Majoor Sas en kolonel OsterTwee vrienden tussen de fronten

B. Tigchelaar

Dit jaar is het eenenzestig jaargeleden dat Graf Schenk vonStauffenberg zijn aktetas met

daarin een bom onder de kaartentafelvan Adolf Hitler plaatste in het hoofd-kwartier De Wolfsschanze in oostPruisen. De aanslag op de Führer op20 Juli 1944 mislukte en de staats-greep die meteen had moeten begin-nen in Berlijn werd in de kiem ge-smoord. Hitler overleefde de aanslaglicht gewond. Zijn wraak was ver-schrikkelijk. Iedereen die ook maarenigszins verdacht was, werd gearres-teerd; zo ook generaal-majoor HansOster.

Hans Oster werkelijk was en watwerkelijke rol is geweest in het

verzet tegen Hitler, daar zijn de Ge-stapo-ondervragers pas maanden laterdoor toeval achter gekomen. Boven-dien hebben ze maar een deel kunnenachterhalen van wat hij allemaal heeftondernomen om Hitler de voet dwarste zetten. Dat hij de belangrijkste in-spirator is geweest, de grote organi-sator van het militaire verzet tegenHitler, en dat al ver voor 1944, is zelfsvoor velen in Duitsland onbekend.

In Nederland is de naam van HansOster bij sommigen een begrip omdathij de 'geheimzinnige informant' wasvan de Nederlandse militaire attachém Berlijn in 1939, majoor Bert Sas.Hij was de man die - via Sas - Ne-derland waarschuwde, telkens weer,voor de ophanden zijnde Duitse aan-val. De eerste serieuze waarschuwingkwam begin november 1939. Twee

Minister-president dr. Jan Peter Balkenende heeft op 20 juli 2004 in Berlijneen toespraak gehouden ter gelegenheid van de herdenking van de aanslagop Hitler door Kolonel Graaf van Staufenberg. Een van de slachtoffers van deklopjacht op de samenzweerders is Hans Oster, die in 1939-1940 de Neder-landse militair attaché in Berlijn gewaarschuwd had voor de naderendeDuitse aanval op Nederland. Op verzoek van de redactie vatte Bert Tigchelaar,ruim 22 jaar correspondent in Duitsland voor krant, radio en Nos-journaal,de belangrijkste bevindingen uit zijn boek De gemiste kans. Staatsgreeptegen Hitler 1938. Officieren tussen moed en wanhoop (Zwolle, 2004) samen.Bert Tigchelaar overleed, volkomen onverwacht, op 27 oktober 2004.Mw. E.H. Tigchelaar van der Velden stemde desgevraagd zonder aarzelenenin met de publicatie van dit artikel. De maand mei leek haar en ons zeerpassend.

De hoofdredacteur

maanden eerder al had majoor Sas,geassisteerd door luitenant Dirk Klop,vanuit Berlijn nauwkeurig kunnenaangegeven wanneer en hoe Polenzou worden overvallen. Die informa-tie kwam toen ook van Hans Oster dietoen nog kolonel was bij de Abwehr,de Duitse contraspionage afdelingvan de Wehrmacht, geleid door admi-raal Canaris.

Stauffenberg wordt elk jaar weer inherinnering geroepen in Duitsland.Begrijpelijk, maar de daad vanStauffenberg was een daad van ver-twijfeling. De ondergang van nazi-Duitsland was allang begonnen. Voorde mannen van het eerste uur, voor dehoge militaire leiders die al in eenvroeg stadium zich hebben verzettegen Hitler, is veel minder aandacht.

Dat geldt in hoge mate voor HansOster. Eén van de oorzaken is wellicht

dat hij in de ogen van veel (niet alleenDuitse) militairen 'verraad' heeft ge-pleegd omdat hij het Westen waar-schuwde wanneer en hoe Hitler zougaan aanvallen, in Polen, Denemar-ken, Noorwegen, maar vooral ook inFrankrijk, België en het neutrale Ne-derland.

Een cruciale rol bij deze waarschu-wingen en het 'verraad', speelde deNederlandse militaire attaché inBerlijn, majoor Bert Sas, een man die- vanwege zijn vriendschap met deDuitse officier Hans Oster - over debeste en meest uitgebreide inlich-tingen beschikte. Zelden heeft eenmilitaire attaché zo grondig, zo nauw-keurig en zo tijdig gewaarschuwd.Zelden ook is iemand met zoveel on-geloof en tegenwerking bestraft doorzijn superieuren. Door de informatievan Oster en Sas waren de regeringenin Den Haag, Londen, Brussel en Pa-

JRG 174 5-2005 M I L I T A I R E S P E C T A T O R 207

rijs, maar ook het Vaticaan, op dehoogte dat Hitler aanstuurde op eengroot Europees conflict, op eenwereldoorlog. De eerste concretewaarschuwingen werden al in 1938doorgegeven waarbij vooral de Engel-se regering dringend is gevraagd omsteun. Hoge Duitse militairen, zoalsstafchef Ludwig Beek, maar ook zijnopvolger Franz Halder hebben Hitleraan de kant willen zetten door middelvan een staatsgreep, die - door HansOster - in alle details was voorbereid.De Tweede Wereldoorlog had wel-licht voorkomen kunnen worden wan-neer vooral Engeland op tijd zou heb-ben gereageerd op deze dringendeverzoeken van de Duitse militaire op-positie, maar in 1938 was Engeland ermeer aan gelegen om de zogenaamde'vrede' te bewaren omdat het niet instaat was een oorlog te voeren tegenDuitsland. Ook Den Haag had snelleren slagvaardiger moeten reageren nade vele waarschuwingen en de exacteaanwijzingen en analyses van majoorSas.

