SCHOLEN ZETTEN CULTUURONDERWIJS ZUID-HOLLAND OP DE KAART

educatie met lokale partnersCultuur

colofon

De Ontdekking werd gerealiseerd door Kunstgebouw, in samenwerking met Erfgoedhuis Zuid-Holland en ProBiblio. De provincie Zuid-Holland maakte De Ontdekking mogelijk, vijf jaar lang.

Uitgave Kunstgebouw Broekmolenweg 16 2289 BE Rijswijk 015-215 45 15 Kunstgebouw.nl

Samenstelling Marjolijn Lampe, Ulrike Sbbeke (Kunstgebouw) Tekst en eindredactie Marjolijn Lampe (Kunstgebouw) Tekstcontrole Margot BogaardsFotografie Rinie Bleeker, Asta Biezeman (Kunstgebouw), Wilma Kuil (Kunstge-bouw), Aagje Gosliga (ProBiblio), Cees Kuiper, deelnemende scholen Vormgeving Evelien Doornebal en John Stelk (biskaje.nl) Basisontwerp logo en culturele kaarten DesignArbeid Druk QuantesArtoos

creatiefProces

DAAROM!

WAAROM?

WASSENAAR

gemeenten7

NOORDWIJKERHOUT

BODEGRAVENREEUWIJK

gld

inhoud

2 8 10

2012

22 24

14Kunst- en cultuur- educatie is een vertrek- punt met onbepaalde bestemming, een investering voor onbepaalde tijd voor iedereen, jong en oud, in Zuid-Holland en daarbuiten...

De Ontdekking van ...Deelnemers van De Ontdekking vertellen over hun ervaringen

Waarom kunst- en cultuureducatie? Column van Robbert van Heuven theaterjournalist (Trouw) en dramaturg

Vindingrijk met/zonder geld Slim en creatief omgaan met geld of het ontbreken daarvan

Spetterende eindpresentatieVier soorten presentaties om een project af te sluiten

Vijf jaar De Ontdekking De drie adviseurs blikken terug op vijf jaar De Ontdekking

Cultuureducatie in 70 gemeentenKunstgebouw bedankt burge- meesters en wethouders

Doorkijkje naar de toekomstCultuureducatie met kwaliteit is speerpunt van de rijksoverheid

Creatief procesDe vier fasen van idee tot concreet projectplan

Aanbod en dienstverlening door Kunstgebouw:Kunstgebouw blijft bestaan als expertise organisatie voor kunst- educatie in Zuid-Holland. www.kunstgebouw.nl

De Ontdekking heeft cultuureducatie in kaart gebracht. Het stopt hier niet: blijf samenwerken en investeren!

Dit is zo leuk, leuker dan een schoolreis. Dit moeten we vaker doen

colofon

De Ontdekking werd gerealiseerd door Kunstgebouw, in samenwerking met Erfgoedhuis Zuid-Holland en ProBiblio. De provincie Zuid-Holland maakte De Ontdekking mogelijk, vijf jaar lang.

Uitgave Kunstgebouw Broekmolenweg 16 2289 BE Rijswijk 015-215 45 15 Kunstgebouw.nl

Samenstelling Marjolijn Lampe, Ulrike Sbbeke, Edith Janssen (Kunstgebouw) Tekst en eindredactie Marjolijn Lampe (Kunstgebouw), Robbert van Heuven Tekstcontrole Margot BogaardsFotogra e Rinie Bleeker, Asta Biezeman (Kunstgebouw), Wilma Kuil (Kunstge-bouw), Aagje Gosliga (ProBiblio), Cees Kuiper, deelnemende scholen Vormgeving Evelien Doornebal en John Stelck (biskaje.nl) Basisontwerp logo en culturele kaarten DesignArbeid Druk QuantesArtoos

on

tdek

kin

g

on

tdek

kin

g

13

kun je me korting geven?Je kunt het altijd proberen! Als vaste klant, bij grote hoeveelheden of voor een bijzon-dere gelegenheid: Kun je me korting geven? Een lokaal bedrijf draagt graag bij aan een bijzonder project in de buurt. En het levert ook gratis reclame op.

nieuwe leden fanfare gezochtDe samenwerking tussen De Polsstok en muziekvereniging D.H.T.S.G. uit Bergam-bacht is zo goed bevallen dat ze ook in de toekomst samenwerkingsprojecten willen doen. De dirigent werkt graag samen met kinderen en scholen, want van de jeugd moeten we het hebben.

piramide-leren Alleen de bovenbouwleerlingen van de Dr. Schaepmanschool uit Barendrecht kregen techniekworkshops van vier beel-dend kunstenaars. Ze gaven hun opgedane kennis vervolgens door aan de leerlingen van de onderbouw.Een van de grootste ontdekkingen was om als team te zien hoe aandachtig de oudste leerlingen omgaan met de kleuters

veiling kunstwerken: volgend jaar weer!

Met het geld dat de veiling van de kunstwer-ken van hun Ontdekkingsproject opleverde, organiseerde obs De Hobbitstee uit Leerdam het jaar erna een schoolbreed project schrij-ven. Het resultaat was een prachtig boek dat werd verkocht aan ouders. De opbrengst gaat weer in de pot voor een nieuw school-breed cultuureducatieproject.

lokale sponsoring:

leuk, een kunst- project in mijn strandtent!De eindpresentatie van de St. Jan Baptist uit Wassenaar zou op het strand gebeuren, maar eigenaar Tjepkema bood aan om het binnen in zijn strandtent te doen. Hij vond het vooral leuk omdat het project met kunst te maken had.

ik druk de gedichtenstoep- tegels voor jullie Alle leerlingen van obs De Pijler uit Binnen-maas maakten een gedicht over de themas samen, De Pijler, en verbinding. Een deel van de gedichten werd uitgekozen en verwerkt in een pad tussen de twee schoollocaties, gemaakt van speciaal bedrukte stoeptegels. Van der waal Zeefdruk uit Puttershoek sponsorde De Pijler door de tegels gratis voor hen te drukken.

dere gelegenheid: Kun je me korting geven?

12

het ontwikkelen van een het-kan- wl houdingAls je hulp mobiliseert, krijg je (zeker tegenwoordig, met internet en andere hulpmiddelen) meer voor elkaar, tegen lagere kosten dan ooit tevoren. () Iedereen, cht iedereen in Nederland heeft toegang tot een netwerk, tot middelen, ideen, talenten en andere waarden. Kijk maar eens rond in je eigen omgeving. Welke mensen ken jij die ergens vreselijk goed in zijn?

inzet ouders: vader last gevelkunstwerkAlle leerlingen van de Montessorischool uit Maassluis maakten tijdens De Ontdekking samen een groot gevelkunstwerk voor de school. Het kunstwerk van kunstenaar Friedie Kloen werd uitgevoerd door ouders en leerlingen.

samenwerking: wij staan ook voor leefbaarheidEen kunstproject in de openbare ruimte draagt bij aan de leefbaarheid van de buurt. De gemeente en woningcorporatie dragen hier graag aan bij. Het Palet en Het Mo-zaek uit de Vlaardingse na-oorlogse wijk Babberspolder-Oost fuseerden in 2010 tot n school: De Avonturijn. In afwachting van de sloop van flatgebouwen en de komst van nieuwbouw, fleurden de leerlingen de straat tussen de twee schoollocaties op met kunst. De school werd in natura gesteund door bedrijven, de gemeente Vlaardingen, corporatie Waterweg Wonen en het VSB fonds sponsorden het kunstproject.

tijdens De Ontdekking bedachten scholen en hun partners slimme en creatieve manieren om met geld, of het ontbreken daarvan, om te gaan.

Alle scholen in Nederland ontvangen tot 2016 van de Rijksoverheid 10,90 per leerling voor versterking van cultuureducatie met kwaliteit.

Vindingrijkgldmet/

zonder g

zonder g

Cultuureducatie met kwaliteit is speerpunt van de rijksoverheid

in het nieuwe cultuurplan 2013-2016

Doorkijkje naar de

toekomst

creativiteit

advies

deskundigh

eid

vernieuwingsamenwe

rking

Want,Cultuureducatie brengt kinderen en jongeren in aanraking met de rijkdom van cultuur. Het stimuleert hun creativiteit en vergroot hun historisch bewustzijn. In de wereld die steeds internationaler wordt en waarin we ons steeds meer moeten kun-nen verplaatsen in anderen, vervult cultuur een belangrijke rol. De spontaniteit en ver-beelding die cultuur losmaakt, zijn in onze tijd niet alleen gevraagd, maar ook vaak vereist. (uit: Kamerbrief Meer dan kwaliteit: een nieuwe visie op cultuurbeleid van de staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, juni 2011)

Scholen ontvangen 10,90 per leer-ling om de kwaliteit van cultuuredu-catie in hun school te versterken. Deze middelen zijn opgenomen in de zogeheten prestatiebox voor de schooljaren 2012-2013 t/m 2015-2016.

