jaar passeren wij weer dezelfde gebeurtenissen, die iedere generatie van ons volk heeft doorgemaakt. Het is een ‘back to the roots' in opgaande beweging. De aantrekkingskracht van Pesach ligt juist in de ontmoeting met onszelf en onze oorsprong: vrijheid door gebondenheid aan het Hogere.

“Kaddeesj oeRechats: heilig je en was je”De Seider is opgebouwd uit 15 stadia, die allen door trefwoorden worden gekarakteriseerd. De eerste stadia heten ‘kaddeesj oerechats”.In de vijftien stadia van de Seider is een duidelijke lijn van stijgende religiositeit herkenbaar. Het is interessant om Kaddeesj oeRechats eens nader onder de loep te nemen, omdat hier sprake is van een duidelijke afwijking van de normale patroon. Normaal moet men zich eerst geestelijk reinigen, voordat men kan spreken van spirituele stijging, het doel van het Jodendom. Zo staat er ook in de Psalmen “wendt u eerst af van het kwade en doe dan het goede” (4: 15). Wij mogen niet verwachten, dat wij kedoesja (heiligheid) kunnen bereiken voordat we ons minder fraaie gedrag hebben laten varen. Het heeft weinig zin om te proberen je schoon te wassen, terwijl je nog in de modder wentelt. Men kan pas mooie kleren aantrekken wanneer alle viezigheid weggewassen is.

8

Voorwoord

Exodus is een uitzonderingDe Exodus was een uitzondering op deze regel. In Egypte was het Joodse volk zijn spiritualiteit en vrijheid kwijtgeraakt. Zij hadden de Egyptische afgoderij uit hun omgeving overgenomen. Met het slachten van het Pesachlam verwierpen ze het Egyptische polytheïsme. Maar nog voordat ze de decadentie van hun meesters waren ontstegen, ontvingen ze een G’ddelijke openbaring, die zo groot was dat onze Geleerden zeggen: “Bij de splitsing van de Rode Zee ervoer zelfs de geringste burger meer profetische openbaring dan de profeet Jechezkeel” (Mechilta). Wonderlijk! Bij de Exodus was het dus mogelijk om de grootste G’ddelijke openbaringen te ervaren nog voordat men zich gereinigd had in spiritueel opzicht. Dit is een belangrijke les. Veel mensen stellen dat het weinig zin heeft “om nu mijn levensstijl te gaan veranderen, omdat ik te ver verwijderd ben van het Jodendom. Wanneer ik nu iets uit de Tora in acht ga nemen, zou dat hypocriet zijn”. Onjuist! Het één sluit het ander niet uit. Met oprechte tesjoewa kan men veel veranderen. De Talmoed vertelt van een grote zondaar, die na één serieuze poging om tot inkeer te komen, toegelaten werd tot Gan Eden (het Paradijs).Waarom was G’d zo gewillig voor het Joodse volk? Omdat onze voorouders bereid waren Egypte te verlaten in het kielzog van Mosje Rabbenoe naar een verlaten woestijn waar geen voedsel noch water was. De profeet Jeremia (2: 2) verwoordt dit zo treffend: “Ik herinner mij de liefde van jullie jeugd, toen jullie mij volgden in de woestijn, een ongezaaid land”. Het herinneren van de uittocht uit Egypte is dus een dagelijkse spirituele ervaring van vernieuwing en hoop.

Chag haMatsot – het feest van de matsotWanneer wij over het feest van de Uittocht spreken, hebben wij het over Pesach. De Tora noemt het echter “het feest van de Matsot”. Kennelijk bestaat er een verschil in benadering vanuit de optiek van ‘Boven’ en die van de mensen. Rabbi Levi Jitschak van Berditschev legt uit, dat matsa de totale opoffering symboliseert van de Joden voor G’d. Dit staat ook aangeduid in de pasoek (vers), waar beschreven wordt dat het Joodse volk Egypte overhaast verliet, geen tijd had om het deeg te laten rijzen en geen proviand voor onderweg meenam (Exodus 12: 39). Zo sterk was het vertrouwen in G’d, dat zij nauwelijks voedsel of water meenamen.

Lof over en weerAan de andere kant duidt het woord Pesach op de wonderlijke redding, waarbij G’d de eerstgeborenen van Egypte trof, maar de huizen van de Israëlieten spaarde door “er overheen te lopen” (Exodus 12: 13). Het woord Pesach betekent ‘ergens overheen stappen’. G’d en het Joodse volk prijzen elkaar over en weer. De Tora beschrijft het Pesachfeest als het feest van de matsot, hetgeen de loyaliteit van de mens benadrukt. Wij op aarde benoemen het feest als Pesach (passeren, overheen stappen) om het G’ddelijke wonder te herinneren. Op deze manier leren we ons op een positieve manier uit te drukken, waarbij we altijd de verdienste van de ander benadrukken.

Ik hoop dat deze Hagada moge bijdragen aan een verdieping van de herbelevenis van de Exodus uit Egypte!

Lesjana haba’a bieroesjalajiem habenoeja!

Rabbijn Mr. Drs. R. Evers

9

Verantwoording

VERANTWOORDING

Veel heb ik geleerd van mijn leraren, maar meer uit de verschillende Joodse werken die ik bij het vervaardigen van deze Hagada geraadpleegd heb. De vele verschillende verklaringen zijn vrijwel alle afkomstig uit de werken, die vermeld worden in de rubriek ‘Geraadpleegde Literatuur’.

10

Hoofdstuk I Seiderschotel – Ingrediënten

I. SEIDERSCHOTEL - INGREDIËNTEN

I.1 VERSCHILLENDE INDELINGEN

De Seiderschotel is het eerste wat we tegenkomen. Op onze Nederlandse Seiderschotel liggen de drie matsot, Koheen, Levi en Jisra'eel, onder het bovenvlak.Maar er zijn ook andere manieren om de Seiderschotel op te stellen. De Rema, Rabbi Mosjé Isserles (1520 - 1575) legde de drie matsot op de Seiderschotel. Hij begon rechtsvoor met karpas (peterselie) en hiervoor met mee melach (zout water), omdat we deze het eerst tegenkomen in de Seiderviering. Daarna de drie matsot, bovenop de Seiderschotel; daarboven de maror en de charosset omdat die pas na de matsa worden gegeten. Daarna, dus het meest veraf van degene die de Seider leidt, liggen zero'a en beetsa, het beentje en het ei.Onze Seiderschotel in Nederland volgt gedeeltelijk de opvatting van de ArieZal, de grote kabbalist, die ook de drie matsot onder de zero'a, beetsa, maror, karpas en de charosset plaatste. Wij hebben drie matsot. De Gaon van Wilna had slechts twee matsot op de Seiderschotel en brak de bovenste.

Seiderschotel: conflicterende symbolenPesach is het feest van spiritualiteit. Conflicterende ideeën kunnen naast elkaar bestaan. Onze Seidertafel ligt er vol van. Symbolen van vrijheid en slavernij liggen door elkaar. Wij eten droge matse, brood van slaven en bittere kruiden om onze onderdrukking te herinneren. Toch leunen wij en dopen appetizers in als teken van vrijheid en voornaamheid. Hoe kunnen we deze tegenstrijdigheden met elkaar verenigen? Wij hoeven niet alle conflicten te harmoniseren. Ons begrip vrijheid is anders dan wat men daar normaal onder verstaat. Echte vrijheid is in moderne opvattingen totale harmonie en volledige afwezigheid van alle onmin en strijd. Deze toestand van eeuwige harmonie bestaat niet in de praktijk. Het Joodse vrijheidsconcept is leven met stress en in staat zijn om het heil te vinden, ondanks alle conflicten.

I.2 MATSOT

Op de Seiderschotel liggen drie matsot. Twee matsot zijn bestemd voor lechem misjne (dubbel brood), zoals wij elke Sjabbat of Jom Tov gewend zijn over lechem misjne de beracha (zegening) hamotsie uit te spreken.De derde matsa is een symbool van awdoet (slavernij) en ook van cheroet (vrijheid). Deze matsa is zowel:

1) ‘lechem onni of lachma anja’ – brood der ellende, als:

2) ‘lechem sjeoniem alav dewariem harbé - brood waarover we veel dingen vertellen over de uittocht uit Egypte.

I.3 MAROR - BITTER KRUID

Maror herinnert ons aan de bitterheid van de slavernij. Tegenwoordig is maror niet meer verplicht volgens de Tora maar volgens de Rabbijnen. Maror staat wel vermeld in de Tora

11


maar is afhankelijk van het Pesachoffer: nu er geen Pesach-offer meer is, is maror niet meer verplicht volgens de Tora.Volgens de Rabbijnen is maror echter nog steeds verplicht, omdat het een herinnering is aan de bitterheid.De Talmoed noemt drie soorten kruiden die geschikt zijn om te gebruiken als maror:

1) ‘chazeret’ = ’ chassa’, Romeinse sla met lange, donkere bladeren. Deze sla is in het begin niet bitter maar de nasmaak is wel bitter. Het is een symbool voor ons verblijf in Egypte: aan het begin was het nog niet zo ‘bitter’ maar na verloop van tijd werd het erger en erger. Het probleem van Romeinse sla is, dat er veel kleine insecten in de bladen zitten, die moeilijk te verwijderen zijn. Het eten van de kleinste organismen is door de Tora verboden. Als men de insecten niet kan verwijderen, kan men beter geen Romeinse sla nemen.

2) ‘olsjien’ = rauwe andijvie.

3) ‘tamcha’ =mierik of mierikswortel. Bij mierik is het bijna onmogelijk om een olijfgrootte (19,29 gram) binnen twee of vier minuten op te eten.

I.4 ZERO’A – BEENTJE

Zero'a is het beentje, ter herinnering aan het Pesachoffer. We nemen hiervoor het schouderbeen van een lam. Anderen nemen een vogelvleugel. Rabbenoe Manoach zegt dat dit beentje de middag voor de Seideravond geroosterd moet worden, net zoals het Pesach-offer dat dan gebracht zou moeten worden. Het beentje mag niet worden weggegooid maar moet op Jom Tov opgegeten worden.

I.5 BEETSA – EI

Het ei mag gebraden of gekookt worden.Behalve dat dit ei een herinnering aan het Chagiega (feestoffer) is, is het ei ook een teken van rouw. Wij rouwen om de verwoesting van de Tempel waardoor wij het feestoffer niet meer kunnen brengen.Een ei is het teken van rouw, omdat het geen opening heeft - net zoals een rouwende, die als het ware geen mond heeft, omdat hij van verdriet niet kan praten.Het ei is rond - net zoals het rad van rouw. De rouw draait door de wereld en we hebben heel erg pech als het ons raakt.Het ei is tevens te vergelijken met het Joodse volk - hoe harder je het "kookt" en vervolgt, hoe sterker en weerbaarder het wordt.

I.6 CHAROSSET – MENGSEL

Charosset is een mengsel van rozijnen, amandelen, appelen, noten, wijn en kaneelstokken. Dit mengsel doet denken aan charsiet (steen of klei), waarmee de Joden moesten werken in Egypte.Wijn is als herinnering aan het bloed, de kaneelstokken zijn een herinnering aan het stro en de appelen zijn een herinnering aan de vrome vrouwen, die in de appelboomgaarden bevielen om zo hun baby's voor de Egyptenaren verborgen te houden.

12


I.7 KARPAS – RADIJS/ PETERSELIE

De peterselie of radijs is een symbool van vrijheid. Voorname mensen aten een voorspijs. Karpas is tevens bedoeld als vraagopwekker, ‘eye-opener’ voor de kinderen.Het staat voor ma nisjtanna en moet een boree perie ha'adama zijn, een vrucht die direct uit de grond groeit. Karpas staat op de Seiderschotel om de interesse van de kinderen op te wekken en ze tot vragenstellen te stimuleren. Seideravond is bedoeld om juist de kinderen de uittocht uit Egypte bij te brengen.Bovendien eten we aan het begin van de Seider karpas of peterselie of radijs om over de maror, dat iets onaangenaams is, een klala is, geen twee berachot te hoeven uitspreken. Over de maror zeggen we de beracha: al achilat maror en de boree perie ha'adama, die we eigenlijk ook over de maror zouden moeten zeggen, zeggen we nu over karpas.De beracha: boree perie ha'adama geldt dus ook voor de maror. Daarom moet men bij het eten van karpas de bedoeling hebben de maror te vrijwaren van de beracha: boree perie ha'adama.

I.8 MEE MELACH – ZOUT WATER

Het zoute water dat dient om daarin de karpas te dopen, symboliseert de tranen van onze voorouders. Bovendien is het een herinnering aan het zout dat nooit bij de offers mocht ontbreken. Op Seideravond moesten we eigenlijk een Pesach-offer brengen. Het zoute water herinnert ons verder aan de verwoesting van Sedom en de verandering van de vrouw van Lot in een zoutpilaar, dat ook precies op vijftien Niesan plaatsvond. Wij laten hiermee zien, dat wij niet dezelfde wegen willen opgaan als de bewoners van Sodom en de vrouw van Lot wiens slechte karakter zich vooral uitte in hun ongastvrijheid.

13

Hoofdstuk II Seideravond - Algemeen

II. SEIDERAVOND - ALGEMEEN

II.1 LEUNEN

Het is bet beste om gedurende de hele Seideravond te leunen, als teken van vrijheid. We leunen op een kussen of doek op de linkerhand.

We moeten leunen bij:

* het matsa eten;

* koreech (de ‘sandwich’ = matsa en maror);

* het drinken van de vier bekers wijn;

* karpas (het is een machloket (meningsverschil) of men hier verplicht is om te leunen).

Als je bij je Rebbe (leraar) aan de Seider zit, moet je hem toestemming vragen om te leunen.

II.2 DE VIER BEKERS

Gedurende de Seideravond drinken wij vier bekers wijn. Bij voorkeur nemen we wijn, want wijn is de drank van de vrije mensen.Als redenen voor de vier bekers wijn gelden:

* G'd beloofde de Joden op vier manieren te bevrijden: lichamelijk: uit de gevangenis van Egypte naar Israël; en geestelijk: uit de afgodencultuur naar de Tora.

* De vier manieren waarin de Joden verschilden van de Egyptenaren. Zij waren anders in hun:(1) taal(2) namen; (3) kleding en; (4) zij waren geen verklikkers.

* Rabbi Jitschak Abarbanel (1437-1508) verklaart: De beker bij kiddoesj geldt als dank dat G'd ons uitkoos en heiligde vanaf de dagen van Awraham. Kiddoesj betekent heiliging. De beker aan het einde van maggied ( het verhaalgedeelte van de Seider) geldt als dank voor de uittocht uit Egypte; De beker na het bensjen is ingesteld als dank dat G'd ons lichamelijk in stand houdt tussen de zeventig volkeren; De beker na halleel (het dankgebed in de na-Seider) symboliseert onze dankbaarheid voor het sturen van de Masjie’ach.

14


* Er zijn vier situaties waarbij G'd op een speciale wijze bedankt wordt (in de tijden van de Tempel door het brengen van een dankoffer en nu door middel van Gomeelbensjen): na gevangenschap (hier: Egypte);na ziekte (hier: afgoden); na een zeereis (hier: keri'at Jam-Soef, het trekken door de Rode zee); na een woestijnreis.

De vier bekers symboliseren verder de vier bevrijdende uitdrukkingen, die G'd in Zijn belofte aan Mosje bezigt in Exodus 6: 6-7:“Ik zal u wegvoeren van onder de lastdiensten van Egypte”.“En Ik zal u redden van hun dienst”.“En Ik zal u verlossen met uitgestrekte arm en door grote gerichten”.“En Ik zal u mij tot volk nemen en Ik zal u zijn tot G'd”.

II.3 WIJN

Maar als onze Geleerden het getal vier wilden memoriseren, waarom werd hier dan het medium ‘wijn’ voor gebruikt? Veel mensen hebben moeite met zoveel wijn drinken. Waarom hebben onze Wijzen niet ingesteld dat we vier soorten vruchten gedurende de Seider zouden eten. Ook dan zouden de kinderen vragen ‘waarom staan hier vier soorten vruchten op tafel?’ en zouden wij kunnen antwoorden met de rest van de seidertekst.

Cumulatief procesDe reden dat er specifiek wijn werd uitgezocht voor de vier bekers heeft te maken met het feit, dat de vier uitdrukkingen van bevrijding meer zijn dan alleen maar herhalingen van hetzelfde thema. Er bestaat een hiërarchie van steeds sterker wordende beschrijvingen van het bevrijdingsproces: de weg vanuit de slavenarbeid naar vrijheid en zelfstandigheid, vanuit een slavenmentaliteit en een afgodische cultuur naar spirituele verheffing. Iedere volgende uitdrukking bouwt verder op de effecten van de voorgaande. Er is sprake van een toenemende intensivering van het bevrijdingsproces. Daarom hebben onze Geleerden de vier bekers wijn ingesteld. Vier verschillende vruchten zouden elkaar niet versterken. Maar wijn heeft een cumulatief effect op de mens. Iedere volgende beker versterkt onze gevoelens van vreugde over de vier stadia van de Uittocht.

II.4 KWALITEIT EN KWANTITEIT VAN DE WIJN

Elke beker moet een rewi'iet bevatten. Een rewi'iet is volgens: de Chazon Iesj: 150 cc (1/8 liter);R. Chaim Naè: 86 cc (ong. 1/12 liter);R. Moshe Feinstein: 97,95 cc (1/10 liter). Men mag zelf kiezen welke mening men volgt.De beker moet het liefst helemaal leeg gedronken worden maar als dat niet mogelijk is, kan men volstaan met het drinken van het grootste gedeelte van de inhoud.

De volgorde van de te prefereren dranken is: pure wijn; wijn vermengd met druivensap; wijn vermengd met water; druivensap;

15


druivensap vermengd met water; rozijnenwijn of chamar medina (een drank die je voorzet aan een niet-dorstige gast: een alcoholische drank, koffie, cola, een borrel (dus geen spawater)).Normaal gesproken neemt men wijn; alleen als men niet tegen wijn kan of niet gewend is zoveel wijn te drinken en daardoor de Seideravond niet voor de volle honderd procent mee kan maken, kan men overwegen om nummer (2) te drinken. Als dat ook niet kan, kan men overwegen nummer (3) te drinken enz.

Rode wijnHet liefst gebruiken we rode wijn, want: het is een goede kwaliteit;het is als herinnering aan het bloed van de Joodse kinderen dat, in Egypte vergoten werd.

Niet teveel mengenVroeger, in de tijd van de Gemara was de wijn zo sterk dat men altijd drie maal zoveel water toe moest voegen om het drinkbaar te maken. Als men meer dan zes maal zoveel water bij de wijn toevoegt, dan is de wijn zo dun dat men er niet eens meer ‘boree perie hagafen’ (de zegening over wijn) kan zeggen.

II.5 KINDEREN

Zodra kinderen het onderwerp begrijpen, waarbij een beker wordt gedronken, moeten zij opgevoed worden in de mitswa van de desbetreffende beker. Begrijpt het kind de kiddoesj, dan drinkt het bij de kiddoesj een beker. Begrijpt het kind het verhaal van de uittocht, dan drinkt het ook de tweede beker. Kan een kind meebensjen dan drinkt het ook een derde beker. Wanneer de kinderen ook de naseider begrijpen, drinken zij de vierde beker.

II.6 HOE DRINKEN

Het beste is:

de gehele beker in één slok leeg te drinken;met één slok het grootste gedeelte van de beker leeg te drinken en met de tweede slok de rest;de beker leeg te drinken binnen twee, vier of desnoods negen minuten;als het langer dan negen minuten duurt, moet op de beracha nieuw gezegd worden.

Degene, die de Seider geeft, mag zijn eigen wijn niet inschenken. Het is het beste als de een voor de ander inschenkt.We zeggen elke keer een beracha voor het drinken van elke volgende beker, want elke volgende beker is een nieuw stadium, een nieuw soort bevrijding.Waarom maken we geen afzonderlijke na-beracha voor iedere beker? Het antwoord luidt, dat het bensjen en de na-beracha over de vierde beker betrekking hebben op alle bekers. Ook al is elke beker een aparte mitswa, desondanks is de na-beracha of het bensjen voor allen geldig. Omdat we geen afleidende bezigheden tussen de mitswot van het drinken van de verschillende bekers verrichten, is één na-beracha voldoende.

II.7 DE VIJFDE BEKER WIJN – DE BEKER VAN ELIJAHOE – DE VIJFDE ZOON

Waarom staat er op de Seidertafel nog een vijfde beker wijn, die niet gedronken wordt?

16


De Tora (Sjemot 6:8) bezigt nog een vijfde uitdrukking in verband met de verlossing: “Ik zal jullie brengen naar het land”. Rabbi Tarfon beschouwt de verlossing als een vijfvoudige, en verplicht ons tot het drinken van een vijfde beker. De andere geleerden zijn het daar niet mee eens. Een halacha waarbij geen definitieve beslissing wordt genomen wordt soms uitgedrukt met het woordje ‘Tekoe ‘, hetgeen betekent: ‘het blijft onbepaald’. Maar het kan tevens een afkorting zijn van Hebreeuwse woorden, die betekenen dat Elijahoe, de voorbode van de Masjie’ach, alle halachische problemen zal oplossen. Wij schenken de beker dus wel in, maar drinken hem niet en noemen hem daarom de beker van Elijahoe.De vier bekers symboliseren de vier soorten kinderen. Toch is onze bevrijding niet volledig als wij niet ook de afwezige vijfde zoon in onze Seider betrekken. Er staat een vijfde beker op tafel, die echter niet gedronken wordt. Wij zeggen tegen de rasja: "als jij in Egypte geweest was, zou jij niet bevrijd zijn".Maar na Matan Tora - de wetgeving op de berg Sinaï - hopen wij dat iedereen - ook zij die nu de Seider nog niet meevieren - mee zal gaan bij de uiteindelijke bevrijding, waarover de na-Seider spreekt.De naam Elijahoe telt vijf letters. Het is de vijfde beker, die traditioneel iets groter is dan de andere bekers. Velen hebben de gewoonte dat allen een beetje uit de beker drinken of om er de volgende dag kiddoesj over te maken. Zodra de beker van Elijahoe tot de rand gevuld is, wordt de deur van het huis geopend, waarmee we symbolisch aangeven dat wij de geest van de voorloper van de Masjie’ach uitnodigen om binnen te komen omdat hij de uiteindelijke verlossing brengt. De na-seider is (anders dan de voor-seider waar de verlossing uit Egypte werd gevierd) bedoeld om de toekomstige verlossing te vieren. Volgens een traditie zou de profeet Elijahoe uit deze beker drinken waarna de inhoud onder alle seiderdeelnemers wordt verdeeld. Wellicht zou dit de volgende betekenis kunnen hebben: onze individuele levensbekers kunnen verschillen: sommigen ondervinden meer geluk, anderen hebben helaas minder geluk. Als we totaal niets met elkaar te maken hebben, brengen we de uiteindelijke verlossing niet dichterbij. Wanneer we samen uit één beker drinken, gemeenschappelijk de vreugde en ellende van het leven delen, samen de momenten van blijdschap beleven en elkaar ondersteunen in moeilijke momenten, pas dan brengen we de verlossing wat meer naderbij.

II.8 HET GETAL VIER

In de Seider staat het getal vier centraal. Er zijn vier vragen, vier zonen en vier bekers. Verschillende verklaarders zien in het getal vier een verwijzing naar de vier Aartsmoeders Sara, Riwka, Racheel en Lea, die een voorbeeld vormden voor de ‘nasjiem tsidkaniot’ - de vrome vrouwen uit Egypte. De Joodse vrouwen uit Egypte gaven de moed niet op en stelden alles in het werk om de "gezera" - het besluit van Farao om het voortbestaan van het Joodse volk te frustreren - teniet te doen. De mannen, zelfs de gedol hador - de grootste leider uit die generatie - Amram, de vader van Mosjé, zagen na het wrede besluit om alle Joodse jongetjes in de Nijl te werpen, geen toekomst meer voor het Joodse volk. Daarom staan veel aspecten van de Seider in het teken van het getal vier.Ook herinnert het getal vier aan de vier eigenschappen, waarin de Joden zich onderscheidden in Egypte. Ze veranderden hun kleding, taal en namen niet en gaven elkaar niet aan bij de Egyptische overheid.Op een dieper niveau geschouwd staat het getal vier in de Kabbalistische leer van de ‘sefierot’ voor het begrip chessed - liefde, de vierde sefiera (sfeer). Op Seideravond benadrukken wij de enorme chessed van Hasjeem. Toen de Joden bij de Schelfzee stonden, zeiden de Engelen tegen Hasjeem: "wat zijn de Joden beter dan de Egyptenaren? Beiden hebben afgoden gediend?"

17


Toch redde Hasjeem de Joden uit liefde voor Awraham, Jitschak en Ja'akov, de Aartsvaderen.

18

Hoofdstuk III – De Volgorde van de Seideravond

III. DE VOLGORDE VAN DE SEIDERAVOND

DE PROGRAMMAONDERDELEN VAN SEIDERAVOND

De Seideravond is verdeeld in vijftien onderdelen. Alle delen hebben hun eigen simaniem (tekens of kernwoorden). De vijftien simaniem zijn niet alleen geheugensteuntjes maar helpen ons de gehele uittocht opnieuw te beleven.Onze simaniem zijn opgesteld door Rasjie (1040 - 1105) of door Rabbi Sjemoe'eel uit Falaise (12e eeuw). Deze delen komen overeen met de vijftien treden waarop de Levi'iem stonden in de Tempel.

III.1 KIDDOESJ

Het eerste deel van de kiddoesj wordt alleen gezegd als Seideravond op vrijdagavond valt: "G'd eindigde op of met de zevende dag, dat wil zeggen Hij voltooide het scheppingswerk met de rust van de Sjabbat".‘La’asot’ betekent: ‘om te verbeteren’, d.w.z. de aarde en het Scheppingwerk afmaken en voltooien.‘Saveri rabbanan’ betekent: "let op of de kiddoesjbeker groot genoeg is voor de kiddoesj".Kiddoesj op de Seideravond mogen we pas na nacht maken, omdat de kiddoesj een deel is van de Seidermaaltijd en de maaltijd moet ook pas na nacht gegeten worden.‘Mo'adiem lesimcha’ betekent: ‘vastgestelde tijden als bron van vreugde’ voor het gehele jaar. De Jamiem Toviem - feestdagen - zijn vastgesteld als herinnering aan grote gebeurtenissen in de geschiedenis.

III.1.a EindberachaDe eindberacha van de kiddoesj vermeldt: eerst de Sjabbat, dan het Joodse volk en dan de feestdagen. Waarom deze volgorde?Omdat de Sjabbat al bestond voor het Joodse volk en deze volledig onafhankelijk is van het Joodse volk. De feestdagen ontstonden pas na het Joodse volk en zijn afhankelijk van het Joodse volk, want het Beet dien (gerechtshof) stelt Rosj Chodesj (de nieuwe maand) vast en afhankelijk daarvan weten wij dus wanneer het Jom Tov is.

III.1.b HawdalaUitgaande Sjabbat zeggen wij in de kiddoesj een beracha over het vuur, want: op Sjabbat mogen wij geen vuur maken of gebruiken;de eerste mens werd uitgaande Sjabbat het Paradijs uitgezet. Hij was bang voor de duisternis en G'd gaf hem twee vuurstenen.

III.1.c SjehechijanoeDe beracha sjehechijanoe is een beracha over de tijd. Als er na verloop van tijd iets nieuws gebeurt zegt men sjehechijanoe.Bij het uitspreken van deze beracha op de Seideravond moet men denken aan de Jom Tov en aan alle mitswot, die men die avond zal gaan doen. Deze zijn iets "nieuws" na verloop van tijd.

19


Wij zeggen geen beracha over de mitswa van de vier bekers, omdat de vier bekers niet achter elkaar gedronken worden, maar verspreid over de hele Seider.Wel zeggen we de beracha over wijn (boree perie hagafen) voor het drinken van elke beker apart, want elke beker is een nieuw soort bevrijding.Dat de Sjabbat een herinnering is aan de schepping is duidelijk. Op de zevende dag rustte G’d van Zijn scheppen. Maar wat heeft de Sjabbat van doen met de uittocht uit Egypte?

III.1.d Twee aspecten van Sjabbat: Schepping èn Uittocht Rabbi Welwel Soloveitchik legde uit, dat Sjabbat twee aspecten kent. Allereerst, vieren wij op Sjabbat de speciale positie en opdracht van het joodse volk. Dit was het resultaat van de uittocht uit Egypte, zoals de Tora verschillende keren verklaart: “Ik ben G’d, die u heeft uitgevoerd uit Egypte om uw G’d te zijn” (Sjemot 29:46, Wajikra 11:45, 25:38, 26:45, Bemidbar 15:41). In dit opzicht is Sjabbat gelijk aan de feestdagen. Ook zij zijn duidelijke herinneringen aan bepaalde facetten van de uittocht uit Egypte. Met het oog hierop stelt de Tora: “U moet Mijn Sjabbatdagen in acht nemen (Sjabbatdagen in het meervoud, hetgeen zowel de Sjabbat als de feestdagen betekent omdat de Tora ook de feestdagen nog wel eens Sjabbatdagen noemt) want het is een teken… opdat u zult weten dat Ik G’d ben die u heilig maakt” (Sjemot 31:13). Dit is ook duidelijk uit de Talmoed (B.T. Eroewien 96a), die aangeeft dat de Tefillien, die ook een teken worden genoemd (Sjemot 13:9) niet op Sjabbat en Jom Tov (feestdagen) gedragen mogen worden omdat die dagen zelf tekens zijn van ons verbond met G’d en wij geen extra tekens nodig hebben op die speciale dagen. Maar het feit dat de Tora nergens de speciale dagen van Jom Tov als tekens beschrijft is opvallend. Wat is dan de grond voor de Talmoedische uitspraak dat ook de feestdagen tekens zijn?Rasji legt uit, dat het uit de vers Sjemot 31:13 komt: “Het is een teken tussen Mij en u”!Het tweede aspect van de Sjabbat is dat het de zesdaagse schepping herinnert. Een aspect, dat de Sjabbat niet gemeen heeft met alle andere feestdagen van het jaar. En met het oog daarop schrijft de Tora: “De kinderen van Israël zullen de Sjabbat in acht nemen (enkelvoud).. het is een teken voor eeuwig, dat G’d in zes dagen hemel en aarde schiep”.Daarom vermelden we in de Kiddoesj beide aspecten van Sjabbat, omdat het beide thema’s herinnert: Schepping en Exodus.

III.1.e Tisjrie of Nisan?Er bestaat een controverse in de Talmoed (B.T. Rosj Hasjana 10b) of de wereld werd geschapen in Tisjri of in Nisan. De Tora (Sjemot 12:2) vertelt ons uitdrukkelijk, dat de maanden van het jaar geteld moeten worden vanaf Nisan – Nisan is de eerste maand van het jaar, Ijar de tweede, Tisjri de zevende, enz. – want Nisan was de maand waarin de joden Egypte verlieten. Volgens de mening, dat de wereld werd geschapen in Nisan, werden de maanden altijd al in deze volgorde geteld. Volgens het standpunt dat de schepping van de wereld plaatsvond in de Tisjri, was dit een radicale verandering in het systeem van het berekenen van jaren en data. G’d wilde, dat de Exodus zo’n voorname plaats zou innemen in het leven van de joden, dat iedere keer dat ze een datum noemden, ze automatisch hun hele perspectief op het dagelijks leven zouden centreren rond deze gebeurtenis. Toch kent dit feit nog een veel diepere betekenislaag. Het is niet alleen maar zo, dat G’d besloot dat de Exodus voortaan belangrijker was als referentiepunt in de tijd dan de Schepping. De gebeurtenissen van de Exodus waren op een bepaalde manier de vervulling van de Schepping.Toen de Exodus plaatsvond – werd de boodschap en betekenis van G’ds schepping volledig begrepen door de mens.

20


III.2 HANDEN WASSEN DOOR DE LEIDER VAN DE SEIDER

Het wassen - oerechatsWe wassen onze handen omdat die onrein zijn en door contact met de vrucht wordt ook de vrucht onrein.We wassen onze handen ter herinnering aan het wassen in de Tempel en hopen daarbij dat de Tempel spoedig herbouwd zal worden. Eén van de aanwezigen brengt de leider van de seider water om zijn handen te overgieten.In het Hebreeuws heet het handenwassen in dit stadium ‘oerechats’, hetgeen een gebiedende wijs is. Gedurende de rest van het jaar wassen wij onze handen niet voor groente en fruit. Daarom staat hier een gebiedende wijs om ons op de noodzaak van het handenwassen te wijzen ter herinnering aan de Tempel en als ‘eye-opener’ voor de kinderen om het stellen van vragen te stimuleren.

III.3 EERSTE MAAL INDOPEN

Radijs, Peterselie - KarpasOver de radijs of peterselie wordt de beracha "boree perie ha’adama" gezegd.Bij deze beracha moet men de bedoeling hebben ook de beracha van de maror te vervullen, omdat wij liever niet een aparte beracha uitspreken over iets dat zoveel ellende symboliseert.Van de karpas eten wij minder dan een kezajiet (olijfgrootte) zodat we er geen naberacha over kunnen uitspreken en we later, bij de maror, dus geen nieuwe beracha hoeven te zeggen.Het woord karpas herinnert ons aan de slavernij: karpas betekent – anders gelezen - perech samech: hard werk van 60 x 10.000 = 600.000 Joden.Voor de mitswa van karpas zeggen wij verder geen beracha daar het alleen een minhag (gewoonte) is.

III.4 HET BREKEN VAN DE MIDDELSTE MATSA - JACHATS

Op de Seiderschotel liggen drie matsot: twee voor lechem misjne (dubbel brood) en één (de middelste matsa) symboliseert het lechem onni (het brood der ellende) en dient als afikoman (toetje).De middelste matsa wordt gebroken en het kleinste deel leggen we terug op de Seiderschotel. Het grootste deel leggen we onder het kussen en bewaren we tot na het eten.

III.4.a Het wegleggen van het afikomanHet kleinste deel blijft op de Seiderschotel liggen, als lechem onni, als brood van een arme man, want ook een arme man legt het grootste deel van zijn schamele brood weg voor een onzekere toekomst en eet zo min mogelijk.Voor het wegleggen van de matsa onder het kussen of in een zakje worden verschillende redenen gegeven: allereerst is het ter herinnering aan “oesjemartem et hamatsot”, je moet de matsot bewaren. Bovendien wordt het afikoman apart weggelegd opdat het niet vermengd zal worden met andere matsot. Een andere reden om het afikoman weg te leggen onder het kussen is omdat het pas later op de avond gebruikt zal worden, en door het weg te leggen onder het kussen “beschamen” we het als het ware niet door eraan voorbij te gaan. Een belangrijke andere reden is ook, om de kinderen actief te houden, want de Seideravond is voornamelijk bedoeld om de kinderen in te voeren in het Jodendom en hen de uittocht uit Egypte opnieuw te laten beleven.