Eenenzestig jaar na de oorlog, dusachteraf, is het niet moeilijk om dezeconclusie te trekken.Wanneer je op zoek gaat naar de de-tails, wanneer je wilt weten wat ernu precies is gebeurd en dat pro-beert te plaatsen in de tijd waarinhet zich heeft afgespeeld, dan ont-rafelt zich een geschiedenis vangemiste kansen, van blunders, vanongelooflijke naïviteit; een geschie-denis van moed en wanhoop en hetmaakt een einde aan de mythe dat erniet of nauwelijks verzet is geweestin Duitsland.

Het is het verhaal van het Duitse mili-taire verzet dat in de steek is gelatendoor politici in het Westen, met namedoor Engelse politici, maar ook onzeeigen bewindslieden in Den Haagspelen een kwalijke rol.Ook de Nederlandse legerleiding kanniet worden vrijgepleit gezien de ma-nier waarop is gereageerd op de in-lichtingen vanuit Berlijn in de aan-loop naar de Tweede Wereldoorlog.

Het begon in Munster

Hans Osters carrière als beroepsoffi-cier is een typisch Duitse carrière diebegon voor de Eerste Wereldoorlog.Het liefst was hij cavalerieofficier ge-worden omdat paardrijden zijn grotepassie was, maar in de tijd van keizerWilhelm n, omstreeks de eeuwwis-seling was het nog gebruikelijk datcavalerieofficieren hun eigen paardenmeebrachten en ook de dure opleidingzelf betaalden. Zo kwam Hans Osterdie in augustus 1887 werd geboren inDresden, als zoon van een dominee,terecht bij de artillerie, waar toen ookde paarden nog een hoofdrol speel-den.

De jonge officier Oster was een fana-tieke ruiter die ook meedeed aan al-lerlei concoursen en wedstrijden. Bijéén van deze gelegenheden brak hij,na een val met zijn paard, beide pol-sen en dat was de oorzaak dat hij pasenkele maanden na het uitbreken vande Eerste Wereldoorlog de gelegen-

208 M I L I T A I R E S P E C T A T O R JRG 174 5 -2005

heid kreeg om daadwerkelijk mee tevechten als jonge luitenant. De carrièreaan het front ging snel, omdat Osterbij uitstek geschikt bleek te zijn omleiding te geven en niet bang was omrisico's te nemen. Hij kreeg hoge on-derscheidingen wegens dapperheidaan het front en werd ook bevorderdtot kapitein.

Osters prestaties waren opgevallen enhij werd uitgekozen voor de opleidingtot stafofficier, een opleiding die niet°p de befaamde 'Kriegsakademie' inBerlijn plaats vond maar grotendeelsaan het front.

Het einde van de Eerste Wereldoor-log, de vlucht van keizer Wilhelm nnaar Nederland, de nederlaag en derevolutionaire gevechten in Duitslanddie leidden tot de 'Republiek vanWeimar' dat alles maakte op Oster

Hans Oster(Collectie IMG/KL)

Onderhandelingen overde vredesovereenkomstin Trianon Palace teVersailles, 7 mei 1919(Collectie IMG/KL)

diepe indruk en zorgde ook voor groteonzekerheid.

Oster werd bevorderd tot majoor enovergeplaatst naar Munster. Bij deStaf van de Zesde Divisie was hij als

Ie ondermeer verantwoordelijk voorhet verzamelen van inlichtingen inhet gedemilitariseerde Rijnland. Hijspeelde een coördinerende rol bij dejaarlijkse grote manoeuvres in het ge-bied rond Munster waarbij het ookzijn taak was om de buitenlandsewaarnemers te begeleiden. Bij éénvan deze gelegenheden moet hij voorhet eerst in contact zijn gekomen metzijn Nederlandse collega Bert Sas.Hun eerste ontmoeting dateert name-lijk uit 1932 en dat was het laatste jaardat Oster dienst deed in Munster.

' JRG 174 5 -2005 M l L ITAI RE S P E C T A T O R 209

G.J. Sas (Collectie IMG/KL)

Sas was kapitein geplaatst bij de Ge-nerale Staf op het ministerie van De-fensie in Den Haag in 1932. Hij hadeen typische Nederlandse carrière alsberoepsofficier achter de rug. Gebo-ren in Leeuwarden in augustus 1892als tweede zoon in een officiersgezin.Bert Sas groeide op in de Friesehoofdstad en na zijn HBS-tijd stond alvrij snel vast dat hij net als zijn vaderberoepsofficier wilde worden. In1910 werd hij ingeschreven aan de

KMA als cadet en nog voor het uitbre-ken van de Eerste Wereldoorlog rond-de hij daar zijn opleiding af en werdin juli 1913 bevorderd tot tweedeluitenant bij het 2e regiment Veld-Artillerie. Al snel na de Eerste We-reldoorlog, waaraan Nederland alsneutraal land niet had meegedaan,werd Sas tewerk gesteld op het minis-terie van Oorlog zoals dat toen nogheette. Vanaf 1923 volgde hij de op-leiding aan de Hogere Krijgschool tot

1926 en na een bevordering tot kapi-tein en een korte detachering bij hetVeldleger kwam Sas al snel weer te-recht op het ministerie in Den Haag.