Wat is cultuureducatie met kwaliteit volgens de rijksoverheid?In de afgelopen jaren is met succes gewerkt aan de samenwerking tussen scholen en instellingen. Zo zijn er op veel scholen cultuurcordinatoren (ICC-ers) aangesteld en zijn er netwerken tussen het onderwijs en culturele instellingen ontstaan. Maar het kabinet ziet ook dat er nog veel te doen is. Er zijn veel initiatieven die los van elkaar bestaan en waarbij sterk de nadruk ligt

op een eerste kennismaking. Scholen en instellingen werken vaak met incidentele projecten die vooral op vernieuwing gericht zijn. (uit: Kamerbrief Meer dan kwaliteit: een nieuwe visie op cultuurbeleid van de staatssecretaris van OCW, juni 2011)

In het advies Cultuureducatie: leren, cre-ren, inspireren! dat de Onderwijsraad en de Culturele Raad in juni 2012 uitbrach-ten aan de Staatssecretaris van OCW, krijgt cultuureducatie een plek in het hart van het onderwijs. Cultuureducatie verdient een belang-rijke plek in het basisonderwijs om de culturele loopbaan van leerlingen te be-vorderen, kunst en cultuur toegankelijk

te maken en leerlingen voor te bereiden op de maatschappij.

Hun aanbevelingen zijn: Geef scholen meer grip op de inhoud. Bevorder de deskundigheid in de school.

Kijk voor actuele informatie over dit onderwerp op:www.kunstgebouw.nl/deontdekking

Met De Ontdekking heeft u de eerste stap gezet naar betere lokale samenwer-king en cultuureducatie met kwaliteit.

9

ontd

ekkin

gBegrijpen dat je een ander soms niet begrijpt, zonder dat je daarom in paniek raakt en om je heen gaat slaan, is een vermogen dat in het kunst- en cultuuronderwijs thuishoort en dat wezenlijk lijkt te zijn voor het leven in een open samenleving

DAAROM!

Ik ben van mening dat kunst-educatie onlosmakelijk deel uit maakt van opvoeding en onderwijs. () Het geeft kinderen een andere blik op de wereld en leert ze out of the box te denken. () Door kunst krijgen kinderen de kans andere talenten te ontwikkelen dan de schoolse vaardigheden

Kunst en cultuur zijn in staat ons even van de grond te tillen en mee te nemen naar de andere kant van de berg

De kunst is lang, het leven is kort

Niet kennis, niet technologie, maar menselijke creativiteit is d motor van de economie in de eenentwintigste eeuw. [] Een stad of regio die creatief talent koestert en aantrekt, heeft daarom een beslissend concurrentievoordeel

Zonder kunst zou het leven een droevig tranendal zijn

8

ontd

ekkin

g

Wat heeft het voor zin heeft om mijn verhaal te vertellen aan een stel mensen die samenge-komen zijn om te luisteren?, vraagt Am. Am heeft net aan zijn jonge reisgenoten verteld, wat hij in de burgeroorlog heeft mee-gemaakt. Zijn vrienden willen iedereen dat ver-haal laten horen. Am ziet dat anders, gebeurd is gebeurd. Het is al erg genoeg, waarom zou je daar nu weer een ander mee vermoeien? Am is een van de personages uit Kust, een mooie voorstelling van het Rotterdamse Ro Theater die in januari in premire ging. De voorstelling gaat over een groep jong- volwas-senen die in het reine moet komen met de verschrikkingen van een oorlog. Maar belang-rijker nog: de voorstelling gaat over het feit dat ieder mens een verhaal in zich draagt dat de moeite waard is om te horen, als je maar de tijd neemt om er naar te luisteren. Als je maar nieuwsgierig bent. Ik moest weer aan de voorstelling denken toen ik een item zag op het Jeugdjournaal dat me raakte. Kinderen van een witte en een zwarte basisschool in dezelfde buurt hadden zo vaak ruzie dat een leerling van de ene en een leer-ling van de andere school de koppen bij elkaar staken. Ze organiseerden een speeddate om elkaar beter te leren kennen. En zo zaten hoofd-doekjes en blonde paardenstaarten samen spelletjes te doen en bleken Fatima en Sophie elkaar toch leuker te vinden dan ze van te voren hadden gedacht. De twee initiatief-neemstertjes hadden twee werelden die elkaar uit zichzelf nooit zouden raken bij elkaar ge-bracht om verhalen uit te wisselen. Ze hadden

een plein gecreerd om verhalen te delen. De anonieme vijand van de andere school bleek, nu hij een naam, een gezicht en een verhaal had, zo vijandig niet meer. Juist door zijn verhalen leren we een ander kennen. Om samen te leven met een ander is immers empathie nodig, nieuwsgierigheid. Als je begrijpt, of beter nog, kan invoelen wat die ander drijft, daar nieuwsgierig naar bent, dan lost dat conflicten een stuk sneller op. Dat snapten de meiden op het Jeugdjournaal maar al te goed. Kunst is voor mij een manier om die nieuwsgie-righeid te oefenen. Het dwingt je om je vaste denkpatronen los te laten. Theater oefent je in het inleven in een ander, in het begrijpen waarom hij doet wat hij doet. Samen muziek maken leert je samenwerken en luisteren naar een ander. Beeldende kunst helpt je om de zaken eens op een nieuwe, creatieve manier te zien, zoals je ze dus nog niet bekeken had. Cultuureducatie gaat vooral om het leren spelen met je eigen denkkaders. Het gaat om ontdekken hoe leuk het is om nieuwsgierig te zijn, en bovenal open te staan voor ideen, motieven en gedachten die je nog niet kende. Kinderen snappen dat al vanuit zichzelf, daar-om is dan juist het moment om die nieuws- gierigheid zoveel mogelijk te stimuleren. Uiteindelijk levert dat volwassenen op die nieuwsgierig zijn naar elkaar. En die kunnen we goed gebruiken.

Robbert van Heuven

WAAROM?kunst- en cultuureDucAtieHet verhaal van de ander

on

tdek

kin

g

3

beheerder Folckert van de Veen van t Huys dever

D ontdekking was voor de leerlingen en leerkrachten t Huys Dever zelf. We leerden de leerlingen om rondleidingen te geven en lieten ze zo alles zien. Van de kelder tot aan het topje van de zolder, van de slotgracht tot de kruidentuin. Ze kropen in de huid van ridder Reinier, zijn jonkvrouw Janne en hun kinderen Gerard, Wouter en Ada en leerden zo veel over de Middeleeuwen.

De leerlingen brachten de eerste bewoners van Huys Dever in verhalen, gedichten, toneelspel en kostuums weer helemaal tot leven.

de o

ntdekking

van

wetHoudervan roonIk complimenteer de hele school met de prachtige optredens. Er is veel te zien en te doen op cultureel gebied in Lisse. Huys Dever is hier een heel mooi voorbeeld van. En de culturele kaart van Lisse laat duidelijk zien welke andere mogelijkheden er zijn voor alle scholen in Lisse. Maak er gebruik van!

de o

ntdekking

van

on

tdek

kin

g

2

eindelijk weer groot

Feest opt Huys dever!

H et samenwerkingsproject van RkBS de Beekbrug en kasteel t Huys dever in Lisse begon met een geheimzinnige brief van ridder Reinier dever, geschreven in 1405. terugkijkend op de vele veldslagen ver van huis, schrijft hij dat hij nog graag een keer een groot feest had willen organiseren op zijn kasteel. dat liet de school zich geen twee keer zeggen en organiseerde op 12 juni 2012 een groot middel-eeuws feest met spelletjes, dans, zang, toneelspel, rondleidingen, eten en drinken voor alle leerlingen!

ontd

ekkin

g

14

Fase 1: Brainstorm (kijkoppag.16)IdeenverzamelenRUIMTEkomtotverrassendeideen

Divergeren Verbeeldingskracht Oordelenenkritiekisverboden!Fase 2: structuur aanbrengen(kijkoppag.17)Ordenen-keuzesmaken

Watismogelijk? Watiswenselijk?Fase 3: Projectplan(kijkoppag.18)

Fase 4: draaiboek(kijkoppag.19)

Deinspiratieiserendewensleeftomsamenmeteenexternepartnereencultuur-educatieprojectteontwikkelenopschool.Inhetbeginvanhettrajecttuimelendeideenendemitsenenmarenoverelkaar.Hoeregisseerjedezeimpulsenenenergietoteenconcreetuitvoerbaarplan?Ditgaathetbestein vier fasen: eerstbrainstormen,danstructurerenendaarnahetformulerenvaneenprojectplaneneendraaiboek.