21


Vele mensen hebben nog de gewoonte om met het afikoman in een apart zakje op de schouders rond de tafel te lopen, om opnieuw te beleven hoe de Joden uit Egypte trokken, met deeg op hun schouders, gewikkeld in doeken. De Joden hielden zoveel van de mitswa van matsa, dat ze de matsot zelf droegen en het niet lieten dragen door hun dieren.Waarom heet het deel, waarbij de afikoman uiteindelijk gegeten wordt, tsafoen? Tsafoen betekent verborgen. Afikoman symboliseert dat de Exodus slechts het begin was van het bevrijdingsproces, dat nog grotendeels verborgen is. Afikoman wordt pas gegeten bij het tweede deel van de Seider waarin we de toekomst van het Joodse volk vieren en daarom is het ook het laatste voedsel van de avond.Het afikoman, dat we tegenwoordig eten aan het eind van de maaltijd, is een herinnering aan het vlees van het Pesach-offer, dat gegeten moest worden aan het einde van de maaltijd (B.T. Pesachiem 119b). Het Pesachoffervlees moest zorgvuldig bewaakt worden om te voorkomen dat het onrein werd; zelfs de kleinste onoplettendheid maakte het Pesachvlees ongeschikt. Ter herinnering aan het feit, dat dit vlees constant in de gaten moest worden gehouden, nemen we het stuk van de matsa dat in plaats van het geofferde vlees gegeten wordt, pakken wij het in en leggen wij het voorzichtig ter zijde om het te bewaren.

III.4.b Over een gebroken matsaDe matsa wordt bijna direct na de Kiddoesj gebroken, lang voordat de zegenspreuk ‘hamotsie’ daarover wordt uitgesproken. Waarom wordt dit zo gedaan? Zou het niet logischer zijn om de matsa te breken vlak voor hij gegeten moet worden (zoals inderdaad de mening van Maimonides is)?Het antwoord luidt, dat de matsa wordt gebroken zodra we beginnen met het lezen van de Hagada omdat dit een inleiding is op het eten van de matsa. Zo ook verklaren we in ha lachma anja (dit is het brood van de ellende), vóór het eigenlijke begin van de Hagada. We benadrukken hiermee, dat de focus van de Seider niet alleen maar het vertellen is maar ook het eten van de matsa. Bovendien, concludeert Rabbi Sjlomo Zalman Auerbach, verklaart onze uitleg waarom al hagefen, de zegenspreuk ná de wijn, niet wordt gezegd na de Kiddoesj, zoals het telkens gezegd wordt als men wijn heeft gedronken en niet meteen een maaltijd eet. Ook hier begint de maaltijd vlak na de Kiddoesj, bij het vertellen van de Hagada.

III.5 HET VERTELLEN VAN DE HAGADDA - MAGGIED

III.5.1 Sipoer jetsiat MitsrajiemHet vertellen over de uittocht uit Egypte op Seideravond is een mitswa uit de Tora. Het woord maggied wat het leidende siman, het leidende kernwoord, is van het verhalende deel van de Seider, betekent behalve vertellen ook demonstreren en danken.

Eigenlijk moeten we elke dag de uittocht uit Egypte herinneren. De verschillen met Seideravond zijn:1) dat we op Seideravond het volledige verhaal van de slavernij tot de bevrijding moeten vertellen en2) daarbij geldt als regel: kol hamarbe lesapeer haré ze mesjoebach, hij die meer vertelt over de uittocht verdient een pluimpje, terwijl elke andere avond slechts het herinneren of het vermelden verplicht is.3) Op Seideravond is het vertellen over de uittocht één van de 613 mitswot.

De tekst van de Hagada is vastgesteld door de ansjee kenesset hagedola (de mannen van de Grote Vergadering - ong. 400 voor de gewone jaartelling). Later werden er nog enkele stukken toegevoegd, zelfs tot in de middeleeuwen.

22


III.5.2 Ha Lachma Anja1

Het stukje ‘ha lachma anja’ is hoogwaarschijnlijkst ingevoegd na de verwoesting van de tweede Tempel. In dit stukje wordt de mitswa van de matsa benadrukt, aangezien dat nog de enige overgebleven mitswa uit de Tora is met betrekking tot Pesach, na de verwoesting van de tweede Tempel.In dit stuk aan het begin van de Seider, nodigen wij arme mensen uit als herinnering aan het feit dat de Joden uit Egypte werden verlost omdat ze altijd zo goed voor elkaar waren en wij hopen, dat ook wij gered zullen worden uit onze ballingschap door de mitswa van tsedaka.

"Nu slaven, volgend jaar vrije mensen"Dit kan twee dingen betekenen:(1) Wij zijn ook nu nog niet helemaal vrij om als Joden te leven;(2) Dit stukje stamt uit de tijd van de Egyptische slavernij en zou de hoop van de slaven weergeven.

III.5.3 “Dit is het brood der ellende, dat onze voorouders in het land Egypte aten”2

Solidariteit met het lijdende deel van de mensheidDe Tora benoemt onze slavernij in Egypte als een ervaring van een “ijzeren smeltoven” (Dewariem 4:20). Hoewel we niet volledig begrijpen hoe wij in Egypte tot spirituele rijping zijn gekomen, is het duidelijk dat deze ervaring ons helpt om ons te identificeren met het lijdende deel van de mensheid. Op verscheidene plaatsen in de Tora wordt van ons geëist gevoelig te zijn voor de behoeften van de vreemdeling: “En u zult de vreemdeling in uw midden liefhebben als u zelf, want u bent zelf vreemdeling in het land Egypte geweest” (Wajikra 19:34). Wanneer wij “het brood der ellende” eten, voelen wij ons solidair met de mensen, die de zegen van de vrijheid nog niet hebben ervaren. Zolang nog maar één persoon gebukt gaat onder het juk van slavernij, is niemand echt vrij.

III.5.4 Aramese inleidingDe inleiding op de Haggada is in het Aramees gesteld en niet in het Hebreeuws. De tekst werd vastgesteld gedurende de Babylonische ballingschap. Pesach, het feest van de bevrijding, werd gevierd onder drukkende omstandigheden, buiten het Joodse land. Deze paragraaf is in feite een verzekering. De Babylonische Joden zeiden: “Het moge zo zijn, dat wij wederom het brood van ellende in ballingschap moeten eten. Maar gelijk wij in het verleden onderdrukt en bevrijd werden, mogen wij ook nu weer uitkijken naar de uiteindelijke verlossing!”.

III.5.5 “Iedereen die hongerig is, mag komen en eten”3

Wanneer wij dawwenen (bidden) voor de uiteindelijke verlossing zeggen wij “laat iedereen die hongerig is, binnenkomen”. We sluiten niemand uit. Wanneer wij geen onderscheid maken tussen de mensen, mogen we van God ook verwachten dat Hij geen onderscheid zal maken tussen de goeden en de kwaden. Daarop is onze hoop gebaseerd, dat wij uiteindelijk bevrijd zullen worden, hoewel wij het wellicht niet verdienen. Toch zijn wij er niet op uit om anderen te bekeren. We kennen geen zendelingen, die anderen moeten overtuigen van het ware geloof. In feite gebeurt het omgekeerde. Wanneer iemand Joods wil worden, wordt hij ontmoedigd. Alleen wanneer men de vele eisen van het Jodendom aankan, is het tijd om het Jodendom te omhelzen. Pas dan wordt bekering toegestaan. Onze P.R. is dus niet gebaseerd op promotie van de goede zaak. Onze

1 NIK Hausdorff Haggada 4e Druk, p.23 2 Ibid., p.233 Ibid., p.23

23


aantrekkingskracht moet komen van onze spirituele uitstraling. Hoewel we geen nieuwe volgelingen rekruteren, staan onze deuren altijd open. Iedereen is welkom. We maken geen onderscheid maar de behoefte om er bij te horen, moet van binnen uit komen.

III.5.6 Eerst een welkom thuis, dan spirituele groei En wij maken ons druk om andermans lichamelijke welzijn: “Laat iedereen, die hongerig is, komen”. We maken ons veel te vaak zorgen over onze eigen financiële welvaart, terwijl we voor de ander alleen oog hebben voor zijn geestelijke welzijn. De weg terug naar het Jodendom loopt soms via vreemde wegen. Natuurlijk gaat het uiteindelijk om het delen van ons geestelijke erfgoed maar sommigen hebben eerst behoefte aan eten en een welkom thuis.

III.5.7 “Iedereen die hongerig is, kan komen…mogen wij het volgend jaar in het land Israël zijn.”4 Wat hebben deze twee zaken gemeen, het uitnodigen van vreemdelingen en onze hoop dat wij het volgend jaar op alija mogen gaan? Zion, zegt de profeet, zal uiteindelijk door de verdienste van tsedaka verlost worden (Jesaja 1: 27). Bij veel mitswot uit de Tora geldt, dat zij niet goed uitgevoerd worden, indien de juiste kawwana (intentie) ontbreekt. Veel van onze mitswot gaan mank aan gebrekkige en zelfzuchtige bedoelingen. Hierop is echter één uitzondering, de mitswa van tsedaka. Tsedaka is gericht op het helpen van anderen. Hoe en waarom dit goede doel bereikt wordt is niet echt relevant. Rasjie stelt in zijn commentaar op Dewariem 24: 19, dat wanneer men geld verliest en een arme dit vindt en gebruikt, de verliezer niettemin de mitswa van tsedaka vervuld heeft, alhoewel hij misschien niet eens wéét, dat hij arme mensen geholpen heeft. Daarom is wellicht de uiteindelijke verlossing afhankelijk van het zechoet (de verdienste) van tsedaka. Tsedaka wordt altijd volledig “juist” uitgevoerd. Daarom stelt de Haggada de beide uitspraken naast elkaar. “Laat de hongerige komen en aan onze tafel zitten”: door onze zorg voor onze behoeftige medemens zullen wij de uiteindelijke verlossing bereiken: “Het volgende jaar in het land Israël!”.

III.5.8 Dit is het brood der ellende…hij die hongerig is – laat hij komen en eten.5

Waarom worden er afwijkende bewoordingen gebezigd bij beide uitnodigingen? Wanneer we het over matsa hebben, wordt de uitdrukking gebezigd: “Hij die hongerig is”. In relatie tot het Pesach-offer zeggen we: “Hij die dit nodig heeft”. Deze verandering in formulering is gebaseerd op de verschillende halachische eisen, die aan beide soorten voedsel gesteld worden. De matsa moet met smaak en trek gegeten worden. Daarom hebben onze Geleerden het eten van de matsa de hele dag voor Pesach verboden en vullend voedsel in de late middag voor Seideravond om zeker te stellen, dat we de matsa op Seideravond met veel smaak zullen eten. Het vlees van het Pesachoffer, echter, moest gegeten worden op een bijna volle maag (“op de verzadiging”) na ander voedsel en niet uit honger of trek. Daarom nodigen we mensen uit die hongerig zijn om matsa (brood der ellende) te komen eten. Zo moet de matsa worden gegeten. Maar wanneer we spreken over het Pesach-offer zeggen we, dat alleen diegenen zijn uitgenodigd, die er behoefte aan hebben.

III.5.9 ‘Nu zijn we hier; maar het volgend jaar zijn we in het land Israël!’6 Na de verwoesting van de Tempel kon het Pesach-offer niet meer gebracht worden en eten we Afikoman – een extra stukje matsa – aan het einde van de maaltijd als herinnering aan het Pesach-offer. Dit stukje (“nu zijn we hier etc.”) werd opgenomen in de Hagada-tekst als een soort excuus voor wat we eerder hebben medegedeeld. We hebben net mensen uitgenodigd

4 Ibid., p.235 Ibid., p.236 Ibid., p.23

24


om deel te nemen aan het Pesach-offer maar we kunnen het vlees ervan niet meer nuttigen. Daarom leggen we uit, dat we nu ‘nog hier zijn, in ballingschap en op dit moment niet in staat om het Pesach-offer te serveren’. Maar we hopen dat we volgend jaar in het land Israël mogen zijn en in staat zullen zijn om de hele Seider in alle details te vieren.

Ha lachma anja7

Verdieping:Dit stukje wordt niet helemaal aan het begin van de Seider gezegd, voor de kiddoesj, of direct daarna; het staat in de Hagada na het onderdeel magied (vertellen), hetgeen erop duidt, dat ‘ha lachma anja’ een deel van het vertellen over de uittocht uit Egypte vormt. Bij het reciteren van deze passage is het gebruikelijk de Seiderschotel op te tillen of de matsot bloot te leggen, omdat ‘bij de matsot’ verhaald moet worden over de uittocht uit Egypte.In feite had dit stukje, naar de inhoud ervan, veel eerder gezegd moeten worden. Met name het gedeelte van de passage, waarin men ’hongerigen en behoeftigen’ uitnodigt om aan te schuiven, had eigenlijk in Sjoel (Synagoge) moeten worden uitgesproken, omdat zich daar de potentiële gasten bevinden. Toch gebeurt dit niet. En de vraag dringt zich op waarom niet.

Drie verschillende verklaringenVerder zou men zich kunnen afvragen wat het verband is tussen de verschillende onderdelen van deze passage. Zo op het eerste gezicht bestaat deze passage uit drie ongerelateerde stukjes:de ba’al haSeder (de leider van de Seider) deelt mede, dat de matsa die voor hem ligt het brood der ellende is, dat onze voorouders hebben gegeten in Egypte,

de ba'al haSeder nodigt alle behoeftigen en hongerigen uit om deel te nemen aan de Seider,

de ba’al haSeder spreekt de hoop uit, dat wij, alhoewel wij dit jaar nog hier in galoet (diaspora, ballingschap) zijn en wij op dit moment nog ‘slaven’ zijn, het volgend jaar in Israël en vrij zullen zijn.

G'dsverduisteringVoordat we verdergaan eerst een stukje ‘Joodse theologie’. Ha lachma anja is een reeks verklaringen, die wij afleggen omdat wij nog steeds in galoet zijn. Galoet betekent duisternis en benauwenis. De mens in galoet leidt een duister, van het G'ddelijk licht verstoken, bestaan, zelfs indien hij voor zijn gevoel een gelukkig leven leidt. Hoewel ook in galoet zich in ieder schepsel de G'ddelijke levenskracht bevindt, welke scheppende kracht hem op elk ogenblik in stand houdt, is deze 'Scheppingsvloed' in het geheel niet duidelijk zichtbaar; deze scheppende krachten zijn verborgen. Deze duisternis, waarin G'ds scheppende bezigheid zich verhult, vindt zijn oorzaak in het (geestelijk) galoet van het Joodse volk.

De eerste verklaringDeze gedachte wordt uitgelegd in het eerste onderdeel van de passage ‘ha lachma anja’. Vanwege de geestelijke armoede van het Joodse volk (armoede is slechts spirituele armoede, zegt de Talmoed), dat gesymboliseerd wordt in ‘het brood der armoede’ ontstaat een situatie van ‘die achloe awhatana’, hetgeen (anders dan de standaardvertaling "dat onze voorouders gegeten hebben") betekent: "dat onze (voor)ouders heeft verteerd". In de Kabbalistische literatuur wordt het begrip ouders geïnterpreteerd als ‘de intellectuele capaciteiten’ (chogma,

7 Ibid., p.23

25


biena en da'at; het intellect wordt soms ouders genoemd, omdat het intellect gezien wordt als de 'vader' en oorsprong van de menselijke emoties).

Met andere woorden: in Kabbalistische termen vertaald, wordt in het eerste onderdeel van ‘ha lachma anja’ geschetst hoe in galoet de spirituele armoede van het Joodse volk het kennen van de voortdurend Scheppende aanwezigheid van G'd onmogelijk heeft gemaakt. In dit opzicht zijn wij tegenwoordig niet veel verder dan onze voorouders in Egypte. Het galoet in Egypte, het arche- en prototype van alle latere (geestelijke) ballingschappen, zijn wij op dit moment nog niet te boven. In Egypte heerste Farao, die verklaarde (Exodus 5:2): "Ik ken G'd niet", hij kon en wilde niet weten van het hele bestaan van G'd. Iedereen in zijn omgeving was het met hem eens.

De tweede verklaringDe geoela van de Sjechiena (de bevrijding uit de G'dsverduistering) hangt samen met de geoela van het Joodse volk. Daarover wordt gesproken in de tweede afdeling van ‘ha lachma anja’: "iedereen, die hongerig is, kan komen en eten". Ongeacht de geestelijke duisternis, waarin wij ons in galoet bevinden, belooft G'd, dat een ieder, die ‘hongert' naar het kennen van G'd dit niettemin kan bereiken. Deze kennis leidt er toe, dat men steeds meer wil weten van deze diepe wijsheid; een kleine openbaring van Boven leidt tot een steeds groter verlangen van verbondenheid met het Opperwezen. Ook aan dit verlangen wordt tegemoetgekomen. Deze belofte wordt uitgedrukt in de woorden "een ieder die daar behoefte aan heeft, kan komen en Pesach meevieren". Degene, die serieus 'hongerig' is naar het woord van G'd krijgt niet slechts hetgeen hij verlangt, hij ontvangt méér. Het Pesach-offer werd in de tijd van de Tempel gegeten ter verzadiging; met andere woorden: de mens, die G'd zoekt, ontvangt niet slechts hetgeen hij zoekt en hetgeen hem ontbreekt; G'd belooft, dat hij zich zal kunnen verzadigen aan de kennis van en verbondenheid met de Eeuwige.

De derde verklaringIn het derde stukje van ‘ha lachma anja’ worden de gevolgen van dit zoeken en vinden beschreven. Verzadiging met deze G'ddelijke kennis, geestelijke rijkdom brengt ons tot "het volgend jaar in Erets Jisra'eel". Het woord Erets (letterlijk: land) komt volgens de Midrasj van het woord Ratson (wil, verlangen). Jisra'eel is het acrostichon van de woorden "Jeesj Sjisjiem Ribo Otiot La Tora - de Tora bevat 600.000 letters"; het woord Jisra'eel duidt op de Tora. Erets Jisra'eel betekent in Kabbalistische termen: verlangen naar de Tora.De Talmoed verklaart, dat "de dochters van Israël mooi zijn, de (geestelijke) armoede maakt hen echter lelijk" (B.T. Nedariem 66a). Onze geestelijke armoede verhult ons verlangen naar de Tora. Vanuit zichzelf wil iedere Jood zich verbonden voelen met de Tora, geestelijke armoede verhindert dit slechts...En nadat dit verlangen naar de Tora en haar Auteur is aangewakkerd, zal de belofte "het volgend jaar vrije mensen" vervuld worden. Wanneer het verlangen van iedere Jood zich richt op het bestuderen van de Tora en het vervullen van de mitswot (geboden), wordt men "een vrij man", bevrijd van de beperkingen die het galoet oplegt aan onze psychoreligieuze ontplooiing.

III.5.10 Ma Nisjtanna8

Hier worden door een kind vier vragen aan de ouders gesteld.De Seider begint met de vragen van een kind want de hele Seider moet een antwoord zijn van de vader aan zijn zoon of dochter - zo staat het geboden in de Tora (Dewariem 6:20).

8 Ibid., p.25

26


Waarom hebben de Chagamiem (wijzen) juist deze vier vragen uitgekozen?Omdat hierbij evenveel gewicht wordt toegekend aan mitswot uit de Tora als aan mitswot deRabbanan (van de Rabbijnen). Er zijn namelijk twee vragen over mitswot uit de Tora, matsa en maror, en twee vragen over mitswot die door de Rabbijnen zijn ingesteld, indopen en leunen.Matsa - is een mitswa uit de Tora, ook tegenwoordig nog; maror was ten tijde van de Tempel een mitswa uit de Tora, toen het nog samen gegeten werd met het Pesach-offer. Nu is het slechts een mitswa deRabbanan;Matbilien - indopen, is gebaseerd op gewoonte (minhag);Haseba - leunen, is door de Chagamiem verplicht gesteld, zonder dat er hiervoor een duidelijke basis is in de Tora.Bij de vier vragen gaat het er hoofdzakelijk om dat het kind iets vraagt, niet zozeer dat hij precies deze vragen stelt.Toen ma nisjtanna werd samengesteld was de vraag over het leunen er nog niet bij. Die is er pas later bijgekomen, omdat vroeger iedereen bij elke maaltijd gewend was te leunen en niet alleen op Seideravond.De volgorde van de vier vragen is niet helemaal logisch. Immers het indopen is alleen maar een minhag (gewoonte), en had dus als minst belangrijke vraag als laatst gesteld moeten worden (en dus niet als voorlaatste!).Aangezien de opvoeding van de kinderen één van de hoofdthema's van de Seideravond is, is die ongebruikelijke volgorde van de vragen gehandhaafd, om zo te laten zien, dat minhagiem (Joodse gewoonten) erg belangrijk zijn.

III.5.11 Opvoeding (chinoeg) boven aan prioriteitenlijst De Seider begint met de opvoeding van onze kinderen. Seider betekent orde. Boven aan ons prioriteitenlijstje staat de opvoeding van onze kinderen. Hoewel kennis in sommige religieuze gemeenschappen niet erg gewaardeerd werd, staat bij ons onderwijs centraal.

III.5.12 “Chameets en matsa – zelfs het kleinste kruimeltje verbiedt”In Ma Nisjtana wordt gevraagd naar chameets en matsa. Waarin bestaat het verschil eigenlijk tussen deze twee broden?Normaal geldt de regel, dat verboden voedsel wordt opgelost in toegestane materie in een ratio van 1:60. Bij Chameets gelden andere voorschriften. Als ook maar een klein kruimeltje Chameets in een enorm vat matsadeeg valt, wordt het hele deeg verboden. Wat is het verschil tussen Chameets en alle andere verboden voedselsoorten? En wat is het verschil tussen Chameets en matsa? Wanneer matsadeeg met rust gelaten wordt, zal het spontaan gaan rijzen en Chameets worden. Matsadeeg blijft alleen matsa als het bewogen, gekneed, gerold en direct gebakken wordt. De Halacha vereist doorlopend contact. Matsa wordt het pas wanneer de bakker doorlopend met de vorm van het deeg bezig is. Chameets daarentegen rijst vanzelf.

III.5.13 Twee WeltanschauungenChameets en matsa vertegenwoordigen twee Weltanschauungen. Matsa staat voor de constante G’ddelijke Voorzienigheid. Niets gebeurt zonder dat G’d het laat gebeuren. Dat er iets vanzelf zou ontstaan, is ondenkbaar. De kleinste verandering in het universum is G’ds werk. Chameets is spontane verandering. De grote “Big-Bang” vormt de inleiding op een proces waar niemand meer vat op heeft. Na de uittocht uit Egypte was het duidelijk dat G’d alle touwtjes in handen heeft. Zelfs in de meest dagelijkse gebeurtenis is G’ds hand herkenbaar. Niets gebeurt zonder dat G’d dat wil. Deze gedachte ligt in de matsa. Anders dan Chameets is er bij matsa geen sprake van spontane veranderingen. Om te benadrukken, dat

27


zelfs de kleinste gebeurtenissen niet aan G’ds aandacht ontsnappen, luidt de Halacha dat zelfs de kleinste kruimeltjes Chameets verboden zijn. Misschien is het daarom dat de matsa “brood van geloof” wordt genoemd. Matsa leert ons dat er één groot Scheppingsplan is, dat tot de tijd van de Messias zal voortduren. Behalve onze vrije wil en onze eigen morele beslissingen ligt alles al vast.

III.5.14 Awadiem hajienoe9 In de Gemara staat een meningsverschil tussen Rav en Sjemoe'eel: de één zegt dat we als antwoord op de vier vragen het stukje "awadiem hajienoe" moeten zeggen en de ander meent dat het antwoord het stuk "mitchiela" is (pag. 35).Beide stukjes spreken over het nederige begin van het Joodse volk, want we willen laten zien dat het alleen door G'd was dat wij bevrijd zijn en niet omdat de Joden zo goed waren.Awadiem hajienoe staat letterlijk in de Tora in Dewariem, hoofdstuk 6 zin 21.Als G'd ons niet uit Egypte had gevoerd, zouden wij nog steeds onderworpen zijn aan de Egyptische cultuur.Ook al kennen we alle verhalen over de uittocht, toch is het een mitswa (gebod) om zo lang mogelijk te vertellen, want het gaat niet zozeer om het weten maar om het herbeleven.Verder zijn de wonderen van G'd zo diep dat men er gerust een hele nacht over kan vertellen.

III.5.15 “En indien God onze voorouders niet uit Egypte had bevrijd, zouden wij nog steeds slaven zijn geweest voor Pharao”10 Hoe kunnen wij er zeker van zijn dat wij onszelf nooit hadden kunnen bevrijden uit Egypte? Het is wel vaker in de geschiedenis gebeurd, dat vrijheid zonder wonderlijke interventie van Boven verkregen werd.Toen Mosje opdracht kreeg om het Joodse volk uit Egypte te bevrijden, zei God: “Ik zal ze vanuit de lasten – siwlot – van Egypte bevrijden” (Sjemot 6:6). Siwlot betekent niet alleen lasten maar ook tolerantie en verdraagzaamheid. We kunnen de vers dus ook lezen als “Ik zal ze vanuit de verdraagzaamheid voor Egypte bevrijden”. Gewenning gebeurt namelijk gemakkelijk, ook onder drukkende omstandigheden. De Joden waren zo gewend geraakt aan hun slavenstatus, dat ze meenden dat dit normaal was. Bovendien dachten ze wellicht bij zichzelf: ‘Wat is er zo verkeerd aan het slavendom, onze magen zijn altijd gevuld en we hebben geen verantwoordelijkheden. Wat hebben we eigenlijk aan vrijheid?’Inderdaad zonder G’ddelijke interventie zouden we niet vrij gekomen zijn uit Egypte; we hadden immers geen enkele behoefte aan vrijheid. Een belangrijke eye-opener in onze moderne tijd! Veel mensen zijn zo gewend geraakt aan hun Galoet-lifestyle dat ze geen behoefte meer hebben aan vrijheid in ons eigen land. Op ieder moment worden we geacht onszelf te onderzoeken op de vraag of wij geen waardiger vorm van leven zouden moeten opzoeken. Spirituele stijging komt niet makkelijk. Een koe in de wei heeft een makkelijker leven dan een mens, die zich wil ontplooien, wil stijgen en geestelijke groei wil doormaken. Maar wij staan boven het dier….

III.5.16 Als de Heilige, gezegend zij Hij, onze vaderen niet uit Egypte had geleid, dan waren wij…en de kinderen van onze kinderen slaaf gebleven van Pharao in Egypte11

We moeten ons realiseren, dat het hoofddoel van de Exodus niet slechts bevrijding van slavernij was maar veel meer een langzame groei naar dienstbaarheid aan G’d. Ook al zouden

9 Ibid., p.2710 Ibid., p.2711 Ibid., p.27

28


de joden uiteindelijk bevrijd zijn uit hun slavernij, de verheven spirituele hoogten die ze bereikten bij de uittocht uit Egypte hadden zij nooit kunnen halen op eigen kracht.Zo krijgt de uitspraak van onze Wijzen, “dat In elke generatie het ieders plicht is zichzelf te beschouwen als ware hij zelf Egypte uitgetrokken”, een diepere dimensie. Het is niet voldoende jezelf voor te stellen alsof je persoonlijk bevrijd werd uit de fysieke slavernij. Het belangrijkste is dat je jezelf moet zien als iemand, die persoonlijk die spirituele transformatie heeft ondergaan van een nederige slaaf tot een enthousiast dienaar van Hasjeem. Niet de fysieke of politieke aspecten waren het belangrijkste van de uittocht maar juist het spirituele component.

III.5.17 “Onze spirituele winst is er nog steeds”We zitten nog steeds in galoet. Waarom herinneren we de Exodus dan nog? Er was eens een arme man die plotseling een fortuin won in de loterij. Omdat hij besefte, dat hij nooit had kunnen leren, huurde hij leraren in en werd hij een wijs man. Elk jaar placht hij de verjaardag van het winnende lot te vieren. Enige tijd later verloor hij al zijn geld en werd hij weer arm, maar toch bleef hij de verjaardag van het winnende lot vieren. Mensen om hem heen vroegen waarom hij toch zo blij bleef om deze dag, ondanks het verlies van zijn hele vermogen. De man antwoordde: “Het geld is weg, maar de kennis die ik heb verworven, is nog steeds bij me”. Hoewel we onze politieke onafhankelijkheid, verkregen bij de Exodus, verloren hebben, is de spiritualiteit, die wij opgedaan hebben bij de Openbaring op de berg Sinaï nog steeds bij ons. We vieren Pesach zelfs in ballingschap, omdat wij daarmee de spirituele winst van het hele traject vieren. Iemand, die lang blijft stilstaan bij de Exodus, verdient inderdaad een pluimpje, omdat hij laat zien dat hij spiritualiteit hoog op zijn prioriteitenlijstje heeft staan.

III.5.18 Van vernedering naar prestigeDe Misjna schrijft voor, dat tijdens de vertelling van het verhaal van de uittocht eerst de aanvankelijk onwaardige situatie van het joodse volk verteld moet worden om daarna hun prestigieuze bevrijding te beschrijven (B.T. Pesachim 116a). Het vereiste van de Misjna wordt vervuld door eerst te vertellen dat wij slaven waren en dat G’d ons daarna bevrijdde. Volgens een andere mening in de Talmoed moeten we vertellen: “Oorspronkelijk waren onze voorouders afgodendienaren (onwaardige status) maar nu heeft de Alomtegenwoordige ons gebracht tot zijn dienstbetoon (daaropvolgend prestige). Wat is de reden voor deze specifieke vorm van vertelling?De Maharal van Praag legt uit, dat een roemrijke status na een onwaardig begin een uiting is van G’ds leiding van de geschiedenis. Het loopt parallel met de natuur, waar dingen geboren of geschapen worden in een onvolmaakte staat en na verloop van tijd volwassenheid bereiken en meer perfect gaan functioneren. Daarom moest ook het oorspronkelijke licht, dat geschapen werd op de eerste dag voorafgegaan worden door duisternis, want licht is de perfectie van de Schepping en het kan niet zijn dat dat direct aan het begin van de schepping zou ontstaan.

III.5.19 Awadiem Hajienoe12

Verdieping:In Dewariem (6:21) staat: Dan zal U Uw zoon antwoorden: "Slaven waren wij voor Farao in Egypte en Hasjeem voerde ons uit Egypte met sterke hand".

In de Hagada-tekst staan enkele variaties op de Tora-tekst:

12 Ibid., p.27

29


1) "Hasjeem Elokeenoe voerde ons uit" in plaats van enkel: "Hasjeem voerde ons uit";2) met sterke hand en met uitgestrekte arm.

Deze extra woorden tonen onze bereidheid om G'd in alles te volgen.Hasjeem is de naam van chessed, de liefde van G’d. Als wij in de Hagada slechts de naam HaSjeem zouden vermelden, zou het lijken alsof wij Hasjeem alleen maar zouden volgen als Hij in Zijn vriendelijke gedaante verschijnt. Wij voegen Elokeenoe bij, hetgeen de naam van G'd als rechter is; zelfs als Hij ons berecht, zijn we bereid om Hasjeem te volgen uit Egypte, de dorre woestijn in.Hetzelfde geldt voor ‘bejad chazaka oewizroa netoeja’, allemaal uitdrukkingen van gewoera, kracht, gestrengheid, dien - berechting, al dit soort dingen zijn wij bereid ook van Hasjeem te accepteren. Niet alleen de goede dingen maar ook de vervelende.Daarna gaat de Hagada verder met: "we'iloe lo hotsie haKadosh Baroech Hoe et awoteenoe miMitsrajiem" - had G'd ons niet uitgevoerd uit Egypte, dan zouden wij en onze kinderen en onze kinds kinderen, nog steeds onderworpen zijn aan Farao in Egypte.Dit staat niet in de Tora, maar geeft aan dat we beseffen, dat wij nooit op eigen kracht van de afgodische Egyptische cultuur waren losgekomen.En dan eindigt het antwoord met: ook al waren we allemaal chagamiem - van chogma (inzicht), newoniem - van biena (verstand), jode'iem - van da'at (kennis), ook al waren wij op elk niveau van kennis volledig op de hoogte van de Tora, desondanks is het een mitswa voor ons om te blijven vertellen over de uittocht.En iedereen die daar meer over vertelt is mesjoebach - die verdient een pluimpje.Het laatste stukje is een soort handleiding - geeft aan hoe je de Seider moet vieren: ook al is men nog zo knap en weet men alles al, het gaat er op de Seideravond om, dat men de uittocht opnieuw beleeft, het maakt niet uit of men alles al weet en kent.

Waarom worden er hier drie generaties genoemd?Om een juiste levensweg te bestendigen zijn er drie generaties nodig, zoals we zien bij het begin van het Joodse volk. Er waren toen drie Aartsvaderen: Awraham, Jitschak en Ja'akov.Als er drie generaties echte Geleerden zijn, grootvader, vader en zoon, dan kan men er zeker van zijn, dat de Tora altijd terug komt bij hun kinderen of kleinkinderen. Het gaat hierbij om de Joodse continuatie.Zo staat er ook: "lo jamoesjoe mipiecha, oemipie zaracha, oemipie zera zaracha", de woorden van de Tora mogen niet uit je mond wijken, niet uit jouw mond, uit die van je kinderen en die van je kleinkinderen.Hetzelfde geldt voor de drie intellectuele stadia, chogma (de flits van inzicht) biena (de uitwerking van die flits) en da'at (de resulterende praktische kennis), die drie moet men doorlopen, wil men echt op de hoogte zijn.Wat bedoelen we met: "we zouden nog steeds slaven zijn geweest voor Farao"? Lichamelijk zouden we ooit wel bevrijd worden, maar geestelijk zouden we er nooit uitkomen.En ten tweede: wie zegt dat die hele bevrijdingsbeweging überhaupt wel was ontstaan als G’d de Joden dat hele proces niet hadden laten meemaken? Misschien waren de vrijheidsidealen, die we de laatste eeuwen meemaken, helemaal niet eens tot stand gekomen zonder de Tora!"En eenieder die zo veel mogelijk vertelt over de uittocht uit Egypte, verdient een pluimpje";‘lesapeer’ - komt van helder maken; eenieder die de uittocht voor zichzelf zo helder als een saffier kan maken;‘mesjoebach’ - veredeld; als men de uittocht inderdaad opnieuw kan beleven, is men een persoon, die een beetje veredeld wordt, die op een hoger niveau terecht komt.

30


'Wechol hamarbe’ - een ieder die kwantitatief meer verteld, er een mooi lang verhaal van maakt; sommigen zeggen, dat men na de maaltijd door moet vertellen, niet alleen tot chatsot (middernacht), maar ook nog daarna.

III.5.20 Ma’asé beRabbi Eliëzer13 De tekst van de Hagada is een richtlijn voor het herbeleven van de uittocht.Als illustratie wordt de gebeurtenis van de vijf Rabbijnen aangevoerd, die de hele nacht door seiderden. Alle persoonlijkheden, die in Bné Berak bijeen zaten, hadden iets bijzonders. Rabbi Akiwa stamde af van geriem (proselieten): zijn voorouders waren nooit in Egypte geweest. Rabbi Elazar ben Azarja, Rabbi Eliëzer en Rabbi Tarfon waren kohaniem en Rabbi Josjoe’a was een levi. De priesterlijke klasse was vrijgesteld van slavenarbeid omdat zij zich bezighielden met het bestuderen van de Tora. Dat zelfs zij toch de hele nacht door discussieerden over de uittocht was inderdaad opmerkelijk!

III.5.21 De dageraadHet detail, dat hun leerlingen hen kwamen halen voor het ochtendgebed, kan op verschillende niveaus begrepen worden. We kunnen het opvatten als een relaas van een feitelijk voorval. Toch zit er iets dieper achter. De commentatoren wijzen erop, dat de vijf Rabbijnen die avond in Bné Berak in staat waren geweest de uittocht zó levensecht en helder voor te stellen, dat hun leerlingen in verrukking en extase uitriepen, dat zij in hun gevoel en beleving de dageraad van de bevrijding en verlossing reeds ervoeren.