De periode tussen de beide wereld-oorlogen was voor Nederlandse be-roepsofficieren geen rooskleurige tijd.Het beroep van officier stond niet inerg hoog aanzien en de bezuinigin-gen, tot het uiterste, dat is waar menzich mee bezig hield op het ministe-rie. Het beroepskader keek wel metbelangstelling naar wat zich over degrenzen afspeelde en er werden ookwel lessen getrokken uit het verloopen vooral de afloop van de Eerste We-reldoorlog die een scala aan nieuwewapens, verbindingstechnieken ennieuwe gevechtstactieken had latenzien. De ontwikkelingen op dit gebiedstonden ook na de Eerste Wereldoor-log niet stil. De periode tussen debeide wereldoorlogen was niet veelmeer dan een lange wapenstilstand.

In Nederland was dit besef niet aan-wezig, mede omdat men in de ver-onderstelling verkeerde dat de gewa-pende neutraliteit tijdens de EersteWereldoorlog had gefunctioneerd.Vooral de politiek in Den Haag koes-terde de illusie dat Nederland zijnneutraliteit had kunnen handhavendoor zijn dienstplichtige troepen temobiliseren. Niets was minder waar.De Duitse opmars in de Eerste We-reldoorlog ging niet door Nederlandomdat de Duitse veldheren hieraangeen troepen wilden spenderen. Menliet Nederland bewust links liggen omzo snel door te kunnen stoten, dwarsdoor België naar Frankrijk. Bij defen-sie maakte men zich wel zorgen,zeker na de enorme bezuinigingen enook op de Hogere Krijgsschool werdmet angst en beven gekeken naar demilitaire ontwikkelingen vooral inDuitsland, waar inmiddels Adolf Hit-ler de macht had gegrepen.

De directeur van de Hogere Krijgs-school kolonel jhr J. Th. Alting vanGeusau constateerde in 1935 al datNederland niet verdedigd kon wordenwanneer Duitsland zou aanvallen. Ne-derland zou zich niet kunnen verdedi-

210 M I L I T A I R E SPECTATOR JRG 174 5-2005

gen tegen een beperkte aanval enhelemaal niet tegen een grote aanvalwaarbij de Duitsers Nederlandsgrondgebied zouden gebruiken alsopmarsgebied en de beschikking zou-den krijgen over de militaire en eco-nomische hulpmiddelen, de havens envliegvelden. Uit een studie op de HKSwas komen vast te staan dat de Duit-sers met hun relatief klein maar be-weeglijk en zeer paraat leger snelzouden kunnen handelen en dat Ne-derland met een nog te mobiliserenleger dat over onvoldoende uitrustingbeschikte, niets zou kunnen doen omeen Duitse opmars te stuiten.

Deze noodkreet bereikte ook de chefvan de Generale Staf, generaal I.H.Reynders. Ook de lange lijst vanaanbevelingen, zoals het aanschaffenvan pantserwagens en antitankge-schut, en het permanent bewaken vanbruggen over de grote rivieren en hetin vredestijd aanbrengen van explo-sieven aan de strategische belangrijkebruggen in het oosten en zuidoostenvan ons land werd met instemmingbegroet door de militaire leiding inDen Haag maar, zoals later zal blij-ken, werd er niet of niet voldoendenaar gehandeld.

Spionnen in Berlijn

Deze noodkreet vanuit de 'denktank'HKS in Den Haag werd op tijd afge-geven, een ernstige waarschuwing.Hitler was in 1935 zeker nog nietzover dat hij Europa onder de voetkon lopen. Voor geschoolde waar-nemers was het geen geheim datDuitsland op grote schaal de opgeleg-de beperkingen uit het Verdrag vanVersailles aan zijn laars lapte. Dater nieuwe legeronderdelen werdengeformeerd, zoals een formidabele|uchtmacht die in het geheim oefendeln de Sovjet Unie en massaal tanksen kanonnen werden geproduceerd,bleef niet verborgen.

w ^ —

Bij de Nederlandse beroepsmilitairenbestond grote bewondering voor hetgoed getrainde en goed uitgerusteDuitse leger. Met name de tucht en

orde die heerste in het nieuwe Duits-land werd met een zeker ontzag tegadegeslagen. De rechterhand vanSas, op het bureau in het ministerie inDen Haag, was luitenant M.R.H. Cal-meyer. Deze noteerde in zijn dag-boek: 'Ik herinner mij nog hoe ik opeen zonnige voorjaarsdag van 1934uit het ministerie kwam en de N.s.Jeugdstorm zag (de jeugdbewegingvan de NSB), met de oranjekleur ver-werkt in de uniform. Ik vond het eenverademing na de straatbeheersingdoor de Rode Valken (de socialis-tische jeugdbeweging) van de SOAP. '

Calmeyer is niet toegetreden tot de NSB,maar toen hij later in 1937 in Berlijn deKriegsakademie bezocht, midden innazi-Duitsland en ook persoonlijk deeffecten van de Rijkskristalnacht zagen de bezetting van Oostenrijk mee-maakte, heeft hij daar zijn verbazingover uitgesproken maar het noopte hemniet om de opleiding af te breken. Tij-dens de opleiding in Berlijn leidde hijzelfs een oefening op een Nederlandsestafkaart waarbij het ging om een aan-val op Nederland, een snelle doorstootin de richting Eindhoven-Geldrop naarde Vesting Holland.