Fase 0: Formuleer je doel Eensamenwerkingsprojectmeteenofmeerculturelepartnersuitdeomgevingvandeschool.

Alleleerlingendoenmee!Hetpastinditbijzonderejaar,wantditjaarisWewilleneenlangdurigesamenwerkingmetdepartnersopbouwen.Leerlingendurvenzelftebepalenwatzemooivindenengaanzelfookietsmaken.

bijvoorbe

eld:

creatiefProcesvan idee tot concreet plan

ontd

ekkin

g

1514

ontd

ekkin

g

WASSENAARWassenaar

A44

Divers cultuur aanbod

Regionale eyecatchers

Provinciale partners

WassenaarProfessionele kunst

Cultureel erfgoed

Amateurkunst

Ontdekt door:St. Jan Baptist

gemeenten

Kijk op www.kunstgebouw.nl/deontdekking voor alle culturele kaarten en een leuk animatiefilmpje.

Deze kaart krijgt zeker een plek in mijn werkkamer. Het is goed dat jullie zoveel werk hebben gedaan. School gaat niet alleen om taal en rekenen, maar ook om cultuur. Jullie hebben je verdiept in de Katwijkse cultuur. Als gemeente denken wij ook veel na over cultuur en van deze kaart kunnen wij vast iets leren.

Kunsteducatie is goed voor je creativiteit. Zonder creativiteit bestonden de verworvenheden in deze maatschappij niet: de computer, autos, elektriciteit

23

ontd

ekkin

g

Cultuureducatie in Kunstgebouw bedankt de burgemeesters en wethouders van ALLe 70 Zuid-Hollandse gemeenten die de afgelopen vijf edities van De Ontdekking de culturele kaart van hun gemeente in ontvangst hebben genomen.

7

NOORDWIJKERHOUTNoordwijkerhout

NIEUWKOOP

Nieuwkoop

Wat zo mooi is van dit project, is dat je leert kijken en dat je daar helemaal niet ver weg voor hoeft te gaan. Dat het direct in je eigen omgeving kan, in je eigen omgeving is zoveel te ontdekken

Ik denk dat andere scholen hier veel aan hebben, jullie hebben niet alleen de cultuur in kaart gebracht, ook duidelijk genoten van cultuur op school

22

ontd

ekkin

g

Spetterende eindpresentatie

Organiseer de eindpresentatie op een ontmoetingsplek: bijvoorbeeld een (kunst-)

markt, braderie of ander jaarlijks feest.

tip

Buiten de deur Geef dit toch al bijzondere project een officieel tintje door de eindpresentatie buiten de deur te organiseren. Kies een plek die logisch bij het project past. Presenteer de kunstwerken in het museum waar je mee samenwerkte of in het atelier van de kunstenaar. Draai de gemaakte documentaire in het filmhuis. Serveer middeleeuws eten en dans middeleeuwse dansen in en om het kasteel.

Onthulling kunstwerkEen blijvend kunstwerk, wat een mooie herinnering! De toon is meteen gezet: deze school geeft kunst een ereplek. Het kunstwerk is een ruimtelijk object of een muurschildering, gemaakt door alle leerlin-gen onder leiding van een kunstenaar. Dat vraagt slimme cordinatie en een goede keuze van de materialen. Maar het effect is echt blijvend.

Optreden of expositie Elke kunstenaar, groot of klein, verdient een podium. Zonde als dat schilderij, toneelstuk of die film alleen door de makers gezien wordt! Het maakple-zier slaat over op het publiek als het resultaat van het kunsteducatieproject wordt vertoond. Op het podium van het theater, op doek in de filmzaal of in een expositie. Officieel gepresenteerd en met applaus ontvangen.

Op schOol De school verandert even in een feestzaal als alle ouders, culturele partners en de lokale pers de eind-presentatie komen bezoeken. De leerlingen laten zelf hun werk zien en vertellen in korte presentaties over hun ervaringen. De klassen worden omgetoverd tot atelier of museum, het schoolplein wordt een podium. Vandaag even geen rekenen, taal en aardrijkskunde, maar creativiteit!

laat groep 7-8 de presentatie organiseren. Verdeel de taken over

werkgroepen en maak een goed draaiboek!

Bekijk het draaiboek op pag. 19

tip

Ter inspiratie vier soorten eindpresentaties om een kunsteducatieproject met partners uit de buurt niet onopgemerkt af te sluiten.

20

ontd

ekkin

g

spetterende eindpresentatie

ontd

ekkin

g

GOUDEN TIPSWILMA: Mijn belangrijkste advies is: weet wat je je leerlingen wilt leren met het cultuureducatieproject. Het is belangrijk dat je dit aan de culturele partners kunt meegeven op zon manier dat ze daar zelf invulling aan kunnen geven. HELEEN: Ga samenwerken en maak gebruik van elkaars expertise! Het zijn twee werelden die samen komen.WILMA: Het is belangrijk om een culturele partner te vragen wat ze inhoudelijk kunnen betekenen voor de cultuureducatie in plaats van meteen naar de prijs te vragen. Dan word je partners. AAGJE: Doe een cultuureducatieproject niet in je eentje, creer draagvlak in school en formeer een team. WILMA: De gouden tip is om je ontdekking niet te laten schieten. Doe hem een jaar later, een ander thema en deel hem!

OBS De REijer,riDDERkerk

WerkVOrMEN Tijdens de vijf Ontdekkingsjaren zagen de adviseurs diverse soorten samenwerkingsprojecten ontstaan. Voor elke samenwerking werd een passende projectopzet gevonden.AAGJE: Ik heb ideen voor nieuwe werkvormen opgedaan tijdens De Ontdekking. WILMA: Bijvoorbeeld de Kinderkunstroute in Ridderkerk, dat is uniek. Of dat leerlingen extern dingen zijn gaan doen: atelierbezoeken, beeldentochten of optreden in een echt theater. WILMA: Een inspirerende werkvorm is die van een Jenaplanschool uit Barendrecht. Vijf kunstenaars leerden hun kunsttechnieken aan de leerlingen van de bovenbouw en die hebben het weer geleerd aan de middenbouw en de jongste leerlingen. Ook hebben ze het project beschreven en in mappen gedaan. Dat is iets dat beklijft op de langere termijn.HELEEN: Schiedam, Wijk West vol verhalen vond ik een heel sterk project. De projectleider had goed in de gaten waar ze heen wilde en had een goed team om zich heen. Ze kreeg tijd om alles te organiseren: dat was de ideale situatie.

reSULTATENHELEEN: Als school kun je je goed profileren met cultuureducatie. WILMA: Zorg dat je je project in de publiciteit brengt.WILMA: Verwoord als school helder wat je met cultuureducatie kunt en wilt bereiken. (zie pag. 18-19: Organisatie van een cultureel project van kwaliteit)AAGJE: PR wordt vaak ervaren als een eng groot ding. We hebben goed kunnen uitleggen hoe het werkt met deadlines van kranten, fotografie en onze voorbeeldpersberichten. HELEEN: Het ontdekken van ongekende talenten is ook een mooi resultaat van cultuureducatie met partners. Bij leerlingen, leerkrachten en bij partners. Een lastige leerling blijkt een fantastische filmeditor en wordt daarvoor gewaardeerd, een leerkracht is de aangewezen gesprekspartner voor de culturele partner, die trouwens ook niet meer weg te denken is.

OBS De VLiEgER,ScHOONHOVen

11

ontd

ekkin

g

Vijf jaar begeleidden ze als adviseur de alle scholen die meededen aan De Ontdekking. Nu blikken Heleen Naterop (Erfgoedhuis Zuid-Holland), Aagje Gosliga (ProBiblio) en Wilma Kuil (Kunstgebouw) samen terug.

de ontdekkingsadviseurs

PcBS DE BOngERD, BerNISSe

GROOTSTe OnTDekkINGWILMA: Ik heb geleerd om scholen strakker te begeleiden van vaag idee tot concreet plan. Ik kreeg van scholen terug dat ze hier heel blij mee waren. Door meer structuur te geven en het kleiner te maken, kom je beter toe aan de inhoud.AAGJE: Ik vond het een ontdekking dat taal tot heel andere dingen dan literatuureducatie kan leiden. Zoals bijvoorbeeld in Vlaardingen waar ze de hele straat erbij betrokken, de woningbouwvereniging, en zo van een gedicht naar kunst aan de gebouwen werkten. HELEEN: Mijn grootste ontdekking is eigenlijk dat ik merk dat er vaak tussen scholen en instellingen een drempel zit. Mijn grootste rol heeft gezeten in het zetten van de eerste stap, het aan elkaar voorstellen, introduceren. En dan bleek dat ze elkaar juist zoveel konden leren en door het combineren van elkaars expertise een prachtig project konden doen.