III.5.22 Amar (‘toen zei’)14 Bij het aanschouwen van het lichtende voorbeeld van de Rabbijnen uit Bné Berak raken we in een verheven stemming. In het stukje daarna drukt Rabbi Elazar ben Azarja ons met onze neus op de feiten. Hij roept uit, dat hij "als iemand van zeventig jaar" is maar er nooit in geslaagd is zijn collega's er van te overtuigen, dat over de uittocht uit Egypte ook 's nachts gesproken moet worden. Ben-Zoma verschijnt ten tonele om te bewijzen, dat dit inderdaad kan.Rabbi Elazar ben Azarja was slechts 18 jaar. De standaardverklaring luidt, dat hij overnacht grijs werd en er uitzag als een oude wijze man. Mystici wijzer er echter op, dat hij inderdaad 70 jaar was. Rabbi Elazar was namelijk een reïncarnatie van de profeet Samuel, die 52 jaar oud is geworden. Toen hij in een volgend leven achttien jaar oud was, was hij in feite zeventig jaar.

III.5.23 Ook in geestelijke duisternis?De inhoud van de discussie tussen Ben-Zoma en de Chagamiem is raadselachtig. Het standpunt van de Chagamiem, die stellen, dat ‘kol jemé chajega’ betekent, dat er ook in de dagen van de Masjieach nog over die wonderlijke exodus gesproken zal worden, blijft onduidelijk met het oog op de vraag of zij het nu eens zijn met Ben-Zoma of dat zij stellen, dat er 's nachts niet over de uittocht gesproken kan worden.Kabbalisten leggen uit, dat hier gediscussieerd wordt over de vraag of het in een tijd van G'dsverhulling en - verduistering, diaspora en geestelijke armoede ook mogelijk is die bovennatuurlijke ervaringen van weleer opnieuw te beleven. De tijd van ons galoet is zo'n periode van diepe spirituele duisternis (hoewel velen dit niet beseffen!). Met veel opoffering en inspanning is het mogelijk ons over allerlei hindernissen en belemmeringen heen te zetten en ons volledig te wijden aan de religie en G'dsdienst. Dit kan, maar direct contact met het Opperwezen is nog steeds een onbereikbaar ideaal. Dit directe contact was wel mogelijk bij

13 Ibid, p.2714 Ibid, p.28

31


de uittocht waar de Joden als het ware op G'ds aanwezigheid konden wijzen en uitriepen: "Dit is onze G'd!". Deze nabijheid is tegenwoordig niet meer mogelijk en op dit niveau wordt de discussie gevoerd. De Chagamiem zeggen dat dit voorbehouden is voor de tijd van de Masjieach. Alleen Ben-Zoma was ook in de diaspora, ondanks de gespannen verhouding tussen G'd en Zijn volk, in staat al deze beletselen te overwinnen en het G'ddelijke overal in de wereld te zien.De Talmoed vertelt ons, dat vier mensen levend een kijkje mochten nemen in het Paradijs. Eén van hen was Ben-Zoma. Hij was in staat door de nevel van G'dsverduistering heen te zien en kon dus met recht stellen, dat het ook in ons diep depressieve goles mogelijk moest zijn de Exodus echt opnieuw te beleven.

III.5.24 welo zachiti (‘ik heb niet de verdienste gehad’)15

Ben-Zoma zegt dat wij elke avond en dag de uittocht moeten vermelden. Dit doen wij dagelijks in de derde Parsja (afdeling) van Sjema, de monotheïstisch geloofsbelijdenis.Ben-Zoma zegt, dat we de hoop op de verlossing niet mogen opgeven, zelfs niet in de nacht, in moeilijke tijden voor de het Joodse volk.De Chagamiem (Wijzen) vragen zich af, of het in de tijd van de Masjieach nog wel zin heeft om te spreken over de uittocht.Ze antwoorden: "Ja, omdat zelfs in de tijd van de Masjieach de uittocht uit Egypte heel belangrijk blijft als beginstadium van de uiteindelijke Messiaanse openbaring”.

III.5.25 Amar Rabbi Elazar ben Azarja16

“De dagen van uw leven, zijn alleen de dagen. Het woordje al de dagen, slaat ook op de nachten.”Voor de gemiddelde burger is die ene rustdag in de week bedoeld om nieuwe energie op te doen voor het werk van de volgende week. Rust is onderdeel van het werk en staat in het teken van de arbeid. De werkweek is het doel.

III.5.26 Werken om te rusten of omgekeerd?Volgens onze Chagamiem is het doel van de zes dagen arbeid het vieren van de Sjabbat, het uiteindelijke doel van de Schepping. Zouden we enkel de bevrijding van slavernij uit Egypte vieren, dan zouden we dat overdag moeten herinneren, omdat slavenarbeid overdag plaatsvond. ’s Nachts waren we ook in Egypte vrij, dus zou de Seideravond geen echte viering van bevrijding zijn. Als we de Egyptische ballingschap echter opvatten als verdrukking van lichaam èn geest, dan worden de nachten ook betrokken in de herinnering, omdat de nachten niet alleen maar voorbereidden op het werk. Wanneer het werk het uiteindelijke doel is, staat de rust volledig in het teken van dagelijkse activiteiten en is het niets meer dan dat.

III.5.27 Besteding van vrije tijdAls we niet elke dag tijd vrij maken om na te denken over onze plaats en doel in deze wereld, zijn we echter nauwelijks mensen. Als we onze avonden besteden aan Tora leren, mediteren over hogere doelen, of dawwenen dan geven wij ons werk een diepere betekenis. Als we de hele avond alleen maar voor de TV zitten, doen we dat Goddelijke beeld, waarnaar de mens geschapen is, tekort. Het is niet zozeer de vraag hoe we de dag doorkomen, maar veel meer wat we van onze avonden en nachten maken. Dáár tonen we waar het ons werkelijk om gaat in het leven.

15 Ibid, p.2816 Ibid, p.28

32


III.5.28 Baroech Hamakom (‘gezegend G'd’)17

Tot hier hebben we benadrukt hoe belangrijk het is om zo lang mogelijk door te praten in de nacht.Nu begint het echte leren. Voordat we gaan leren zeggen we vier berachot (zegenspreuken).De Seiderleider zegt “baroech hamakom” - gezegend is G’d, de aanwezigen zeggen “baroech hoe” - gezegend is Hij. Vier maal ‘baroech’ tegenover de vier zonen.Waarom begint de Hagada met een verhaal over vier soorten kinderen? Omdat we op deze avond bezig zijn met en bezorgd zijn over het voortbestaan van het Joodse volk. Farao deed alles om vooral de Joodse kinderen te vermoorden. Daarom begint de Hagada met de opvoeding van de Joodse kinderen.

III.5.29 “Geprezen is Hij, die Zijn belofte aan het volk Israël nakomt, geprezen is Hij!” 18

Wij zijn dankbaar dat G’d onze koning is. Het verschil tussen aardse en hemelse politieke macht wordt duidelijk uit de verkiezingsstrijd, en de manier waarop politieke leiders gekozen worden. Politici beloven een Utopia, en verleiden hun electoraat met prachtige beloften. Ze zeggen belastingverlaging, volledige werkgelegenheid, minder misdaad en gezondheidszorg toe voor iedereen. Maar zodra ze gekozen zijn blijkt veel bij het oude te zijn gebleven. G’d is een ware koning. G’d belooft, maar verdraait de feiten niet. Aan Awraham werd duidelijk van tevoren verteld, dat het volk eerst zou lijden, voordat ze bevrijd zouden worden uit Egypte. Politieke leiders zouden er goed aan doen als zij uit dit voorbeeld lering zouden trekken. Spiritualiteit is waarheid. Geprezen is G’d, die zijn beloften houdt. Daar wij geacht worden G’ds eigenschappen te imiteren, is de boodschap van de Haggada, dat wij onze beloften na moeten komen.

III.5.30 De vier zonen19

Over vier soorten kinderen spreekt de Tora: "Echad chagam we'èchad rasja .... één is verstandig, één is kwaadwillend, en één is eenvoudig en één kan nog geen vragen stellen.”.Op Seideravond staat de opvoeding van onze jeugd centraal. Joodse continuïteit is alleen gewaarborgd wanneer onze geestelijke erfenis wordt doorgegeven aan de volgende generatie. Farao zag dit in: eerst liet hij de jongetjes in de Nijl gooien, daarna probeerde hij het gezinsleven te verstoren en uiteindelijk wilde hij de volwassenen wel laten uittrekken maar de kinderen moesten in Egypte blijven (Ex.10:8-11).G'ds grote liefde voor het Joodse volk heeft uiteindelijk alles ten goede gekeerd. In de mystieke Tien Sefirot is de vierde sefiera die van chessed, G'ds liefde. Vandaar dat op Seideravond alles in het teken staat van het getal vier: vier bekers wijn, vier vragen, vier uitdrukkingen van bevrijding, vier zonen.

III.5.30.A Vier karaktersJodendom is permanente educatie. De vier zonen uit de Hagada zijn in feite vier typen Joden, vier persoonlijkheden, die evengoed volwassenen kunnen zijn. Ik zou nog één stapje verder willen gaan: de vier karakters zijn eigenlijk verschillende aspecten van ieders persoonlijkheid. Bij tijd en wijle zijn wij wijs, soms kwaadwillend, op andere gebieden zijn wij eenvoudigen van geest of zijn wij nog niet eens in staat de juiste vragen te stellen. Toch vormen al deze aspecten één persoonlijkheid en alle vier karakters één volk. De vraag is alleen hoe de opvoeding van hoog naar laag doorklinkt, hoe dat G'ddelijke licht zijn weg vindt tot in de laagste regionen van G'dsverduistering en Joodse onwetendheid.

17 Ibid, p.2918 Ibid, p.2919 Ibid, p.29

33


III.5.30.B De volgordeIn versluierde vorm geeft de Hagada-tekst hier antwoord op. De Hagadavolgorde van de "vier zonen" is niet logisch: in de Tora-tekst staat de rasja als eerste genoemd (Ex. 12:26) en de chagam pas helemaal achteraan (Deut. 6:20). Als we een prioriteitenlijst zouden opstellen naar volgorde van religieus gewicht, belangrijkheid voor de Joodse continuïteit, dan zou de rasja helemaal onderaan terechtkomen. Niettemin plaatst de Hagada-tekst de rasja direct naast de chagam en zet er zelfs het verbindende woordje "en" tussen: "één is verstandig èn één is kwaadwillend". Ook de andere kinderen worden via het verbindende woordje èn aan de chagam gebonden.Opvallend is verder, dat de vier bekers wijn op Sederavond zijn ingesteld tegenover de vier soorten kinderen. Het grootste deel van de vertelling over de uittocht uit Egypte gebeurt over de tweede beker, die tegenover de rasja staat. Was dat nu wel de bedoeling?Moet de slechte zoon de meeste aandacht krijgen?Vrijwel direct na de passage over de vier kinderen gaat de Hagada-tekst ver terug in onze geschiedenis met de woorden: "oorspronkelijk waren onze voorouders afgodendienaren ". Dit stukje volgt vríjwel direct op het onderdeel van de vier zonen, omdat de Talmoed zegt dat men het verhaal van de uittocht uit Egypte moet aanvangen met het nederige begin van het Joodse volk. De vraag is echter, wat deze inleiding over de afgodische oorsprong van het Joodse volk te doen heeft met de Seider.

III.5.30.C Ook zondaren behoren tot het Joodse volkDe Talmoed (Sanhedrien 44a) stelt dat hoewel iemand gezondigd kan hebben, hij nog steeds Joods blijft. Ondanks alles behoudt iedere Jood zijn Joodse nesjomme. Dit wordt aangeduid in de inleiding op de passage van de vier kinderen, waar staat “èchad chagam we'èchad rasja”. Het woord ‘èchad’ betekent ‘één’, en geeft aan dat in iedereen, van de eenvoudigste tot de meest wijze, het gevoel van de Eenheid van G'd aanwezig is. Een bekend voorschrift wil dat zodra er één van de 600.000 letters in de Tora ontbreekt, de Tora niet meer gebruikt mag worden om daaruit voor te lezen. Hetzelfde geldt voor de zeshonderdduizend leden van het Joodse volk. Wanneer er maar één ontbreekt, is het Joodse volk gebrekkig. Daarom moeten wij ook bij het Seiderverhaal de rasja betrekken. Zou hij niet bij de viering van de uittocht betrokken zijn, dan zou er iets missen aan de eenheid van het Joodse volk. Eigenlijk is het zo, dat wij bij het Seiderverhaal ons in hoofdzaak richten tot de rasja, omdat juist hij buiten de boot dreigt te vallen.Dit verklaart ook, dat de rasja naast de chagam staat, want alleen de chagam kan de rasja van zijn desinteresse afhelpen. Alleen de uiterst goede is in staat het extreem slechte te helen en te helpen.Voorgaande geldt ook intra-psychisch. Want iedere chagam draagt een rasja in zich. De Talmoed verklaart, dat iedereen die groter is dan zijn naaste, ook meer neigt tot het 'slechte'. Daarom staan ook alle volgende zonen met zo'n verbindende waw (èn) in relatie tot de chagam. Want juist de chagam is in staat alle volgende categorieën Joden te helpen, door zijn kennis en leiding. Hierdoor kunnen alle Joden een eenheid vormen, die nodig is voor het vervolg op de Uittocht uit Egypte, het ontvangen van de Tora.Maar wat bedoelt de Hagada dan met de uitspraak dat indien deze rasja in Egypte was, hij niet bevrijd zou zijn? Wij willen hem hiermee niet de toegang tot het Jodendom ontzeggen. Integendeel. Deze uitspraak gold alleen vóór het geven van de Tora op de berg Sinaï. Na de Tora-wetgeving, toen G'd Zelf aan iedere Jood zei: 'Ik ben jullie G'd' is het idee ontstaan dat iedereen voor eeuwig onlosmakelijk verbonden is met het grotere geheel van het Joodse volk.Dit legt ook uit, waarom het belangrijkste deel van de Seider zich richt op de tweede zoon, de rasja. En over de vijfde zoon, die niets van het Jodendom weet en zich op geen enkele wijze verbonden voelt met onze voorouders, Awraham, Jitschak of Ja'akov, spreken we bij het

34


stukje van “oorspronkelijk waren onze voorouders afgodendienaren”. Nog voor het begin van het Joodse volk was er toch al een oorsprong te vinden, en daar kan iedereen zich mee verbonden voelen.Pas na de bespreking van de positie van de rasja en de vijfde zoon, is het zinnig om verder te gaan praten over de uittocht uit Egypte. Het doel van de voor-Seider, het vertellen over de uittocht, is om de weg te bereiden voor de komst van de Masjieach. En die kan pas komen nadat alle Joden zich verenigd hebben.

III.5.30.D Schema van volgordes:

Hagada-volgorde: Tora-volgorde:1. Chagam (wijze) 2. Rasja (Ex. 12:26)2. Rasja (slechte) 4. Sje'eeno jodee'a lisjol (Ex. 13:8)3. Tam (eenvoudige) 3. Tam (Ex. 13:14)4. Sje'eno jode'a lisjol 4. Chagam (Deut.6:20)

(kan nog geen vragen stellen)

Volgorde qua belangrijkheid1. Chagam3. Tam4. Sje'eno jode'a lisjol2. Rasja

De vier zonen zijn eigenlijk vier soorten (volwassen) mensen. De chagam is de Jood die wil leren en de macht van de Tora, van G'd erkent. De tam is de eenvoudige, maar gehoorzame en gelovige Jood, die niet veel weet maar de instructies van de chagam volgt. De rasja komt in opstand tegen de autoriteit van zijn leraren, de Tora en G'd. Hij denkt dat hij zelf kan bepalen wat goed en wat slecht is. De sje'eno jode'a lisjol doet volledig zijn eigen zin, hij hoeft niemand iets te vragen.

III.5.30.E Chagam: “De wijze zoon, wat zegt hij?”Het antwoord aan de wijze zoon is dat “men niets mag eten na het Pesach-lam”. Het Pesach-lam is het symbool van onze geestelijke bevrijding. Daarom moet de smaak van de geestelijke verworvenheden bij ons blijven, zolang mogelijk. Natuurlijk worden we door allerlei aardse beslommeringen afgeleid. Niettemin realiseren we ons, dat we onze geestelijke schatten daarvoor niet mogen inleveren. We hebben een constante herinnering nodig aan de uittocht uit Egypte.

III.5.30.F Wat zegt de chagam? Wat zegt de chagam anders dan de rasja?De chagam zegt: "ma ha'edot vehachoekiem vehamisjpatiem asjer tsiwa Hasjeem Elokeenoe etchem". Zijn vraag lijkt bijna gelijk aan de vraag van de rasja!

Er zijn echter drie verschillen tussen de vraag van de chagam en de vraag van de rasja:1) etchem betekent: jullie, met mij erbij;2) hij heeft het over Hasjeem Elokeenoe, onze G'd;3) hij specificeert het zo, dat hij laat blijken, dat hij zich er goed mee bezig heeft gehouden - edot, choekiem en misjpatiem.

Edot zijn wetten, die getuigen over een historische gebeurtenis: het eten van matsot is een getuigenis van het feit dat we uit Egypte zijn gered met grote snelheid, zodat het deeg niet kon

35


rijzen. Choekiem, zijn onbegrijpelijke wetten, zoals bij het Pesachoffer, dat de botten ervan niet gebroken mochten worden.Misjpatiem (de sociale wetten) ziet men ook in de Seider, bijvoorbeeld het uitnodigen van iedereen aan het begin “kol dichfien jete vejechol”, iedereen die hongerig is, kan komen en eten.Alle drie aspecten zijn in de Seider aanwezig en daarom vraagt de chagam wat de edot, choekiem en misjpatiem zijn.‘weaf ata emor lo’ – de ouders moet nog toevoegen aan het antwoord, dat aan de chagam gericht in de Tora staat (Dewariem 6:21) en dat men geacht wordt te kennen. 'Weaf ata’ niet alleen de Tora, maar ook jij moet tegen hem zeggen "kehilchot Pesach".

III.5.30.G Wat wil zeggen: ‘kehilchot haPesach’?Letterlijk betekent het: "zoals de wetten van Pesach" en dat is: "één maftierien achar haPesach afikoman" "je mag na het Pesachlam geen nagerecht meer gebruiken".Tegenwoordig is er geen Pesachoffer meer; het Pesach-offer is vervangen door de afikoman-matsa (letterlijk betekent dit afikoman toetje). Ter herinnering aan het Pesachoffer eten wij het afikoman.Wat wil de Hagada nu feitelijk aan de chagam meegeven?Hier zeggen we de chagam dat er niet alleen een Schriftelijke leer is, maar ook een Mondelinge leer - de Misjna. En we nemen één van de laatste misjnajot (bepalingen) uit masechet (traktaat) Pesachiem, waar staat dat je geen toetje mag eten na het Pesach-offer; met andere woorden, we laten hem de hele ‘scope’ zien van de halacha, de Joodse wet.

III.5.30.H "Kehilchot Pesach" - wat is halacha?Halacha betekent ‘gaan’ - onze gang door de historie van de mensheid, het gaan van Klal Jisra'eel naar aanleiding van Pesach. De bedoeling is niet dat we een interessant historisch verhaal vertellen. De bedoeling is dat we onze hele gang door de geschiedenis, vanaf Pesach tot op heden doornemen en hem ook laten zien dat dat patroon van galoet en bevrijding (jetsiat Mitsrajiem) zich steeds herhaalt, onder steeds weer andere omstandigheden. Het patroon van galoet en bevrijding is een eeuwig durende beweging, die het Joodse volk op zijn hele weg door de geschiedenis begeleidt (dat is "kehilchot Pesach").We zeggen hem ook nog dat we niets mogen eten na dat Pesach-offer. Het Pesachoffer herinnert eraan dat Hasjeem juist het Joodse volk heeft uitverkoren, alhoewel het Joodse volk niet zoveel bijzonders was in Egypte.Bij de doorgang door de gespleten Schelfzee zeiden de Engelen tegen G'd: "Waarom redt U de Joden in de jam soef? De Egyptenaren en de Joden zijn beiden afgodendienaren!".Desondanks zijn de Joden gered, omdat ze kennelijk iets meer hadden dan de Egyptenaren. We hadden in ieder geval een toekomst. En dat is het idee van ‘na het Pesach-offer - na de herinnering aan het Pesach-offer - mag je geen toetje meer eten’. Die smaak van dat speciale Pesach-offer, die speciale uitverkiezing moet bij ons blijven voor de rest van het jaar. Het gaat hier om de symboliek ervan, die speciale uitverkiezing, dat gevoel een speciale opdracht te hebben, onze speciale taak, die bij ons moet blijven.We eten geen toetje na het Pesach-offer, zodat die “smaak van de uitverkiezing” niet verdwijnt.

III.5.30.I “Leg hem de halachot van Pesach uit”Het antwoord aan de chagam, de wijze zoon, bestaat uit een diepteanalyse van de halachot (voorschriften) van het korban-Pesach, het Pesach-offer.

36


Dit is moeilijk te begrijpen! Eigenlijk moesten we vertellen over de uittocht uit Egypte?! Hoe kunnen we deze verplichting vervullen door over het Pesach-offer te vertellen?

III.5.30.J Twee soorten wonderenVolgens Rabbi Jitschak Hutner bestaan er twee soorten wonderen. Er zijn wonderen die belangrijk zijn voor de verheffing van het niveau van het Joodse volk of voor de verspreiding van de Tora. Het tweede soort wonderen zijn meer persoonlijke wonderen, die niet het hele Joodse volk aangaan. Het eerste soort wonderen heeft een veel verrijkender betekenis. Alle uitvloeisels en consequenties daarvan zijn deel van dat wonder zelf. Het tweede soort wonderen is heel beperkt qua doelstelling. Zodra het doel bereikt is, blijft er geen spoor of effect van over. De wonderen bij de uittocht van Egypte waren niet eenmalig. Het doel was niet om de Nijl in bloed te veranderen, de oogst van de Egyptenaren te vernietigen of de eerstgeborenen te doden. Uiteindelijk ging het om een langduriger effect. De voorschriften van Pesach vormen zo een voorbeeld van een spiritueel gevolg van de wonderen. Daarom zijn ze onderdeel van de wonderen zelf en is een discussie over de voorschriften van het Pesach-offer alsof we over de uittocht van Egypte zelf spreken.

III.5.30.K Rasja: “De slechte zoon, wat zegt hij?” 20

Rasja (de slechte) "ma ha'awoda hazot lachem" - wat is deze dienst voor jullie?"lachem velo lo" - hij stelt zich erbuiten.Jezelf buiten het Joodse volk positioneren is als het bestaan van G'd ontkennen; het Jodendom kent geen kluizenaarsleven. Jodendom wordt in de gemeenschap beleefd.

Wat vraagt de rasja nou eigenlijk met:"ma ha'awoda hazot lachem?". De nadruk ligt op awoda. De rasja zegt: "het Joodse gedachtegoed is allemaal prachtig, in de geest en theorie. Maar wat is die awoda, waarom is het nodig om al die praktische mitswot te doen?".Er zijn mensen die zeggen: “de ideeën van het Jodendom zijn mooi, maar moeten we alles ook echt in praktijk brengen? Dat is de vraag van de rasja. Een typisch moderne vraag. De essentie van het Jodendom is het doen. Daar protesteert hij tegen: “De achtergronden, daar ben ik het mee eens, maar dat doen, is dat wel zo nodig?”Het antwoord aan de rasja is niet dat we voor hem wel een compromis zullen sluiten met het Jodendom om hem zo dichterbij te halen. Het antwoord aan hem is: "hakhé et sjinav" - maak zijn tanden stomp. Het eerste antwoord is een harde reactie. De bedoeling is om hem hiermee te shockeren en hem te doen beseffen dat hij op de verkeerde weg is. Daarna kunnen we sympathieker worden, maar eerst moet er heel erg duidelijk worden gemaakt dat hij helemaal op de verkeerde weg is. Dit is de aanpak zoals de Tora die voorstelt.‘Ba'avoer ze’, vanwege die tastbare, concrete mitswot, die hier slaan op matsot en maror (en het Pesach-offer in de tijd van het Beet Hamikdasj), juist vanwege mijn bereidheid om de mitswot praktisch uit te voeren, heeft Hasjeem mij (ons) uitgevoerd.

III.5.30.L Dichterbij halenIs er hier sprake van een soort van exclusiviteitgedachte? Of is er misschien toch iets anders aan de hand?Men zou kunnen antwoorden dat hij zo behandeld moet worden om hem te shockeren, zodat hij met een mond vol tanden zit. Maar dit is niet het belangrijkste. Waar het om gaat is hem proberen terug te winnen voor de Joodse zaak. We willen zeggen: op de manier waarop jij nu doet en denkt, zo hoor je er niet bij. Niet, dat wij de hele mens ‘rasja’ verwerpen. Ook de rasja

20 Ibid., p. 32

37


hoort erbij en zit aan bij de Seider. In principe is hij bij het Jodendom betrokken. De ‘rasja’ uit de Hagada, wiens "tanden stomp gemaakt moeten worden", slaat niet zo zeer op een bepaald persoon maar eerder op een slechte karaktertrek, die bij iedereen (bij tijd en wijle) voorkomt.

III.5.30.M Een apikores maakt een statementDe rasja heeft kennis, de echte apikores (ketter) is iemand die vrij veel geleerd heeft. Hij verwerpt alleen de autoriteit van de Chagamiem, onze Wijzen. Daarom staat in de Hagada als tegenstelling tussen de twee ‘volwassen’ kinderen niet tsaddiek en rasja, maar chagam en rasja.Dit betekent, dat de rasja de autoriteit van de chagam(iem) – de wijzen - verwerpt. De rasja toont, dat hij "goed en kwaad" in zijn leven zelf wel bepaalt.De rasja heeft zijn beslissingen al genomen, hij ziet weinig in al die Hemelse woorden en gedachten. Zijn houding is meer zoiets van “Waar hebben we dit hele ritueel voor nodig? Maak er een onafhankelijkheidsdag van, hou een parade, ontsteek wat vuurwerk, maak een gezellige bevrijdingsfeest, maar ga dan terug naar de realiteit van alledag en vergeet het voor de rest van het jaar!”. De rasja maakt eerder een statement dan dat hij iets vraagt.

III.5.30.N Tegen dovemansorenHet heeft weinig zin om met hem te gaan discussiëren, omdat hij niet wil luisteren. We zeggen dan tegen deze figuur: “Velen zoals jij waren er in Egypte. Ze weigerden Mosjé te volgen in de woestijn. Maar er waren ook mensen die Mosjé wèl volgden en die uiteindelijk vervielen tot de afgoderij van het Gouden Kalf. Later waren er mensen, die klaagden over het manna en riepen, dat ze terug wilden naar Egypte waar ze vis, uien, knoflook en meloen kregen. Weer anderen riepen tijdens de woestijnreis dat ze een nieuwe leider zochten en terug wilden naar Egypte. Misschien was jij ook wel uit Egypte weggetrokken, maar echt bevrijd zou je niet zijn. Je zou de slavenmentaliteit van onderwerping aan de materiële aspecten van het bestaan hebben meegenomen”.

III.5.30.O “Maak zijn tanden stomp” - Harde Liefde21 Waarom zijn wij zo hard tegen deze rasja? Soms moet je harde maatregelen nemen. Wanneer een kind zichzelf dreigt kapot te maken, moeten de ouders de strategie van “harde liefde” toepassen. Hard omdat het hard is voor het kind, liefde omdat het om het welzijn van het kind gaat. Wanneer een kind het verkeerde pad op dreigt te gaan, kunnen alleen maar extreme maatregelen helpen.

III.5.30.P “Pesach en Soekot: verschillende soorten slechte mensen”Op Soekot nemen wij vier plantensoorten, waarbij de beekwilgentak de rasja (de slechterik) symboliseert. De beekwilgentakken zijn op Soekot een deel van de plantenbundel. De rasja wordt op Pesach echter verworpen; waarom maken we dit verschil? De rasja op Soekot is een deel van de bundel en verenigt zich met de rest van het volk. Ook al is hij het niet met ze eens, is dít juist zijn verlossing: het gevoel van éénheid met het totaal. De rasja van Pesach die alles verwerpt, sluit zichzelf uit van de gemeenschap. We hoeven niet allemaal op grote geestelijke hoogten te staan, maar zolang de rasja zich nog associeert met ons volk, is er hoop dat hij uiteindelijk de goede weg op zal gaan.

III.5.30.Q Als hij daar zou zijn geweest, zou hij niet bevrijd zijnHoe weten we zo zeker, dat de Rasja bij de Exodus niet bevrijd zou zijn? Misschien zou door alle wonderen zijn houding veranderd zijn?! De joden die Egypte hebben verlaten, waren toch

21 Ibid., p. 32

38


ook niet allemaal zulke voorbeeldige tsaddiekiem (heiligen)?! Toch waren velen in staat om hun negatieve houding te laten varen.

III.5.30.R Terug in de tijdRabbi Jechezkeel Abramsky verwijst ons naar een Talmoed (B.T. Berachot 38a): “We lezen in de Tora ‘u zult weten dat Ik Hasjeem, uw G’d ben, Die u uitneemt (hamotsie) van onder de lasten van Egypte’” (Sjemot 6:7). Volgens de Talmoed is het woordje hamotsie verleden tijd. Daarom vertaalt de Talmoed het vers als volgt: “Nadat ik je uit Egypte heb gehaald, zal Ik iets voor jullie doen dat jullie ervan zal overtuigen, dat Ik het was die jullie heeft weggehaald uit Egypte”. Het slaat op het geven van de Tora op de berg Sinaï. Toen konden de joden terugkijken in de tijd en realiseerden ze zich, dat het uiteindelijk G’d was, die achter alle gebeurtenissen bij de Exodus zat.

III.5.30.S Cynisch en koudOnbegrijpelijk! Nadat ze alle Tien Plagen en wonderen hadden gezien waren de joden nog steeds niet zeker dat het G’ds hand was, die verantwoordelijk was voor de bevrijding. Pas bij de Sinaï werden ze zich daarvan bewust! Rav Abramsky legde uit, dat alle wonderen weggerationaliseerd kunnen worden. Alleen heel gevoelige personen kunnen de Hand van G’d overal in aanwijzen. Het karakter van de Rasja is in de eerste plaats vijandig en cynisch: “Wat voor een nut heeft deze dienst voor jullie?”. Met zo’n houding kan men zelfs getuige zijn van alle wonderen bij de Uittocht uit Egypte zonder ook maar enigszins te veranderen. Zulke mensen zouden het niet waard zijn om bevrijd te worden.

III.5.30.T “Wat is deze dienst voor jullie” – Ma ha’awoda hazot lachem22

Het woord ‘awoda’ wordt in de Tora gebruikt om in het algemeen de G’dsdienst aan te geven. Er bestaat echter één mitsva, die altijd als zodanig ‘awoda’ wordt genoemd. Dit is de mitsva van het Pesach-offer (zie Sjemot 12:26 en 13:5), waarin wij met enorme opofferingsgezindheid ons in dienst stelden van G’d.

Wat is er zo speciaal aan het offer van Pesach dat dit de awoda (dienst van G’d) bij uitstek is? Rabbi Jitschak Hutner wijst in dit verband op een meningsverschil omtrent de mitsva (gebod) van geloven in G’d. Volgens Maimonides is dit één van de 613 mitswot terwijl dat volgens anderen niet als aparte mitswa geteld kan worden omdat het bestaan van G’d de basis vormt voor alle andere mitswot. Geloven in G’d is dus geen onderdeel van de mitswot maar ‘slechts’ de basis. Hoe het ook zij, de mitswa van geloven in G’d is essentieel anders dan de 612 andere geboden uit de Tora.

III.5.30.U Bevestigen en uitenHier gaat het om een ander concept van G’dsdienst. Een klein halachisch uitstapje kan dit illustreren. Wil iemand eigenaar worden van een bepaald voorwerp dan moet hij hierover een ‘kinjan’ maken, d.w.z. uiting geven aan zijn status van eigenaar door een beheershandeling over het object te verrichten. Hoewel de eigenaar veel met het object zal werken, heeft de eerste beheershandeling toch een speciale betekenis.De bedoeling is anders. Door de eerste beheershandeling wordt de relatie tussen eigenaar en voorwerp vastgelegd, terwijl alle volgende handelingen slechts manifestaties en uitingen zijn van deze relatie. Dezelfde verschillen bestaan in onze relatie tot G’d. De eerste mitswa – geloven in G’d – stelt vast, dat wij dienaren van G’d zijn. Alle andere mitswot zijn uitingen van de eerder beklonken onderdanigheidrelatie of hechting.

22 Ibid., p. 32

39


III.5.30.V Fundamentele relatieGelijk geloof in G’d de basis vormt voor alle mitswot, vormt de uittocht uit Egypte op gemeenteniveau de basis, waarop alle latere godsdienstigheid gebaseerd was. Bij de uittocht werden de joden dienaar van G’d. Gedurende de seideravond beleven we de uittocht opnieuw. De mitswot van de seideravond zijn de instrumenten, waardoor wij onszelf wederom in dienst van G’d stellen. Ieder jaar opnieuw worden wij weer even met de neus op de feiten gedrukt: “Vanavond treden wij opnieuw in vaste dienst bij het Opperwezen.”

III.5.30.W De eenvoudige23

De tam krijgt ongeveer hetzelfde antwoord als de chagam in de Tora.De ‘tam’ is goedwillend, eigenlijk een chagam in spé. Na een tijdje zal de tam uitgroeien tot een chagam, mits hij goed begeleid wordt.

III.5.30.X “De simpele zoon, wat zegt hij?”24

Het antwoord aan de simpele zoon luidt: “Met sterke hand heeft G’d ons uitgevoerd uit Egypte, uit het slavenhuis”. De sterke hand slaat niet zozeer op de dwang tegen Pharao, maar meer op het feit dat vele Joden gedwongen moesten worden Egypte te verlaten. Ze hadden niet zo door, dat vrijheid te prefereren was boven slavernij. Deze mensen zijn niet in staat zich te bevrijden uit hun beperkende omgeving en vrezen spirituele groei. Geestelijk stijgen stoort hun tevreden rust, hoewel ook zij wel zullen toegeven, dat hun levensstijl niet helemaal past bij hun status als creatuur, dat geschapen is naar het beeld van G’d. De simpele zoon, die in ieder geval de vraag kan stellen, dat het vanavond anders is dan alle andere avonden is wellicht bereid om het antwoord te accepteren en zijn reis naar onbekende hoogten te aanvaarden.

III.5.30.Y Sje'eeno jodee'a lisjol (hij, die niet kan vragen) 25

Hij, die niet kan vragen krijgt toch een antwoord. D.w.z. we begeleiden hem op de weg van het Jodendom. Hij krijgt hetzelfde antwoord als de rasja, want als hij niet goed opgevoed wordt, wordt hij vanzelf een rasja. Zijn opvoeding begint met het laten zien van allerlei tastbare mitswot, zoals de matsa en de maror. Dit betekent ‘ba'awoer ze’ vanwege dit. Iets aanwijzen: zè – dit. We beginnen hem op te voeden door de dingen te laten zien.De sje'eno jodee'a lisjol is een rasja in spé. De rasja weet, maar rebelleert en verzet zich tegen de autoriteit van de Tora. De sje'eno jodee'a lisjol is al zo ver verwijderd van het Jodendom, dat hij niet eens meer zinnige vragen kan stellen. Dit is echter geen vrijbrief om hem maar links te laten liggen: ‘at petach lo’.Iedereen moet hem "openen" - het verlangen bij hem los maken om iets te willen leren en dichter bij het geloof te willen komen. De chagam is bij uitstek geschikt voor deze taak. Daarom staan ze bij elkaar in de vierluik van de vier zonen.