M.R.H. Calmeyer (Collectie IMG/KL)

JRG 174 5-2005 M I L I T A I R E S P E C T A T O R 211

De Duitse legerleiding bestond over-wegend nog uit officieren die mis-schien wel na/i-sympathieën hadden,maar toch in eerste instantie apoli-tieke beroepsofficieren waren die quaopvattingen nog /eer hechtten aan tra-dities, aan oude normen en waarden.Alleen bij de luchtmacht, een betrek-

kelijk nieuw wapen met veel jongeofficieren was het officierskorps over-wegend nazi-gezind. De nazi's enHitler waren in de ogen van de oudeofficierselite in Duitsland alleen eenuitstekend middel om het doel te be-reiken, namelijk weer een goed ge-oefende, goed uitgeruste, moderne

'Wehrmacht' op de been te krijgen.Te/ijnertijd zou men zich wel wetente ontdoen van deze korporaal.

Kapitein Sas werd in maart 1936 ge-detacheerd in Berlijn, dat wil zeggenhij werd officieel benoemd tot militairattaché maar zijn hoofdtaak bestond

212 M I L I T A I R E S P E C T A T O R JRG 174 5 -2005'

ln het begeleiden van de Nederlandsehippische ploeg bij de OlympischeSpelen. Heel Berlijn was die zomeryan 1936 één grote parade met veelhakenkruisvlaggen. De nazi-propa-ganda gebruikte de Spelen om de restvan de wereld een rad voor ogen tedraaien en dat lukte ook uitstekend.

Openingsceremonievan de Olympische Spelenin Berlijn, 1936(Collectie IMG/KL)

Sas maakte van de gelegenheid ge-bruik om zijn oude contacten te latenherleven en één van de eersten die hijopzocht was Hans Oster. Deze was in-middels opgeklommen tot tweedeman bij de Abwehr die onder leidingstond van admiraal Wilhelm Canaris.

Bij de Olympische Spelen had Ostertot taak om de militaire attachés te be-geleiden en in de gaten te houden.Samen met hun gezinnen bezochtenSas en Oster vrijwel alle paardenspor-tevenementen tijdens de Spelen en detwee mannen bleken elkaar bijzonderte liggen. Die zomer groeide de her-nieuwde kennismaking uit tot eenhechte vriendschap waarbij vooralHans Oster zijn Nederlandse vrienddeelgenoot maakte van zijn toe-nemende haat tegen Hitler en zijntrawanten. Hans Oster nam geen bladvoor de mond tegenover zijn boezem-vriend Sas die hij volkomen ver-trouwde. Met deze informatie uit eer-ste hand kon Sas zich al snel een beteroordeel vormen over de ware gangvan zaken in nazi-Duitsland.

Oster die al in zijn tijd in Munster alsinlichtingenofficier het één en anderte weten was gekomen over de nazi-methoden had inmiddels een gron-dige afkeer tegen de nieuwe macht-hebbers ontwikkeld omdat ze alletraditionele Duitse waarden, zoalsrecht, eer en fatsoen, aan hun laarslapten. Er was zeker nog geen sprakevan een verzet bij Duitse officieren in1936, met verzet waren ze niet opge-groeid, in tegendeel, discipline, ge-hoorzaamheid en loyaliteit dat warende deugden die telden, zeker voorDuitse militairen. Sas keerde in 1937,na deze eerste detachering in Berlijnterug naar Den Haag.

De mislukte staatsgreep

Al snel na de Olympische Spelen ver-schenen in Duitsland weer de bordjes'voor Joden verboden'. Tijdens depropagandashow van de Spelen warendeze tijdelijk weggehaald vanwege devele buitenlandse gasten. Het waregezicht van de nazi-dictatuur werdsteeds duidelijker zichtbaar en ookmaakte Hitler er niet langer een ge-heim van dat hij uit was op gebieds-verovering. Het Duitse volk moest'Lebensraum' krijgen.

Bij de Duitse Generale Staf, waar ge-neraal Ludwig Beek de leiding had,werd geschokt gereageerd toen AdolfHitler op 5 november 1937 de leger-leiding schetste hoe hij voor meer'Lebensraum' wilde gaan zorgen, na-melijk door Oostenrijk te annexerenen daarna Tsjechoslowakije in éénklap te bezetten. Dan zou hij zijn han-den vrij hebben voor verdere verove-ringen. De hoogste generaals durfdenniet te protesteren, het enige dat voor-zichtig werd geopperd is dat de Duit-se strijdkrachten nog niet klaar warenvoor een oorlog.

De stafchef, generaal Beek die aan-vankelijk nog heeft geloofd dat metHitler kon worden samengewerkt endie betoogde dat revolutie en muiterijbegrippen waren die in het woor-denboek van een Duitse officier nietvoorkwamen, kwam er al snel achterdat Hitler hoe dan ook een oorlogwilde. Voor veel Duitse beroepsoffi-cieren werd pas duidelijk hoe perfidede nazi-leiders waren toen Adolf Hit-ler zichzelf benoemde tot opperbevel-hebber over alle strijdkrachten en zijngeneraals inpeperde dat zij alleen uitte voeren hadden wat hij, als oppersteveldheer, hen zou bevelen. Toen wasoverduidelijk dat de partij, de nazi'sdus, de strijdkrachten zouden gebrui-ken vooral voor politieke doeleinden.

Voor stafchef Ludwig Beek, maar ookvoor zowel majoor Hans Oster als ad-miraal Wilhelm Canaris en vele ande-ren, betekende dit het begin van hetverzet. Generaal Beek werd de leideren Hans Oster de organisator van de

' JRG 174 5-2005 M I L I T A I R E S P E C T A T O R 213

militaire oppositie tegen Hitler. 'Bij-zondere tijden vragen om bijzonderemaatregelen zo formuleerde generaalBeek in 1938 zijn ommekeer nadat hijtevergeefs had geprobeerd om Hitleraf te brengen van zijn veroverings-plannen.