TOEkOMSTNa vijf mooie Ontdekkingsjaren, waarin in elke Zuid-Hollandse gemeente een school heeft samengewerkt met n of meer lokale culturele partners, is het project De Ontdekking afgesloten. HELEEN: Veel scholen hebben na De Ontdekking hun project voortgezet. Ook zonder de subsidie blijkt er nog best wel veel mogelijk, zeker als je het contact al hebt gelegd. WILMA: Hoe belangrijk vindt een school cultuureducatie in hun beleid? Elke school heeft een bedrag per leerling voor cultuureducatie. Je kunt dit ook besteden door in je omgeving te zoeken naar partners. Daarnaast kun je inventief zijn en andere potjes aanspreken. HELEEN:Kosten kunnen een struikelblok zijn voor scholen, maar dan kun je kijken hoe je bijvoorbeeld je materialen gesponsord kunt krijgen. WILMA: Het zou ook leuk zijn om vanuit de instellingen en kunstenaars De Ontdekking te initiren. Cultuureducatie leeft erg, ze willen graag iets doen met het onderwijs. Dat zou te gek zijn!

ADViSeURAAGJE: Ik vind enthousiasme heel belangrijk. Dat je scholen die nog aarzelen wat zullen we gaan doen? in contact brengt met een partner die weet hoe ze van A naar B moeten komen. Het helpt als zon partner heel enthousiast is en hen daarbij kan helpen. WILMA: De belangrijkste ontdekking voor scholen was het bestaan en de beschikbaarheid van de externe partners. Dat je ze kunt benaderen om aan een project mee te doen. De culturele kaart kan helpen bij het ontdekken van die mogelijkheden. En daarna kun je een bruggetje slaan. AAGJE: Omdat je als adviseur van buiten komt, kun je makkelijker tips geven of problemen aan de kaak stellen dan iemand die bij de school werkt. WILMA: Scholen die dachten: kunstenaars, dat zijn van die vreemde types, hebben toch die stap gezet naar samenwerking.

rkBS jOhANneS De DOPer,niEUWkOOP

ontd

ekkin

g

10

INHOUD

2 8 10

2012

22 24

14Kunst- en cultuur-educatie is een vertrek- punt met onbepaalde bestemming, een investering voor onbepaalde tijd voor iedereen, jong en oud, in Zuid-Holland en daarbuiten ...MARGRIET GERSIE, DIRECTEUR KUNSTGEBOUW,

KUNSTGEBOUW MAGAZINE #2: CULTUUREDUCATIE,

NOVEMBER 2011

De Ontdekking van ...Deelnemers van De Ontdekking vertellen over hun ervaringen

Waarom kunst- en cultuureducatie? Column van Robbert van Heuven theaterjournalist (Trouw) en dramaturg

De Ontdekkingsadviseurs De drie adviseurs blikken terug op vijf jaar De Ontdekking

Spetterende eindpresentatieVier soorten presentaties om een project af te sluiten

Vindingrijk met/zonder geld Slim en creatief omgaan met geld of het ontbreken daarvan

Cultuureducatie in 70 gemeentenKunstgebouw bedankt burgemeesters en wethouders

Doorkijkje naar de toekomstCultuureducatie met kwaliteit is speerpunt van de rijksoverheid

Creatief procesDe vier fasen van idee tot concreet projectplan

Aanbod en dienstverlening door Kunstgebouw:Kunstgebouw blijft bestaan als expertise organisatie voor kunst-educatie in Zuid-Holland. www.kunstgebouw.nl

De Ontdekking heeft cultuureducatie in kaart gebracht. Het stopt hier niet: blijf samenwerken en investeren!

Dit is zo leuk, leuker dan een schoolreis. Dit moeten we vaker doen LEERLING GROEP 8 VAN ONDER DE WIEKEN, KORENDIJK

Obs De Reijer, Ridderkerk

Blijf Ontdekken!Tijdens De Ontdekking organiseerden scholen samen met culturele partners uit de buurt van de school een cultuur-educatieproject. Daarnaast maakten ze van hun gemeente een culturele kaart die ze uitreikten aan collega-scholen en de burgemeester of wethouder.

Kunstgebouw is heel trots op deze samenwerking n het resultaat! De Ontdekking is een beproefd concept om de culturele omgeving verder te leren kennen en de samenwerking tussen het onderwijs, de gemeenten en de culturele instellingen te versterken.

Na vijf jaar De Ontdekking hebben scholen uit 70 gemeenten een cultu-rele kaart gemaakt, hebben er talloze bijzondere presentaties en projecten plaats gevonden en hebben unieke samenwerkingen vorm gekregen. In dit magazine ziet u wat De Ontdek-king heeft opgeleverd en leest u over de voordelen van lokale samenwerking en de kracht van cultuureducatie met kwa-liteit. Ook de praktische kant komt aan bod: hoe ga je zon samenwerking aan en hoe maak je een samenwerkings-project tot een succes? Ten slotte is het heel belangrijk om de opgedane erva-ring vast te houden en in te bedden

in het onderwijs. In dit magazine geven we de geleerde lessen en tips aan u mee om ook in de toekomst cultuureducatie met kwaliteit mogelijk te maken.

De Ontdekking is inmiddels afgesloten met een feestelijke slotbijeenkomst voor alle deelnemers. Ik hoop dat dit magazine u inspireert om te blijven investeren in cultuureducatie. Met zoveel creatieve ideen en culturele partners dichtbij huis kunt u in de toekomst nog veel moois ontdekken!

Ulrike Sbbeke, projectleider De OntDekking

Voor u ligt het tweede

Ontdekkingsmagazine over vijf jaar De Ontdekking. Scholen, kunstenaars en culturele

instellingen in alle gemeenten in de provincie hebben de afgelopen vijf jaar de samenwerkingsmogelijk- heden verkend. Laat u inspireren door de prachtige

resultaten en ervaringen in dit magazine!

On

tdek

kin

g

de

2

Kunstgebouw, september 2012

einDelijk Weer groOt

feest Opt huYs DeVer!!

H et samenwerkingsproject van RkBS de Beekbrug en kasteel t Huys dever in Lisse begon met een geheimzinnige brief van ridder Reinier dever, geschreven in 1405. terugkijkend op de vele veldslagen ver van huis, schrijft hij dat hij nog graag een keer een groot feest had willen organiseren op zijn kasteel. dat liet de school zich geen twee keer zeggen en organiseerde op 12 juni 2012 een groot middel-eeuws feest met spelletjes, dans, zang, toneelspel, rondleidingen, eten en drinken voor alle leerlingen!

On

tdek

kin

g

de

3

BeheerDer folckert van de Veen van t huys Dever

D ontdekking was voor de leerlingen en leerkrachten t Huys Dever zelf. We leerden de leerlingen om rondleidingen te geven en lieten ze zo alles zien. Van de kelder tot aan het topje van de zolder, van de slotgracht tot de kruidentuin. Ze kropen in de huid van ridder Reinier, zijn jonkvrouw Janne en hun kinderen Gerard, Wouter en Ada en leerden zo veel over de Middeleeuwen.

De leerlingen brachten de eerste bewoners van Huys Dever in verhalen, gedichten, toneelspel en kostuums weer helemaal tot leven.

De o

ntDekking

van

WethOuDervan roonIk complimenteer de hele school met de prachtige optredens. Er is veel te zien en te doen op cultureel gebied in Lisse. Huys Dever is hier een heel mooi voorbeeld van. En de culturele kaart van Lisse laat duidelijk zien welke andere mogelijkheden er zijn voor alle scholen in Lisse. Maak er gebruik van!

De o

ntDekking

van

On

tdek

kin

g

de

Kunstgebouw, september 2012

4

leerkracht elly de MunnikRapper Thomas van Vliet was heel inspirerend, hij deed het heel leuk met de leerlingen, dat is een echte ontdekking. Thomas gaf een workshop aan de leerkrachten van alle vier de locaties. Daarna deelden wij onze kennis en ervaring met de leerlingen. Elke groep maakte een rap over samen spelen, zingen, leren, dansen, sporten en alles wat je samen kunt doen. De kinderen gaven een geweldig optreden op het podium voor alle ouders. Het was een groot feest.

rapper Ongelovige thomas

Ik ben heel eerlijk tegen de leerlingen en zuig ze mee in mijn enthousiasme: binnen n minuut zijn ze aan het dansen en schreeuwen! Je kunt je raptalent in relatief korte tijd ontwikkelen. Kinderen gaan daarom gemotiveerd aan het werk met muziek en taal. Ze leren nadenken en schrijven over wat ze belangrijk vinden en ze presenteren zich (samen) op een podium.

Dit was onze regenboograp, nu houden we allemaal onze klep.