III.5.30.Z “En het kind dat niet kan vragen, moet jij de mond openen” 26

Helaas zijn er veel mensen, die niets weten te vragen. Niets stimuleert hun nieuwsgierigheid. Ze denken nooit na over hun doelen in het leven. Hun hele leven bestaat uit werk, rust, ontspanning en plezier. Iedere boodschap van iets Hogers stuit op dovemansoren. Iedereen, die iets oppert over het doel van het leven, is een fanatieke zendeling. Het enige dat wij

23 Ibid., p.3324 Ibid, p.3325 Ibid, p.3326 Ibid., p. 33

40


kunnen doen is wachten op een goede gelegenheid, die hem dwingt om de futiliteit van zijn leven in te zien. Zolang hij niet door de omstandigheden met zijn neus op de spirituele feiten wordt gedrukt, is hij gedoemd in de vicieuze cirkel van zijn verslaving aan zijn dagelijkse bezigheden rond te blijven dwalen. We moeten wachten tot er een crisis plaatsvindt, die hem wakker schudt uit de roes van zijn zelfingenomen leven.Toch mogen we niet blijven stilzitten. Ook deze figuur moet gewezen worden op de spirituele grandeur, die wij meemaakten bij de Uittocht en die wij dagelijks kunnen ervaren bij het leren van de Tora. Er is meer onder de zon dan alleen maar onze aardse pleziertjes. Wij zijn meer dan wat de Psalmist noemt: “Zij zijn als dieren, op wie zij gelijken” (49: 21). De boodschap van Pesach is om ons te verheffen boven deze vernederende situatie.

III.5.31 Jachol (‘ik had kunnen denken’) 27

‘Jachol’ wordt vastgesteld wanneer we moeten praten over de uittocht uit Egypte.1) Ik had kunnen denken vanaf Rosj Chodesj Niesan, want toen gaf G'd aan Mosjé opdrachten over Pesach, en begon Mosjé de wetten van Pesach te leren;2) ik had ook kunnen denken: ‘bajom hahoe’ die dag, d.w.z. erew Pesach, want toen werd het Pesach-offer geslacht.Daarom staat er ‘ba’avoer ze’ wegens dit. Ik moet pas vertellen als de matsa en maror voor mij liggen, en dat is pas 's avonds 14 Niesan, de Seideravond.We moeten 's nachts vertellen, omdat dat het moment was van de plaag van de eerstgeborenen, dat het begin vormde van de uittocht.

III.5.32 “Alleen wanneer matsa en maror voor je liggen”Waarom hebben we al die voorschriften en verboden zo nodig? Enkel nadenken over de Uittocht uit Egypte kan wel tot diepe inzichten leiden maar hoeft niet bij te dragen aan onze spirituele groei. We moeten ook droge matzes eten om te beleven hoe het goedkope slavenvoedsel voelde. We moeten de bittere kruiden proeven om die bitterheid aan den lijve te ondervinden, voordat we ons kunnen identificeren met onze voorouders. Het gaat om emotionele verandering en die wordt alleen bewerkstelligd door praktische handelingen en duidelijke aanwijsbare objecten, die voor ons liggen.

III.5.33 Inzicht komt welMatsa en Maror voor ons herinneren ons aan de verklaring aan het begin van onze volkswording: Na’ase Wenisjma -“we zullen doen en we zullen begrijpen”. Wachten tot het intellectuele inzicht doorbreekt duurt te lang; we hebben de geboden als daden in ons dagelijkse, daadwerkelijke leven aanvaard. Misschien zullen we later de diepere achtergronden ervan eens begrijpen.

Jachol28

Verdieping:Wat is nou eigenlijk de chiddoesj (het nieuwe) in dit stukje, welke nieuwe feiten staan hier, die we nog niet wisten?Vóór Matan Tora (het geven van de Tora) was een matsa nog helemaal geen mitswa, het was alleen maar een plat stuk brood, en een korban Pesach was niets bijzonders, alleen maar een lammetje, en maror was nog geen maror, alleen maar bitter kruid. Matan Tora heeft al deze dingen tot mitswot gemaakt, heeft bepaald, dat een varken en een paard treife dieren zijn en

27 Ibid., p.3528 Ibid., p. 35

41


dat een koe koosjer is. Materiële zaken hebben bij Matan Tora een religieus stempel gekregen. Er zijn in de wereld dingen die wel en dingen die niet in aanmerking komen om ‘Joods’ (koosjer) te worden. De wereld wordt verdeeld in koosjer (geschikt) en niet-koosjer. Dat wil zeggen: voor Matan Tora waren de mitswot alleen maar persoonlijke verplichtingen, na Matan Tora is heiligheid ook in de zaken zelf gaan zitten, hebben de zaken zelf een kedoesja gekregen. Een stuk perkament, oorspronkelijk een koeienhuid, beschreven met inkt, is een Sefer-Tora (kedoesja) geworden. Dat is het essentiële verschil met vóór Matan Tora.Bij de uittocht uit Egypte ontstond het Joodse volk. Het specifieke van het Joodse volk is, dat ze mitswot kregen in deze wereld, dingen hier die kadosj zijn of niet-kadosj (teefa of tamee) zijn.Ik kan de mitswa van de uittocht pas doen als ik dingen voor me heb, die Hakadosj Baroech Hoe als mitswot heeft bestempeld, met andere woorden: concrete objecten. Hasjeem kan wonen zelfs in de meest aardse, materiële realiteit en dat zien we in die dingen die kadosj worden, concrete objecten, die tot mitswot worden verheven.

III.5.34 Mitchiela - "in het begin"29 Dit stukje herinnert ons aan onze afgodische afkomst. Het komt na de vier zonen, want hier wordt de vijfde zoon besproken, die niet aanwezig is op de Seider, en niet of nauwelijks weet dat hij een Jood is. Ook hij kan bij het Joodse volk geteld worden want wij stonden oorspronkelijk even ver van G'd. Het stuk behandelt verder hoe het Joodse volk zich ontwikkeld heeft tot een volk van G'd. Eerst moest een geschikte plaats gevonden worden, daarom bracht G'd Awraham over naar Israël. Alleen daar kan het Jodendom voor de volle honderd procent gedijen.Bovendien gaf G'd meerdere kinderen aan de awot (voorvaderen). De besten zouden de traditie voortzetten. Jitschak en Ja'akov zouden de basis vormen van het Joodse volk. Verder moest het Joodse volk verheven worden door de slavernij in Egypte om tot een geschikt volk voor de Tora te worden.

III.5.35 Ja’akov en EsauJa’akov en zijn kinderen trokken naar Egypte om de last van de Egyptische slavernij op zich te nemen en uiteindelijk geschikt te worden voor het juk van Kabbalat haTora (de ontvangst van de Tora); zij hebben de last gedragen en daardoor ook het recht verkregen op een leven volgens de Tora. Hier wordt geschetst hoe de Tora binnen de stam van Ja'akov is gebleven.Geprezen is Hasjeem, die zijn belofte gestand heeft gedaan; de belofte dat via Jitschak de Joodse traditie zou worden voortgezet, heeft Hij gestand gedaan aan Jisra'eel, aan Ja'akov. Dus niet zo zeer aan het Joodse volk, maar veel meer aan Ja'akov; dat Hij Ja'akov heeft uitgekozen en niet Esav.

III.5.36 Beracha van continuatieDe sympathie van Jitschak ging eigenlijk uit naar Esav. Esav was een schijnheilige hypocriet; het lukte hem om Jitschak de indruk te geven dat hij hard zijn best deed om heel vroom te leven, want Jitschak wilde hem de zegen geven. Jitschak had aan hem de meeste aandacht gegeven, in hem het meest geïnvesteerd, daarom hield hij ook zo veel van hem. Esav was voor Jitschak het "zorgenkindje", waarin hij heel erg veel geïnvesteerd had, en waarmee hij veel meer op had. Jitschak had het gevoel bij Esav, dat die de hele tijd met zijn jeetser hara (slechte neiging) aan het vechten was. Ja'akov had het makkelijk, “die had geen jeetser hara, die zit te leren en daar hoeven we ons verder geen zorgen over te maken”. Daarom wou Jitschak de beracha aan Esav geven, want hij had die beracha ook nodig. Dat was de visie van Jitschak.

29 Ibid., p. 35

42


Toch ging de beracha - het voortzetten van de Joodse traditie - uiteindelijk naar Ja'akov. Daarvoor zijn we dankbaar in het volgende stukje.

III.5.37 “Oorspronkelijk waren onze voorouders afgodendienaren”30

Waarom zou onze Hagada moeten beginnen met de (voor)ouders van Awraham Awienoe, en refereren aan gebeurtenissen die lang vóór de Egyptische ballingschap lagen? Afgodendienst is niet zozeer het buigen voor stukken hout, metaal of klei. Het is ondenkbaar, dat mensen geloven dat deze dode objecten, die ze zelf geproduceerd hebben, goden zijn die bovennatuurlijke krachten bezitten.

III.5.38 Autoriteit zonder eisenAfgodendienst wordt in de Talmoed als volgt gemotiveerd: “De Joden wisten dat al deze beeldjes niets betekenden, maar zij misbruikten de afgoderij om verboden relaties toe te staan” (B.T. Sanhedrien 63b). Iemand die de verlangens van zijn hart wil rechtvaardigen en zijn schuldgevoel wil sussen, zoekt een simpele oplossing. Hij stelt een autoriteit over zich aan die de teugels zo laat vieren, dat alles door de beugel kan. En wanneer deze autoriteit maar voldoende aanzien heeft, is zo ongeveer alles toegestaan. Wat kan beter als “god” dienen dan een beeldje dat ethische standaarden dicteert, die we zelf verzonnen hebben? Het verschil tussen Tora en afgoderij is zeer basaal. Volgens de Tora schiep G’d de mens en gaf Hij hem opdrachten hoe hij zich moest gedragen. In de wereld van afgoderij creëert de mens zijn eigen goden en dicteert hij wat hij graag wil horen.

III.5.39 “Slaven waren wij”- “Onze voorouders waren afgodendienaren” 31

“In het begin waren onze voorouders afgodendienaren”. Het is eigenlijk een kwestie van nadruk. Volgens de opinie dat we moeten beginnen met het stuk: “Slaven waren wij voor Pharao in Egypte” is dit de beste tekst, omdat het verwijst naar een totale slavernij van lichaam en geest. De tweede opvatting stelt dat dit misleidend is, omdat het er op lijkt dat we hoofdzakelijk onze bevrijding uit de gevangenschap zouden vieren. We zouden wellicht vergeten, dat belangrijkste bevrijding de geestelijke vrijheid was. Daarom beginnen we bij onze nederige oorsprong. We stellen, dat we afstammen van afgodendienaren, mensen die voornamelijk hun instincten leken te volgen.Awraham kon de tirannie van passie en lust ontstijgen, hij was in staat de ware werkelijkheid te zien. Door zijn onderworpenheid aan G’d was hij in staat zichzelf te beheersen. We zullen de waarheid niet vinden, wanneer we niet bereid zijn de consequenties daarvan te aanvaarden. Echtheid en spiritualiteit kunnen niet worden gescheiden. Ze gaan hand in hand.

III.5.40 “Weet, dat uw kinderen vreemdeling zullen zijn, in een land dat hen niet toebehoort”32

Er worden vele redenen gegeven voor de slavernij van de Joden in Egypte. Het decreet was een gevolg van meerdere oorzaken. Één van die vele oorzaken was het antwoord van onze aartsvader Awraham op de belofte van G’d om het land Kana’an aan zijn kinderen te geven. “Toen zei Awraham: Mijn Heer, hoe zal ik weten dat ik het zal erven?”(Genesis 15: 8). Rasjie (1040-1105) legt uit, dat Awraham niet twijfelde aan G’ds belofte maar eigenlijk vroeg: “Waarom verdien ik zo’n grote gave?”. Toch wordt Awraham door de Toracommentatoren subtiel bekritiseerd voor deze schijnbaar onschuldige vraag.

30 Ibid., p. 3531 Ibid., p. 3532 Ibid., p. 36

43


Een moeilijk te begrijpen kritiek. Awraham bescheidenheid wordt in de Talmoed als één van zijn grootste eigenschappen beschouwd. Wanneer Awraham in zijn pleidooi voor de zondaars van Sedom uitspreekt: “Ik ben alleen aarde en as”, is dit oprechte nederigheid (Genesis 8: 27). Waarom wordt hij dan bekritiseerd wanneer hij stelt dat hij G’ds weldaden niet verdient?

III.5.41 Neurotische angst voor liefdesverliesNatuurlijk moeten we bescheiden zijn. We moeten altijd proberen onszelf te verbeteren en meer dan in het verleden te doen op religieus niveau. Wanneer wij iets aan G’d vragen, moeten wij de G’ddelijke respons beschouwen als een uiting van Zijn welwillendheid en liefde, in plaats van ónze verdienste. Awraham was inderdaad correct, toen hij zichzelf vernederde bij zijn verzoek om G’ddelijke genade voor de inwoners van Sedom. Maar wanneer G’d iets aan ons geeft, moeten wij dat dankbaar aanvaarden. Wanneer wij iets ontvangen, is dat niet het juiste moment te stellen dat wij G’ds gaven niet verdienen. Wanneer een vader zijn kinderen een cadeau geeft, hoeven zij zich niet constant af te vragen: “Waarom verdienen wij dat”. Veel mensen kunnen niet genieten van de gaven G’ds, omdat zij bang zijn dat het van hen weggenomen wordt, wanneer zij ervan zouden genieten.

III.5.42 Bescheidenheid kent ook grenzenHoewel we geen gevoelens aan G’d mogen toekennen, mogen we toch analogieën doortrekken vanuit de menselijke ervaring. Hoe zouden wij ons als gulle gevers voelen, indien wij op een later moment ontdekten, dat onze cadeaus nooit gebruikt werden omdat de ontvanger bang was, dat het cadeau beschadigd zou worden? Zouden wij als gevers niet juist blij zijn, wanneer onze cadeaus gebruikt worden en ervan genoten wordt? Wanneer G’d ons iets geeft, moeten wij het gebruiken en het genieten. We hoeven niet in constante angst te leven, dat wij de zaken verliezen. Natuurlijk moeten we alles op een goede manier gebruiken en niet misbruiken op een manier, die G’d zou ontstemmen. We hoeven niet constant angstig te zijn, waardoor wij G’ds uitingen van liefde niet meer kunnen appreciëren. Koning David stelt het treffend in zijn schets van een G’dvrezend persoon: “Hij zal slechte berichten niet hoeven vrezen; zijn hart is standvastig in zijn vertrouwen op G’d” (Psalmen 112: 7). Nederigheid is een goede eigenschap wanneer deze op de juiste plaats en het juiste moment wordt gepraktiseerd. Maar ook bescheidenheid kent zijn grenzen. Wanneer het te ver wordt doorgevoerd, kan men van de G’ddelijke belofte niet meer genieten. Dan is er aanleiding voor een standje. Een oprecht religieus mens moet nederig zijn, maar toch ook in staat zijn G’ds zegeningen te genieten en te accepteren als uiting van liefde. Hoewel wij het niet “verdienen”, mogen we er toch van genieten.

III.5.43 baroech sjomeer havtachato (‘gezegend is Hij die Zijn belofte houdt’)33 G'd heeft de slavernij niet vierhonderd jaar laten duren (zoveel als hij eigenlijk aan Awraham gezegd had), maar tweehonderdtien jaar. Want G'd besefte dat de Joden het geen seconde langer hadden kunnen uithouden zonder volledig op te gaan in de Egyptische cultuur.G'd beloofde aan Awraham: vreemdelingschap (geroet) - vanaf de geboorte van Jitschak; daarna hard werken (avdoet) - vanaf de dood van Levi, dat was 116 jaar voor de bevrijding; en daarna mishandeling (inoei) - vanaf de geboorte van Mirjam, 86 jaar voor de bevrijding.

* Als G’d de Egyptenaren gebruikt heeft om de Joden te onderdrukken, waarom straft G'd de Egyptenaren dan? Omdat ze er plezier in hadden om de Joden te onderdrukken.

* Waarom danken wij G’d dat Hij Zijn belofte heeft gehouden? En welke belofte?

33 Ibid., p.36

44


Het is de belofte van G’d aan Awraham, dat één van de kinderen van Jitschak de Joodse traditie zou voortzetten.

Wij bedanken G'd voor het feit dat hij Jisra’eel (=Ja’akov) heeft uitgekozen, de voorvader van het Joodse volk.

430 – 400 – 210 Omtrent de duur van de slavernij in Egypte vinden we drie getallen, te weten:430 jaar; vanaf het verbond tussen de stukken;400 jaar; vanaf de geboorte van Jitschak; 210 jaar; vanaf de komst van Ja'akov naar Egypte.

Een andere verklaring om het verschil tussen de 210 jaar echte slavernij en de 400 jaar beloofde slavernij te verklaren, luidt: G'd zag dat na 400 jaar de Joden volledig geassimileerd zouden zijn. Daarom maakte G'd de slavernij extra hard, over een kortere periode.En Hasjeem heeft het ‘keets’ berekend. Wat is dat ‘keets’? Het einde, letterlijk, en dat is in getallenwaarde: koef, tsaddie – 190. Van die 400 jaar heeft Hasjeem ‘chishev et hakeets’, heeft Hij 190 jaar afgetrokken. Blijft over: 210 jaar van slavernij. Eigenlijk was er een langere slavernij gepland maar Hasjeem zag, dat de Joden het niet langer zouden uithouden en volledig zouden assimileren in Egypte.Aanvankelijk waren de Egyptenaren gastvrij voor de Joden en dat is de reden waarom wij de Egyptenaren niet mogen minachten. De Joden kregen een geestelijke beloning (Tora) en een lichamelijke beloning (grote rijkdommen).Wat was de bedoeling van dat galoet Mitsrajiem (de Egyptische ballingschap)?De bedoeling was om er een Joods volk van te maken, dat geschikt zou zijn om de Tora te ontvangen Mitsrajiem was a.h.w. de ‘koer habarzel’, de ijzeren smeltoven om de zuivere delen van het afval te scheiden. Zoals in hoogovens erts van aarde wordt gescheiden, zo moet men zich dat ook op spiritueel niveau voorstellen. III.5.44 wehie sje'amda ("zij heeft ons bijgestaan")34 "wehie ": de wav is van de zes boeken van de Misjna, de hee is de vijf boeken van de Tora, de joed zijn de Tien Geboden, de alef is Hasjeem, echad.wav = 6 boeken van de Misjna; hee = 5 boeken van de Tora; joed = 10 geboden; alef = één = G'd.De eenvoudige verklaring is echter dat met ‘zij’ bedoeld wordt: het verbond van G'd met Awraham (het verbond tussen de stukken), dat de Joden altijd heeft bijgestaan.

III.5.45 “Het was dit, dat onze voorouders en ons bijstond”35

Dit stukje uit de Haggada refereert aan een moeizaam patroon uit de Joodse geschiedenis. We lijken op ons best te zijn, wanneer we verdrukt worden. Mosjé voorspelde dit toen hij zei: “Israël werd vet en ontrouw” (Dewariem 30: 15). Wanneer het ons goed gaat, worden we erg vatbaar voor assimilatie. Vele profeten hebben het volk opgeroepen om tesjoewa te doen. Niet altijd bereikten zij hun doel. De Talmoed vertelt, dat toen koning Achasjwerosj Haman zijn ring gaf, dit de Joden meer aanzette tot inkeer dan alle aansporingen en vermaningen van de achtenveertig profeten. Kennelijk luisteren wij alleen wanneer we bedreigd worden. Helaas is

34 Ibid., p.3735 Ibid., p.37

45


het soms zo, dat de indruk bestaat, dat wij sterk in ons geloof zijn gebleven, omdat we in iedere generatie vervolgd werden en bedreigd werden met vernietiging.Juist op dit punt kunnen we iets leren van de geschiedenis. Hoewel het waar is, dat het enige dat wij uit de geschiedenis leren is “dat we niets van het verleden hebben geleerd”, kunnen we op dit punt juist veel meenemen voor de toekomst. We moeten trots zijn op ons Jodendom, het volledig beleven en naleven. Wanneer onze kinderen naar ons luisteren en zich netjes gedragen, zijn wij trots op hen. Wanneer zij zich misdragen, moeten wij hen straffen, hoe vervelend wij dat ook vinden. Hetzelfde geldt in onze relatie met het Opperwezen. Wij kunnen een schitterende toekomst tegemoet gaan wanneer we leven zoals G’d dat van ons verlangt.

III.5.46 “Speciale opdracht”We zullen nooit begrijpen waarom G’d de massaslachtingen gedurende de Kruistochten, de Inquisitie, de pogroms en de Holocaust heeft toegelaten. Niettemin rechtvaardigt het feit dat ons volk, hoewel klein in aantal en ver weg van zijn thuisland, toch alles heeft overleefd – terwijl machtige beschavingen verloren zijn gegaan – de conclusie, dat G’d een speciale opdracht heeft voor het Joodse volk. Israël zal voort blijven bestaan, omdat G’d de Bewaarder is van dit volk.

III.5.47 Kosjere wijn – symbool van de Joodse identiteitHet is gebruikelijk om bij het lezen van dit stukje een beker wijn (of druivensap) op te tillen. Wat is het geheim van de Joodse overleving? Aan de ene kant bidden wij voor de welvaart van onze omgeving maar aan de andere kant hoeden wij ons voor al te intieme relaties, die onze identiteit zouden kunnen uithollen. Één van de barrières tegen assimilatie was het niet samen wijn drinken. De achtergrond daarvan is dat vriendschap oké is maar intieme relaties niet worden gepropageerd. “Kosjere wijn” is een symbool van de Joodse identiteit. Om onze hardnekkige duurzaamheid door de eeuwen te benadrukken, tillen we een beker kosjere wijn op, als antwoord op de vraag “hoe kunnen we hier nog steeds zijn”?

III.5.48 tsee oelemad ("ga en leer")36

Dan volgt de episode van Lawan, die ons wilde vernietigen, ‘sjelo echad bilwad’ want niet alleen één – ‘amad aleenoe lechaloteenoe’ heeft ons willen vernietigen, in elk geslacht is men opgestaan om ons te vernietigen, en Hasjeem heeft ons gered.Nu volgt de episode van Lawan. Lawan was de schoonvader van Ja'akov, die van plan was om het hele Joodse volk uit te moorden. Farao was niet zo erg als Lawan. Farao wilde alleen de jongetjes vermoorden maar Lawan wilde iedereen uitroeien.

III.5.49 “Ga en leer”Rabbi Sjené’oer Zalman uit Liadi (1745-1813) werd eens gevraagd wat hij geleerd had van de Maggied van Mezeritsj. Hij antwoordde: “Tsé oelemad: als je wil leren moet je buiten jezelf treden”. Zolang je alleen maar met jezelf bezig bent, kun je niet doorgaan in het leren. Je bent te weinig objectief om valide kennis op te doen. Als je je eigen belangetjes terzijde kan schuiven en alleen de waarheid zoekt, dan pas kun je echte nieuwe kennis opdoen, ongeacht waar die toe zal leiden”.

III.5.50 Wat heeft Lawan met de Hagada te maken?Lawan was een ‘witte-boord’ crimineel (het woord ‘Lawan’ betekent ook ‘wit’), die onschuldig overkwam maar in feite een grote spirituele bedreiging vormde voor het beginnende Joodse volk, de familie van Ja’akov. Voordat we inhoudelijk ingaan op de

36 Ibid., p.37

46


achtergronden van de Egyptische onderdrukking, leren we hier, dat de Egyptische niet de eerste noch de gevaarlijkste confrontatie was in de geschiedenis van het Joodse volk. De dreiging van Lawan kwam historisch voor de afdaling van Ja'akovs familie naar Mitsrajiem (Egypte). In Egypte werd het voortbestaan van het Joodse volk voornamelijk fysiek bedreigd. Lawan was er eerder op uit om het prille begin van het Joodse volk in geestelijke zin te breken. De Egyptische onderdrukking was direct. Lawans dreiging was veel minder duidelijk, verborgen achter een voorgevel van vriendelijkheid en eerlijkheid. Deze slechte invloed was zo sterk, dat zelfs Ja'akov er nauwelijks tegen bestand was.

III.5.50.1 “Lawan wilde alles vernietigen”Uit de Tora-tekst wordt niet zo duidelijk wat Lawan nu eigenlijk precies wilde met Ja’akov en zijn familie. Hij lijkt zelfs duidelijk te verklaren, dat hij het goed met ze meent: “De dochters zijn mijn dochters, de zoons mijn zoons en de schapen mijn schapen en alles wat je ziet is van mij, welke schade denk je dat ik wil doen aan mijn eigen dochters en aan hun kinderen?”(Beresjiet 31:43). Lawan wilde vrede, helemaal geen vernietiging! Maar de schijn bedriegt.We beseffen vaak niet welke dreiging er uitgaat van mensen, die in contact met ons willen komen maar deze vertrouwensrelatie misbruiken om ons proberen te beïnvloeden. Zo iemand was Lawan. We realiseren ons vaak niet welke gevaren in de omgeving loeren.Willen we ons spirituele doel in het leven niet uit het oog verliezen, dan moeten we moeten oppassen ons niet in te laten met “mensen, plaatsen, dingen” die onze spiritualiteit in gevaar kunnen brengen.

III.5.50.2 “Ga naar buiten om te leren: Wat probeerde Lawan, de Arameer onze voorvader Ja’akov aan te doen?”

Was de slavernij in Egypte wel het gevolg van de vijandschap van Lawan? Inderdaad! Ja’akov hield van Rachel en Lawan plaatste Lea onder de choepa in plaats van Rachel. Pas na zijn huwelijk met Lea, trouwde Ja’akov met Rachel, die zijn meest geliefde vrouw was. Joseef, het kind van Rachel, werd voorgetrokken door Ja’akov. Daarom haatten de broers hem waardoor hij uiteindelijk in Egypte terechtkwam. Had Lawan Ja’akov niet laten trouwen met Lea, dan zou Joseef de legitieme eerstgeborene zijn geweest en zou de hele Egyptische episode niet gebeurd hoeven zijn. Het was dus het sluwe gedrag van Lawan dat uiteindelijk de slavernij in Egypte teweegbracht

III.5.51 Het belangrijkste: het leergedeelte van de SeiderTsé oelemad staat in verband met het voorafgaande, ‘vehie sje'amda’, waarin staat dat in elke generatie vijanden tegen het Joodse volk opstaan. ‘Tsee oelemad’ leert ons dat onderdrukking bij ons een ‘repeterende breuk’ is.Hierna volgt het leergedeelte van de Seider, opgebouwd rond de vier psoekiem, zinnen, uit Dewariem, die de boer moest zeggen als hij zijn eerste vruchten naar Jeroesjalajiem en het Beet Hamikdasj droeg. Maimonides is van mening dat dit het belangrijkste deel van de Hagada is, omdat dit het echte leerstuk is en de achtergronden van de Egyptische gebeurtenissen schetst.

III.5.52 "wajeered mitsrajma" - ze daalden of naar Egypte37

‘Anoes al pie hadiboer’ - gedwongen op bevel van G'd. Ze gingen niet vrijwillig Erets Jisra'eel (het Joodse land) uit. De broers van Joseef vroegen om in het land Gosjen te mogen wonen omdat dit door Farao aan Aartsmoeder Sara cadeau gegeven was. Zelfs toen Ja'akov naar Egypte afdaalde, was dat alleen maar "lagoer sjam" om daar tijdelijk als vreemdeling te blijven. Men wilde apart wonen om de eigen identiteit te bewaren.

37 Ibid., p.38

47


III.5.53 “Toen daalde hij af naar Egypte, gedwongen door het G’ddelijke decreet”Letterlijk staat er in de tekst ”gedwongen door het woord”. Meestal wordt het ‘woord’ opgevat als de opdracht van G’d aan Ja’akov om naar Egypte te gaan (Bereesjiet 46:3). Eén van de verklaarders stelt echter dat het ‘woord’ hier kwaadsprekerij bedoelt. Het begin van de Egyptische slavernij lag in de lesjon hara (kwaadsprekerij), die Joseef over zijn broeders aan vader Ja’akov overbracht (Bereesjiet 37:2). Daarom gingen de broers hem haten, verkochten zij hem als slaaf en daalde de nucleus van het Joodse volk naar Egypte af, waarna de slavernij begon. Zou Ja’akov geweigerd hebben Joseefs kwalijke praatjes te accepteren dan zou de hele tragische geschiedenis niet gebeurd zijn. Zelfs als men alleen maar een luisterend oor leent aan de kwaadspreker wordt men medeplichtig aan een actieve overtreding. Het niveau van onze Aartsvaders was zo verheven, dat zelfs een klein psychoreligieus defect een serieus gebrek is. Het feit, dat de Tora over hun fouten spreekt, duidt erop dat we er iets uit moeten leren en onze eigen tekortkomingen moeten proberen op te heffen. Een spiritueel mens hoeft geen lesjon hara te spreken of ernaar te luisteren. Iedereen heeft zijn problemen en tekortkomingen. Waarom zullen wij ons druk maken over de fouten van anderen terwijl onze eigen problemen nog als een paal boven water staan? We willen onszelf doen geloven dat verkeerde woorden geen kwaad kunnen en schelden geen pijn doet maar dit is volslagen onjuist. De Talmoed vergelijkt een kwaad woord met een scherpe pijl. Soms zijn woorden zelfs dodelijker dan pijlen omdat zij op veel grotere afstand rampen kunnen ontketenen. Dit gebeurde ook hier: Ja’akov werd gedwongen naar Egypte af te dalen als gevolg van een paar woorden.

III.5.54 “Toen daalde hij af naar Egypte”Een reis van Kanaän naar Egypte wordt over het algemeen beschreven als een “afdaling”. Toen Ja’akov en zijn zonen eenmaal in Egypte waren, wordt het woord “afdalen” niet meer gebruikt maar staat er: “zij kwamen naar Egypte”. Vraag is waarom de Tora het werkwoord verandert.Egypte wordt beschreven als immoreel en corrupt. Toen de Bné Jisraëel voor het eerst naar Egypte kwamen, voelden ze inderdaad dat hier sprake was van een spirituele degradatie. Maar later, toen ze langer blootgesteld waren aan de decadente omgeving verdween het shockeffect. Daarom verandert de Tora het werkwoord. Toen de Joden eenmaal in Egypte zaten, werden ze langzamerhand onverschillig tegenover de immorele omgeving.We vallen helaas vaak snel ten prooi aan de kwade invloeden van onze omgeving. Als we niet regelmatig werken aan onze spirituele groei, leren we ons nooit identificeren met het G’ddelijke in de wereld.III.5.55 ‘Met zeventig ziel’Er had ‘zielen’ moeten staan, het meervoud dus, maar het enkelvoud duidt op de eenheid van het Joodse volk in die tijd. De zes woorden en uitdrukkingen van vermenigvuldiging duiden erop, dat de Joodse vrouwen iedere keer een zesling kregen. Dit moet ook wel, want er waren slechts 44.000 eerstgeborenen op de minimaal drie miljoen Joden die uit Egypte trokken. De Joden worden vergeleken met gras, want net zoals het gras harder groeit wanneer je het maait, groeit het Joodse volk harder wanneer het verdrukt wordt. De stam Levi, die niet verdrukt werd, bleef dan ook de kleinste stam.De Joden waren ‘naakt’, dat wil zeggen ze hadden geen mitswot en G'd gaf de Joden bij de uittocht twee mitswot: briet mila (besnijdenis) en het Pesach-offer.

48


III.5.56 En zij verbleven daar tijdelijk”De Joden bleven slechts tijdelijk in Egypte. Zij wilden hun eigen identiteit behouden, ook al betekende dit, dat ze de meerderheid niet konden volgen en outcasts en allochtonen zouden blijven.

III.5.57 De meerderheid volgen?Een antisemitische minister van onderwijs uit Moskou daagde eens een Russische Rabbijn uit: “Jullie Joden luisteren zelfs niet naar de leringen van jullie eigen Tora. In de Tora staat dat je de meerderheid moet volgen. Jullie zijn maar een kleine minderheid in een enorme, overweldigende meerderheid niet-Joden. Toch willen jullie apart blijven. Jullie schenden jullie eigen voorschriften”. De Rabbijn antwoordde: “Uwe excellentie past de Tora-wet niet juist toe. Wij volgen inderdaad de meerderheid maar alleen wanneer we twijfelen over bepaalde aspecten. Dan nemen we aan dat het voordeel van de twijfel beslist wordt door de meerderheid. Wanneer er bijvoorbeeld een mengsel is van kosjer en niet-kosjer voedsel, zodat het niet-kosjere voedsel niet meer herkenbaar is, nemen wij de meerderheidsregel aan. De meerderheidsregel geldt echter niet wanneer er geen twijfel is of wanneer iets duidelijk herkenbaar is.Wij Joden twijfelen niet. Wij weten wie we zijn en hebben nooit onze identiteit opgegeven, bovendien zijn wij makkelijk herkenbaar. Daarom volgen we de meerderheid in dit geval dus niet”.

III.5.58 “Met weinig mensen”Een eenvoudig, klein begin betekent niet, dat wij ontmoedigd moeten raken. Ook als er maar weinig mensen een waardige zaak steunen, moeten we doorgaan. Zelfs wanneer we niet direct succesvol zijn, zullen onze inspanningen uiteindelijk vrucht dragen. In de Spreuken van de Vaderen (2:21) wordt ons verteld dat wij “niet verplicht zijn om de taak te beëindigen maar wij hebben niet de vrijheid om de taak te laten liggen”. Wanneer wij geloven in een bepaalde idee moeten we er hard voor werken en nooit wanhopen wanneer we met weinigen zijn. Het Joodse volk bestaat sowieso uit weinig leden, zoals in de Tora staat: “Want jullie zijn de minderheid van alle volkeren”. Niettemin staat er dat “G’d u zal zegenen met alles wat u onderneemt”(Dewariem 14:29). Wanneer we maar actie ondernemen, ontvangen we de G’ddelijke zegen vanzelf.

III.5.59 “En zij werden daar een groot volk”.Israël werd tot een volk in Egypte, dat de Tora beschrijft als een “ijzeren smeltoven” (Dewariem 4:20). Een oven scheidt het pure metaal van de onzuiverheden, waarmee het gemengd is. Maar waarvan moesten de Joden gereinigd worden? Welke onreinheden kleefden er aan hen? De ballingschap in Egypte begon met de ruzie tussen de broers en hun onderlinge haat. Onder de zweepslagen van de Egyptische opzichters besloten de Joden elkaar te helpen. Verdeeldheid en ruzies heersen temidden van luxe en welvaart. Lijden zorgt ervoor, dat mensen samen komen. Saamhorigheid is nodig om negatieve omstandigheden het hoofd te bieden. Vele Tsaddikiem gingen er van uit, dat ballingschap noodzakelijk is om het karakter te zuiveren en ten goede te veranderen. Sommigen gingen ook vrijwillig in ballingschap. Grote Chassidische meesters, zoals de broeders Rabbi Elimelech van Lizjensk en Rabbi Zoesja van Hanipoli, zwierven jarenlang van dorp tot dorp in Polen. Hoe hadden ze zich anders kunnen identificeren met de ellende van de eenvoudige Joden aldaar? Deze Tsaddikiem voelden dat delen in nood en meeleven met de sores van het volk hun gevoel voor medelijden en sensitiviteit konden vergroten. Empathie en medelijden zijn componenten van

49


spiritualiteit. De ballingschap in Egypte begon met verdeeldheid en jaloezie maar eindigde met een onvoorstelbare eenheid en broederlijke liefde.