Beek moest vanwege zijn felle kritiekin augustus 1938 ontslag nemen maarbleef een grote rol spelen op de ach-tergrond. Vanaf dat moment werdensystematisch plannen ontwikkeld omHitler door middel van een staats-greep uit de weg te ruimen. De spil

waar alles om draaide werd HansOster. Hij beschikte over onnoemlijkveel contacten en bouwde een grootnetwerk op van gelijkgezinden, zelfsbij de Gestapo, bij justitie, op hetministerie van buitenlandse zaken ennatuurlijk vooral bij het 'Opperkom-mando der Wehrmacht' (OKW).

In de late zomer van 1938 toen Oos-tenrijk al was bezet en Tsjechoslowa-kije aan de beurt was om te wordenveroverd, begonnen ook de plannenvoor een staatsgreep vaste vorm aante nemen. Bovendien werden door

Intocht Duitse militairen in Wenen na de Anschluss van Oostenrijk,12 maart 1938 (Collectie IMG/KL)

Oster en Beek vertrouwenspersonennaar Engeland gestuurd om de Britseregering op de hoogte te brengen vande plande staatsgreep. De dringendeboodschap aan de Engelse regerings-leider, sir Neville Chamberlain,wasom vooral niet toe te geven aan deeisen van Hitler. Wanneer Engelandzich publiekelijk hard zou opstellenen niet langer de 'appeasement-poli-tiek' zou volgen dan garandeerde deDuitse oppositie dat ze Hitler aan dekant zou zetten. Terwijl de Britse re-gering in het geheim allang beslotenhad om Tsjechoslowakije zonder slagof stoot op te geven, hoopten Osteren Beek nog steeds op steun in derug vanuit Engeland. De crisis spitstezich toe rond 27 september 1938 toenHitler demonstratief langs de Britseambassade midden in Berlijn, gepant-serde kolonnes voorbij liet denderenen in het geheim de bevelen al ge-geven waren om de bezetting van hetSudetenland te beginnen op 30 sep-tember 1938.

Kort daarvoor waren de samenzweer-ders voor het laatst bijeen geweestin het huis van Hans Oster in deBayerische StraBe. Alle voorbereidin-gen waren getroffen voor de staats-greep. De 23e infanteriedivisie inPotsdam, onder generaal-majoor Grafvon Brockdorff-Ahlefeldt stond klaarom op te rukken naar het regerings-centrum van Berlijn. Generaal Erwinvon Witzleben, de bevelhebber in hetmilitaire district m (Berlijn) had deverantwoordelijkheid op zich geno-men om Hitler officieel gevangen tenemen. Een speciale commando-een-heid van ongeveer zestig zwaar be-wapende vrijwilligers wachtte in debuurt van de Wilhelmstrasse op hetbevel van Von Witzleben om de Rijks-kanselarij van Hitler te bestormen.

Zonder dat de anderen het wisten hadOster met de aanvoerder van dezestoottroep (majoor Wilhelm Heinz)afgesproken dat Hitler bij een gepro-voceerd vuurgevecht moest wordengedood. Ook alle partijcentrales, hetGestapo-hoofdkwartier, de radiozen-ders en ss-kazernes bij Berlijn moes-ten in één klap worden uitgeschakeld

214 M I L I T A I R E SPECTATOR JRG 174 5-2005

en een militaire overgangsregeringzou voorlopig de macht overnemen.Op het allerlaatste moment werd nogeen actuele plattegrond van de Rijks-kanselarij uitgedeeld en de laatste ge-gevens over het daadwerkelijke aantalss-bewakers doorgegeven.

Maar het bevel om tot de bestormingover te gaan bleef uit, tot grote teleur-stelling en woede van de mannen dieklaar stonden om tot het uiterste tegaan. Ook de 23e infanteriedivisiebleef in de kazerne want op het mo-ment dat Oster en de zijnen haddenwillen toeslaan ging de telefoon bijhet Duitse ministerie van Buitenland-se Zaken en werd snel duidelijk datHitler en de Britse premier Chamber-lain alsnog wilden onderhandelenover Tsjechoslowakije, na bemidde-ling van de Italiaanse dictator Musso-lini. Sommige samenzweerders wil-den de coup alsnog doorzetten, maarnu Hitler opnieuw zonder bloedver-gieten en zonder oorlog te voeren zijnzin kreeg was het moment voor eengeslaagde staatsgreep voorbij. Hitlervertrok nog dezelfde dag, 28 septem-ber, met een speciale trein naar Mün-chen

Sas terug in Berlijn

Verslagenheid, diepe teleurstelling enwoede over het slappe Britse optredenwaren de overheersende gevoelens bijde samenzweerders die uit angst voorontdekking de plannen in allerijl heb-ben verbrand. In Den Haag werd nuook nauwgezet gekeken naar de ont-wikkelingen in Duitsland en men wasniet gerust op de woorden van Cham-berlain, 'Peace for our time.' Er be-stond nu dringend behoefte aan eenmilitaire attaché in Berlijn die goedwas ingevoerd.