De o

ntDekking

van

De o

ntDekking

van

5O

ntd

ekk

ing

de

We krijgen

les op een d

igibord en w

e

zitten bijna

allemaal op

sport. YO!

saMen De regenBoOg!Ik vind cultuuronderwijs belangrijk omdat kunst en

cultuur een fl exibele ontwikkeling van het

kinderbrein bevorderen. directeur de regenBoog, han Van BocKel

bs de Regenboog uit gorinchem had ambitieuze plannen met De Ontdekking: lle730 leerlingen en de teams van de vier locaties samensmeden tot n school! Ze kozen voor een

bijzondere vorm van taal- en muziekonderwijs om het thema Samen de Regenboog te realiseren: rap-pen onder leiding van rapper Ongelovige thomas (thomas van Vliet). Alle groepen maakten een eigen rap, die tijdens de eindpresentatie werd uitgevoerd. Met de ander culturele partner, Stichting Raak, werd er gewerkt met muziek en ritme.

C

On

tdek

kin

g

de

6

VeranDering? VerBeelDing!

Kunstgebouw, september 2012

7O

ntd

ekk

ing

den Reeuwijk verandert er veel. Rk dorpsschool de Bron koos daarom Verandering als thema voor hun Ontdekkingsproject.

de leerlingen van groep 6, 7 en 8 kregen taal- en beeldende kunsteducatie van kunstenaars uit de buurt. Ze keken met andere ogen naar de veranderingen in hun omgeving. Hoe zag de omgeving er twintig jaar geleden uit? Wat zagen ze nu? en wat zouden ze (willen) zien over twintig jaar? Ze schreven verhalen en gedichten en verwerkten wat ze voor zich zagen in beeldhouwwerken, tekeningen, schilde-rijen en fotos.

kunstenares tineke van edeIk ontving de leerlingen in mijn atelier hof van Ede, met als opdracht: Neem iets mee dat voor jou waarde heeft, iets dat in de palm van de hand past wat je over twintig jaar als herinnering wil zien. De meegebrachte schatten werden verpakt in gekleurde netjes in een houten bootje getrokken door bont gekleurde vogels naar de toekomst. Op school hebben we de schatten begraven. Tot over twintig jaar, als alles weer anders is.

De PolderNu is het een beetje leegMaar in de lente gaan de bloemen bloeienEn de koeien gaan weer loeienHet is dan ook zo leuk om te etsenZonder gezeur, maar met gemekkerHet weiland lijkt op een eilandIk kan er wel wonen maar moet ook eten zoals bonenDan neem ik mijn geld mee en leef

Jop (groep 6)

I

De o

ntDekking

van

De o

ntDekking

van

leerlingen niels en Miranda

De kunstenares liet een beeld zien van hout. Het staat er al vijftien jaar. Het mag langzaam vergaan en zal straks helemaal uit elkaar vallen. Ik moest daar lang over nadenken. Alles veran-dert de hele tijd, ook ik zelf. Ik ben heel benieuwd wat ik over twintig jaar van mijn schat vind. (Niels, groep 8)

Ik teken thuis heel veel en leerde op school niet zoveel nieuwe dingen. Ik vond de lessen van de echte tekenaar zo leuk, dat ik na De Ontdekking nog een paar lessen bij hem thuis heb gehad. (Miranda, groep 8)

DaarOM!

8

On

tdek

kin

g

de

5 jaar

Wat heeft het voor zin heeft om mijn verhaal te vertellen aan een stel mensen die samenge-komen zijn om te luisteren?, vraagt Am. Am heeft net aan zijn jonge reisgenoten verteld, wat hij in de burgeroorlog heeft mee-gemaakt. Zijn vrienden willen iedereen dat ver-haal laten horen. Am ziet dat anders, gebeurd is gebeurd. Het is al erg genoeg, waarom zou je daar nu weer een ander mee vermoeien? Am is een van de personages uit Kust, een mooie voorstelling van het Rotterdamse Ro Theater die in januari in premire ging. De voorstelling gaat over een groep jong- volwas-senen die in het reine moet komen met de verschrikkingen van een oorlog. Maar belang-rijker nog: de voorstelling gaat over het feit dat ieder mens een verhaal in zich draagt dat de moeite waard is om te horen, als je maar de tijd neemt om er naar te luisteren. Als je maar nieuwsgierig bent. Ik moest weer aan de voorstelling denken toen ik een item zag op het Jeugdjournaal dat me raakte. Kinderen van een witte en een zwarte basisschool in dezelfde buurt hadden zo vaak ruzie dat een leerling van de ene en een leer-ling van de andere school de koppen bij elkaar staken. Ze organiseerden een speeddate om elkaar beter te leren kennen. En zo zaten hoofd-doekjes en blonde paardenstaarten samen spelletjes te doen en bleken Fatima en Sophie elkaar toch leuker te vinden dan ze van te voren hadden gedacht. De twee initiatief-neemstertjes hadden twee werelden die elkaar uit zichzelf nooit zouden raken bij elkaar ge-bracht om verhalen uit te wisselen. Ze hadden

een plein gecreerd om verhalen te delen. De anonieme vijand van de andere school bleek, nu hij een naam, een gezicht en een verhaal had, zo vijandig niet meer. Juist door zijn verhalen leren we een ander kennen. Om samen te leven met een ander is immers empathie nodig, nieuwsgierigheid. Als je begrijpt, of beter nog, kan invoelen wat die ander drijft, daar nieuwsgierig naar bent, dan lost dat conflicten een stuk sneller op. Dat snapten de meiden op het Jeugdjournaal maar al te goed. Kunst is voor mij een manier om die nieuwsgie-righeid te oefenen. Het dwingt je om je vaste denkpatronen los te laten. Theater oefent je in het inleven in een ander, in het begrijpen waarom hij doet wat hij doet. Samen muziek maken leert je samenwerken en luisteren naar een ander. Beeldende kunst helpt je om de zaken eens op een nieuwe, creatieve manier te zien, zoals je ze dus nog niet bekeken had. Cultuureducatie gaat vooral om het leren spelen met je eigen denkkaders. Het gaat om ontdekken hoe leuk het is om nieuwsgierig te zijn, en bovenal open te staan voor ideen, motieven en gedachten die je nog niet kende. Kinderen snappen dat al vanuit zichzelf, daar-om is dan juist het moment om die nieuws- gierigheid zoveel mogelijk te stimuleren. Uiteindelijk levert dat volwassenen op die nieuwsgierig zijn naar elkaar. En die kunnen we goed gebruiken.

Robbert van Heuven theaterjournalist (trouw) en dramaturg

WaarOM?kunst- en cultuureDucatie

Kunstgebouw, september 2012

Het verhaal van de ander

9O

ntd

ekk

ing

de

Begrijpen dat je een ander soms niet begrijpt, zonder dat je daarom in paniek raakt en om je heen gaat slaan, is een vermogen dat in het kunst- en cultuuronderwijs thuishoort en dat wezenlijk lijkt te zijn voor het leven in een open samenleving Barend Van heusden, KunstgeBouw

(magaZine #2: cultuureducatie, noVemBer 2011, pag. 15)

DaarOM!

Ik ben van mening dat kunst-educatie onlosmakelijk deel uit maakt van opvoeding en onderwijs. () Het geeft kinderen een andere blik op de wereld en leert ze out of the box te denken. () Door kunst krijgen kinderen de kans andere talenten te ontwikkelen dan de schoolse vaardigheden Karin hoogeVeen in: opVoeden, geen Kunst

aan! Kunst als Basis Voor opVoeding en

onderwijs. (23 mei 2011, lectorale entreerede

Kunsteducatie, hogeschool Voor de Kunsten

utrecht)

Kunst en cultuur zijn in staat ons even van de grond te tillen en mee te nemen naar de andere kant van de berg jan marijnissen, Kamerlid sp, geciteerd in theater!