III.5.60 “Machtig en talrijk zoals geschreven staat: Ik maakte je zo talrijk als het gras van het veld”.De Joden in Egypte worden vergeleken met gras en plantjes. Daar zit een belangrijke gedachte achter. De midrasj stelt, dat elk blaadje gras een Engel kent, die het opdraagt: “Groei!”. Waarom is dat noodzakelijk? Planten groeien toch normaal en gras ook? Waar is die opdracht om te groeien voor nodig? De midrasj leert ons, dat inertie – luiheid – zowel in fysiek als geestelijk opzicht moeilijk te overwinnen is. Willen we zware dingen bewegen dan moeten we veel kracht zetten om die inertie te overwinnen. Dit geldt voor elke verandering, zeker wanneer het gaat over slechte gewoonten. Daarom moet zelfs elk grassprietje aangezet worden tot groei. Daarzonder gaat het niet. Zo ook moesten de Joden hun oude status afleggen om te kunnen vertrekken uit Egypte en geestelijk te kunnen groeien. De eerste stap op weg naar spirituele groei is ontevredenheid over onze huidige geestelijke status.

III.5.61 “En de Egyptenaren deden ons kwaad” -wajaree'oe (slecht behand(elen)(t))38

Wajaree’oe kan op twee manieren vertaald worden:Zij behandelden ons slecht of bijvoorbeeld slechter dan Esav. Esav wilde Ja'akov doden, maar wachtte tot na de dood van Jitschak. Toen was de familie van Ja'akov echter al te groot om helemaal uit te kunnen roeien. Farao besloot de Joden aan te pakken vóórdat ze te talrijk zouden zijnZij maakten ons slecht in religieus opzicht, door hun slechte cultuur.

III.5.62 Farao’s politiekHet slimme plan van Farao bestond hierin, dat hij een nationale arbeidsdag liet uitroepen waarop iedereen moest laten zien wat hij kon. De Joden voelden zich verplicht aan de Farao te tonen hoe hard zij konden werken. De volgende dag werden zij gedwongen hetzelfde aantal stenen te maken als de vorige dag.Alleen de Levi'iem deden niet mee aan de slavenarbeid. Zij woonden in Gosjen, leerden Tora en hielden de Briet mila. Joseef had een speciale uitzonderingspositie gecreëerd voor priesters, waaronder de Joodse Levieten vielen.

III.5.63 Eerst zoet, daarna bitterHet woord ‘wajare’oe’, dat normaal wordt vertaald als ‘zij deden ons kwaad’, kan ook verklaard worden als een verbuiging van het woord ‘ré’a’, dat vriend betekent. ‘Wajare’oe’ kan dus ook betekenen ‘zij werden onze vrienden’. Met andere woorden, vlak voordat ze onze openlijke vijanden werden, gedroegen de Egyptenaren zich oppervlakkig vriendelijk zodat ze hun sluwe plannen voor ons verborgen konden houden, achter een façade van broederlijke vriendschap. De midrasj vertelt dat de slavernij in Egypte zeer verraderlijk begon. Oorspronkelijk werkten de edelen, ja zelfs de koning, mee aan de bouwprojecten onder de vlag van ‘gelijkheid voor iedereen’. De Joden werden uitgenodigd om hun beste krachten aan dit nationale project te geven en trapten in deze val. Langzamerhand trokken de Egyptenaren zich terug van het werk en werden zij opzichters en adviseurs, waarna ze zich uiteindelijk totaal aan de werkvloer onttrokken.Daarom raadt de Talmoed ons aan om als bitter kruid (maror) iets te nemen dat in het begin zoet is en daarna een bittere nasmaak geeft. Dit was precies de manier waarop de Egyptenaren de slavernij initieerden. De krachten, die onze spirituele groei bedreigen, laten zelden hun tanden en destructieve karakter direct aan het begin zien. Ze dringen bij ons binnen totdat ze

38 Ibid., p. 39

50


een stevige pied à terre hebben in ons leven. Daarna wordt het bijna onmogelijk om ze weer te verwijderen.

III.5.64 Onschuldige facadeDe jetser hara – onze hang naar steeds meer succes en bezit - kan zelfs zeer idealistisch beginnen maar uiteindelijk wil het de mens onder zijn heerschappij brengen. Het onschuldige uiterlijk, dat hij in het begin aanneemt, is slechts een onderdeel van zijn bedrieglijke strategie. We zijn veel kwetsbaarder wanneer de tactiek van onze spirituele vijand sympathiek overkomt. Om onszelf bewust te worden van deze geestelijke dreigingen moeten wij bij tijd en wijle onszelf evalueren en onszelf analyseren. Wanneer we slaven van onze gewoonten zijn, hebben we geen persoonlijke vrijheid meer. Dat is misschien wel de grootste bedreiging en belediging van een oprecht mens.

III.5.65 “Om het volk te onderdrukken met hun lasten”Het belangrijkste doel van de Egyptenaren was niet zozeer om de steden Pitom en Ramses te laten bouwen maar eerder om de Joden ermee te pijnigen. De Talmoed legt uit, dat zij de steden moesten bouwen in een moerassig gebied, waar de stenen uiteindelijk in de grond zouden zinken. Nadat een stenen muur met veel moeite opgebouwd was, kwamen de slaven de volgende dag terug en ontdekten, dat de muur alweer gedeeltelijk verdwenen was in het moeras.Mensen willen nuttig werk doen en raken ernstig gedesillusioneerd wanneer blijkt dat ze weinig hebben bewerkstelligd met hun werk. Wat leert dit ons? Ook wij steken veel inspanning in ons leven. Op een dag zullen ook wij ons afvragen “waar is dit allemaal goed voor?”. Wanneer we aan het eind van ons leven ontdekken, dat wij weinig hebben bijgedragen aan de groei van de mensheid of onze eigen spirituele ontplooiing raken we pijnlijk teleurgesteld. “Wie is wijs? Hij die de toekomst kan voorzien!” (B.T. Tamied 32a). Uiteindelijk zullen we een punt bereiken waarop wij terugkijken op ons leven en ons afvragen wat we bereikt hebben. Als we inderdaad iets groots in spiritueel opzicht, in Tora en mitswot bereikt hebben dan kunnen wij er zeker van zijn, dat dat een prettige ervaring zal zijn.

III.5.66 “En ik zal door het land Egypte trekken”…”Ik en geen Engel”Wat maakt het voor verschil of de verlossing uit Egypte via een Engel of door G’d Zelf werd gedaan? Een mens is beperkt in zijn mogelijkheden en moet daarom delegeren om bepaalde taken gedaan te krijgen. Maar G’d is oneindig. Waarom heeft Hij Engelen nodig om Zijn wensen uit te voeren?

Blijvende identiteitOmdat G’d oneindig en eeuwig is, zijn alle G’ddelijke handelingen in principe niet van Hem te scheiden. Daarom is alles wat G’d doet eeuwig. Omdat G’d vele dingen wil doen, die niet oneindig zijn maar beperkt zijn qua duur, zendt Hij een agent of Engel om dat in Zijn plaats te doen. Dat de Tora vertelt dat de bevrijding uit Egypte door G’d Zelf verricht werd, geeft aan, dat de Verlossing voor eeuwig bedoeld was. Niettemin is dit onbegrijpelijk. Vele keren daarna zijn we verdrukt. Wat betekent deze eeuwige vrijheid? Het antwoord ligt in het verschil tussen het fysieke en het spirituele. Ons lichaam kan onderworpen zijn aan een vreemde macht maar onze geestelijke bevrijding heeft eeuwigheidswaarde. De Tora kan ons nooit meer afgenomen worden. Dit is wat ons Joden

51


gebonden heeft gedurende alle zwerftochten en vervolgingen. De blijvende identiteit van het Joodse volk is een bewijs van G’ddelijke bescherming.

III.5.67 Direct bestuurDe uitspraak “Ik en geen Engel” kan ook op een andere manier uitgelegd worden, zoals Maimonides dit doet in verband met afgoderij. Maimonides legt uit, dat de eerste afwijking van het zuivere monotheïsme in de geschiedenis gebaseerd was op de idee, dat G’d te verheven is om Zich druk te maken over de onbelangrijke details van het menselijk gebeuren. Velen namen aan dat, nadat G’d de wereld geschapen had, Hij deze verlaten had om zich bezig te houden met belangrijker dingen. Het bestuur van de wereld zou Hij hebben overgelaten aan Engelen. Daarom begon men te bidden tot de Engelen, die a.h.w. indirect “de baas” zouden zijn over de wereld en zo was het nog maar een kleine stap tot de verafgoding van de hemellichamen, die met speciale machten bekleed waren. Later, na de Exodus, werd bij de Openbaring op de berg Sinaï duidelijk, dat G’d Zelf de wereld, zonder intermediairs, bestuurt. Het besef dat G’d naar ons luistert en voor ons zorgt en naar onze gebeden verlangt, is een basaal gegeven in iedere ontwikkeling van spiritualiteit.

III.5.68 “met een uitgestrekte arm – slaat op het zwaard”Het zwaard is inderdaad uit de schede getrokken en kan direct gebruikt worden als wapen. Het staat gereed om gebruikt te worden maar wordt niet gebruikt.Wanneer G’d zich genoodzaakt voelt om te straffen, spaart Hij het leven van Zijn onderdanen en bekoelt Hij Zijn woede op materiële zaken. Op deze wijze probeert G’d erop aan te dringen dat de mens tesjoewa doet en niet verloren gaat. De verliezen dienen als waarschuwing om het goede pad op te zoeken. Helaas lukt het een aantal mensen niet om de boodschap op te vangen en de diepere bedoeling ervan uit te voeren. Ze blijven obstinaat en recalcitrant. Een typisch voorbeeld hiervan was Pharao. De hand van G’d was uitgestrekt in een strenge waarschuwing die door de heerser van Egypte genegeerd werd. Eerst werden de dieren van Egypte getroffen maar Pharao wilde niet luisteren. Hij had Egypte veel lijden kunnen besparen door toe te geven aan de G’ddelijke Wil.

III.5.69 BefarechDe Egyptenaren waren niet geïnteresseerd in de bouwwerken. Ze lieten Pietom en Ramses op drijfzand bouwen; hiermee wilden ze alleen de Joden pesten.Er zijn drie verklaringen voor het woordje ‘befarech’:

befarech ‘met zachte mond’. Farao lokte de Joden eerst met mooie beloftes.

farech is de stam van 'parochet’ (scheidingswand). Farao scheidde de mannen van de vrouwen (om te voorkomen dat zij kinderen zouden krijgen).

farech betekent letterlijk ‘breken’. Farao gaf hen brekend werk op.

Het werk werd steeds zwaarder. Eerst kregen ze nog stro, later niet meer. Farao koos voor stro zoeken in plaats van meer stenen maken als werkverzwaring, omdat stro zoeken ook nog eens veel onzekerheid en zorgen met zich mee bracht.

“En wij schreeuwden tot G’d”39

39 Ibid., p. 42

52


De verlossing uit Egypte was niet het gevolg van een georganiseerde opstand. Het gebeurde door een plotselinge G’ddelijke interventie. Maar waarom gebeurde het niet eerder? Waar waren al die jaren van leed voor nodig? Wanneer een moeder haar kind naar de dokter brengt voor een prik, kan het gebeuren dat het kind, zodra het de arts gewaar wordt, begint te schreeuwen en te gillen omdat het kind eerder onprettige ervaringen heeft gehad met dokters. De moeder helpt de dokter door het kind stevig vast te houden. Het kind slaat en schopt om zich heen en ook zijn moeder. Het kind ervaart het gedrag van de moeder als verraad. In plaats van het te beschermen, zoals ze altijd doet, werkt ze nu samen met die brute agressor, die het kind wil steken met een scherp instrument. Zodra de prik gegeven is, omhelst het kind zijn of haar moeder. Maar was dezelfde moeder niet net nog een verrader, die hem of haar vreselijke pijn liet ondergaan?

Lijden en vertrouwenHet vertrouwen van een kind in zijn moeder is zo groot, dat zelfs wanneer ze hem pijn doet hij toch voor troost, bescherming en liefde bij haar terug komt. Dit is exact hoe wij ons verhouden tot G’d. Hoewel wij niet kunnen begrijpen waarom Hij ons al het lijden laat ondergaan, is ons vertrouwen in Hem zo groot dat wij niet van Hem los raken. Zelfs wanneer we boos protesteren, zijn we ons er toch van bewust, dat G’d een liefhebbende en zorgzame Vader is op wie wij in onze ellende een beroep doen. We realiseren ons dat hoewel wij in de problemen zitten, dit uiteindelijk ten goede zal zijn en dat G’d niet sadistisch is. Wij weten dat ‘de Waker van Israël niet sluimert noch slaapt’ (Psalmen 121:4). Wij beseffen dat G’d altijd luistert en antwoordt op de wijze die Hem goed dunkt.

III.5.70 Onze zorg: dit zijn onze kinderen40

Waarom zijn onze zorgen per definitie gericht op onze kinderen? Rabbi Sjlomo Zalman Auerbach stelt, dat het Hebreeuwse woord ‘amal’ altijd een last betekent, die men vrijwillig op zich neemt. Dit kunnen we onder andere zien uit het vers (Job 5:6): “de mens is geboren voor moeite”. Dit wil zeker niet zeggen dat iedereen alleen maar voor ellende op de wereld is gekomen. Het gaat hier speciaal om de normale menselijke uitdagingen en de strijd om het dagelijkse brood, die iedereen nu eenmaal moet meemaken. Het opvoeden van kinderen is één van de grootste uitdagingen in het leven. Daarom wordt deze ‘last’ met groot plezier ondernomen door de mensheid. Maar het blijft (meestal) een zorg.

III.5.71 “Elke zoon die geboren wordt, moet in de rivier gegooid worden en elk meisje mag je laten leven” (Sjemot 1:22)De Joodse vroedvrouwen, Jochewed en Mirjam, weigerden mee te werken aan deze halve genocide. Als beloning daarvoor stelt de Tora, dat G’d voor hen “huizen maakte” (Sjemot 1:21). G’d beloont altijd ‘maat voor maat’, op dezelfde manier, waarop de goede daden bedreven zijn. Wat waren deze huizen? Jochewed en Mirjam kregen het huis van de Kohaniem (priesters) door Aharon, de zoon van Jochewed, en het huis van de Levi’im, de Levieten, door het huis van Mosjé. Mirjam werd de voormoeder van koning David, die het koningshuis representeerde. Waar ligt nu de beloning voor de goede daden in exact dezelfde proporties? Rabbi Berel Soloveitchik legt uit dat Phara’o alleen de meisjes wilde sparen. De kinderen van een joodse vrouw zijn Joods, zodat het decreet van Phara’o niet direct het einde van het Joodse volk betekende. Zelfs na een gemengd huwelijk met een Egyptische man zouden de kinderen Joods zijn. Maar het stamlidmaatschap loopt via de vaderlijke lijn. Om Koheen of Levie te worden, moet de vader zelf ook een Koheen of Levie zijn. Wil men koning worden dan moet men een vader hebben uit de Davidische dynastie, omdat het koningschap erfelijk is. Hoewel het

40 Ibid., p. 42

53


Joodse volk niet vernietigd zou worden, zou het besluit van Phara’o in ieder geval het einde van de huizen van de Kohaniem (priesters), Levie’im en het koningshuis hebben betekend. Toen ze het besluit van Phara’o niet naleefden, werden zij de voormoeders van deze drie huizen.

“G’d zag de kinderen Israëls en G’d wist” (Sjemot 2:25)41

Rabbi Soloveitchik legt de onbegrijpelijke woorden “…en G’d wist” uit. De Beet HaLevi citeert een Midrasj: “De beschermengel van Egypte benaderde G’d met een klacht: de Egyptenaren dienen afgoden maar de Joden ook, waarom trekt U het Joodse volk voor?”.G’d antwoordde: “De Israëlieten dienden afgoden slechts onder dwang, slavernij en verwarring. Kun je misdaden, begaan in dwaling en onder dwang vergelijken met overtredingen die expres worden begaan?”. De Beet HaLevi citeert de Hafla’a (een bekende zeventiende-eeuwse Poolse talmoedist), die stelt, dat men alleen dan geacht wordt onder druk gezondigd te hebben wanneer men zonder die druk deze overtreding nooit begaan zou hebben. Wanneer we dan iemands schuld aan een bepaald misdrijf willen vaststellen, kunnen we niet alleen vertrouwen op een uiterlijk bewijs van druk of dwaling. Het is ook belangrijk om de innerlijke houding tegenover het misdrijf vast te stellen. Voor de mens is het bijna een onmogelijke taak om door te dringen tot de werkelijke bedoelingen van zijn medemens. Maar voor G’d is dat geen probleem. Dat is de betekenis van de vers “…G’d wist”. G’d wist, dat de Joden niet verantwoordelijk gehouden konden worden voor hun slechte gedrag. Zij handelden puur onder dwang en druk van de omstandigheden.

III.5.72 “Hasjeem nam ons uit Egypte – niet door een bemiddelaar maar G’d zelf in Zijn glorie heeft ons bevrijd”42

Toen Hasjeem voor het eerst verscheen aan Mosjé om hem op te dragen naar Phara’o te gaan en de vrijlating van de Bné Jisraëel op te eisen, weigerde Mosjé en vroeg hij: “Wie ben ik dat ik naar Pharao zou gaan en dat ik de Bné Jisraëel uit Egypte zou halen?” (Sjemot 3:11). G’d antwoordde hem: “…want Ik zal met je zijn en dit zal het teken zijn, dat ik je gestuurd heb. Wanneer jij de mensen uit Egypte haalt, zullen jullie G’d dienen op deze berg”.

Dialoog bij het braambosjeMaimonides legt dit als volgt uit. De openbaring van G’d op de berg Sinaï was een openbare aangelegenheid. Alle Joden zagen hoe G’d direct communiceerde met Mosjé. Dit was het sterkste bewijs, dat Mosjé inderdaad de profeet van G’d was en Zijn vertegenwoordiger. Maar hoe wordt Mosjé’s vraag beantwoord “Wie ben ik dat ik naar Phara’o zou gaan”? Deze dialoog vond plaats tussen G’d en Mosjé bij het brandende braambosje bij de berg Sinaï. Op het moment dat G’d Zich voor het eerst openbaarde aan Mosjé had Mosjé de buitengewoon hoge vorm van profetie, die hij later zou krijgen, nog niet bereikt. Mosjé wist, dat G’d beloofd had, dat Hij de Joden ‘persoonlijk’ zonder intermediair zou verlossen uit Egypte. Daarom vroeg Mosjé zich af “Wie ben ik dat ik de kinderen Israëls uit Egypte zal halen?”. Mosjé bedoelde daarmee te zeggen “Wie ben ik om dat wat U zelf belooft heeft, te doen?”

Directe communicatieG’ds antwoord was: “ Ik zal met je zijn”. Dit betekent, dat G’d aangaf dat Mosjé anders zou zijn dan alle andere profeten uit de geschiedenis. Wanneer Mosjé sprak, was het alsof G’d Zelf sprak. G’d sprak door de keel van Mosjé. Wat was het bewijs van Mosjé’s superieure profetie? Maimonides schrijft: “Het Joodse volk geloofde niet in Mosjé vanwege de wonderen, die hij deed. Hoe kwam hun geloof in Mosjé dan wel tot stand? Door de

41 Ibid., p. 4242 Ibid., p. 43

54


openbaring op de berg Sinaï, toen wij met onze eigen ogen zagen, dat hij de wolk naderde en G’ds stem tot hem sprak”. Dit is wat G’d bedoelde toen Hij zei: “Dit is het teken dat ik jou gestuurd heb; wanneer je de mensen uit Egypte neemt, zullen jullie G’d dienen op deze berg”. De toekomstige gebeurtenissen op de berg Sinaï dienen als een absoluut bewijs van de ongeëvenaarde profetieën van Mosjé. Wanneer jij Mijn woorden zal uitspreken, is het alsof Ik direct tot het volk spreek. Daar jij, Mosjé, je volledig vereenzelvigt met Mij, is het alsof Ik het volk uit Egypte heb bevrijd. Dit was inderdaad een direct antwoord op de vraag van Mosjé hoe hij in staat zou zijn om de exodus te bewerkstelligen.

III.5.73 De 10 plagen43

Bij de Schepping van de wereld deed G’d tien uitspraken waarmee het universum tot stand kwam. Volgens Rabbi Jitschak Meïr, de Gerer Rebbe, was de functie van de tien plagen om de tien Scheppingsuitspraken te veranderen in de Tien Geboden. Het verband tussen de ‘tientallen’ leert ons, dat ons begrip van het ontstaan van het universum een enorme invloed heeft op ons gedrag. Wanneer we geloven in een oermaterie kan men niet aannemen, dat het leven een uiteindelijk doel heeft. De wereld is toevallig ontstaan als resultaat van een interactie van vele krachten die over een tijdsspanne van miljarden jaren langzamerhand alle levende wezens het aanzien heeft gegeven. Daarmee vervallen ook absolute morele criteria. Wetten zijn slechts het gevolg van afspraken tussen de mensen, die veranderd kunnen worden wanneer de maatschappij dit nodig acht. Deze atheïstische Weltanschauung is bijzonder ‘prettig’ omdat er geen hogere autoriteit bestaat dan de mens zelf. Volgens de Tora ontstond de wereld op uitspraak van G’d. G’d gaf ons instructies voor het functioneren van een menselijke maatschappij onder een absolute morele wet. Het staat de mens niet vrij om deze wetten op te heffen of af te schaffen. Vanaf de Schepping leek G’d de wereld – in moderne termen uitgedrukt – op de automatische piloot te besturen. Maar met de tien plagen toonde G’d dat Hij achter het stuur zit. Hierdoor kunnen wij spreken van absolute ethische waarden zoals de Tien Geboden.

III.5.74 “Dit zijn de tien plagen”44

III.5.74.1 De tien plagen45

Ieder jaar vormen de tien plagen weer een belangrijk, doch weinig begrepen onderdeel van de Seider. Voordat we de tien plagen inhoudelijk behandelen wil ik eerst enkele algemene opmerkingen maken.Het Joodse volk is niet blij met de straffen, die de Egyptenaren troffen. Daarom zeggen wij op Pesach half Halleel, het halve dankgebed. Soekot wordt ‘zeman simchatenoe’ genoemd, de tijd van onze vreugde en daar zeggen we inderdaad alle zeven dagen heel Halleel. Maar bij Pesach wordt nergens simcha (vreugde) vermeld omdat veel Egyptenaren het leven lieten.De tien plagen waren gericht tegen het zelfzuchtige, materialistische Egypte. De Nijl vormde de basis en de belichaming van Egypte’s economie en macht. Het is daarom niet toevallig dat het lammetje de afgod van Egypte was Ramban. Ibn Ezra (12e eeuw) is van mening dat die plagen waarbij niet duidelijk staat dat de Joden werden uitgezonderd, zoals de eerste drie plagen (die overigens ongevaarlijk waren), ook het Joodse volk troffen. Ook de sprinkhanenplaag en de huiduitslag zouden alle inwoners van Egypte hebben getroffen. Wilde dieren, veepest en hagel waren echter zware plagen, die alleen de Egyptenaren troffen. Ramban (13e eeuw) is echter van mening dat de Joden door geen enkele plaag werden


55


bezocht. De eerste drie plagen waren statisch zodat het niet nodig was te vertellen dat ze niet oversloegen naar Gosjen. De wilde dieren kwamen in zwermen en bij deze plaag was het nodig om te vermelden dat deze niet oversloeg naar Gosjen.

III.5.74.2 Indopen van de vinger in de wijnBij het uitspreken van de tien plagen is het gebruikelijk om een beetje wijn uit de beker te gieten of met de vinger wat druppeltjes wijn weg te pinken. In Psalm 23 wordt dankbaarheid voor overvloed geformuleerd met de frase “mijn beker loopt over”. Wanneer wij onze beker uitgieten bij de tien plagen symboliseert dit een gebrek, alsof wij iets missen of verloren hebben. De Egyptenaren moesten gestraft worden. Toch zijn wij niet blij wanneer anderen vanwege ons gestraft worden, ook al verdienen ze dat wel. “Verheug je niet wanneer je vijand valt” (Spreuken 24: 17). Daarom staat er bij Pesach ook niet de term “zeman simchatenoe – tijd van onze vreugde”. We vieren onze onafhankelijkheid, maar omdat dit ten koste ging van de Egyptenaren, onze gezworen vijanden, zijn we toch niet blij en staan we niet te juichen!

III.5.74.3Persoonlijke betrokkenheidWe gieten een beetje wijn uit de beker wanneer deze plagen worden vermeld. Rabbi Jechezkeel Abramsky benadert deze praktijk vanuit een Talmoedische gedachte (B.T. Megilla 10b): “Na het splijten van de Rode Zee wilden de Engelen G’d loven. Maar G’d zei tegen hen: het werk van Mijn handen (mensen) verdrinken en jullie willen zingen?”. Maar als het geen geschikte gelegenheid is om te zingen, wanneer mensen sterven, waarom hebben de Joden dan wel het lied van de zee gezongen (Sjemot 15)? Waarom was dit niet ongevoelig? De Engelen waren slechts een niet betrokken, derde partij. Zíj werden niet persoonlijk bevrijd. Het Joodse volk echter wel. Zij vierden een persoonlijke bevrijding uit de hand van hun verdrukkers. Ze waren niet blij met de vernietiging van de Egyptenaren maar wèl met hun nieuwe vrijheid. De vier bekers wijn zijn ingesteld als uiting van vreugde over onze nieuwe vrijheid, het feit dat wij het volk van het Boek zijn geworden. Wij vieren onze eigen verheffing; niet andermans vernedering. Toch voelen wij aan, dat er erge dingen zijn gebeurd bij onze bevrijding. Ook met onze verdrukkers hebben wij medelijden. Daarom pinken wij een beetje wijn weg.

III.5.74.4 Rabbi Jehoeda heeft de tien plagen afgekort naar hun Hebreeuwse initialen: detsach adasj beachav.46

Wat maakt het uit of wij deze tien plagen afkorten naar hun initialen? Iedereen kan een ezelsbruggetje maken?! Rabbi Aharon Kotler citeert een Midrasj, een achtergrondverklaring op de pasoek (vers): “Alle wonderen, die ik in jou hand geplaatst heb” (Sjemot 4:21): “Dit slaat op de staf waarop de afkortingen van de tien plagen ‘detsach adasj beachav’ ingegraveerd stonden. G’d zei tegen Mosjé:”Deze plagen, die ik in jouw handen geplaatst heb, moet je uitvoeren met deze staf in aanwezigheid van Phara’o”. Rabbi Aharon Kotler stelt, dat deze Midrasj gebaseerd is op de mening van Rabbi Jehoeda, die de plagen naar de Hebreeuwse initialen afkortte. Volgens de mening van de andere Geleerden stonden de plagen volledig uitgespeld op de staf, niet in verkorte vorm. Dit zou betekenen, dat de tien plagen niet konden worden afgewend. Maar volgens Rabbi Jehoeda stonden er alleen maar tien initialen ingegraveerd in de staf. De exacte betekenis van ieder initiaal als beginletter van een plaag was niet van te voren vastgesteld. Op ieder moment kon nog van de oorspronkelijke bedoeling worden afgeweken, afhankelijk van de reacties van de Egyptenaren op de plagen. Het hoefden niet per se bloed, kikvorsen, luizen etc. te worden, als de Egyptenaren middenin zouden zijn gestopt met hun wrede gedrag.

46 Ibid., p. 47

56


III.5.74.5 Dit is een vinger van G’d47

De eerste twee plagen maakten nauwelijks enige indruk op Pharao omdat zijn eigen tovenaars de plagen konden nadoen. Toen de derde plaag kwam (luizen) moesten de hoftovenaars toegeven, dat dit geen ‘black magic’ was maar een manifestatie van “G’ds vinger”. Vanaf dat moment werden de magiërs niet meer ingeschakeld. Hoe kan Pharao echter zelf G’d blijven ontkennen tot zijn hele rijk ineenstortte? Reb Chaim Sjmoelevitz legt uit, dat Phara’o’s gedrag gewoon de menselijke natuur weergeeft. Ieder mens neigt ertoe om zijn eigen overtuigingen te rechtvaardigen en zijn eigen gedrag te verdedigen, hoe irrationeel dit soms ook lijkt. “De ene zonde leidt tot de andere” (Pirké Avot 4:2). Zodra men een bepaalde houding aangenomen of een bepaalde mening geventileerd heeft, zal ieder mens proberen dat vol te houden tot het bittere einde. De enige manier waarop dit proces gestopt kan worden, is door een eerlijke zelfanalyse toe te laten. Een voorbeeld uit de geschiedenis zal dit aantonen. Een valse profeet in de dagen van Jirmijahoe, Chananja ben Azor genaamd, verklaarde dat koning Jechonjahoe spoedig zou terugkeren uit zijn Babylonische ballingschap. Jirmijahoe, de echte profeet, vertelde Chananja, de valse profeet, dat hij voor het einde van het jaar zou sterven als straf voor zijn misleiding van het volk. Rasjie (Jirmijahoe 28:15-16) citeert een Midrasj (achtergrondverklaring) die stelt dat Chananja de dag vóór Rosj Hasjana stierf en dat zijn laatste wens op zijn sterfbed was, dat zijn kinderen zijn dood pas ná Rosj Hasjana zouden bekend maken. Mensen zouden dan denken dat de profetie van Jirmijahoe niet zou zijn uitgekomen. Zó vastbesloten was Chananja om zijn eigen standpunt tegen dat van Jirmijahoe vol te houden. Zelfs op zijn sterfbed droeg hij zijn kinderen op om deze valse voorstelling van zaken voort te zetten. Het is bijzonder moeilijk om een eenmaal ingenomen standpunt te veranderen.

III.5.74.6 Slechte eigenschappen goed aangewendHoewel jaloezie over het algemeen geen goede karaktertrek is, kan het de mens wel verder helpen. Als we jaloers zijn op mensen, die meer in kennis of spiritualiteit bereikt hebben, kan het ons aanzetten tot meer geestelijke ontplooiing. Haat is slecht maar als we het slechte haten is dat weer goed. Hetzelfde geldt voor hardnekkigheid. Als het joodse volk nooit hardnekkig was geweest, zouden we al verdwenen zijn. Op individueel niveau gesproken, kan men hardnekkig weigeren morele standaarden te verlagen of principes te verlaten. Wat is het verschil tussen goede en slechte hardnekkigheid? De lakmoesproef is mesirat nefesj: zijn we bereid ons leven te geven voor belangrijke beginselen uit het Jodendom? Pharao was obstinaat, omdat hij ondanks de plagen weigerde toe te geven aan Mosjé. Dit ging door zolang hijzelf niet al te grote risico’s liep. Maar toen zijn eerstgeboren zoon tijdens Makkat Bechorot (de tiende plaag) stierf, vreesde hij voor zijn eigen leven, omdat hij zelf ook eerstgeborene was (Sjemot 12: 32, zie Rasjie aldaar). Toen gaf hij Mosjé de opdracht om de Joden mee te nemen en Egypte te verlaten. Pharao was niet bereid zijn leven te geven omwille van zijn principes.De Joodse geschiedenis is vol met mesiroet nefesj. Het joodse leven is geen doel in zichzelf. We leven voor een hoger doel. Het leven zou zijn betekenis en waarde verliezen als dat doel ontbreekt. Een bekend verhaal van Rabbi Joseef Jitschak van Lubavitsj illustreert dit. Hij bleef Tora onderwijzen hoewel de communistische overheid dit absoluut verboden had. Op een bepaald moment werd de Lubavitsjer Rebbe uitgedaagd door een Russische officier, die plotseling een pistool trok en op hem richtte. Toen de Rebbe totaal onverstoord door ging, vroeg de officier of hij niet bang was om gedood te worden. De Rebbe antwoordde: “Wanneer men vele goden heeft en maar één wereld, is men bang om te sterven. Maar wanneer men één G’d heeft en twee werelden, is men niet bang deze wereld te verlaten”.

47Ibid., p. 47

57


Als het hele leven zich binnen de vier muren van het hier en nu afspeelt, kunnen wij ons leven niet opgeven. Als er iets hoger bestaat, dan wordt opofferingsgezindheid een serieuze optie. Er is een bekende uitspraak die stelt, “indien er niets in het leven is om voor te sterven, er ook niets om voor te leven is”. Leven om te leven is een eigenschap van dieren. Afgoderij, niets anders dan geïnstitutionaliseerd hedonisme, erkent alleen de fysieke wereld, waar men zijn passies kan uitleven. Je leven ergens voor geven is daarom nutteloos. Alleen mensen, die erkennen dat er een G’d bestaat en weten dat er een Toekomstige Wereld is, kunnen martelaarschap aan. Pharao’s hardnekkigheid diende zijn ego. Het brokkelde af toen zijn eigen leven op het spel stond. Hardnekkigheid in kedoesja (heiligheid) levert martelaren op, die bereid zijn hun leven te geven onder het uitroepen van Sjema Jisraëel.

III.5.74.7 “Waarvandaan weten we dat iedere plaag uit vier onderdelen bestond?”Waarom worden de plagen zo uitgebreid behandeld? Is het niet voldoende dat de Tora ons vertelt dat er tien zware plagen waren, die Pharao uiteindelijk op de knieën dwongen? Waarom is er een meningsverschil onder de Talmoedgeleerden over het aantal componenten van iedere plaag? Rabbi José, Rabbi Eliëzer en Rabbi Akiwa geven ons een beschrijving van de menselijke natuur. We hadden kunnen menen, dat, indien elke plaag maar iets zwaarder was geweest, Pharao sneller had toegegeven. Rabbi Eliëzer stelt daarom, dat iedere plaag inderdaad veel zwaarder was dan we normaal aannemen. Niettemin bleef Pharao weigeren. Zelfs zware omstandigheden doen geen afbreuk aan ons gevoel, dat we onder alle omstandigheden gelijk hebben en nooit zullen toegeven, ook al worden we geconfronteerd met de harde andere realiteit. Rabbi Akiwa gaat nog een stap verder. Hij stelt dat de plagen nog veel zwaarder waren dan Rabbi Eliëzer oppert. Toch ging Pharao door tot het bittere einde. Onze weerstand tegen verandering is sterk. We zijn bereid onszelf desnoods schade te doen om maar niet te hoeven inzien, dat we fout zijn. Zolang we onze eigen ideeën maar niet hoeven analyseren en ons gedrag niet hoeven wijzigen. De bereidheid om onze zekerheden achter ons te laten is de voorwaarde voor geestelijke groei.

“Israël zag … en zij geloofden in Hasjeem” (Sjemot 14:31)48

III.5.74.8 Twee niveaus van vertrouwenOp een zekere dag zocht iemand bijstand voor een dringend persoonlijk probleem en ging naar een bekende Chassidische Rebbe met het verzoek voor hem te bidden. De Rebbe vertelde de verzoeker, dat indien hij geen volledig, volmaakt geloof zou hebben, zijn verzoek geen gehoor zou vinden. De man, die zelf de zoon van een Chassidische Rebbe was, antwoordde de Rebbe: “In de Tora staat geschreven ‘Toen Israël de geweldige macht zag, die G’d tegen Egypte tentoongespreid had, kreeg het volk een diep ontzag voor G’d en het vertrouwde op G’d’. Eerst kwam het wonder; pas nadien geloofden ze in G’d! Nadat u mij voorziet van de hulp, die ik zoek, zal ik volledig geloof hebben!”Rabbi Mosje Feinstein had enig commentaar op dit verhaal. Volgens hem is het mogelijk de pasoek (vers) anders te begrijpen dan de hulpzoekende man deed. Er zijn twee soorten van geloof. Allereerst, is er het geloof dat G’d Almachtig is; Hasjeem is tot alles in staat en niets en niemand kan Hem verhinderen om Zijn Wil uit te voeren. De Joden waren getuige geweest van de Tien Plagen en hadden de lessen hieruit zeker geleerd. Tenslotte “huilden zij tot Hasjeem” (Exodus 14:10), toen ze zich voor het eerst realiseerden, dat de Egyptenaren hen achtervolgden.