Zo keerde in april 1939, inmiddelsmajoor, Sas terug naar Berlijn waarm'j als eerste zijn goede vriend Osteropzocht. De twee mannen hadden el-kaar veel te vertellen en Oster brachtSas op de hoogte van de misluktestaatsgreep maar ook van de nieuwePlannen die werden voorbereid. Sas

WARSZM347NOW4 URCZM4 H

KOSCIERZYNA22

Duitse troepen bij Warschau, 1939 (Collectie IMG/KL;

maakte ook afspraken met zijn col-lega Calmeyer die nog steeds de cur-sus volgde aan de Kriegsakademie.Samen bezochten ze als eregasten degrote militaire parade ter gelegenheidvan Hitlers verjaardag.

Sas zag er veel nieuwe wapens envoor het eerst waarschuwde hij DenHaag ook voor een nieuw Duits leger-onderdeel, de 'Fallschirmjager', dienog niet eerder in het openbaar te zienwaren geweest. Als artillerist vielenSas ook meteen de nieuwe kanonnenop en zijn eerste grote rapport aanDen Haag zat vol met informatie overde nieuwe bewapeningen de indruk-wekkende hoeveelheid tanks en pant-servoertuigen. Met nadruk wees hijop de parachutisten die, zoals Cal-meyer hem had verteld, volgens detheorie op de Kriegsakademie, achterde linies zouden opereren in kleineeenheden. Aan grote luchtlandings-troepen werd toen nog niet gedacht.

Sas had zijn handen vol als attaché inBerlijn en hij vroeg daarom assisten-tie en die kwam in de persoon van lui-tenant Dirk Klop. In Den Haag werdschamper gedaan over dit verzoek -'zou die tweede man wel een dagtaakhebben', maar die had hij zeker.Dankzij de uitstekend contacten van

Sas, die niet alleen afging op de infor-matie van zijn boezemvriend Oster,maar die ook zelf zijn ogen en orengoed de kost gaf, kon hij al snelconstateren dat Polen het volgendeslachtoffer zou worden van Hitlersagressie.

In de hete zomer van 1939, eind juni,kon Sas Den Haag al meedelen datwaarschijnlijk begin september deaanval op Polen zou beginnen. In DenHaag werd er niet al te veel waardegehecht aan de alarmerende berichtenvan Sas. Over de parachutisten, deFallschirmjager, kreeg hij te horen datze in Nederland die wel met hooi-vorken zouden opvangen. Met grotestelligheid kon Sas op 5 augustus naarDen Haag seinen dat de oorlog tegenPolen nu aanstaande was. Toen ont-stond wel enige ongerustheid inNederland, in elk geval bij koninginWilhelmina die erop aandrong te mo-biliseren. Op 27 augustus kon Sas hetexacte aantal Duitse divisies (60)doorgegeven dat klaar stond om Polenbinnen te trekken. Ook maakte hijmelding van speciale Duitse een-heden die in Poolse uniformen achterde linies zouden opereren en bruggenen verkeersknooppunten zouden be-zetten. Op 31 augustus telefoneerdehij nog eens met GS m, met overste

J R G 1 7 4 5-2005 M l L ITA l R E S P E C T A T O R 215

J. van de Plassche, maar die reageer-de nauwelijks.

Precies om 00.10 op l september1939 stuurde Sas vanuit Berlijn hetbericht dat de oorlog zojuist was be-gonnen. Hij was ook één van de eer-ste Nederlanders die met eigen ogende verwoestingen heeft kunnen zienin Polen want niet lang na de Poolsenederlaag werden de militaire at-tachés door de Duitse overwinnaarsuitgenodigd om een kijkje te komennemen op het slagveld voor War-schau. Sas omschreef het later als eenpropagandastunt. Naar aanleiding vanzijn bezoek aan het Poolse front konhij -tussentijds in Nederland- aanwij-zingen geven (in de Peelstelling)waarmee bij een Duitse aanval reke-ning gehouden moest worden.

De Poolse veldtocht en zijn eigenwaarnemingen waren voor Sas ookaanleiding om een uitgebreide ana-lyse te maken van de militaire situatieen de bedreiging voor Nederland inseptember 1939. Hij constateerde datde Duitse troepen werden gereorgani-seerd en dat die zo werden opgestelddat de volgende aanval alleen tegenhet Westen gericht zou kunnen zijn.De Duitse troepen zouden dit keer dekortste weg nemen en dwars door Ne-derland oprukken richting Frankrijken de Noordzeekust.

Deze grondige en alarmerende analy-se werd niet gedeeld door het hoofd-kwartier in Nederland en ook nietdoor de Nederlandse politiek. Mi-nister van Buitenlandse Zaken VanKleffens bleef tegen beter weten invasthouden aan een strikte neutra-liteitspolitiek en elke voorbereidingvoor een gecoördineerde verdedigingsamen met Engeland, Frankrijk enBelgië, werd officieel verboden omHitler geen argument in handen tegeven als zou Nederland niet striktneutraal zijn.

Ook Hans Oster deelde de somberevisie van zijn vriend Sas - dat ookNederland zou worden aangevallen -op dat moment nog niet. Deze tweehebben de analyse van Sas uitvoerig

Bijeenkomst van de Generale Staf,Lange Voorhout 7, Den Haag,

augustus 1939.V.l.n.r. kol N.T. Cartsens,

kol H.H. Thoden van Velzen,maj ir. J. Govers,

gen-maj tit. b.d. J.W. van Oosrchot,gen I.H. Reynders en maj G.J. Sas

(Collectie IMG/KL)

besproken en in die maand, septem-ber 1939, hebben ze het ook gehadover de dringende noodzaak om Hit-ler uit de weg te ruimen om zo eenwereldoorlog te voorkomen. Sas werdzelfs door Oster gevraagd om mee tedoen aan een staatsgreep tegen Hitleren negen andere nazi-leiders, maar hijkon daar als officier van een neutralestaat natuurlijk niet op ingaan. In zijnvrijwel dagelijkse rapportage aan DenHaag heeft Sas dit verzoek zelfs ge-meld maar het gevolg was dat hijsteeds minder werd geloofd. In DenHaag, bij de Generale Staf begon demening post te vatten dat Sas hetslachtoffer was van een Duits spelle-tje waarbij hij gebruikt werd om valseinformatie te laten uitlekken om ver-warring te stichten.