(nr. 3, 2011, pag. 17)

De kunst is lang, het leven is kort seneca, romeins schrijVer en FilosooF

(geciteerd in theater! nr. 3, pag. 19, 2011)

Niet kennis, niet technologie, maar menselijke creativiteit is d motor van de economie in de eenentwintigste eeuw. [] Een stad of regio die creatief talent koestert en aantrekt, heeft daarom een beslissend concurrentievoordeel r. Florida en r. Van dalm, creatiViteit is de motor Van

economische groei (staatscourant, nr. 187, septemBer 2003)

Zonder kunst zou het leven een droevig tranendal zijn hans den hartog jager, Kunst-

criticus en schrijVer in een

Filmpje oVer de BeZuinigingen

op Kunst (www.KunstindeKnel.

aVro.nl, 18 noVemBer 2010)

WaarOM?kunst- en cultuureDucatie

Vijf jaar begeleidden ze als adviseur de alle scholen die meededen aan De Ontdekking. Nu blikken Heleen Naterop (Erfgoedhuis Zuid-Holland), Aagje Gosliga (ProBiblio) en Wilma Kuil (Kunstgebouw) samen terug.

de ontdekkingsadviseurs

pcBs De BongerD, Bernisse

grOotste ontDekkingWilmA: Ik heb geleerd om scholen strakker te begeleiden van vaag idee tot concreet plan. Ik kreeg van scholen terug dat ze hier heel blij mee waren. Door meer structuur te geven en het kleiner te maken, kom je beter toe aan de inhoud.AAGJE: Ik vond het een ontdekking dat taal tot heel andere dingen dan literatuureducatie kan leiden. Zoals bijvoorbeeld in Vlaardingen waar ze de hele straat erbij betrokken, de woningbouwvereniging, en zo van een gedicht naar kunst aan de gebouwen werkten. HElEEN: Mijn grootste ontdekking is eigenlijk dat ik merk dat er vaak tussen scholen en instellingen een drempel zit. Mijn grootste rol heeft gezeten in het zetten van de eerste stap, het aan elkaar voorstellen, introduceren. En dan bleek dat ze elkaar juist zoveel konden leren en door het combineren van elkaars expertise een prachtig project konden doen.

toekOMstNa vijf mooie Ontdekkingsjaren, waarin in elke Zuid-Hollandse gemeente een school heeft samengewerkt met n of meer lokale culturele partners, is het project De Ontdekking afgesloten. HElEEN: Veel scholen hebben na De Ontdekking hun project voortgezet. Ook zonder de subsidie blijkt er nog best wel veel mogelijk, zeker als je het contact al hebt gelegd. WilmA: Hoe belangrijk vindt een school cultuureducatie in hun beleid? Elke school heeft een bedrag per leerling voor cultuureducatie. Je kunt dit ook besteden door in je omgeving te zoeken naar partners. Daarnaast kun je inventief zijn en andere potjes aanspreken. HElEEN:Kosten kunnen een struikelblok zijn voor scholen, maar dan kun je kijken hoe je bijvoorbeeld je materialen gesponsord kunt krijgen. WilmA: Het zou ook leuk zijn om vanuit de instellingen en kunstenaars De Ontdekking te initiren. Cultuureducatie leeft erg, ze willen graag iets doen met het onderwijs. Dat zou te gek zijn!

aDViseurAAGJE: Ik vind enthousiasme heel belangrijk. Dat je scholen die nog aarzelen wat zullen we gaan doen? in contact brengt met een partner die weet hoe ze van A naar B moeten komen. Het helpt als zon partner heel enthousiast is en hen daarbij kan helpen. WilmA: De belangrijkste ontdekking voor scholen was het bestaan en de beschikbaarheid van de externe partners. Dat je ze kunt benaderen om aan een project mee te doen. De culturele kaart kan helpen bij het ontdekken van die mogelijkheden. En daarna kun je een bruggetje slaan. AAGJE: Omdat je als adviseur van buiten komt, kun je makkelijker tips geven of problemen aan de kaak stellen dan iemand die bij de school werkt. WilmA: Scholen die dachten: kunstenaars, dat zijn van die vreemde types, hebben toch die stap gezet naar samenwerking.

rkBs jOhannes De

Doper,nieuWkOop

On

tdek

kin

g

de

10

Kunstgebouw, september 2012

On

tdek

kin

g

de

gouDen tipsWilmA: Mijn belangrijkste advies is: weet wat je je leerlingen wilt leren met het cultuureducatieproject. Het is belangrijk dat je dit aan de culturele partners kunt meegeven op zon manier dat ze daar zelf invulling aan kunnen geven. HElEEN: Ga samenwerken en maak gebruik van elkaars expertise! Het zijn twee werelden die samen komen.WilmA: Het is belangrijk om een culturele partner te vragen wat ze inhoudelijk kunnen betekenen voor de cultuureducatie in plaats van meteen naar de prijs te vragen. Dan word je partners. AAGJE: Doe een cultuureducatieproject niet in je eentje, creer draagvlak in school en formeer een team. WilmA: De gouden tip is om je ontdekking niet te laten schieten. Doe hem een jaar later, een ander thema en deel hem!

OBs De reijer,riDDerkerk

WerkVorMen Tijdens de vijf Ontdekkingsjaren zagen de adviseurs diverse soorten samenwerkingsprojecten ontstaan. Voor elke samenwerking werd een passende projectopzet gevonden.AAGJE: Ik heb ideen voor nieuwe werkvormen opgedaan tijdens De Ontdekking. WilmA: Bijvoorbeeld de Kinderkunstroute in Ridderkerk, dat is uniek. Of dat leerlingen extern dingen zijn gaan doen: atelierbezoeken, beeldentochten of optreden in een echt theater. WilmA: Een inspirerende werkvorm is die van een Jenaplanschool uit Barendrecht. Vijf kunstenaars leerden hun kunsttechnieken aan de leerlingen van de bovenbouw en die hebben het weer geleerd aan de middenbouw en de jongste leerlingen. Ook hebben ze het project beschreven en in mappen gedaan. Dat is iets dat beklijft op de langere termijn.HElEEN: Schiedam, Wijk West vol verhalen vond ik een heel sterk project. De projectleider had goed in de gaten waar ze heen wilde en had een goed team om zich heen. Ze kreeg tijd om alles te organiseren: dat was de ideale situatie.

resultatenHElEEN: Als school kun je je goed profileren met cultuureducatie. WilmA: Zorg dat je je project in de publiciteit brengt.WilmA: Verwoord als school helder wat je met cultuureducatie kunt en wilt bereiken. (zie pag. 18-19: Organisatie van een cultureel project van kwaliteit)AAGJE: PR wordt vaak ervaren als een eng groot ding. We hebben goed kunnen uitleggen hoe het werkt met deadlines van kranten, fotografie en onze voorbeeldpersberichten. HElEEN: Het ontdekken van ongekende talenten is ook een mooi resultaat van cultuureducatie met partners. Bij leerlingen, leerkrachten en bij partners. Een lastige leerling blijkt een fantastische filmeditor en wordt daarvoor gewaardeerd, een leerkracht is de aangewezen gesprekspartner voor de culturele partner, die trouwens ook niet meer weg te denken is.

WilM

a hel

een

aagje

OBs De Vlieger,schoOnhoVen

11O

ntd

ekk

ing

de

On

tdek

kin

g

de

12

Kunstgebouw, september 2012

het ontwikkelen van een het-kan- wl houdingAls je hulp mobiliseert, krijg je (zeker tegenwoordig, met internet en andere hulpmiddelen) meer voor elkaar, tegen lagere kosten dan ooit tevoren. () Iedereen, cht iedereen in Nederland heeft toegang tot een netwerk, tot middelen, ideen, talenten en andere waarden. Kijk maar eens rond in je eigen omgeving. Welke mensen ken jij die ergens vreselijk goed in zijn?(Uit: Durf te vragen, de kracht van sociale

overwaarde, p. 14, p. 16, www.durftevragen.com)

inzet ouders: vader last gevelkunstwerkAlle leerlingen van de Montessorischool uit Maassluis maakten tijdens De Ontdekking samen een groot gevelkunstwerk voor de school. Het kunstwerk van kunstenaar Friedie Kloen werd uitgevoerd door ouders en leerlingen.

samenwerking: wij staan ook voor leefbaarheidEen kunstproject in de openbare ruimte draagt bij aan de leefbaarheid van de buurt. De gemeente en woningcorporatie dragen hier graag aan bij. Het Palet en Het Mo-zaek uit de Vlaardingse na-oorlogse wijk Babberspolder-Oost fuseerden in 2010 tot n school: De Avonturijn. In afwachting van de sloop van atgebouwen en de komst van nieuwbouw, eurden de leerlingen de straat tussen de twee schoollocaties op met kunst. De school werd in natura gesteund door bedrijven, de gemeente Vlaardingen, corporatie Waterweg Wonen en het VSB fonds sponsorden het kunstproject.

tijdens De Ontdekking bedachten scholen en hun partners slimme en creatieve manieren om met geld, of het ontbreken daarvan, om te gaan.

Uitgevoerd door ouders en leerlingen

durftevragen.com

Alle scholen in Nederland ontvangen tot 2016 van de Rijksoverheid 10,90 per leerling voor versterking van cultuureducatie met kwaliteit.