48 Ibid., p. 47

58


III.5.74.9 Toepassing op de persoonlijke situatieHet tweede soort geloof is de toepassing van het geloof in G’ds Almacht op de eigen persoonlijke situatie. Mensen denken vaak: “Natuurlijk heeft G’d het vermogen mij te redden, maar waarom zou Hij zich druk maken om mij?”. Dit element van geloof was hetgeen ontbrak bij de houding van de Joden totdat ze getuige waren geweest van het klieven van de Rode Zee. Een tekort in dit tweede aspect, is niet noodzakelijkerwijs een teken, dat men geloof ontbeert. Het is mogelijk, dat het iemands twijfel over zijn persoonlijke verdiensten weerspiegelt. Misschien verdient hij gewoonweg geen redding van G’d. We zien, dat zelfs Ja’akov ‘zeer bang was, en het benauwd kreeg’ (Genesis 32:8), hoewel G’d beloofd had hem uiteindelijk veilig thuis te brengen. Dit was omdat hij bang was, dat hij gezondigd had en daarmee zijn recht op G’ds beloofde bescherming verspeeld had. Wat de oorzaak ook mag zijn, het was dit tweede element van geloof dat de Joden pas koesterden nadat ze G’ds geweldige macht hadden gezien toen het vertrouwde op Hasjeem en op zijn dienaar Mosje. Het was pas tóen, dat ze geloofden dat G’d niet alleen wonderen zou kunnen doen om hen te redden, maar dat Hij het ook daadwerkelijk deed.De Rebbe in het verhaal, concludeert Rabbi Mosje Feinstein, had gelijk in die zin dat men geen redding kan verwachten van G’d tenzij men volledig geloof heeft – geloof in Zijn ‘in staat zijn’ tot het verlenen van redding.

III.5.74.10 Zijn grote woede – “Charon af”Het meningsverschil tussen Rabbi Eliëzer en Rabbi AkiwaVolgens Rabbi Akiwa zijn de woorden ‘Zijn grote woede’ een vijfde aspect, van elke plaag, terwijl Rabbi Eliëzer meent, dat ‘Zijn grote woede’ als algemene introductie geldt op de beschrijvingen, die daarop volgen (woede, ergernis, nood en verderfzaaiende engelen) en niet moeten worden beschouwd als één van de aspecten van de plaag. Wat is de reden voor dit meningsverschil?Rabbi Mosje Feinstein legt uit dat ‘Zijn grote woede’ geen beschrijving is van één aspect van de plaag maar de oorzaak van de plagen weergeeft. G’ds woede was zó intens, dat Hij hen meervoudige plagen inéén stuurde. Daarom wilde Rabbi Eliëzer deze fase (‘Zijn grote woede’) niet meetellen en kwam hij slechts tot een viervoudige plaag. Rabbi Akiwa stelt echter dat G’ds grote woede de katalysator was van al die uitwerkingen zoals woede, ergernis, nood en verderfzaaiende engelen. Daarom moet het meegeteld worden als een dimensie van iedere plaag, zelfs al werd het niet werkelijk manifest als vijfde effect van iedere plaag.Dit leert ons een belangrijk inzicht in intermenselijke relaties. Als we het hebben over andermans gevoelens moeten we niet slechts rekening houden met hetgeen de ander daarover uit (zegt of doet) maar ook wat de ander hoogstwaarschijnlijk voelt, ook al zegt zij/hij het niet zo duidelijk.

III.5.74.11 Waarom is de plaag van pest geassocieerd met de machtige hand meer dan de andere tien plagen?49

“Met sterke hand” slaat op de pest zoals er geschreven staat: “de hand van G’d zal uw vee treffen”. Volgens Rabbi Berel Soloveitchik komt dit omdat bij alle andere plagen een daad van Mosjé of Aharon beschreven staat, die als een katalysator de plaag bewerkstelligde. Bij de plagen bloed en kikvorsen strekte Aharon zijn staf over de wateren van Egypte uit. Bij de plaag luizen sloeg hij het stof met zijn staf. Maar bij de pest wordt er geen menselijke handeling beschreven, die de lancering van deze plaag introduceert. Dit was G’ds hand direct

49 Ibid., p. 44 (1)

59


III.5.74.12 “Met tekenen – dit slaat op de wonderen die werden uitgevoerd met de staf”50 Volgens de Midrasj gaat de geschiedenis van de staf van Mosjé terug naar Gan Eden (paradijs). Generatie op generatie werd deze staf doorgegeven totdat Mosjé hem bij Jitro, zijn schoonvader, aantrof. Wanneer Mosjé de staf vasthield werd het een bevrijdend instrument, dat de zee splitste om het volk te redden en de kwade krachten strafte. Toen Mosjé het uit zijn handen liet vallen op de grond voor Pharao, werd het veranderd in een giftige slang. Misschien kan in de staf een symbool van de grote kracht van de wetenschap en macht van kennis gezien worden. Wetenschappelijke bevindingen kunnen de mensheid veel goeds brengen maar ook onbeschrijfelijk veel leed veroorzaken. Afhankelijk van de vraag wie de instrumenten in zijn handen heeft, worden de uitkomsten bepaald. Atomaire kennis heeft grote voordelen. Maar één atoomexplosie kan een hele bevolking vernietigen. “Neem deze staf in je handen (Sjemot 4:17)”Wil men met de wonderstaf grootse daden verrichten ten gunste van de mensheid dan moet het stevig in de hand worden gehouden door mensen als Mosjé Rabbenoe. Verantwoordelijk leiderschap is de eerste vereiste.

III.5.74.13 Immuun voor de plagen51 Het blijft onbegrijpelijk dat Pharao na twee of drie keer niet toegaf. Begreep hij dan niet, dat de waarschuwingen van Mosjé en Aharon uiteindelijk zouden uitkomen? Gebrek aan leervermogen uit negatieve ervaringen heeft niets van doen met intelligentie. Er zijn een aantal dingen die ook zeer intelligente mensen niet in zich kunnen opnemen zelfs wanneer iedereen uit de omgeving het duidelijk ziet. Verslaafden hebben gewoonten, die desastreuze gevolgen kunnen hebben. Keer op keer zweert hij dat het gedrag niet herhaald zal worden, maar de verslaving maakt hem totaal blind voor alles wat er in het verleden gebeurd is. Dit patroon kan zich zeer vaal herhalen. Pas wanneer er een vreselijke ramp optreedt ergens in de keten der gebeurtenissen kan het zijn dat de verslaafde zijn verslaving opgeeft. Wij zien als buitenstaanders dit duidelijk gebeuren bij een verslaafde. Toch hebben ook wij verslavingen in subtiele vormen. Soms zijn we gewoon blind voor de waarheid. Het is daarom verstandig om af en toe onze overtuigingen en ons gedrag nader onder de loep te nemen, hoe zeker we er ook van zijn dat alles omdat het lam het sterrenbeeld is van de maand Niesan, waarin de Nijl buiten zijn oevers treedt. Farao beweerde dat hij de Nijl geschapen had; daarom waren de plagen gecentreerd rond de Nijl. De eerste plaag was tegen de Nijl gericht, de tweede kwam voort uit de Nijl; de meeste plagen werden aangekondigd aan de oever van de Nijl.

III.5.74.14 De duur van de plagenEgypte werd gedurende één jaar door de plagen bezocht. Op 15 Niesan 2447, één jaar voor de Exodus, openbaarde Hasjeem zich bij het doornbos. Mosjé werd naar Egypte gestuurd om zijn missie uit te voeren en verscheen weldra voor Farao. Omtrent de duur van de plagen en de voorafgaande waarschuwingen bestaan twee meningen. Sommige geleerden meenden, dat Farao 24 dagen lang gewaarschuwd werd, en dat iedere plaag slechts zeven dagen duurde. Andere geleerden zijn van mening dat er zeven dagen lang gewaarschuwd werd waarna iedere plaag 24 dagen duurde. Op Rosj Hasjana 2448 stopte de slavenarbeid van de Joden.Over de vraag of ook het Joodse volk in Egypte getroffen werd door de plagen bestaat een meningsverschil tussen Ibn Ezra en wat we doen goed is. Natuurlijk zijn we blind voor onze eigen fouten, daarom is het verstandig om de hulp van iemand in te roepen die we vertouwen.

50 Ibid., p. 4451 Ibid., p. 45

60


In vrome wijken in Jeruzalem gebeurt dit op regelmatige basis. Men praat over zichzelf en elkaar in counselinggroepjes om het gedrag te verbeteren.

III.5.74.15 Het getal tienDe tien plagen stonden tegenover de tien scheppingsuitspraken. Bij de schepping werd G’d als het ware gekroond als heerser over de natuur. Bij de plagen werd duidelijk dat G’d eveneens de architect van de geschiedenis is. Maharal (15e eeuw) stelt dat G’d met de tien scheppingsuitspraken de wereld schiep en met de tien plagen de aanzet gaf voor de vorming van het Joodse volk.In Pirké Awot (5:1) wordt gevraagd waarom de wereld niet in één scheppingsuitspraak kon worden gecreëerd. Het antwoord luidt, dat G’d de wereld bewust met tien uitspraken heeft geschapen om hiermee de verdorvenheid van die mensen aan te tonen, die de wereld ruïneren en de Tsaddikiem (goede mensen) te belonen die de wereld, die in tien stadia geschapen werd, helpen opbouwen. De mens heeft een vrije wil, hij kan de wereld in zowel fysiek opzicht (milieuvervuiling!) als spiritueel opzicht schaden. De wereld die in tien stadia geschapen was, raakte in de loop der eeuwen zijn morele richtsnoer kwijt. Egypte was het machtigste en meest invloedrijke imperium uit die tijd. Met tien plagen zou Egypte leren beseffen dat G’d uiteindelijk de wereldleider was. De tien plagen moesten hetgeen misging rechtzetten. Met de tien scheppingsuitspraken werd de fysieke wereld geschapen, met de tien plagen openbaarde G’d Zijn koningschap en in de tien geboden toonde G’d hoe de wereld geheiligd en verheven kon worden.

III.5.74.16 StadiaDe plagen kwamen in stadia. Hasjeem wilde Farao de tijd gunnen om zich te bedenken. Hoewel de plagen geen verandering brachten in de opvattingen van het verdorven Egypte, werd in ieder geval duidelijk dat G’d niet kon worden ontkend. De vraag naar systematiek in de plagen blijft echter branden. De Midrasj ziet in de plagen een soort Romeinse oorlogstactiek bij de belegering van een stad. De plaag bloed zou dan staan tegenover het vergiftigen van de bronnen, de kikkers zouden de herauten zijn die veel lawaai maakten en de inwoners angst aanjoegen. De luizen zijn vergelijkbaar met pijlen van veraf terwijl de wilde dieren barbaren voorstellen, die als wilden op de stad zouden afgaan. De plaag pest is vergelijkbaar met wilde dieren die het belegerende leger op de stad kan afsturen en builen zouden slaan op kokende olie. Hagel is vergelijkbaar met stenen die afgeschoten worden door katapulten en sprinkhanen lijken op legioenen soldaten die over de stad uitzwermen. De duisternis duidt op gevangenisstraf; de opstandelingen worden opgesloten. De sterfte van de eerstgeborenen zou een ter dood veroordeling van de opstandelingen betekenen.

III.5.74.17 VergeldingEen andere Midrasj ziet in de systematiek van de tien plagen het thema ‘mida keneged mida’, oog om oog, vergelding van de misdaden van Egypte. De Egyptenaren werden precies gestraft voor hetgeen zij misdreven hadden. Vanuit deze optiek beschouwd zouden zij gestraft zijn met de bloedplaag omdat de Egyptenaren de Joden geen gelegenheid hadden gegeven om zich in een mikwe te baden of omdat zij altijd als waterdragers werden uitgebuit. De Joden mochten zich niet wassen van hun transpiratie, vandaar dat de Egyptenaren in hun water gestraft werden. De kikvorsen kwamen over Egypte omdat de Joden de vrachten van de Egyptenaren moesten dragen; vandaar dat de kikkers kwamen en hun goederen opaten. De luizenplaag kwam over Egypte omdat de Joden altijd de straten moesten vegen; daarom veranderde het stof in luizen. Bovendien mochten de Joden zich niet wassen en kregen ze luizen hetgeen op de Egyptenaren terugsloeg. De vierde plaag was wilde dieren. De Joden werden vaak gedwongen om voor de Egyptenaren wilde dieren te vangen, die hen in hun

61


circussen zouden kunnen vermaken. Daarom kreeg Egypte de plaag van de wilde dieren over zich heen.De Egyptenaren dwongen de Joden hun vee te hoeden. Ze stuurden hen de woestijn in om hun gezinsleven te verstoren zodat ze daarmee de veepest over zich afriepen. De builen, puisten en huidontsteking kwamen omdat zij de Joden altijd hun baden lieten stoken. Nu kregen de Egyptenaren puisten, zodat ze zich niet konden baden. De hagel vernietigde de tuintjes van de Egyptenaren, die door de Joden waren aangelegd. De sprinkhanen aten de tarwe op die de Joden hadden moeten planten. Vaak werden Joden ook gevangen gezet, vandaar dat er duisternis over Egypte kwam als vergeldingsmaatregel. Bovendien hadden de Egyptenaren de onplezierige gewoonte om hun banketten te laten bijlichten door Joden met toortsen en fakkels op hun hoofd, die ter verhoging van de feestvreugde aan de zijkant moesten staan toekijken als levende fakkels. En omdat de Egyptenaren de Joodse kinderen wilden doden en op allerlei manieren probeerden te voorkomen dat Joodse volk zich zou uitbreiden, werden hun eerstgeborenen gedood aan het einde van de tien plagen.

III.5.74.18 Analyse per plaagBloedWanneer G’d een volk straft, wordt eerst zijn afgod aangepakt. De bloedplaag trof de Nijl zelf waardoor de oppermacht van G’d werd aangetoond, omdat Hij de natuur naar believen kan veranderen. Bovendien zorgde de bloedplaag ervoor, dat de Egyptenaren afhankelijk werden van de Joden, een vergelding voor hun vernederende vreemdelingenstatus. Tevens konden de Joden meegenieten van de grote rijkdom van Egypte, die in de jaren van hongersnood gegenereerd was. Omdat alleen bij de Joden nog drinkbaar water aanwezig was moesten de Egyptenaren water kopen bij hun slaven. Op die manier stroomden veel deviezen uit Egypte’s schatkist naar het Joodse volk. Een andere interessante verklaring wijst erop, dat water in zijn natuurlijke omgeving koud is en bloed over het algemeen warm. G’d wilde met die eerste plaag tonen, hoe men vanuit het afgodisch Egypte kon komen tot het ware Jodendom. De eerste stap is de ijzige onverschilligheid voor alles wat met kedoesja (heiligheid) te maken heeft, om te zetten in warmbloedig enthousiasme.

KikvorsenDe tweede plaag, kikvorsen, vormde een invasie in alle aspecten van het dagelijks leven. De kikvorsen zaten in de ovens, in de slaapkamers en zelfs in de magen van de Egyptenaren. De kikvorsen waren bereid zich volledig op te offeren in opdracht van Hasjeem. De tweede plaag liet zien hoe de natuur in dienst van G’d staat – en geen zelfstandig leven leidt – en het leert het Joodse volk, dat voor een goede start met ‘Jiddisjkeit’ veel opoffering nodig is. De kikvorsen waren kleine schepseltjes, die door hun massaliteit de machthebbers een enorme schrik aanjoegen. Zo werd de overheersing vergolden.

LuizenMet de luizen werd de zwarte magie van Egypte ontmaskerd. De eerste twee plagen konden de Egyptische magiërs nog nadoen. Maar bij de luizen legden zij het loodje. Op dat moment werden de bovennatuurlijke anti-G’ddelijke krachten teniet gedaan. Na de luizenplaag verloren de beeldschriftkundigen van Egypte hun betekenis. Een ander aspect bij de luizenplaag is, dat de aarde veranderde in luizen. Deze plaag trof de aarde waaruit het klei en stenen voor de verschillende rampzalige avonturen van de mensheid aan het begin van de Tora werden gewonnen: de Toren van Babel en de voorraadsteden van de Farao werden gebouwd met leem- en kleistenen.

62


De eerste twee plagen waren als waarschuwing alleen tegen de Egyptische bezittingen gericht. Nu Egypte na deze waarschuwingen niet wilde luisteren, werden zij zelf aangepakt. De luizenplaag behoort tot de categorie pijnigingen van Rabbiner Hirsch (zie verder). Egypte moest aan den lijve ondervinden wat zij anderen hadden aangedaan. G’d wilde niet straffen maar veeleer opvoeden. Egypte wilde echter niet luisteren.

Wilde dierenDe vierde plaag, wilde dieren, trof het land van de Egyptenaren. De enorme zwerm wilde dieren belette hen gebruik te maken van hun ‘Heimat’, dat zij als hun exclusief bezit ervoeren. De oorzaak lag in de ontgoddelijking van de mens. Eigenlijk zouden dieren de mens, geschapen naar het evenbeeld G’ds, moeten vrezen. Maar de dieren vreesden de mens niet meer omdat hij zo laag gezonken was.

VeepestDe veepest verzwakte de fysieke kracht en macht van de verdrukker, tastte zijn rijkdom aan en daarmee ook de eigenwaan van de overheerser. Zo werd Egypte in zijn machtswaan getroffen. De veepest trof het bezit van de Egyptenaren. Ze waren geen heer en meester meer over hun levende have. Ook hier ontwaren wij het motief van het kleineren van de ‘Übermensch’, die zijn machtswellust op anderen botviert en hierin door G’d gefrustreerd wordt.

Builen en huiduitslagDe builen en huiduitslag troffen het lichaam van de Egyptenaren, omdat zij hun lichaam misbruikt hadden. De Tora getuigt van de immoraliteit van de Egyptische cultuur, die aan de andere kant op wetenschappelijk en architectonisch terrein een hoge vlucht had genomen. Zedelijkheid en medemenselijkheid hebben weinig van doen met andere uitingen van beschaving, een fenomeen, dat het Joodse volk nog niet zo lang geleden ook aan den lijve heeft moeten ondervinden. Duitsland was de bakermat van Europese cultuur. Niettemin was het mogelijk, dat dit ‘Herrenvolk’ binnen de kortste keren afdaalde tot de diepste dalen van beestachtigheid.

Sprinkhanen en hagelSprinkhanen en hagel vernietigden de vanzelfsprekende wereld van de Egyptenaren. De hagel ging gepaard met veel donderslag en de zwermen sprinkhanen zorgden voor een duisternis. Horen en zien verging hen. Het was misschien een rectificatie van de eerste zondeval in het Paradijs. Eva zag en Adam luisterde. Deze twee plagen bereidden de mensheid voor op G’ds openbaring bij de berg Sinaï, waar zij eveneens donderslagen hoorden en bliksemschichten zagen.

DuisternisDe duisternis maakte een einde aan alle menselijke activiteit omdat met name in de laatste drie dagen van de duisternis de Egyptenaren niet eens meer konden bewegen; zo waren zij geïsoleerd van hun medemens. De duisternis zorgde voor een volledige ontmanteling van de sociale orde en rekende af met de vanzelfsprekende minachting voor de buitenlandse medemens.

Sterfte der eerstgeborenenDe tiende plaag vormde de climax van de bestraffing die al direct was aangekondigd aan het begin van de missie van Mosjé Rabbenoe (Sjemot 4:22). In de Joodse denkwereld is de bechor (de eerstgeborene) de speerpunt van de beschaving, de vertegenwoordiger van de

63


familie, die weer de primaire bouwsteen vormt van de staat. Niet voor niets waren de eerstgeborenen van het Joodse volk bestemd voor de Tempeldienst, de bakermat van de Joodse cultuur. Toen zij bij het gouden kalf onwaardig bleken, werd de priesterfunctie overgebracht op de stam Levi.

III.5.74.19 De indeling van Rabbi JehoedaIn de Hagada verdeelt Rabbi Jehoeda de tien plagen in drie categorieën. De eerste drie zijn bloed, kikvorsen en luizen; het tweede drietal luidt wilde dieren, veepest en huiduitslag, en de derde groep bestaat uit vier plagen, hagel, sprinkhanen, duisternis en sterfte van de eerstgeborenen. Het zijn aparte eenheden die ook verschillende doelen beoogden.Rabbi Jitschak Abarbanel (15de eeuw) heeft zich beziggehouden met de vraag naar het specifieke van ieder van deze drie eenheden. Hij stelt, dat Farao in zijn persoonlijkheid en optreden de totale G'dsloochening symboliseerde. Hij ontkende het bestaan van G'd, G'ds wereldleiding en het feit dat Hasjeem de loop van de natuur en de geschiedenis bepaalt en kan veranderen.De eerste groep wordt gekenmerkt door de frase ‘Hierdoor zul je weten dat ik G'd ben’. Dit doel werd bereikt toen de Egyptische magiërs erkenden, dat de luizenplaag ‘een vinger G'ds was’.De tweede groep plagen was bedoeld om G'ds wereldleiding tot Farao te laten doordringen. Het doel van de tweede groep komt tot uiting in de frase: ‘dat jullie zullen weten dat Ik G'd ben, midden in de wereld’.De derde groep was bedoeld om Farao aan het verstand te brengen dat G'd in staat is om de natuur te veranderen. Ingedachtig de woorden ‘zoals Ik is er geen op de hele wereld’.Bij de derde plaag van al deze eenheden, werd het lichaam van de Egyptenaren zelf aangetast. Voordat de Egyptenaren zelf werden aangepakt gingen er telkens twee waarschuwingen vooraf in de vorm van plagen die de Egyptenaren zelf niet direct troffen. G'd wilde niet straffen maar veeleer opvoeden. Egypte wilde echter niet luisteren.

III.5.74.20 Chatam SofeerChatam Sofeer (18de eeuw) wijst er nog op, dat bij alle derde plagen van de drie eenheden van Rabbi Jehoeda geen waarschuwing vermeld wordt. Rambam (12de eeuw) meent dat luizen, huiduitslag en duisternis geen levensgevaar met zich meebrachten, zodat het niet nodig was om te waarschuwen. Maar bij de andere plagen was de waarschuwing bedoeld was om Farao zich te laten voorbereiden met zijn tovenaars om hun eigen kracht en macht te tonen. De eerste twee plagen van iedere trits waren een soort uitdaging, maar bij de derde van alle tritsen was van te voren al duidelijk dat alle magiërs van de Farao niets konden uitrichten. Bij de luizen niet, omdat zwarte magie geen invloed heeft op hele kleine schepseltjes, zoals luizen. Bij de huidontsteking vermeldt de Tora, dat Farao's tovenaars niet konden blijven staan voor Farao; bij de duisternis kon helemaal niemand van zijn plaats opstaan. Het was duidelijk dat niemand in staat was zo een diepe, zwarte duisternis te creëren. Daarom wordt volgens Chatam Sofeer geen waarschuwing vermeld bij de derde van plaag van iedere trits.

III.5.74.21 Andere meningenSforno (17de eeuw) ziet een andere systematiek in de driedeling van Rabbi Jehoeda. De eerste drie plagen troffen het water en de aarde, de dode materie. De tweede drie plagen waren gericht tegen de fauna en de laatste vier plagen waren tekenen in de lucht. Volgens deze interpretatie wilde G'd aantonen, dat Hij over alle levensvormen heerst.Rav Sa'adja Ga'on (9de eeuw) brengt een andere systematiek aan. Hij meent, dat de plagen eigenlijk in vieren gedeeld moeten worden. Hij komt tot deze vierdeling door de sterfte der eerstgeborenen als een aparte categorie te rekenen. De vier soorten plagen stonden tegenover

64


de vier natuurelementen: aarde, water, wind en vuur. Aarde: huiduitslag, gecreëerd uit ovenroet, luizen, voorkomend uit stof en wilde dieren die uit de aarde verrezen. Water: bloed, kikkers en hagelstenen. Wind: veepest, duisternis en sprinkhanen, en vuur: de sterfte der eerstgeborenen.De Koezari van Rabbi Jehoeda HaLevi (12de eeuw) wijst nog op een ander thema. Met de plagen werden het water, de flora, de fauna, de lucht en de hemel getroffen om Farao en de Joden duidelijk te maken dat G'd ingrijpt in de natuur wanneer Hij wil, zoals Hij wil, niet gehinderd door welk onderdeel van de natuur dan ook.

III.5.74.22 Rabbiner HirschOok op andere wijze kan men een systematiek ontwaren in de tien plagen. Rabbiner S.R. Hirsch (19e eeuw) onderscheidt de plagen naar drie categorieën:

geroet, vreemdelingschap;awdoet, slavernij; eninoejiem, pijnigingen.

Hij stelt, dat alle plagen 'mida keneged mida' waren als een vergelding voor wat er misdreven werd, met een educatief doel zowel voor de Egyptenaren als voor de Joden. De eerste categorie 'geroet', vreemdelingschap, betekende dat de Joden langzamerhand werden uitgestoten door de Egyptische samenleving, ontheemd en ontworteld raakten en in een uitzonderingspositie werden geplaatst.De tweede categorie, `awdoet` betekent overheersing. De Egyptenaren overheersten het Joodse volk. Daarom kregen zij kikvorsen, een klein schepseltje, dat door zijn massaliteit de machthebbers toch enorme angst aanjoeg. De veepest verzwakte de fysieke kracht van de verdrukker en de sprinkhaan tastte de rijkdom en daarmee ook de eigenwaan van de overheerser aan. De derde categorie noemt Rabbiner Hirsch 'inoejiem', pijnigingen. De Egyptenaren moesten voor korte tijd voelen, wat zij anderen hadden aangedaan. Dus ze kregen luizen, huiduitslag en werden volledig geïmmobiliseerd gedurende de plaag van duisternis.

III.5.74.23 Toen en nuDe bevrijding uit Egypte was een volledige bevrijding, niet zoals de bevrijding die wij in 1945 hebben meegemaakt. In Sjemot 14:30 vertelt de Tora, dat de Joden aanschouwden hoe de Egyptenaren stierven aan de oever van de zee. De verklaarders geven vier redenen waarom de Joden hun verdrukkers moesten zien sterven. Het was om de Joden ervan te overtuigen, dat de Egyptenaren er niet levend vanaf gekomen waren aan de andere kant van de Schelfzee. Bovendien zagen de stervende Egyptenaren dat de Joden de overkant wèl levend hadden bereikt. Hun derde reden is dat de Bnee Jisra'eel de buit van Egypte konden verzamelen en tenslotte opdat de Joden de Egyptenaren zo konden terechtwijzen voor hun misdaden tegen de mensheid.Zelden hebben wij in de Joodse geschiedenis zo een volledige vergelding mogen meemaken. Na de Tweede Wereldoorlog hebben wij niets van dit alles meegemaakt. Wij zijn eraan gewend geraakt dat onze verdrukkers vrijuit gingen, bezittingen kwamen nauwelijks terug en iedereen had een gevoel van rechteloosheid en machteloosheid. Lange tijd was er geen gelegenheid om de Duitsers terecht te wijzen voor hun slechte gedrag. De Wiedergutmachung kwam slechts langzaam en laat op gang. Duitsland en Japan zijn anders dan Egypte na het debacle bij de Schelfzee sterker dan ooit uit de oorlog teruggekomen.

65


De tien plagen waren niet zozeer een bestraffing, ook al kwamen ze zeer hard aan; het was eerder een afbraak van de afgodische, decadente en hedonistische maatschappij, die de door G'd gegeven zegeningen had misbruikt.

III.5.75 “Kama ma’alot towot” – Vele weldaden52

Hoe talrijk zijn de weldaden die G’d ons bewezen heeft! Waarom worden hier vijftien niveaus van goedheid en weldaden beschreven? Rabbi Mosje Feinstein antwoordt met een citaat uit de episode van Jitro, die alles had gehoord wat G’d gedaan had voor Mosje en Israël (Sjemot 18:1-5). Waarom volgde Jitro de joden in de woestijn? Rasji antwoordt: “Hij hoorde van het splijten van de Rode Zee en de oorlog tegen Amalek”. Rabbi Mosje Feinstein verklaart, dat wanneer mensen een rapportage van een gebeurtenis horen met allerlei inspirerende details, iedereen ergens anders door geraakt wordt. Sommigen vinden de overwinning van goed over kwaad, zoals de oorlog tegen Amalek, het mooiste, anderen zijn het meest onder de indruk van de doorbreking van de wetten van de natuur door G’d, zoals het splijten van de Rode Zee. Elke invalshoek is valide. Daarom worden alle vijftien weldaden in geur en kleur vermeld!

III.5.76 Als Hij ons naderbij had gebracht tot bij de berg Sinaï, maar ons de Tora niet had gegeven, dan hadden wij nog reden tot dankbaarheid gehad.53

Welk nut zou het hebben om bij de berg Sinaï te hebben gestaan zonder dat ons de Tora zou zijn gegeven? Zonder de Tora zou er geen joods volk zijn geweest! Rabbi Aharon Kotler citeert de Geleerden, die ons vertellen dat onze Aartsvaders Awraham, Jitschak en Ja’akov alle wetten van de Tora al hielden nog voor de Leer gegeven was. Door hun oprechtheid, spiritualiteit en profetische gaven waren ze in staat om G’ds wensen op eigen initiatief af te leiden. Maar, zegt Ramban, omdat het niet gebaseerd was op een openbaring, waren de geboden voor de Aartsvaders niet werkelijk verplicht. Ze waren alleen maar een uiting van goed godsdienstig en zedelijk gedrag. Hetzelfde geldt voor de joden aan de voet van de berg Sinaï. Zij ervoeren een dusdanige spirituele verheffing, dat zij in staat zouden zijn om de waarheden van de Tora te schouwen zonder dat hun dat expliciet verteld zou zijn door G’d. We zouden dus wel in het bezit zijn geweest van de lessen van de Tora maar niet omdat het door G’d geboden was. We zouden op het niveau komen van de Aartsvaders, die een zelf aangeleerde godsdienst zonder werkelijke verplichtingen hebben gepraktiseerd. We zijn dankbaar, dat Hij uiteindelijk ook de Tora direct aan ons gegeven heeft, omdat ‘iemand die iets verplicht vervult op een hoger niveau staat dan iemand die iets vrijwillig doet’ (B.T. Kiddoesjien 31a).

“Dajenoe - De Alomtegenwoordige heeft zo veel weldaden aan ons bewezen”54

Verschillende onderdelen van dit prachtige lied “Dajenoe” zijn moeilijk te begrijpen. Stel, dat we niet door de Rode Zee waren getrokken, wat voor nut had de redding dan? Een kritische lezer blijft met veel vragen zitten.

III.5.77 DankbaarheidDajenoe leert ons dat we dankbaar moeten zijn voor alles wat we krijgen, hoewel we niet direct inzien waar het allemaal voor dient en waar het allemaal toe leidt. Dankbaarheid is belangrijk voor geestelijke groei. Gevoelens van dankbaarheid koesteren we niet graag, omdat het betekent dat we iets schuldig zijn aan onze weldoener. Sommige mensen ontkennen zelfs, dat anderen hen iets goeds bewezen hebben. Erkenning van de G’ddelijke liefde, die we


66


dagelijks ervaren, wekt G’ds goedheid voor de toekomst op. Als we G’d danken voor de dag die voorbij is, verdienen wij Zijn zegen voor de volgende dag.

III.5.78 “Indien G’d ons voor de berg Sinaï had gebracht, maar niet de Tora had gegeven, zou dit ook al voldoende zijn geweest”Koning Salomo zei: “G’d heeft de mens oprecht gemaakt” (Prediker 7:29). De mens is van nature recht door zee maar omdat we dit rechte pad vaak verlaten, worden dingen soms bijzonder gecompliceerd. De Talmoed stelt dat indien de Tora niet gegeven was, men goed gedrag uit de fauna had kunnen leren. De heiligheid van privé-bezit kan men leren van de mieren. Echtelijke trouw kan men zien bij duiven, ingetogenheid kan men leren van de katten (B.T. Eroewien 100b). Verschillende dieren leren de mens hoe zich te gedragen. Toch is deze uitspraak van onze Wijzen moeilijk te begrijpen; misschien hadden we slechte eigenschappen geleerd van andere dieren, zoals promiscuïteit van honden en roofzucht van tijgers. Maar deze vraag is niet echt relevant. Wanneer wij de natuur maar onbevangen observeren, komen we er vanzelf wel achter welke eigenschappen we zouden moeten overnemen, omdat de mens van nature “jasjar” is (oprecht). Alleen omdat wij door onze driften, passies en lusten vaak anders willen, is het zo dat we ons slechte gedrag rationaliseren en onze Schepper niet meer recht in de ogen kunnen kijken

Onze Aartsvaders hielden de hele Tora al nog voor deze gegeven was. Hoe konden zij weten wat goed en kwaad was? Awraham werd inderdaad geboren in een familie van afgodendienaren. Maar zijn heldere geest bracht hem tot de conclusie, dat het dienen van beelden verkeerd is. Awraham kon de waarheid vatten door logische redenering. Op zoek naar de waarheid liet hij zich niet leiden door aardse belangen. Awraham was een spiritueel mens. Aan de voet van de berg Sinaï – bij de voorbereiding voor het ontvangen van de Tora – bereikten de Joden het niveau van de Aartsvaders. Gelijk Awraham, Jitschak en Ja’akov konden zij de Tora vatten, nog voor dat deze gegeven was. Allen hebben wij een aangeboren gevoel voor goed en kwaad en een kompas voor juist gedrag. Als we niet verleid zouden worden door de jetser hara, onze aardse neiging, zouden we zonder enig probleem uitgroeien tot de spirituele wezens, die wij eigenlijk zouden moeten zijn.

III.5.79 Rabbi Gamliël zei: “Ieder die niet uitvoerig deze drie onderwerpen op Pesach bespreekt, heeft zijn plicht niet gedaan. En dit zijn ze: Pesach, matsa, maror”.55 Normaliter hechten wij niet veel waarde aan uitleggingen van de mitswot. Meestal kunnen de redenen niet ‘de volledige lading dekken’. We leggen bijvoorbeeld Tefillien om ons hart en ons intellect in dienst te stellen van G’d, zoals de Sjoelchan Aroech (Orach Chaïm 25:5) ons vertelt. Toch is dit geen uitleg waarom de huisjes van de Tefillien vierkant moeten zijn of waarom de riemen zwart moeten zijn. Met één uitleg kan men niet alle aspecten van de mitswa verklaren. Er zijn altijd verborgen redenen, die niet zo gemakkelijk ontdekt worden.

III.5.80 ContrastwerkingRabbi Mosje Feinstein legt uit, dat, hoewel de redenen die hier gegeven worden voor het Korban Pesach (Pesach-offer), matsa en maror zeker niet uitputtend zijn, ze toch belangrijke ideeën bevatten. Van Korban Pesach kunnen we leren dat we vaak de leidende hand van G’d in ons leven niet zien, totdat we op het laatste moment ontsnapt zijn aan een bepaalde tragedie. De plaag van de eerstgeborenen sloeg de huizen van de joden over. Terwijl de joden tussen de Egyptenaren voelden dat ze op het nippertje gered waren, hadden de joden, die in het land Gosjen woonden, waar geen Egyptenaren waren, niet zo’n acuut gevoel van bevrijding.