November 1939

Op 8 oktober wist Oster het nog nietzeker of ook Nederland betrokkenzou worden bij de aanval op het Wes-ten, maar op 20 oktober moest hij toe-geven dat Sas gelijk had in zijn ana-lyse: 'Mein lieber Freund, du hasstrecht gehabt, jetzt ist auch Holland ander Reihe.' Het werd de hoogste tijdvoor Sas om nu zelf naar Nederland tegaan om de legertop en de regering inDen Haag te waarschuwen. Beide of-ficieren, Oster en Sas waren er zichvan bewust dat ze gevaarlijk spelspeelden. Oster pleegde technischgezien landverraad en hij realiseerde

zich dat ook; 'natuurlijk kun je zeggendat ik nu een landverrader ben, maardat ben ik niet. Ik ben een betere Duit-ser dan al die anderen die achter Hit-ler aanlopen. Het is mijn plicht en ookmijn opzet om Duitsland en daarmeede wereld van deze pest te bevrijden.'Zo heeft hij het letterlijk geformu-leerd tegenover Sas vlak voordat dezenaar Den Haag vertrok om te waar-schuwen.

In Den Haag werd Sas uiterst koelontvangen door generaal Reynders.Een paar weken eerder had Sas nogcomplimenten gekregen omdat hijover de aanval op Polen nauwkeurighad gerapporteerd, maar het klimaatis veranderd. Generaal Reynders wasnu allerminst te spreken over Sas

216 M I L I T A I R E SPECTATOR JRG 174 5 -2005

omdat deze zijn berichten en waar-schuwingen ook door had gegevenaan de minister van defensie en aanbuitenlandse zaken. Opperbevelheb-ber Reynders had Sas uitgefoeterden geroepen: 'Ik wil verdomme dat jealleen met mij praat en niet met deministers.'

En hoe sterk hij de wind tegen had inDen Haag kreeg hij even later tehoren toen hij bij zijn collega's troostwilde zoeken. Kapitein H.J. Kruis, deadjudant van de minister van defensiewond er geen doekjes om en liet Sasenkele bewerkte rapporten lezenwaarin Sas volkomen belachelijkwerd gemaakt. Ook kreeg hij te horendat de gepensioneerde generaal Gijs-berti Hodenpijl in Duitsland bezig

was geweest om de berichten van Sasna te trekken. Het oordeel van Hoden-pijl over het werk van Sas was vernie-tigend, overdreven paniekberichtenwaaraan geen enkele waarde diendete worden toegekend.

Woedend verliet Sas Den Haag enkeerde met de nachttrein van de zesdeop zevende november terug naar Ber-lijn. Daar lag een dringende bood-schap van Oster die hem even later inalle haast vertelde dat de aanval ophet Westen was vastgesteld op 12 no-vember. Sas nam opnieuw de nacht-trein, nu weer naar Den Haag en devolgende morgen, 8 november, werdhij niet alleen ontvangen door opper-bevelhebber Reynders maar door eensoort kleine ministerraad; minister

Dijxhoorn van defensie, Van Kleffensvan buitenlandse zaken en minister-president De Geer. Enigszins op-gewonden deed hij verslag van zijnbevindingen en Sas bezwoer het ge-zelschap - hij stak twee vinger in delucht - dat de aanval op Nederland op12 november zou beginnen. Hij konzijn hand in het vuur steken voor zijninformant wiens naam hij natuurlijkniet kon noemen. Maar de aanwe-zigen waren niet onder de indruk, integendeel, ze lieten Sas weten dat zegeen woord geloofden van zijn ver-haal, en dat terwijl uit Engelse broneenzelfde waarschuwing was geko-men en de kleine ministerraad, zonderpremier De Geer, al op 5 november,samen met koningin Wilhelmina,overleg had gehad over de situatie.

JRG 174 5 -2005 I I L I T A I R E S P E C T A T O R 217

De achtste november barstte de bomin Bürgerbraukeller in München, deeerste mislukte bomaanslag op AdolfHitler, een dag later viel het eersteNederlandse slachtoffer van de Twee-de Wereldoorlog en dat was luitenantDirk Klop, de assistent van Sas uitBerlijn. Klop was eind september te-ruggeroepen naar Nederland en deednu dienst bij GS m. Hij moest eenoogje in het zeil houden bij een ge-heime dienst operatie van de Britten.

Twee Engelse agenten hadden contactmet hoge Duitse militairen die - zowerd gezegd - een staatsgreep tegenHitler wilden plegen. De besprekin-gen vonden plaats in de Achterhoeken later in Venlo. Het was een uit-gekiend plan van de Duitse 'Sicher-heidsdienst' (SD) om de twee Brittenin de val te lokken. Hoe dicht ze bij dewaarheid waren door een complottegen Hitler te verzinnen om daarmeede Engelsen te lijmen wist de SD toenniet. Op 9 november, op klaarlichtedag lukte het een overvalcommandovan so-ers en ss-ers in burger, om detwee Britse agenten over de grens bijVenlo te ontvoeren. Dit gebeurde naeen schietpartij, waarbij de Neder-landse waarnemer, luitenant Klopernstig gewond raakte en korte tijdlater overleed, op weg naar Düssel-dorf.