Vindingrijk

Kunstwerken op de

balkons

GVindingrijkGVindingrijkVindingrijkVindingrijk

LD

VindingrijkLD

Vindingrijkmet/zond

er Gzond

er GG G

On

tdek

kin

g

de

13

kun je me korting geven?Je kunt het altijd proberen! Als vaste klant, bij grote hoeveelheden of voor een bijzon-dere gelegenheid: Kun je me korting geven? Een lokaal bedrijf draagt graag bij aan een bijzonder project in de buurt. En het levert ook gratis reclame op.

nieuwe leden fanfare gezochtDe samenwerking tussen De Polsstok en muziekvereniging D.H.T.S.G. uit Bergam-bacht is zo goed bevallen dat ze ook in de toekomst samenwerkingsprojecten willen doen. De dirigent werkt graag samen met kinderen en scholen, want van de jeugd moeten we het hebben.

piramide-leren Alleen de bovenbouwleerlingen van de Dr. Schaepmanschool uit Barendrecht kregen techniekworkshops van vier beel-dend kunstenaars. Ze gaven hun opgedane kennis vervolgens door aan de leerlingen van de onderbouw.Een van de grootste ontdekkingen was om als team te zien hoe aandachtig de oudste leerlingen omgaan met de kleuters (locatieleider Dr. Schaepmanschool)

veiling kunstwerken: volgend jaar weer!Met het geld dat de veiling van de kunstwer-ken van hun Ontdekkingsproject opleverde, organiseerde obs De Hobbitstee uit Leerdam het jaar erna een schoolbreed project schrij-ven. Het resultaat was een prachtig boek dat werd verkocht aan ouders. De opbrengst gaat weer in de pot voor een nieuw school-breed cultuureducatieproject.

lokale sponsoring:

leuk, een kunst-project in mijn strandtent!De eindpresentatie van de St. Jan Baptist uit Wassenaar zou op het strand gebeuren, maar eigenaar Tjepkema bood aan om het binnen in zijn strandtent te doen. Hij vond het vooral leuk omdat het project met kunst te maken had.

ik druk de gedichtenstoep-tegels voor jullie Alle leerlingen van obs De Pijler uit Binnen-maas maakten een gedicht over de themas samen, De Pijler, en verbinding. Een deel van de gedichten werd uitgekozen en verwerkt in een pad tussen de twee schoollocaties, gemaakt van speciaal bedrukte stoeptegels. Van der waal Zeefdruk uit Puttershoek sponsorde De Pijler door de tegels gratis voor hen te drukken.

Zelf bakken kan natuurlijk ook

Multitalent!

dere gelegenheid: Kun je me korting geven?

Samen leer je be

ter

Stoeptegel bedrukt met een gedicht

Boek: Verhalen van Hobbits door obs Hobbitstee

Inclusief gratis parkeren

On

tdek

kin

g

de

1414

On

tdek

kin

g

de

Kunstgebouw, september 2012

Pcbs Juliana, Zwijndrecht

fase 1: BrainstorM (kijk op pag. 16)Ideen verzamelen RUIMTE kom tot verrassende ideen

Divergeren Verbeeldingskracht Oordelen en kritiek is verboden! fase 2: structuur aanBrengen (kijk op pag. 17)Ordenen - keuzes maken

Wat is mogelijk? Wat is wenselijk?fase 3: prOjectplan (kijk op pag. 18)

fase 4: DraaiBOek (kijk op pag. 19)

De inspiratie is er en de wens leeft om samen met een externe partner een cultuur-educatieproject te ontwikkelen op school. In het begin van het traject tuimelen de ideen en de mitsen en maren over elkaar. Hoe regisseer je deze impulsen en energie tot een concreet uitvoerbaar plan? Dit gaat het beste in vier fasen: eerst brainstormen, dan structureren en daarna het formuleren van een projectplan en een draaiboek.

fase 0: forMuleer je DOel Een samenwerkingsproject met een of meer culturele partners uit de omgeving van de school.

Alle leerlingen doen mee!Het past in dit bijzondere jaar, want dit jaar is We willen een langdurige samenwerking met de partners opbouwen.Leerlingen durven zelf te bepalen wat ze mooi vinden en gaan zelf ook iets maken.

bijvoorbe

eld:

creatieFprOcesvan idee tot concreet plan

On

tdek

kin

g

de

15

On

tdek

kin

g

de

16

On

tdek

kin

g

de 1 BrainstorM

stel je oordeel uit

Wees nieuwsgierig naar elkaar

kWantiteit gaat BoVen kWaliteit Hoe meer ideen hoe beter.

Geen idee is t gekOok onorthodoxe of onmogelijke ideen mogen.

1+1=3 Combineer bestaande goede ideen en krijg nog betere ideen.

inhaken op elkaars

ideen magg

Betrek zoveel mogelijk mensen die te maken krijgen met het project bij de brainstorm

Denk alle kanten op

Brainstorm in een sociaal veilige omgevingMaak afspraken, zodat iedereen zich vrij voelt om buiten de kaders te denken.

Brainstormspelregels

Brainstormwerkvormen

Werk snel naar keuzes toe, zorg dat de

brainstormfase over gaat in concrete acties

en plannen aagje gosliga Van proBiBlio

post-its assOciatieIedere deelnemer associeert

rondom een thema, bijvoorbeeld ontdekken en schrijft alle associaties op een eigen post-it. Deel de uitkomsten plenair en orden ze samen. Maak keuzes en denk na over concrete toepassingen en consequenties.

16 Manieren Vouw een vel A4-papier in 16

vakjes. Bedenk 16 (!) manieren voor het molenproject. Zet door, ook als na 5 vak-jes de ideen niet spontaan invallen. De ideen die niet spontaan ontstaan zijn vaak ook of juist waardevol!

hoe kun je? Iedereen bedenkt Hoe kun

je-vragen. De groep bedenkt zo samen oplossingen voor het maken van een Kinderkunstroute in hun wijk.

inleeFOefening/stel je VoOr:

Doe je ogen dicht. Stel je voor dat jij een leerling van groep 2 bent, jij een leerling van groep 8, jij leerkracht en jij toneel-speler. Na een inspirerende inleiding van de voorzitter leven de deelnemers zich in in een ideaal toekomstscenario voor hun personage en beantwoorden concrete vragen van de voorzitter over hun ideale theaterproject.

WoOrDWeB Schrijf alle associaties en ideen

voor je beeldenroute op en verbind ze met een streepje aan Beeldenroute in het midden. Ga door na de eerste spontane woordenstroom, stap uit je comfort zone.

BrainDraWing Zet je project centraal op je

papier: Bibliotheekproject. Elke deel-nemer zet er op zijn of haar papier een vraag onder die door de volgende deel-nemer wordt beantwoord. Wat gaan de leerlingen doen?, Met wie werken we samen? Welke onderwerpen komen aan bod? Rouleer de papieren.

Ga niet meteen op zoek naar concrete

oplossingen

er bestaat geen auteursrecht op

een idee

inspiratie verrassing

ervarenwat

leuk! techniek

leren

contactenWillu

Wortle

en denk na over concrete toepassingen en consequenties.

zijn vaak ook of juist waardevol!

hoe kun je?Iedereen bedenkt Hoe kun

je-vragen. De groep bedenkt zo samen oplossingen voor het maken van eenKinderkunstroute in hun wijk.

inspiratie

inspiratie verrassing

verrassing

ervaren ervarenwat

leuk! techniek

techniek

leren

contacten

contactenWillu

WortleWortle groei

Kunstgebouw, september 2012

17O

ntd

ekk

ing

de2 structurerendat kan bijvoorbeeld zo:

Elke deelnemer mag tien punten verdelen over de ideen uit de brainstorm, maximaal vijf voor n idee (zonder discussie!).

Elke deelnemer geeft een waardering voor de ideen uit de brainstorm door het plakken van gekleurde stickertjes of door met een stift een gekleurde stip te zetten (zonder discussie!).

De ideen met de hoogste scores werkt de brainstormgroep of het projectteam uit in een concreet plan. Kijk op pag. 18 Projectplan

In je eentje denken levert iets

op, met zn tween levert het vaak meer op. Met zn vieren hoeft niet

meteen meer op te leveren vanwege de groepsdyna-

miek: sommige mensen zijn stil in een groep, andere dominant. In tweetallen

moet iedereen meedoen en krijgt iedereen

de ruimte. Karin KieVit

DenkhoeDen Van De BonoElke grondhouding die deel-

nemers in een brainstorm kunnen heb-ben is functioneel, mits je het bewust inzet. Op verzoek van de voorzitter zet-ten de deelnemers verschillende denk-hoeden op tijdens de brainstorm over hun beeldhouwproject: de zwarte hoed (negatief), de rode (intutie), de witte (feiten), de gele (positief), de groene (creatief) en de blauwe (controlerend).

MinDMappenZet een onderwerp, discipline of

eindresultaat centraal op papier, bijvoor-beeld archeologie. Associeer en verbind alle woorden die bij elkaar horen met lij-nen aan elkaar. Doelen bij elkaar, midde-len, mensen, emoties, acties, enzovoort.

tegenDenken Associeer samen hoe je het

tegenovergestelde van je doel kunt bereiken: wat moeten we doen om ons museumproject zo saai te maken dat de kinderen nooit meer naar het museum willen?

de zwarte hoed

Zet een onderwerp, discipline of

Ook een weten-

schapper die tot een totaal nieuw idee of ontwerp komt begint

vaak met brain-stormen.