55 Ibid., p.51

67


Hoewel we dit vaak niet voelen, worden we toch dagelijks begeleid en behoed. De matsa leert ons, dat we nooit de hoop mogen opgeven, hoe triest onze situatie er ook moge uitzien. De joden waren 210 jaar in Egypte maar op een goede morgen liepen zij “de voordeur” uit, zó onverwachts dat ze zelfs niet eens tijd hadden om hun deeg te laten rijzen. Over maror, stelt de Talmoed (B.T. Pesachiem 39a) dat de Egyptische slavernij vergeleken kan worden met het bittere kruid, omdat net zoals maror als een zacht plantje begint en daarna harder wordt, zo ook de joodse aanwezigheid in Egypte eerst hartelijk werd toegejuicht maar later veranderde in bittere vijandschap. Dit is een waarschuwing voor alle joden in galoet: hoe gelijk we ook behandeld worden, er is geen zekerheid.

III.5.81 Matsa, de haast van de uittochtZouden de Joden ook maar één seconde langer in Egypte zijn gebleven, dan zouden ze zelfs het kleine beetje spiritualiteit dat ze nog over hadden, verloren hebben. Daarom moesten ze zo snel Egypte uit en hadden ze geen tijd hun deeg te laten rijzen. Chameets heeft de capaciteit om alles in z’n omgeving aan zich aan te laten passen en met zich mee te laten rijzen. Een enorme deeg kan rijzen door een klein beetje gist. Dit is ook de eigenschap van onzedelijkheid en plezierjagerij. Je hebt niet veel nodig om geestelijk af te zakken. Omdat wij van nature geneigd zijn onze lichamelijke behoeften te volgen, is het zeer éénvoudig terug te vallen in onze oude slechte gewoonten. Zelfs nadat men vele jaren niet meer drinkt, kan een miniem beetje alcohol veel jaren van hard werken aan zichzelf kapot maken. Chameets leert ons dat zelfs kleine hoeveelheden verreikende consequenties kunnen hebben. De matsa leert ons, dat totale abstinentie dan de enige oplossing is.

Het is belangrijk om precies te weten wie jezelf bent. Anders loop je het risico jezelf te hoog of te laag in te schatten, hetgeen minderwaardigheids- of meerderwaardigheidsgevoelens opwekt. Jezelf zien alsof je persoonlijk uit Egypte bent getrokken, is ook belangrijk voor je zelfbeeld. Waarom? Er is een bekende midrasj van een koning, die hoorde welke bijzondere kwaliteiten Mosjé bezat. Hij stuurde zijn tekenaars erop uit om een portret van de Joodse leider te maken. Toen zijn tekenaars terugkeerden, liet hij het portret zien aan zijn fysiognomisten, die in staat waren iemands karakter uit zijn gelaatstrekken af te leiden. De raadgevers van de koning melden hem dat Mosjé een ijdel, arrogant, brutaal en inhalig type was, het omgekeerde van wat de koning gehoord had.Hij stond perplex en besloot Mosjé zelf te gaan bezoeken. Na een diepgaand gesprek met Mosjé Rabbenoe bleek de koning, dat zijn fysiognomisten het bij het verkeerde eind hadden gehad. Mosjé Rabbenoe legde de koning uit waarom zij het toch niet verkeerd hadden gezien: “Uit de gelaatstrekken kun je inderdaad opmaken, welke eigenschappen iemand meegekregen heeft bij de geboorte. In dat opzicht hebben zij gelijk, want ik ben als een slecht mens geboren. Ik was echter in staat om al mijn karaktertrekken op hogere doelen te richtten, ze te sublimeren en ze te verbeteren. Ik ben inderdaad inhalig om meer spirituele rijkdom op te doen en ik verlang inderdaad hevig naar een steeds nauwere relatie met G’d. Dat de richting van mijn karaktertrekken veranderd is, was niet herkenbaar voor uw raadgevers”. Mosjé was in staat om zijn slechte karaktertrekken onder ogen te zien en ze op constructieve doelen te richten. Hij ontliep ze niet, was er niet bang voor en vertoonde geen vluchtgedrag.

III.5.82 “De drie belangrijkste ingrediënten van de Seider: Pesach, Matsa en Maror”Tussen de geleerden van de Talmoed bestaat een discussie of een Mitswa (gebod), die zonder de juiste kawwana (intentie) is uitgevoerd wel enige betekenis heeft. De halachische conclusie is, dat het in principe zo is dat de mitswa-handeling op zich waarde heeft, hoewel er sommige geboden zijn, waarbij kawwana (intentie) absoluut essentieel is. Een voorbeeld van dit laatste is het gebod om te dawwenen (bidden). Opzeggen van gebeden zonder nadenken of gevoelens

68


is van weinig waarde: “Een gebed zonder aandacht is als een lichaam zonder ziel”. Een lichaam zonder ziel heeft geen doel en functie meer. Rabban Gamliël beweert nu dat de drie centrale mitswot van Pesach gelijk zijn aan dawwenen. Kawwana is hierbij absoluut noodzakelijk. Als we niet inzien dat het Pesach-offer een verwerping van polytheïsme (veelgodendom) betekent, hebben we alleen maar een plat brood gegeten. Hetzelfde geldt voor matsa en maror. Bij het “eten met betekenis en diepgang” is de volgorde toch onbegrijpelijk. De matsa refereert aan slavernij en bevrijding tegelijkertijd. Maror is duidelijk een herinnering aan de verdrukking. Chronologisch gezien hadden we eerst maror moeten eten, omdat de onderdrukking vóór de bevrijding kwam. Kennelijk is dit toch niet zo. Mosjé’s belangrijkste taak was het overtuigen van de Joden van de noodzaak van vrijheid. Lange tijd bleven de Joden – ook na de bevrijding – terugverlangen naar die “goede oude tijd” in Egypte. Het besef dat de Egyptische verdrukking een uiterst bittere ervaring was, ontstond pas lang na de verlossing. Vandaar dat we het bittere kruid pas na de matsa, het symbool van de bevrijding, eten.

III.5.83 “In elke generatie is ieder mens verplicht om zichzelf te beschouwen alsof hij uit Egypte is vertrokken”56

Egypte heet in het Hebreeuws “Mitsrajiem” hetgeen van de stam Metsariem, grenzen, komt. De uittocht uit Egypte kan op psychologisch niveau vertaald worden als het ontstijgen van onze eigen beperkingen. Als we dit op onszelf toepassen, betekent de uitdrukking, dat “we in iedere generatie verplicht zijn onszelf te beschouwen alsof we uitgetrokken zijn uit Egypte”, dat dit een deel van ons ego, ons imago is geworden. Telkens moeten we ons verheffen boven ons driftleven. Dit is onze essentie geworden, een onderdeel van ons ideale zelfbeeld.

III.5.84 Halleel57

Nepotisme?In Halleel wordt gerefereerd aan het splijten van de Rode Zee en de Openbaring op de berg Sinaï. De midrasj vertelt dat de Engelen G’d vroegen waarom hij de Joden voortrok boven de Egyptenaren bij de Rode Zee, omdat ook de Israëlieten er afgodische praktijken op na hielden. G’d antwoordde: “De Joden deden het onder dwang, terwijl de Egyptenaren het uit vrije wil deden”. Tegenwoordig verontschuldigen we kwalijk gedrag, door te wijzen op de omstandigheden en de ongelukkige jeugd van de delinquent. Toch is bekend dat recidivisme – terugvallen in het oude slechte gedrag – veel voorkomt bij mensen, die zich a-sociaal of antisociaal gedragen. Zelfs nadat ze de gelegenheid hadden gehad om hun gedrag te verbeteren en onder psychologische begeleiding zijn gesteld om het onderscheid te leren tussen goed en kwaad, vervallen velen weer tot a-sociaal gedrag.

Spijt over het verleden, goede voornemens voor de toekomstHet antwoord aan de Engelen, die de omstandigheden waaronder de Joden tot afgodendienst vervielen verzachtten, is dus niet zo relevant, ware het niet dat de Joden de Tora daarna enthousiast geaccepteerd hadden en zich volledig aan een geestelijk leven hadden gewijd. De kracht van Tesjoewa is enorm maar wil inkeer overtuigend zijn, dan moeten we duidelijk maken dat we het verleden achter ons hebben gelaten en nu met heel andere principes verder gaan. Daarom antwoordde G’d op de vraag van Mosjé met welk zechoet (verdienste) het Joodse volk bevrijd werd uit Egypte: “Zij zullen mij dienen op de berg Sinaï” (Sjemot 3: 12).

56 Ibid., p.5457 Ibid., p.56

69


Het enkel verwerpen van het verleden is onvoldoende. We moeten een totaal nieuwe habitus aannemen.

70


III.6 HET HANDENWASSEN VOOR HET MATSA ETEN

In de beracha over het handenwassen staat, dat G’d “ons geheiligd heeft met Zijn geboden”. Rabbi Mosje Feinstein wijst erop, dat onze extra kedoesja (wijding) een gevolg is van onze aanhankelijkheid aan de mitswot (geboden). Wanneer wij een mitswa doen, vervullen wij niet alleen een G’ddelijke opdracht. Door middel van de mitswot verbinden wij ons tevens met het G’ddelijke in de Schepping, hetgeen ons verheft boven ons alledaags bestaan.

De woorden “met Zijn geboden” geven wij aan, dat wij G’d alleen naderbij kunnen komen door de geboden exact op te volgen. Alleen binnen de voorgeschreven parameters van iedere mitswa is G’d benaderbaar.Spontaniteit en religieuze intuïtie zijn een pré binnen de emotionele sfeer. Maar in de realiteit van de religieuze handeling vormt de halacha (het geheel van de voorschriften) de richtsnoer. Gelijk de radio slechts functioneert wanneer het bouwschema in elk detail wordt opgevolgd, ontvangen wij de straling van de Sjechiena (G’ds Aanwezigheid) alleen als wij de mitswot precies naleven. Enthousiasme, liefde en ontzag zijn hierop belangrijke aanvullingen maar kunnen de basisgegevens van iedere mitswa niet vervangen.

III.7 DE BERACHA HAMOTSIE OVER DE MATSA

Hoe maken we "hamotsie"?Na het handenwassen en de beracha al netielat jadajiem zeggen we de beracha “hamotsie” over alle drie matsot (de Seiderleider houdt de bovenste hele matsa, de middelste gebroken en de onderste hele matsa in beide handen vast).Daarna laat hij de onderste hele matsa vallen en zegt de beracha “al achilat matsa”, over de bovenste hele en de middelste gebroken matsa.

Bij het uitspreken van de beracha al achilas matsa moet men niet alleen denken aan de matsa, die nu gegeten wordt, maar ook aan de koreech-matsa, de ‘sandwich’ van Hilleel (matsa samen met maror) en de Afikoman-matsa. Koreech en Afikoman vallen namelijk ook onder het gebod matsa te eten.

Pas na de beide berachot breekt men de bovenste twee matsot af en begint te eten. Men doopt de matsot niet in zout.Men moet bij voorkeur van ieder van beide bovenste matsot een kezajiet eten, liefst tegelijkertijd. Men breekt dus van beide bovenste matsot een kezajiet af en eet die tegelijkertijd. Lukt dit niet, dan eet men eerst een kezajiet van de bovenste hele matsa en daarna een kezajiet van de middelste gebroken matsa.De onderste matsa die losgelaten werd bij de beracha al achilat matsa moet worden gebruikt bij koreech (de ‘sandwich’ van Hilleel).Gezien de beperkte hoeveelheid matsa die in onze matsot aanwezig is, is het duidelijk dat alleen de Seiderleider een kezajiet kan eten van beide matsot, de bovenste en de middelste. De verplichting om van beide matsot een kezajiet te eten is dus tot hem beperkt. De overige deelnemers aan de Seider hoeven alleen maar één kezajiet te eten en die kezajiet kan samengesteld zijn uit stukjes van meer dan één matsa.

71


III.8 HET ETEN VAN DE MATSA

Motsie Matsa58

Hoeveel matsa?Op de beide Seideravonden moet iedereen minstens een kezajiet (‘olijfgrootte’) matsa eten; indien mogelijk ete men twee maal een kezajiet, één van de bovenste hele matsa en één van de middelste gebroken matsa. Voor de Seideravonden gebruike men sjemoera-matsot (speciaal voor Seideravond handgebakken of machinegebakken matsot).Op de linkerhand leunend moet iedereen dus minstens 27 à 30 gram (dit is een ‘olijfgrootte’) matsa eten, liefst binnen twee minuten. Als men dit niet haalt, mag het ook binnen vier minuten. Als men de kezajiet binnen negen minuten gegeten heeft, is ook aan de plicht voldaan volgens sommige Poskiem (geleerden).

Dubbele symboliekMatsa is zowel slavenbrood als vrijheidsvoedsel, omdat men bij de Exodus geen tijd had om het deeg te laten rijzen vanwege de haast van de Uittocht.Maror heeft naast de symboolfunctie van bitterheid van de knechting ook een positieve betekenis: het diende als smaakmaker bij het geroosterde Pesach-vlees.Volgens Rabbi Sjlomo Zalman Auerbach heft die dubbele connotatie een diepe betekenis. Normaliter ervaren wij prettige gebeurtenissen als ‘goed’ en onaangename lotgevallen als ‘slecht’.Maar deze tweedeling is kunstmatig, een gevolg van onze kortzichtigheid. In feite is alles – hoe moeilijk dit ook te verwerken is – ten goede. Vanuit het G’ddelijk perspectief bekeken is alles positief. In Klaagliederen (3:38) staat dit ook: “Vanuit de Mond van G’d komt kwaad noch goed.” . Dit zijn inderdaad slechts menselijke kwalificaties!

III.9 HET ETEN VAN DE MAROR

Verschillende soorten MarorIn de Misjna worden verschillende groenten vermeld, die geschikt zijn als maror. Romeinse sla is te prefereren boven het intens bittere kruid mierik. Romeinse sla is in eerste instantie niet echt bitter. Toch is dit te prefereren omdat het de situatie in Egypte weerspiegelt: eerst waren de kinderen van Ja’akov hartelijk welkom maar later verbitterden de Egyptenaren hun leven.Rabbi Mosje Feinstein ziet hierin een symbool voor de wijze waarop G’d met de mensheid omgaat. Wanneer HaSjeem de dwalende mens wil bijsturen, probeert Hij hem met zachte hand te rectificeren. Lukt dit niet, omdat de mens de hints van Boven negeert, dan kan het zijn, dat G’d op veel ‘bitterder’ wijze moet ingrijpen. In symbolische termen stelt de Misjna, dat de “Romeinse sla behandeling” preferabel is.Volgens Rabbi Ja’akov Kamenetsky representeert de milde Romeinse sla de gulden middenweg in het leven, die boven alles te verkiezen is. Extremisme is uit den boze! Dient G’d in vreugde is ons devies, gesymboliseerd door de “prettige” maror-variant Romeinse sla.

Symboliek van de charosetIn de Talmoet (B. T. Pesachiem 114a) stellen de meeste Chagamiem (Geleerden), dat charoset geen mitswa is. Waartoe dient charoset dan? Om de bittere smaak van het maror te verzachten. Volgens Rabbi Eliezer bar Tsadok symboliseert charoset verschillende aspecten 58 (NIK Hausdorff Haggada 4e Druk, p.58)

72


van de slavernij en is het een mitswa om het ook te eten. Volgens de eerste mening zou het op tafel zetten en zien van charoset al voldoende zijn om de hardheid van de onderdrukking te matigen.Maar rabbi Eliëzer bar Tzadok zei:”Charoset is een mitswa”. Dit betekent dat de Charoset een zelfstandig voorschrift is en niet alleen maar bedoeld is om de scherpte van de maror op te heffen. Welke zelfstandige betekenis kunnen wij toekennen aan de Charoset?

AppelbomenHet antwoord van Rabbi Levi luidt:”Het brengt de appelbomen in herinnering, waaronder de joodse vrouwen in Egypte hun kinderen baarden, zoals er staat geschreven in Hooglied (8:5):”Onder de appelboom heb ik u opgewekt”. Hieruit volgt dat de belangrijkste ingrediënt van de Charoset appels zijn.

LeemRabbi Jochanan was het hier niet mee eens en stelde dat de Charoset het leem en het cement symboliseren, waarmee de joden in Egypte moesten werken. Maimonides (chameets oematsa 7:11) paskent, dat Charoset enkel een herinnering is aan het leem en het cement. Volgens hem bestaan de ingrediënten van Charoset uit droge vruchten, die het mengsel dik maken. Hij laat de appels als ingrediënt weg. Toch is deze beslissing van Maimonides niet goed te begrijpen want Abbaje (ibid. 116a) concludeert, dat Charoset ook iets zurigs moet bevatten ter herinnering aan de appelboom. Het geeft aan, dat er appels gebruikt moeten worden in het mengsel van de Charoset en dat het ook ingrediënten moet bevatten, die het wat dikkigheid geven, zoals gedroogde vruchten, amandelen en walnoten.

StroTosafot meent, dat Charoset allerlei vruchten moet bevatten, die in Hooglied beschouwd worden als symbolen voor het Joodse volk, zoals granaatappels, vijgen en dadels (Rema Orach Chaim 473:5). Half gemalen, langgerekte specerijen zoals kaneel en gember gaan er ook in omdat zij het stro, waarmee de Joden moesten werken, symboliseren. De ingrediënten van de Charoset moeten nog voor Jom Tov gemalen en bewerkt worden. Volgens Chok Ja’akov mag men ook malen op Jom Tov als men het daarvóór vergeten is. Hij legt uit, dat Charoset een mitswa is en niet alleen maar een voorbereiding van een mitswa.Toch is dit onderscheid moeilijk te begrijpen, want het maken van voedsel is verboden op Jom Tov tenzij het op een afwijkende manier gedaan wordt. Het feit dat Charoset gebruikt wordt voor een mitswa is niet relevant. Het is daarom plausibel, dat de ingrediënten inderdaad op Jom Tov zelf gemalen mogen worden, maar op een afwijkende manier, dus niet op een bord of in een kom maar direct op het aanrecht of de werktafel. Vlak voor het indopen van de maror wordt er rode wijn toegevoegd aan de Charoset.

III.10 HET ETEN VAN DE MATSA EN MAROR SAMEN (KOREECH)

Voor koreech nemen we de onderste, ongebroken matsa. Samen met andere matsot eten allen leunend een kezajit (olijfgrootte) matsa met een kezajit maror, die in de charoset is gedoopt (de charoset wordt er echter van afgeschud voor het eten).

Volgens Hilleel moet niet alleen de smaak van het bevrijdende Pesach-lam bij ons blijven als belangrijkste les van de Seideravond en symbool van de triomf van vrijheid over onderdrukking (daarom mochten we vroeger na het vlees van het Pesach-offer niets meer eten), maar moeten wij tevens realiseren, dat de Exodus, als iedere bevijding, weer kiemen in zich droeg van de volgende perioden van ballingschap, knechting en onderwerping. Daarom

73


eten wij een mengsel van matsa en maror; hierbij beseffen wij dat vrijheid vele beperkingen kent en makkelijk omslaat in haar keerzijde: een nieuwe fase van verdrukking en slavernij.

III.11 DE MAALTIJD

Lange onderbreking tussen Kiddoesj en maaltijdGewoonlijk is het verboden lang te onderbreken tussen de Kiddoesj en het eten van de maaltijd. De regel dat “Kiddoesj alleen gemaakt mag worden op de plaats waar de maaltijd gegeten wordt” (B.T. Pesachiem 101a), heeft niet alleen betrekking op nabijheid in plaats maar ook in tijd. Waarom wordt er dan een uitzondering gemaakt bij de Seider? De maaltijd wordt pas begonnen één of twee uur na de Kiddoesj?!Rabbi Sjlomo Zalman Auerbach legt uit, dat het lezen van de Hagada niet als een onderbreking gezien moet worden maar eerder als een verlengstuk van de maaltijd. Om de matsa en maror goed te kunnen eten, moet men eerst een bepaald niveau van spiritualiteit hebben bereikt: “In elke generatie moet men zichzelf beschouwen alsof men zelf uit Egypte was getrokken” (B.T. Pesachiem 116b). Het doel van het reciteren van de Hagada is om naar dit hoogtepunt toe te werken. Het op juiste wijze consumeren van het Pesachvoedsel is het doel. De Hagada is dus in plaats van een onderbreking veel meer een voorbereiding aan het begin van de maaltijd.

Niet teveel etenBij de maaltijd mag men niet te veel eten. Want aan het einde van de maaltijd moet men nog Afikoman eten, die met een zekere eetlust gegeten moet worden, en niet als men al vol is (B.T. Pesachiem Tosafot 107b,). Men mag ook niet teveel drinken, zodat men wakker kan blijven gedurende de gehele seider (Rema, Orach Chaim 476:1).Er zijn twee soorten van overmatig eten. Sommigen eten tegen hun zin. Als men het Afikoman op deze manier eet, volbrengt men de mitswa niet op voorbeeldige wijze.Een ergere vorm van overmatig eten is als men zichzelf dwingt te eten terwijl het lichaam al zoveel heeft geconsumeerd, dat het niets meer op kan nemen. Het Afikoman op zo’n manier consumeren wordt niet beschouwd als ‘eten’ in de halachische definitie van het woord. Daarom heeft men de mitswa zo niet vervuld. (Misjna Beroera, ibid.6).Het is te hopen dat men zijn verplichting ten minste vervult volgens de meer acceptabele definitie van overmatig eten, want het is moeilijk eetlust te behouden voor het Afikoman na het eten van de gewenste hoeveelheden van matza en maror. Dit geldt ook wanneer men de feestelijke maaltijd van Jom Tov beperkt tot kleine hoeveelheden vis en vlees.Het is het beste om gedurende de hele maaltijd te leunen. Men beëindige de maaltijd zo vroeg, dat er nog voldoende tijd is om heel Halleel voor middernacht te reciteren III.12 HET ETEN VAN DE AFIKOMAN

Tsafoen – verborgenWij eten nu een hoeveelheid matsa, die overeenkomt met een half ei. (Volgens sommige Geleerden moet men zelfs een volledig ei eten van de afikomanmatze). Afikoman moet gegeten worden vóór middernacht (in de zomertijd omstreeks 1.45 uur ’s ochtends). Afikoman moet leunend gegeten worden, liefst binnen twee minuten. Na het afikoman mag er niets meer gegeten of gedronken worden behalve water en de twee laatste van de vier verplichte bekers wijn.

Van verborgen potentieel naar realiteit

74


Het einde van de Seidermaaltijd wordt ingeluid door de afikoman-matsa uit zijn verstopplaats te voorschijn te halen. Deze afikoman-matsa, die de verlossing symboliseert, was een tijd lang verborgen maar wordt aan het eind van de maaltijd duidelijk zichtbaar. Dit is hoe de Messiaanse verlossing zal plaatsvinden. Zodra de Masjie’ach zich geopenbaard heeft, zullen we begrijpen dat er altijd een potentiële Messiaanse toestand achter de schermen verborgen lag. Hoewel we eeuwen hebben geleden in de diaspora, was het Messiaanse potentieel altijd bij ons. Aan het begin van het bensjen (de dankzegging na de maaltijd) zingen wij Psalm 126 (Sjier Hama’alot), waarin reeds in het aanvangsvers de betekenis van het Afikoman wordt bevestigd: “Wanneer G’d zal terugkeren met de gevangenen van Zion, zullen we als dromers zijn”. Gedurende de slaap kunnen we angstige dromen hebben, die na ontwaken slechts illusies blijken. Zo zal het ook zijn in de tijd van de Masjie’ach. Onze verlossing zal zo ingrijpend zijn, dat eeuwenlang lijden als sneeuw voor de zon verdwijnt.

III.13 HET DANKGEBED OVER DE MAALTIJD

Het ‘bensjen’ is een integraal deel van de seider. Wij danken HaSjeem ook voor ons lichamelijk voortbestaan ondanks alle dreigingen.

Bij het ‘bensjen’ benadrukken wij, dat het G’ds goedertierenheid is, die ons voedt. Het zijn niet zozeer onze eigen verdiensten, die ons in stand houden. Als zodanig past het bensjen zeer goed in de Seider. Een belangrijk thema vormde de gedachte, dat het meer G’ds liefde was, die ons uit Egypte voerde dan ons hoge religieuze niveau.‘Hazan et hakol’- G’d voedt allen zonder aanziens des persoons. Zo ook moeten wij iedereen sympathiek bejegenen. De kleine verschillen tussen de mensen zijn meestal niet werkelijk relevant.

III.14 HALLEL

Halleel – algemene inleidingIn Halleel zingen wij vanuit de diepte van ons hart dat we blij zijn over het feit, dat we dienaren van G’d zijn en wij de mitswot mogen uitvoeren.

Vijf belangrijke onderwerpenOorspronkelijk werd halleel gezegd bij het eten van het Pesachoffer in de tijd van de Tempel. Maar ook tegenwoordig geldt deze verplichting nog, ook al is er geen Pesachoffer meer. Het halleel dat wij lezen op Seideravond, heet het “Egyptische Halleel” omdat de eerste twee psalmen over de Uittocht uit Egypte handelen. De Talmoed (B.T. Pesachiem 118a) vraagt, waarom wij naast “het grote halleel” – Psalm 136 - ook deze psalmen zeggen, die wij het Egyptische Halleel noemen. En het antwoord luidt, dat hier vijf belangrijke onderwerpen in besproken worden: De Uittocht uit Egypte. De splitsing van de Rietzee. Het geven van de Tora. De herleving der doden.De inleidende perikelen rond de komst van de Masjie’ach.Halleel is in getallenwaarde hetzelfde als de G’dsnaam, die de heerschappij over het universum aanduidt (Adnoet). Door het uitspreken van halleel, tonen wij onze onderworpenheid aan G’d. Halleel betekent ook licht. Door het uitspreken van dit dankgebed in psalmvorm, brengen wij onze gevoelens van vreugde en dankbaarheid aan het licht, op een enthousiaste manier.

75


“Zoals zij zullen hun makers zijn”Omdat de mens naar het beeld van G’d geschapen werd, wil iedereen van nature de Schepper imiteren. Daarom moeten we oppassen wie wij als onze G’d “uitkiezen”. Als ik een gesmolten god van goud of zilver uitkies, dan word ik als dit ‘stomme’, levenloze beeld. Ik zal weinig lust hebben om te communiceren en mee te voelen met mijn medemens. Daarom moeten wij ons geloof op G’d richten. Dit versterkt onze spirituele aspiraties: “Net zoals Hij medelijdend is, zal ook jij medelijdend zijn”. Wanneer we G’ds eigenschappen proberen te imiteren, worden we een beter mens.

“De doden kunnen G’d niet prijzen”Wanneer iets niet meer leeft, kan het niet meer groeien, zich verbeteren of ontwikkelen. Na het overlijden bestaat alleen nog maar het verleden maar geen toekomst meer. Wanneer we naar ons verleden kijken, hebben we vaak het gevoel dat onze daden of intenties niet altijd even groots waren. Als wij enkel naar het verleden kijken, kan het zijn dat onze zaak hopeloos lijkt. Hoe durven we onszelf nog ergens te vertonen? De doden kunnen G’d niet prijzen! Als ik echter kan stellen, dat ik zal groeien en verbeteren dan ben ik nog steeds in leven. Er bestaat nog hoop voor de toekomst. Leven is groeien.

III.15 NIRTSA, HET SLOT

III.15.1 Adier bimeloecha – krachtig in zijn koningschap59

Wanneer we dawwenen, moeten we nadenken over de oneindige grootheid van G’d en Zijn heerschappij over het universum aanvaarden. Helaas moeten we toegeven dat onze gebeden vaak de juiste concentratie en het verheven enthousiasme ontberen. Wanneer we een wedstrijd aangaan en weten, dat onze concurrent in bepaalde opzichten beter is dan wij en meer talent heeft, doen we ons uiterste best om minimaal zo goed te spelen als degenen met wie we vergeleken worden. De Midrasj stelt, dat onze gebeden vóór die van de Engelen worden toegelaten. Dit betekent dus dat onze Tefillot vergeleken worden met de gebeden van de Engelen. Als wij onze tefillot afraffelen, vallen ze in vergelijking met de Hemelse Gebeden in het niet. Vaak komen we in de tekst tegen “Weet voor Wie u staat”. ‘Voor’ kan voor in een plaats betekenen, maar kan ook een tijdsvolgorde aanduiden. Onze gebeden worden gehoord vóór die van de Engelen en dat moet ons stimuleren tot grotere kawana. Het feit, dat G’d onze gebeden eerder hoort, duidt erop dat G’d liever door de mens wordt aanbeden. Juist omdat de mens sterfelijk is en zijn fysieke natuur moet overwinnen om spiritualiteit te bereiken, geeft G’d hem voorrang boven de Engelen.

III.15.2 Jiwné weto bekarov – moge Hij spoedig Zijn huis herbouwenWaarom kunnen we niet overal dawwenen? Waarom is de Tempel te Jeruzalem nodig?De Tempel verenigt het Joodse volk. Zoveel gelijkgerichte burgers bijeen in Jeruzalem gaf het Joodse volk in religieus en moreel opzicht iedere Jom-Tov weer nieuwe kracht en frisse moed. Jeruzalem verenigt het Joodse volk en richt deze nationale eenheid op G’ds eenheid. De G’ddelijke Aanwezigheid is nooit van Jeruzalem geweken. Het was niet alleen de hoofdstad en residentie maar tevens de stad, waar iedere pelgrimtoerist spiritueel herboren vandaan kwam. In de Talmoed wordt Jeruzalem ‘heiliger dan de rest van Israël’ genoemd omdat vele geboden alleen in Jeruzalem konden worden uitgevoerd. Driemaal per jaar op Pesach, Sjawoe’ot en

59Ibid., p.89

76


Soekot moest iedereen ‘voor het Aangezicht van G’d verschijnen’ (Dewariem 16:16). De mitswa van ‘Alijat regel’ (pelgrimstocht) krijgt een interessante dimensie, indien we het omschrijven als een soort religieuze vakantie. In het eerste, tweede, vierde en vijfde jaar van een Sjemita-cyclus werd een kleine negen procent van de bruto landbouwproductie gespaard als tweede tiende om hiermee eten te kopen in Jeruzalem gedurende de pelgrimstochten. Dit lijkt een moderne regelgeving! Ook tegenwoordig gaan we drie keer per jaar op vakantie en besteden we daar minimaal negen procent van ons bruto inkomen aan. Maar in tegenstelling tot de moderne mens, ging de Israëliet uit de Oudheid niet zonnebaden op een lawaaiig strand maar zich laven aan de G’ddelijke inspiratie, die hij in Jeruzalem en in het bijzonder in de Tempel deelachtig kon worden. Tijdens de drie vakanties per jaar werd niet alleen de relatie met G’d verdiept; ook de onderlinge band tussen de Joden uit alle uithoeken van het land werd weer aangehaald. Een ervaring, die we tegenwoordig ook aan de voet van de Kotel (de klaagmuur) kunnen voelen. Het Beet HaMikdasj is niet meer in ons midden. Toch staat de Tempel te Jeruzalem centraal in ons denken. Wanneer wij na afloop van de Seider op Pesach “Lesjana haBa’a Bieroesjalajiem” – volgend jaar in Jeruzalem – zingen, komt hierin onze positieve toekomst verwachting tot uiting. Onze hoop op het tijdperk van de Masjie’ach en herbouw van de Tempel zijn hiermee verbonden. De eindtijd lijkt niet meer veraf. In de Talmoed is de belofte vastgelegd, dat de Masjie’ach zich voor het jaar 6000 zal openbaren. Als de schijn niet bedriegt, lijkt dit bevrijdingsproces reeds op gang gekomen te zijn. De bekende Talmoedcommentator Rabbi Sjemoe’eel Edels (16e eeuw) beschrijft een oude traditie, waarin een bepaalde politieke vrijheid in het land Israël wordt aangekondigd voor de komst van de Masjie’ach. De Tora verklaarders Nachmanides en Rabbi David Kimche vermelden verder, dat de inzameling van de ballingen, de “Kibboets Galoejot” onder auspiciën van de volkeren zal geschieden, terwijl de Talmoed hier aan toevoegt, dat de bodem van het land Israël weer gecultiveerd zal worden voor de komst van de Masjie’ach. De voorwaarde, dat het grootste deel van het Joodse volk in Israël moet wonen, is echter tot op heden niet vervuld. Maar de Kibboets Galoejot en de herbouw van de Tempel in Jeruzalem gaan hand in hand, hetgeen we vandaag de dag met onze eigen ogen aanschouwen.

III.15.3 Lesjana haBa’a BiJeroesjalajiem60 Er is een bekend verhaal van een man die zijn vriend ieder jaar op de Seider uitnodigde. Toen de gastheer het gebed Lesjana haBa’a bieRoesjalajiem – volgend jaar in Jeruzalem – reciteerde, vroeg zijn gast: “Maar dat hebben we vorig jaar al gezegd. Toch zijn wij nog hier”. De gastheer legde hem uit dat het gebed van vorig jaar niet vervuld was. Toch blijven we hopen, dat komend jaar de Verlossing zal plaatsvinden. Het jaar daarna, toen ze weer bij hetzelfde stukje aankwamen in de Seider, keek de gastheer naar boven en zei: “Alstublieft G’d, laat mij deze vernedering niet weer ondergaan. Ik kan niet blijven uitleggen, waarom wij nog steeds niet terug zijn gekeerd naar Jeroesjalajiem”. Zouden we werkelijk beschaamd zijn over het feit dat we hier in de diaspora achter zijn gebleven, dan zouden onze gebeden veel serieuzer worden genomen. Wat is de betekenis van Jeruzalem en waarom blijven wij hopen op terugkeer? Stelt u zich voor hoe Jeruzalem er uit gezien heeft, tijdens het bestaan van de Tempel, toen vele Joden vanuit alle uithoeken van het land daar samenkwamen, om Pesach te vieren. Iedereen onderging een spirituele topervaring.

III.15.4 Broeikas van religieuze activiteitDit effect van Jeroesjalajiem geeft ook direct aan waarom het geestelijk centrum niet op het platteland maar juist in een stad gevestigd was. Groei van beschaving vindt in het algemeen

60 Ibid., p.92

77


plaats in steden. Daar waar mensen geconcentreerd zijn, groeit cultuur en ontwikkelen zich nieuwe ideeën. Het platteland biedt het voedsel voor het lichaam, de stad geeft het voedsel voor de geest. Rabbiner S.R. Hirsch legt het als volgt uit: het woord `Ier' - stad komt van de stam “Oer” opwekken. Een stad wekt de mensheid op en is een broeikas voor creativiteit. Onze beschaving is gericht op het ontwikkelen van een band met G'd. Vanuit religieuze optiek was Jeroesjalajiem de hoogste realisatie van het begrip stad.

III.15.5 Burger in JeruzalemDit staat ook in Dewariem 14:23: "In aanwezigheid van G'd zult U de tienden van uw oogst eten opdat U Uw G'd Uw leven lang zult vrezen". Zelfs een boer uit de meest verafgelegen plaatsjes werd drie maal per jaar zelf een "priester en leviet"; drie maal per jaar verliet hij zijn dagelijkse arbeid, reinigde hij zich en bereidde hij zich voor op de confrontatie met HaSjeem en hij bleef daar tot zijn tweede tiende op was. Kon hij zelf niet gaan dan stuurde hij zijn kinderen om op te groeien in de sfeer van Jeroesjalajiem. Het systeem van het tweede tiende verzekerde, dat iedere jood voor een gedeelte van het jaar burger (en geen vreemde) in Jeroesjalajiem was.