Officieel wist niemand van de Neder-landse betrokkenheid bij deze opera-tie, alleen generaal van Oorschot vanGS in was op de hoogte. Sas hoordeeen dag later over het incident inVenlo en over de betrokkenheid vanluitenant Klop. Hij wilde uitzoekenwat er precies was gebeurd en wat deDuitsers te weten zouden zijn geko-men, ook om de samenzweerders inBerlijn te kunnen waarschuwen maarhij kreeg strikte orders om zich nietmet het Venlo-incident te bemoeien.

De gebeurtenissen in München enVenlo zorgden er wel voor dat Sas,die toch al ten einde raad was omdatniemand hem serieus nam, drastischestappen ondernam om alsnog gehoorte krijgen. Hij klopte aan bij zijnvroegere baas, oud-minister van de-

fensie Hendrik Colijn, in wie hij veelvertrouwen had en deed nogmaals uit-voerig uit de doeken dat er een Duitseaanval op komst was. Maar ookColijn geloofde hem niet en liet datook duidelijk weten. Daarna bestonder nog maar één mogelijkheid voorSas en dat was de stap naar het Pa-leis Noordeinde.

Hoogst persoonlijk wilde hij koninginWilhelmina op de hoogte brengen vanhet dreigende gevaar maar in het Pa-leis was men al op de hoogte van dekomst van majoor Sas. Hij kreeg geentoegang tot de koningin omdat gene-raal Reynders kort tevoren had opge-beld naar het paleis. Hij had uitdruk-kelijk verboden om Sas toe te laten totde koningin omdat de paniekverhalenvan Sas de koningin alleen maar ze-nuwachtig zouden maken.

Zwaar teleurgesteld, gedeprimeerd envol woede keerde Sas 13 novemberterug naar Berlijn omdat hij in DenHaag niets meer kon uitrichten. DeDuitse aanval aangekondigd voor de12de was uitgebleven en zijn geloof-waardigheid was tot het nulpunt ge-daald.In december kreeg Sas niet alleen eennieuwe datum te horen, maar ook de-tails over de manier waarop de aanvalop Nederland zou plaats vinden. DeDuitse inlichtingendienst had de Ne-derlandse stellingen en verdedigings-werken, de waterlinie en de rivier-overgangen volledig in kaart gebrachten de conclusie was dat het 'Kinder-spier zou zijn om hier doorheen tebreken.Ook hoorde Sas dat er gebruik ge-maakt zou worden van Duitse solda-ten in Nederlandse uniformen en vanparachutisten. Ondanks zijn deprime-rende ervaring seinde hij deze gege-vens plichtsgetrouw naar Den Haag.De kerstdagen bracht hij in Nederlanddoor en hoorde daar dat hij door ge-neraal Reynders zou worden terugge-roepen uit Berlijn. Zelf had Sas toenal een ontslagbrief - gericht aan ko-ningin Wilhelmina - geformuleerdwant hij 'had het op zijn fatsoen ge-trokken' wat er allemaal was gebeurden wilde een andere functie.

In januari volgde een tweede grotewaarschuwing voor een offensief inhet westen. Dit keer was het nietOster of Sas die waarschuwden maarhielp het toeval een handje. TweeDuitse majoors die de avond te vorenbehoorlijk waren doorgezakt, op wegnaar een stafbespreking bij Keulen,moesten een noodlanding maken enmet een aktetas vol kaarten en aan-valsplannen landden ze in België, inMaas-Mechelen, vlak bij Maastricht.Er bestond een goed contact tussen deNederlandse en Belgische Inlichtin-gendiensten en zo hoorde generaalReynders al heel snel van deze plan-nen. Maar hij geloofde absoluut nietdat dit de echte aanvalsplannenwaren. Het was opnieuw een truc vande Duitsers om de tegenstanders opeen dwaalspoor te brengen. Ook debevestiging die Sas even later vanuitBerlijn doorseinde dat het inderdaadde echte plannen betrof, maakte geenindruk.

Toch wilde Den Haag wel weten waarSas zijn informatie vandaan haalde.Het hoofd buitenland van os m, Janvan de Plassche ging zelf op onder-zoek uit en zonder Sas in te lichtenging hij naar Berlijn om daar te pratenmet de Duitse collega's. Hij had eenbespreking met admiraal Canaris enwellicht heeft hij ook Oster ontmoet,maar hij is er niet achter gekomen wiede 'goede bron' van Sas was. Ookminister van buitenlandse zaken VanKleffens wilde meer weten en had alin november, ter controle van de be-richten van Sas, een ambtenaar naarBerlijn gestuurd, mr. J. Visser die metGöring zou hebben moeten sprekenmaar die had uiteraard geen tijd. Welkwam deze terug met de geruststel-lende mededeling, die hij oppikte inde trein, dat er niets aan de hand was.In Nederland was inmiddels generaalReynders vervangen door generaalWinkelman als opperbevelhebber endie was ook nieuwsgierig naar debron van Sas. Tijdens een lunch inWassenaar kwam het tot een hardeconfrontatie, toen hij Winkelmanvertelde over zijn 'informant', eenhooggeplaatste Duitse officier die felanti-Hitler was. 'Ik weet niet wie je

218 M I L I T A I R E SPECTATOR JRG 174 5-2005