III.15.6 Oewegeen wajehie bachatsie halajla – het gebeurde midden in de nacht…. En je zal zeggen: dit is het feest van Pesach Deze twee liederen vermelden veel wonderen, die precies om middernacht hebben plaatsgevonden. Wat maakt het moment van het wonder eigenlijk uit? Wat is er zo speciaal aan middernacht? Waarom vermelden we “Dit is het feest van Pesach” als refrein voor wonderen, die vrijwel niets met de Uittocht uit Egypte te maken hebben? Bij de liederen wordt begonnen met de wonderlijke overwinning van onze Aartsvader Awraham in zijn oorlog met de Kena’anietische koningen om zijn neef Lot te bevrijden (vgl. Bereesjiet 14: 16). De Midrasj legt uit, dat Awraham en zijn trouwe dienaar Eliëzer de vijand zonder leger versloegen. Om een antwoord te vinden op de openingsvragen volgen hier nog twee extra problemen. De Talmoed stelt dat iemand zeer goed moet opletten om het Mincha-gebed (middaggebed) uit te spreken, omdat de profeet Elija een positieve G’ddelijke respons wist te ontlokken na zijn middaggebed. Wat is de speciale betekenis van het middaggebed? Zouden Elija’s gebeden ’s ochtends of ’s avonds even effectief zijn geweest? Een tweede probleem luidt waarom de Tora zoveel aandacht besteed aan het wonder van de geboorte van Jitschak toen onze aartsmoeder Sara negentig jaar oud was. Volgens de midrasj werd Mosjé geboren toen zijn moeder Jochewed honderdzevenendertig was. Het laatste wonder wordt totaal niet in de Tora vermeld. Waarom wordt hieraan voorbijgegaan?

III.15.7 Alle begin is moeilijkIets ongebruikelijks is alleen voor de eerste keer uniek. Toen de eerste mens op de maan landde, zat de hele wereldbevolking voor de televisie. Tegenwoordig zouden we misschien zelfs doorzappen, wanneer weer zo’n maanlanding wordt uitgezonden. Het is niets bijzonders meer. Na de wonderlijke geboorte van Jitschak was Jocheweds zwangerschap niet werkelijk iets opmerkelijks meer. Het eerste wonder verdiende aandacht, daarna is het geen nieuws meer. Gedurende zijn middaggebed lukte het Elijahoe, de profeet, om een wonder aan de Hemel te ontlokken. Elijahoe had hiermee de weg geplaveid voor nieuwe wonderen in het kielzog van onze fervente middaggebeden, ook nog tegenwoordig.

III.15.8 OpofferingsgezindheidToen Awraham hoorde, dat zijn neef Lot gevangen was genomen, was hij tot alles bereid om hem te redden. Deze oorlog tegen een enorme overmacht bracht Awraham persoonlijk in

78


levensgevaar. Lot was nu niet precies de grote Tsaddiek (heilige), die zo’n opofferingsgezindheid verdiende. Awraham moest zelfs van hem wegtrekken omdat hij zich slecht gedroeg. G’d wilde niet met Awraham spreken totdat hij zich van zijn verdorven neef had verwijderd. Awraham had niets hoeven doen om deze afvallige te redden en toch nam hij grote risico’s voor zijn eigen leven. Awraham hielp iedereen, zonder aanziens des persoons. Daarmee imiteerde hij G’d, die ook alle wereldburgers, goed of slecht, ondersteunt. Als beloning voor zijn inzet, versloeg Awraham een enorme overmacht. Met deze eerste uiting van onvoorwaardelijke liefde voor zijn medemens zette Awraham de toon voor zijn afstammelingen. Toekomstige wonderen zouden op dit moment kunnen plaatsvinden, omdat Awraham de weg geplaveid had. Dit eerste wonder, dat op middernacht plaatsvond, moet ons eraan herinneren dat zelfs wanneer we andermans gedrag afkeuren, wij hem toch in tijd van nood moeten helpen.

III.15.9 Dekmantel van afgoderijDe laatste plaag, die Pharao dwong de Joden vrij te laten, was de sterfte van de eerstgeborenen om middernacht 15 Nissan 2448. Dit was hetzelfde tijdstip waarop Awraham zijn leven had gewaagd voor zijn neef Lot. Pesach is de verwerping van afgoderij. Het lam was een Egyptische afgod. Afgoderij is niets anders dan een juridische dekmantel voor plezierjagerij, gelegitimeerd door een beeldje, dat de mens het gevoel moet geven dat zijn daden gerechtvaardigd zijn. Hedonisme en zelfopoffering kunnen niet met elkaar door één deur. Zelfopoffering is alleen mogelijk bij iemand wiens spiritualiteit sterker is dan zijn materiële aspiraties. Beide liederen krijgen nu nieuwe betekenis. De nacht van Pesach is een gunstige tijd voor wonderlijke redding, omdat onze aartsvader Awraham een precedent heeft geschapen van zelfopoffering voor anderen, ook al zijn we het niet eens met hun opvattingen of gedrag. De G’ddelijke interventie bij de Uittocht viel het Joodse volk ten deel door spirituele verworvenheden uit vroegere generaties. III.15.10 Echad mie Jodé’ ra - Samenvatting in één hoofdprincipeDe Tora bestaat uit zeshonderddertien geboden, die Mosje Rabbenoe ons gegeven heeft. Koning David heeft om de essentie van de Tora makkelijker te kunnen vatten, de zeshonderddertien geboden gecomprimeerd tot elf hoofdprincipes. De profeet Jesaja maakte er zes categorieën van, terwijl de profeet Micha ze tot drie beginselen reduceerde. Chabakoek, de profeet, heeft alles samengevat in één leidend beginsel: “De rechtvaardige mens leeft met geloof en vertrouwen in G’d” (B.T. Makkot 23b). Telkens moeten we terug naar de basis en het fundament van al die zeshonderddertien geen verboden uit de Tora en alle afleidingen daarvan in de praktijk van het dagelijks leven. Problemen bij de uitvoering van de afgeleide regels en fenomenen zijn vaak terug te voeren tot een probleem in onze relatie tot de essentie van ons geloof, de Eénheid van G’d. Een rabbijn ging eens in discussie met een jongeman die twijfels over zijn geloof had: “Kijk, rabbijn, ik ben een atheïst, ik geloof niet in G’d”. De rabbijn antwoordde: “Laat je dat niet storen. In de G’d waar jij niet in gelooft, geloof ik ook niet”. Het heeft weinig zin om te beweren dat we niet geloven, tenzij we iets begrijpen van ons geloof. In Echad Mie Jode’a worden alle uitwerkingen van de Eénheid van G’d, religieus of seculier, steeds weer teruggevoerd naar de Oorsprong van alles.

III.15.11 Dertien, geluksgetalWaarom tellen we door tot dertien en stoppen we niet bij tien of continueren we niet tot in het oneindige? Het getal dertien wijst op de dertien eigenschappen van G’d, als het al mogelijk is om daar over te spreken. De bedoeling van de Uittocht was een Joodse natie te creëren, die de geschiedenis zou ingaan als “volk van het Boek”. De Tora stelt dat wij “G’d moeten volgen”

79


(Dewariem 13: 5). Net zoals G’d de armen voedt en naakten kleedt, moeten wij dit ook doen (B.T. Sota 14a). De Haggada moet met dit thema eindigen. Een eyeopener voor de rest van het jaar, een opsteker voor de toekomst….

III.15.12 Echad Mie Jod’a61

Wie kent de Ene? In de Tora staat: “U zult het vandaag beseffen en het u ter harte nemen, dat HaSjeem, G’d is in de Hemel en op de aarde beneden, er is geen ander” (Dewariem 4: 39). De laatste frase van deze pasoek (vers) wordt in de chassidische werken anders vertaald. Het betekent niet alleen dat er geen andere goden zijn, maar dat er naast G’d niets bestaat. G’d wordt HaMakom (de plaats) genoemd in de Haggada. G’d is de plaats van de wereld en de wereld is niet de plaats van G’d. De vraag is niet zozeer of “G’d bestaat” maar veeleer “bestaat de mens wel?“ Is onze wereld wel zo reëel als wij hem ervaren?

III.15.13 Scheppen uit nietsChassidische Meesters leggen uit dat er een oneindige kloof bestaat tussen de creatio ex nihilo (iets uit niets creëren) en iets uit iets anders produceren. Wanneer een kunstenaar iets schept, kan het kunstwerk hem overleven omdat het los van hem voortbestaat, daar de grondstoffen reeds geschapen waren. Deze wereld is één voortdurende schepping van G’d. Zou G’d Zijn Schepping ook maar één seconde uit Zijn Hoofd zetten, dan zou alles direct terugvallen in een staat van niet-bestaan. U kunt zich dit voorstellen door een gedachte-experiment: U droomt over twee mensen die met elkaar discussiëren of desnoods met elkaar op de vuist gaan. In uw droom en in de beleving van de wezens in uw droom zijn zij reële mensen die een belangrijk onderwerp bediscussiëren. Maar u beseft, dat zodra u ophoudt met denken of dromen, deze fictieve mensen ook geen bestaansrecht meer hebben. Onze Schepping wordt elke milliseconde opnieuw gecreëerd, omdat G’d het doorlopend in stand houdt.

III.15.14 Bereesjiet: totaal vacuüm Dit vereist een uitstapje naar de Scheppingstheorie van het Jodendom. Toen G’d zijn scheppingswerk aanving, was het noodzakelijk om eerst een totaal vacuüm van G’d Zelf in zichzelf te creëren. De G’ddelijke aanwezigheid in het heelal moest worden verduisterd en teruggedrongen om een van Hem onafhankelijk bestaan mogelijk te maken. Dit noemen wij tsimtsoem (G’ddelijke zelfbeperking). Zonder tsimtsoem zou het leven onmogelijk zijn geweest omdat ieder hoger of lager wezen onmiddellijk weer zou worden verteerd en worden opgenomen in de allesomvattende G’ddelijkheid. Het G’ddelijke licht moest worden afgeschermd teneinde ruimte te scheppen voor onafhankelijk leven. Zelfs in de hoogste regionen vindt tsimtsoem plaats omdat geen wezen het G’ddelijke licht in volledige omvang zou kunnen verdragen. Door tsimtsoem ontstonden in een afdalende reeks steeds meer concrete en lichamelijkere werelden en sferen. De contouren van iedere wereldsfeer worden bepaald door de mate van G’ddelijke zelfbeperking. Onze materiële wereld vormt het eindpunt van de afdalende en steeds grover wordende tsimtsoem en tevens het hoogste doel hiervan. Dat onze materiële wereld het doel vormt van de schepping, kan verduidelijkt worden met een vergelijking. Ik zit in de trein vanaf Amsterdam CS. Tegenover mij zit een medepassagier: bij Schiphol, Leiden, Den Haag HS, Rotterdam CS, Dordrecht en Roosendaal blijft hij zitten. In Antwerpen stapt hij uit. Pas bij deze laatste halte ken ik het reisdoel van mijn medepassagier. Mutatis mutandis geldt hetzelfde bij de scheppingstsimtsoem: God passeerde alle andere werelden totdat Hij uiteindelijk bij onze wereld halt hield. Vandaar, dat wij mogen aannemen dat de fysieke wereld het eigenlijke scheppingsdoel vormt. Zo bestaat het doel van de fysieke wereld weer in de mens, die als laatste creatuur op aarde verscheen.62

61 Ibid., p.9562 vgl. Mindel, N.; De Mitswot, ongedateerd.

80


III.15.15 G’dsverduistering – grootste spanningsveldHet bestaan van de materie, die zo op het oog uitsluitend onderworpen lijkt aan de natuurwetten, is een paradox die het wonder van de schepping vormt. In onze fysieke wereld wordt de G’ddelijke aanwezigheid volledig verhuld en verduisterd, dat vanuit het scheppingskader op een speciale bedoeling duidt. De materie - als uiterste verhulling van het Oneindige - moet op ieder moment door een bijzonder grote scheppingskracht in stand worden gehouden. Daarom is de materiële wereld het grootste spanningsveld tussen aan de ene kant verhulling en aan de andere kant de openbaring van het G’ddelijke.Een natuurlijke toestand veranderen, vereist veel energie. Als wij een bal vanaf de grond de lucht in willen schieten, moet er doorlopend druk worden uitgeoefend om de bal in de lucht te houden. Wanneer die kracht, die tegen de zwaartekracht ingaat, ophoudt, valt het object weer terug in zijn natuurlijke rusttoestand. Iets uit het niets scheppen, vereist dus ook doorlopend een druk, die de werelden doet zijn. De Schepping was dus niet een éénmalige gebeurtenis, maar gaat constant door. Zou dit ook maar één seconde stoppen dan zou alles onmiddellijk weer terugvallen in een toestand van niet-zijn. Alle materie bevat een G’ddelijke vonk, die de ware essentie van zijn bestaan vormt. Wij, mensen, zien alleen de buitenkant van de dingen en niet de interne scheppende kracht, die de zaken bijéénhoudt. De kracht die alles bijéénhoudt en verenigt is de Eénheid van G’d. Als wij de wereld aanschouwen, dan zien wij dat alles met alles samenhangt. Men zegt wel eens, dat wetenschap zonder G’dsdienst niet bestaat. Hiermee wordt waarschijnlijk het volgende bedoeld. Het monotheïsme gaat ervan uit dat alles vanuit één punt geschapen is (wiskundig voorgesteld). Wanneer inderdaad alles uit één punt ontstaan is – hetgeen we de Eénheid van G’d noemen – is het logisch, dat alle fenomenen die wij tegenkomen in het universum samenhang vertonen. De wetenschap is op dit moment bezig, zowel binnen iedere discipline apart, als tussen alle disciplines – interdisciplinair – wetten, verbanden en samenhangen te ontdekken, die de mens in staat stellen steeds grotere technische stappen te nemen. Zonder die Eénheid van G’d zou het heelal als los zand aan elkaar moeten hangen of, beter gezegd, totaal uitéénvallen omdat er geen samenbundelende, middelpuntvliedende kracht zijn.

III.15.16 Steeds terug naar de kern, de Eénheid van G’dHet lied Echad Mie Jode’a wil een brug slaan tussen de Eénheid van G’d en de veelheid der dingen en fenomenen. Het lied doet dit eerst binnen religieuze kring en daarna meer naar het totaal van het universum. De eerste vraag die opkomt, is ‘hoe is het mogelijk dat er een band bestaat tussen eindig (de wereld) en oneindig, G’d’? Het antwoord is dat G’d zelf deze brug geslagen heeft. Dit heeft concreet gestalte gekregen in de twee Stenen Tafelen, die als het ware een relatie symboliseren tussen G’d en mens. Hier werd het eerste contact gelegd tussen Oneindig en eindig. In de symboliek van de midrasj representeren de twee Tafelen hemel en aarde,materie en geest, deze wereld en de Toekomstige Wereld, om daarmee aan te geven, dat totaal verschillende éénheden toch door de fundamentele Eénheid van G’d aan elkaar gerelateerd zijn en samenhangen.

III.15.17 Van drie tot dertien De Koezari stelt dat men de religie niet uit boeken maar van levende rolmodellen moet leren. Zulke mensen waren de drie Aartsvaderen en vier Aartsmoeders, die als rotsen in de branding de weg wezen voor het Joodse volk. De grondwet bestaat uit vijf boeken, terwijl de uitleg voor de praktijk van het Jodendom in de zes misjna-delen staat beschreven. Het Jodendom krijgt iedere week een extra impuls door de zevende dag van de week, de Sjabbat, waarop de mens weer inspiratie opdoet voor de volgende week. Gedurende zes dagen werd de wereld geschapen, maar op de zevende dag gaf G’d één dag van heiligheid en spirituele verheffing,

81


waarop wij in staat kunnen zijn om terug te keren tot de werkelijke waarden van het leven. Door middel van de Briet-Mila (de besnijdenis) heeft Awraham het Joodse volk voor eeuwig verbonden met G’d, waardoor de negen maanden van zwangerschap een hogere wijding krijgen. In de Tien Geboden werden de ethische richtlijnen voor de hele mensheid vastgelegd, terwijl de elf grote sterren het universum voorstellen, waaraan deze tien hoofdregels van ethisch gedrag zin en betekenis verlenen. Uiteindelijk zal de wereld door de twaalf stammen van Israël teruggebracht worden tot zijn oorspronkelijke doel en betekenis. De mens is de kroon van de Schepping en als zodanig bestemd om G’ds Koninkrijk hier op aarde te vestigen, hetgeen mogelijk is door imitatio Dei, het navolgen in G’ds wegen, waardoor uiteindelijk de Messiaanse tijd zal aanbreken. Zo is begrijpelijk dat dit lied aan het einde van de na-seider terecht is gekomen als voorloper voor een terugkeer naar de realiteit van alledag, waarin wij de boodschap van Pesach moeten meenemen. Hierbij is belangrijk dat wij bij iedere stap die we zetten, die fundamentele eenheid van de schepping in het vizier houden.

III.15.18 Chad gadja- agressie en de pure intentie63 In de Spreuken der Vaderen (Pirké Awot 2:6) wordt verteld, dat Hillel eens een schedel op het water zag drijven. Hij sprak toen: “Omdat jij anderen hebt laten verdrinken, heeft men jou laten verdrinken. Maar tenslotte zullen zij, die jou hebben laten verdrinken, ook zelf verdrinken”. Hij bedoelde hiermee te zeggen “boontje komt om zijn loontje”.Degene die als eerste verdronken werd, moet onschuldig zijn geweest. Degene, die zijn moordenaar verdronk, deed iets rechtvaardigs. Waarom zouden we hem dan verdrinken? Veroordelingen moeten overgelaten worden aan rechters die onafhankelijk en objectief zijn. Wanneer wij als individuen het recht in eigen hand nemen, kunnen wij fouten maken omdat wij persoonlijke belangen hebben bij ons ijverzuchtige gedrag “omwille van het recht”. Zo kan het zijn, dat men wraakgevoelens uit andere hoofde koestert tegenover de wetsovertreder en niet alleen strijdt voor rechtvaardigheid. We worden maar al te vaak misleid door onze emoties. Overijverig strijden voor de goede zaak kan ingegeven zijn door vooroordelen en eigenbelang. Dit is Hillel’s boodschap: “Degene die jij verdronken hebt, kan zeker schuldig geweest zijn aan een halsmisdrijf. Toch ben jij niet degene die dit vonnis had moeten uitvoeren. Daarom word jij gestraft, omdat jij, als beul, meer je eigen belangen dan die van het zuivere recht hebt gediend”. Honden vallen katten aan omdat ze een aangeboren haat voelen tegenover deze dieren. Zelfs als de kat geen misdrijf had gepleegd zou de hond hem aanvallen vanwege zijn haat en niet zozeer vanwege de overtreding. Ook mensen van een “hoog” niveau moeten bijzonder oppassen wanneer ze opkomen voor de Tora. Pinchas werd beloond voor zijn optreden tegen de ontwijding van de G’ds Naam toen hij een overspelige man aanviel die de Tora had ontwijd. Jaren later, toen hij de identiteit van Elijahoe, de profeet, had aangenomen, vluchtte hij de woestijn in omdat hij het afgodische gedrag van de Israëlieten niet kon verdragen. De Midrasj vertelt dat G’d hem deze keer echter onderhield over zijn ijverzucht.Hoe komt het, dat hij in de gedaante van Pinchas wordt beloond maar als Elijahoe voor zijn optreden tegen inbreuk op de Tora wordt bekritiseerd?Wanneer iemand zijn natuurlijke inertie overwint om op te treden tegen onrecht, is dat prijzenswaardig. Indien dit echter al te vaak gebeurt kan het zijn dat zijn motieven niet puur en zuiver zijn.

III.15.19 Geen eigen rechter spelenIn Chad Gadja is de kat inderdaad een crimineel omdat hij het onschuldige bokje aanvalt. Alle latere typen die in dit lied volgen nemen “wraak” op de voorgaande dieren of objecten en

63 Ibid., p.98

82


vernietigen hen. Waarom worden ze allemaal gestraft? Omdat niemand werkelijk zuiver voor de zaak bezig was. Willen we de lange weg naar de Tora goed afleggen dan moeten we bijzonder oppassen met alles wat een ander schade kan doen, zelfs wanneer we denken dat we volledig rechtvaardig en oprecht bezig zijn. Natuurlijk moet er een rechtssysteem zijn om antisociaal gedrag af te straffen. We moeten echter terdege beseffen dat de uiteindelijke beoordeling bij de Enige Echte Rechter ligt.

III.15.20 Chad Gadja - door Rabbijn B. Drukarch z.ts.l.64

Niemand zal dit plezierige lied, dat ons zo aangenaam in de oren klinkt, willen missen uit de reeks liederen van de Hagada. Er is echter wel een tijd geweest, waarin dit ‘Chad Gadja’ niet heeft behoord tot de tekst, die wij tegenwoordig kennen. De Sefardiem hebben tot op de huidige dag dit lied niet in hun Hagada opgenomen.Volgens verschillende bronnen komt dit lied voor het eerst voor in de in 1590 in Praag uitgegeven Hagada en zou het ontstaan zijn in de vijftiende eeuw. Het niet directe verband van dit lied met de 'Seideravond' was de oorzaak, dat men het opnemen hiervan in de Hagada beschouwde als een middel om de kinderen wakker te houden en hun belangstelling te wekken. Kennelijk was een dergelijk soort gedicht of lied in die tijd algemeen bekend. Historische bronnen bevestigen dit ook.Vele geleerden herkennen in dit lied het motief van de grote Hillel, vastgelegd in de Pirké Awot II-7. De tijd, waarop men het ontstaan van ‘Chad Gadja’ fixeert is niet de gelukkigste uit de geschiedenis van het Joodse volk. We kunnen ons daarom ook goed voorstellen, dat juist op tijden en momenten waarop veel gelukkiger perioden herdacht werden, de behoefte gevoeld werd om zijn medelotgenoten een betere toekomst in het vooruitzicht te stellen.In het algemeen probeert men in dit lied te zien, een soort moed inspreken aan het Joodse volk, ervan overtuigd te zijn, dat zij die hun ellende veroorzaakten, hun gerechte straf niet zouden ontlopen. Om deze gedachte kracht bij te zetten, heeft men in het kort de historie laten herleven in allegorische vorm, waarin de verschillende machten en volken genoemd werden met omschreven namen en tevens hun ondergang vermeld werd. Zo wordt met het bokje het Joodse volk aangeduid, dat door De Vader 'G'd' verworven werd, door middel van twee 'zoez', waarmee dan Mozes en Aharon worden bedoeld. De kat wordt als voorstelling gebezigd voor Assyrië, de hond voor Babylonië, de stok is Perzië, het vuur Griekenland en het water de Romeinen. In deze trant kunnen we vele verklaringen vinden. Misschien moeten we aan deze gedachte ook toeschrijven het feit, dat Chad Gadja in het Aramees gesteld is. Er bestaan echter ook verklaringen, die afwijken van dit patroon en hier iets heel anders in zien.Rabbi Bondi uit Mainz vertelt ons, dat wij in dit lied een les moeten zien, die er op gericht is duidelijk te stellen, dat alleen de hoogste macht het verdient aanbeden te worden als G'd en al de andere slechts afgoden zijn.Een geheel andere interpretatie horen we van Ja'akov Emden (1697 - 1776). Hij doet ons de idee aan de hand om in dit lied een beschrijving van het leven van de mens te zien. Chad Gadja is hier de Nesjama, die zaza (zoez) uit hogere sferen, neergedaald is in het lichaam van de mens, de verschillende verleidingen niet kan weerstaan en tenslotte weer gescheiden wordt van het lichaam en verantwoording moet afleggen tegenover de Allerhoogste.Iedere intentie, die aan dit lied wordt gegeven, is de moeite waard; laten wij het daarom met veel vuur zingen aan het slot van de Hagada.

64 Ibid., p.98

83

Hoofdstuk IV Overig

IV OVERIG

IV.1 AFKORTINGEN

B.T. Babylonische TalmoedJ.D. Joré Dé’aJ.T. Jeruzalemse TalmoedO.Ch. Orach ChaïmV.d.g.j./n.d.g.j. Voor de gewone jaartelling/na de gewone jaartelling

IV.2 VERKLARENDE WOORDENLIJST

Affikoman Het stuk matsa, aan het einde van de Seder-maaltijd gegetenBeracha Lofzegging, dankzegging, huldiging, zegenChagam wijs, verstandigChamets meelprodukten, met gist behandeld, ook gist, al wat op Pesach voor een

Jood verboden isCharoset een mengsel van appel, kaneel, amandelen, suiker, wijn, waarin de

maror gedoopt wordtGaloet ballingschapHaggada vertelling: hier: het boek, dat op sederavond behandeld wordtHallel psalm 113-118Jom Tov feestdagKiddoesj wijding an de maaltijden van de Sjabbat en feestdagen door het

drinken van wijnMaror bitter kruidMasjie’ach gezalfdeMatsa Paasbrood, uitsluitend bestaande uit meel en waterMidrasj een niet-letterlijke vetaling, een diepere verklaring van een Tenach-

tekstMitswa goddelijk gebodNiesan eerste maand van het Joodse jaarPesach Paasfeest, of Overschrijdingsfeest, ook PaasofferRasja slecht, kwaadwillendRosj Chodesj nieuwe maandsfeestSaraph een engelSeder orde, programma van de 2 eerste avonden Pesach, vandaar ook: de

viering van die avondenSjema erkenning van Gods eenheid (Tora V 6:4)Tenach BijbelTora Pentateuch, 5 eerste boeken van Tenach

84

Hoofdstuk IV Overig

IV.3 INDELING GROEPEN JOODSE GELEERDEN

Groepsbenaming Voornaamste werken Tijdvak

Tannaiem Misjna tot 200 ndgjAmoraiem Talmoed 200 - 500Ge’oniem Responsa 600 - 1000Risjoniem 1. Talmoedische Compendia 1000 - 1500

2. CodicesAcharoniem 1. Responsa 1500 - heden

2. Codices

IV.4 INDELING SJOELCHAN AROECH RABBI JOSEEF KARO (1488-1575)

Deel Inhoud

1. Orach Chaïm Ritualia voor de dagelijkse praktijk (gebeden, Sjabbat, Jom Tov en andere bijzondere dagen).

2. Joré Dé’a Ritualia van bijzondere aard (ritueel slachten, zouten van het vlees, melk en vlees, bepalingen ten aanzien van Tora-rollen, eerbied voor vader en moeder en Tora-geleerden, rouwbepalingen).

3. Ewen Ha’ezer Bepalingen van huwelijkssluiting, echtscheiding en huwe-lijksvermogensrecht.

4. Chosjen Misjpat Bepalingen van civiel recht.

IV.5 ENKELE BELANGRIJKE TALMOEDISCHE COMPENDIA

A. DE JAD HACHAZAKA OF MISJNE TORA VAN RABBI MOSJE BEN MAIMON (naar zijn initialen ‘Rambam’ genoemd, 1135-1204, Fostat, Egypte), dat het licht zag in het jaar 1175. Zijn werk in 14 delen bevat een volledig uittreksel van de Talmoed (daaronder ook begrepen de Tempelwetten) en is in een zuivere en sierlijke Hebreeuwse stijl geschreven. Vele delen van zijn werk zijn in het Latijn vertaald; enkele ook in het Spaans en Engels.

B. DE ARBA’A TOERIEM (de vier rijen) of ‘TOER’ VAN RABBI JA’AKOV BEN ASJER (1283-1340, Toledo), die in 1340 verscheen. Hierin nam Rabbi Ja’akov met grote nauwkeurigheid al het halachisch materiaal op, hetgeen hij systematisch rangschikte. Evenals Alfassi beschrijft hij slechts die wetten, die na de verwoesting van de Tempel van kracht zijn. Ofschoon het werk zeer bewonderd werd en nog steeds veelvuldig geraadpleegd, heeft de Toer toch de definitieve afsluiting niet kunnen brengen. Hij werd op zijn beurt weer tot het voorwerp van kritische beschouwingen en ook onafhankelijk daarvan bleef de stroom van halachische en casuïstische studies aanhouden.

C. DE BEET JOSEEF VAN RABBI JOSEEF KARO (1488-1575, Safed) verscheen in 1577. Hierin worden de Arba’a Toeriem nader verklaard en verder vindt men hierin de jurisprudentie van vroegere Rabbijnen nauwkeurig bijeengebracht. De auteur besteedde twintig jaar aan de vervaardiging en twaalf jaar aan de herziening van dit reusachtige werk.

85

Hoofdstuk IV Overig

Een compendium uit dit werk werd de algemeen bekende Sjoelchan Aroech. De Sjoelchan Aroech wordt heden nog als het meest gezaghebbende halachische werk beschouwd.

IV.6 JOODSE GESCHIEDENIS IN VOGELVLUCHT

Datum: Naam: Belangrijke gebeurtenissen of Periode:werken:

-3760 Adam Schepping-1948 Awraham Begin Joodse volk Aartsvaders-1522 Ballingschap Egypte-1312 Wetgeving op Sinaï-1272 Jehosjoe’a Intocht in Israël Richteren

Samuël, David Profeten-832 Salomo Eerste Tempel Koningen-422 Verwoesting eerste Tempel

Ezra, Mordechai, Babylonische ballingschapEster

-352 Tweede TempelMannen van de GroteVergadering

68 Hilleel en Sjammai Tannaiem70 R. Jochanan b. Zakai Verwoesting tweede Tempel Tannaiem1-121 R. Akiwa Tannaiem190 R. Jehoeda Hannassi Redactie van Misjna Tannaiem470 R. Jochanan Jeruzalemse Talmoed Amoraiem500 R. Asjie en Rawina Babylonische Talmoed Amoraiem892-942 R. Sa’adja Gaon Filosofie en halacha Ge’oniem1013-1103 R. Jitschak Alfassi Uitleg Babylonische Talmoed Risjoniem1040-1105 Rasjie Uitleg Tora en Talmoed Risjoniem1135-1204 R. Mosje b. Maimon Misjne Tora (codex) Risjoniem1250-1327 R. Asjer Hal. extract uit Talmoed Risjoniem1269-1343 R. Ja’akov b. Asjer Toer (codex) Risjoniem1335-1427 R. J. Molin Minhagiem Risjoniem1445-1505 R. O. di Bertinoro Verklaring Misjna Risjoniem1488-1575 R. Joseef Karo Sjoelchan Aroech Acharoniem1520-1572 R. M. Isserles Noten op Sjoelchan Aroech Acharoniem1560-1630 R. J. Horowitz Halacha & Minhag Acharoniem1586-1667 R. D. Segal (Taz) Verklaring op Sjoelchan Aroech Acharoniem1621-1663 R. S. Cohen (Sjach) Verklaring op Sjoelchan Aroech Acharoniem1634-1683 R. A. Gumbiner Commentaar op Sjoelchan Aroech Acharoniem1698-1760 Ba’al Sjem-Tov Chassidisme Acharoniem1714-1793 R. J. Landau Responsa Acharoniem1720-1797 R. Elija van Wilna Uitleg Gemara & halacha Acharoniem1745-1813 R. Schneoer Zalman Codex en Tanja Acharoniem1835-1905 R. J.M. Epstein Aroch haSjoelchan (codex) Acharoniem1839-1933 R. Jisraëel Koheen Uitleg codex Acharoniem1939-1945 HOLOCAUST1945-1986 R. M. Feinstein Igrot Mosje, Amerika Acharoniem1945-heden R. E.J. Waldenberg Tsiets Eliëzer, Israël Acharoniem

86

Hoofdstuk IV Overig

1945-1977 Dajan J.J. Weiss Minchat Jitschak, Israël Acharoniem1945-1993 R. S.Z. Auerbach Ma’adne Erets, Israël AcharoniemIV.7 AARSTVADERS

Hebreeuws: Nederlands:

Awraham AbrahamJitschak IsaacJa’akov Jakob

IV.8 OVERZICHT JOODSE MAANDEN

Hebreeuws: Nederlands:

1. Niesan April2. Ijar Mei3. Siewan Juni4. Tammoez Juli5. Av Augustus6. Eloel September7. Tisjrie Oktober8. Chesjwan November9. Kislev December10. Tewet Januari11. Sjewat Februari12. Adar Maart

IV.9 OVERZICHT JOODSE FEESTDAGEN Hebreeuws: Nederlands: Datum:

Pesach Paasfeest 15-22 NiesanSjawoe’ot Wekenfeest 6-7 SiewanRosj Hasjana Nieuwjaar 1-2 TisjrieJom kippoer Grote Verzoendag 10 TisjrieSoekkot Loofhuttenfeest 15-21 TisjrieSjeminie chag ha’atseret Slotfeest 22-23 TisjrieChanoeka Inwijdingsfeest 25-2/3 TewetPoeriem Lotenfeest 14 adar

IV.10 INDELING VAN DE TORA

Hebreeuws: Nederlands: 1. Bereesjiet Genesis2. Sjemot Exodus3. Wajikra Leviticus

87

Hoofdstuk IV Overig

4. Bemidbar Numeri5. Dewariem Deuteronomium

88

Hoofdstuk V Geraadpleegde Literatuur

V GERAADPLEEGDE LITERATUUR

- Bergman, Rabbi Asher, Haggadah Of The Roshei Yeshiva, ISBN: 1-57819-168-8, Artscroll Mesorah

- Chait, Rabbi Baruch, The Katz Haggadah, ISBN: 1-58330-600-5, Feldheim Publishers

- Cohen, Rabbi David, Haggadah Simchas Yaabetz, ISBN: 0-89906-073-0, Artscroll Mesorah, New-York, 1993

- Cohen, Rabbi Jonathan, The Sephardi Haggadah, ISBN: 0-87306-460-7, Feldheim Publishers

- Elias, Rabbi Joseph, Haggadah - Expanded Edition, ISBN: 1-57819-465-2, Artscroll Mesorah

- Emanuel, Rabbi Moshe Shlomo, Haggadah Gems, ISBN: 1-56871-192-1, Feldheim Publishers

- Kitov, Eliyahu, The Heritage Haggadah, ISBN: 0-87306-868-8, Feldheim Publishers

- Löw, Jehoeda, Hagada sjel Pesach Lemaharal, Jerusalem, 1971

- Mansour, Rabbi Eli en Sutton, Rabbi David, The Sephardic Heritage Haggadah, ISBN: 1-57819-554-3, Artscroll Mesorah

- Milevsky, Rabbi Uziel, The Ohr Somayach Haggadah, ISBN: 1-56871-137-9, 1998, Targum Press/Feldheim Publishers

- Rubin, Rabbi Yissachar Dov, Talelei Oros: The Haggadah Anthology, ISBN: 1-58330-598-x, Feldheim Publishers

- Scheinbaum, Rabbi A. L., The Peninim Haggadah, ISBN: 0-9635120-7-2, Feldheim Publishers

- Taub, J.; Shaw, Y., The Malbim Haggadah: Midrash Haggadah, ISBN: 1-56871-007-0, Feldheim Publishers

- Twerski, Rabbi Abraham J., Haggadah From Bondage To Freedom, ISBN: 0-89906-396-9, Shaar Press

- Wallach, Rabbi Shalom, The Palace Gates Haggadah, ISBN: 0-87306-703-7, Feldheim Publishers

- Wallach, Rabbi Shalom Meir, Ben Ish Chai Haggadah, ISBN: 1-58330-003-1, Feldheim Publishers

- Wallach, Rabbi Shalom Meir, The Baranovich Haggadah, ISBN: 1-56871-287-1, Feldheim Publishers

89

Hoofdstuk V Geraadpleegde Literatuur

- Wehl, Rabbi Yaakov, Haggadah With Answers, ISBN: 0-89906-384-5, Artscroll Mesorah

- Weiss, Rabbi Gershon, The Holocaust Haggadah, ISBN: 1-56871-166-2, Feldheim Publishers

- Zilberman, A.E.L., Hagada sjel Pesach im peroesj Briet Mate Mosje, Brooklyn, New-York, 1980

90

Manisjta - Welkom bij het NIK Syllabus 5764.doc · Web viewAfikoman wordt pas gegeten bij het...

Documents

Transcript of Manisjta - Welkom bij het NIK Syllabus 5764.doc · Web viewAfikoman wordt pas gegeten bij het...