Karin KieVit

De ideen met de hoogste scores werkt de brainstormgroep of het Projectplan

Het is belangrijk om

een goede voorzitter of brainstormleider te hebben

die de verschillende fasen mar-keert. De voorzitter bewaakt de openheid in de groep en houdt

de doelen in de gaten. Karin KieVit, Brainstormleider

De OntDekking start-BijeenKomst

On

tdek

kin

g

de

18

Organisatie van een cultureel project van kwaliteitJe hebt gebrainstormd, je hebt een idee. En waar begin je dan? Hoe werk je een idee verder uit? Hoe verdeel je de taken en het budget en zorg je ervoor dat er niets vergeten wordt? Hier staat een aantal basisprincipes en tips nog eens op een rijtje. Met verwijzingen naar nuttige downloads, zodat het wiel niet opnieuw uitgevonden hoeft te worden.

Het projectplan maakt voor alle deelnemers duidelijk wat het doel van het project is, wie welke activiteiten gaat doen en welke middelen er nodig zijn.

Wat, wie, waar, waarom? Wat is het doel en de inhoud van het project? Wat wil je organiseren voor wie en waarom. Inventariseer mogelijke culturele partners en betrek ze vanaf het begin af aan bij je project.

Projectteam of werkgroep De organisatie van een cultureel project is een langlopend proces. Maak een goede taakverdeling en bepaal wie voor welke taak verantwoordelijk is. Wijs op zn minst een hoofdverantwoordelijke en budgetverantwoordelijke aan.

Samenwerking tussen school en culturele instelling Een succesvolle samenwerking tussen een school en een culturele instelling is wat betreft organisatie afhankelijk van: Duidelijkheid en instemming over verwachtingen,

taken en verantwoordelijkheden. Heldere communicatielijnen.

Planning De planning is een overzicht van alle onderdelen van het project. Dit overzicht zet je vervolgens in een tijdschema. In de loop van het project wordt de planning vaak steeds verder uitgebreid. Wie is per onderdeel verantwoordelijk voor welke

taken en acties? Wanneer moet de taak zijn uitgevoerd?

tips: Maak vanaf het begin de

taakverdeling duidelijk. Noteer afspraken. Werk beiden vanuit je eigen

expertise.

Ik vind het leuk als

een school een project-format heeft ontwikkeld,

en denkt: Leuk dat doen we volgend jaar weer, maar dan bijvoorbeeld met een

ander thema. wilma Kuil Van KunstgeBouw

planning vaak steeds verder uitgebreid. Wie is per onderdeel verantwoordelijk voor welke

taken en acties? Wanneer moet de taak zijn uitgevoerd? De organisatie

kan een project doen vallen of staan. Bijvoorbeeld

als iemand het helemaal alleen wil of moet doen. Hoe zorg je dat de hele school het project

wil dragen? heleen naterop Van erFgoed-

huis Zuid-holland

3 prOjectplan

tips: Doe het niet alleen!

Zorg voor inbedding en ondersteuning.

Stel deadlines. Evalueer!

Kunstgebouw, september 2012Kunstgebouw, september 2012

1919

BegrOting

wanneer wat waar wie aantekeningen

De begroting geeft een overzicht van de te verwachten uitgaven en inkomsten.

Wees realistisch en geef per begrotingspost een toelichting.

Kijk op www.kunstgebouw.nl/deontdekking voor voorbeeldprojectplannen voor een kinderkunstroute, een kunstveiling, een erfgoedproject en een kunstproject.

4 DraaiBOek

ideen voor sponsoring:

Kosteloos en/of goedkoop gebruik van een podium of theater.

Rondleiding of gastles in een culturele instelling gratis of voor vriendenprijs.

Uitlenen van materialen voor de aankleding van je evenement.

Kosteloos en/of goedkoop gebruik van technische middelen tijdens evenement.

Beschikbaar stellen van prijzen voor winnaars of bedankjes voor partners door bijvoorbeeld lokale winkeliers.

tips: Laat je niet verleiden tot

creatief boekhouden!

Wat staat er in een draaiboek?

AlGEmEEN DEEl Een overzicht van iedereen die betrokken is bij het evenement. Een overzicht van wie waarvoor verantwoordelijk is,

inclusief telefoonnummers. Het programma met de begin- en eindtijden van alle

onderdelen (eventueel de locaties).

WiE, WAT, WAAR EN HOE lAAT Een uitgebreide beschrijving van het programma, met voor elk programmaonderdeel aangegeven wat het inhoudt, hoe laat het begint en eindigt, waar het zich afspeelt en wie voor het onder-deel verantwoordelijk is. Maak een overzicht van wat, wanneer, waar en door wie moet gebeuren. Voorbeeld kolommen: Wanneer (tijd), wat (activiteit), waar (locatie), wie (verantwoordelijke) en ruimte voor aantekeningen.

Een goed draaiboek is onmisbaar bij elk cultureel project, zowel bij de voorbereiding als tijdens het evene-ment. Door de werkzaamheden vorm te geven in een draaiboek, wordt het projectteam tijdens het voortraject gedwongen zich het project en de voorbereiding al helemaal voor de geest te halen.

Een draaiboek is bijvoorbeeld heel handig voor de organisatie van een kunstveiling, kunstroute, excursie, voorstelling of projectweek.

Formuleer heldere doelstel-lingen, maak een planning en een

begroting. heleen naterop Van erFgoed-

huis Zuid-holland

Uitlenen van materialen voor de aankleding van je evenement.

Cultuuredu-catie kan ook een doel zijn waarvoor je geld inzamelt! Het budget

verzamel je bijvoorbeeld met een sponsorloop of

een kunstveiling. wilma Kuil Van KunstgeBouw

HOE mAAK JE EEN GOED DRAAiBOEK? Bedenk goed voor wie het

draaiboek bestemd is. Houd het draaiboek zo kort en

bondig mogelijk (relevante informatie).

Begin tijdig met het opstellen van het draaiboek.

Neem een duidelijke actielijst op in het draaiboek (wie doet wat wanneer).

On

tdek

kin

g

de

tips: Zorg voor gastheren en

- vrouwen. Denk aan bedankjes

(bloemen, bonnen).

tips: Gebruik het draaiboek als een checklist vooraf. Bespreek het draaiboek met een collega, zodat de

kans dat je iets belangrijks vergeet klein wordt. Kijk naar voorbeelddraaiboeken van andere

scholen en culturele organisaties en websites van brancheorganisaties.

20

On

tdek

kin

g

de

Kunstgebouw, september 2012

spetterenDe einDpresentatie

Leerlingen van rkbs Speel- en Werkhoeve

uit Bodegraven vlak voor hun muzikale optreden

Spetterende eindpresentatie

Organiseer de eindpresentatie op een ontmoetingsplek: bijvoorbeeld een (kunst-)

markt, braderie of ander jaarlijks feest.

tip

Buiten De Deur Geef dit toch al bijzondere project een officieel tintje door de eindpresentatie buiten de deur te organiseren. Kies een plek die logisch bij het project past. Presenteer de kunstwerken in het museum waar je mee samenwerkte of in het atelier van de kunstenaar. Draai de gemaakte documentaire in het filmhuis. Serveer middeleeuws eten en dans middeleeuwse dansen in en om het kasteel.

Onthulling kunstWerk Een blijvend kunstwerk, wat een mooie herinnering! De toon is meteen gezet: deze school geeft kunst een ereplek. Het kunstwerk is een ruimtelijk object of een muurschildering, gemaakt door alle leerlin-gen onder leiding van een kunstenaar. Dat vraagt slimme cordinatie en een goede keuze van de materialen. Maar het effect is echt blijvend.

OptreDen of expositie Elke kunstenaar, groot of klein, verdient een podium. Zonde als dat schilderij, toneelstuk of die film alleen door de makers gezien wordt! Het maakple-zier slaat over op het publiek als het resultaat van het kunsteducatieproject wordt vertoond. Op het podium van het theater, op doek in de filmzaal of in een expositie. Officieel gepresenteerd en met applaus ontvangen.

Op schOol De school verandert even in een feestzaal als alle ouders, culturele partners en de lokale pers de eind-presentatie komen bezoeken. De leerlingen laten zelf hun werk zien en vertellen in korte presentaties over hun ervaringen. De klassen worden omgetoverd tot atelier of museum, het schoolplein wordt een podium. Vandaag even geen rekenen, taal en aardrijkskunde, maar creativiteit!

laat groep 7-8 de presentatie organiseren. Verdeel de taken over

werkgroepen en maak een goed draaiboek!

Bekijk het draaiboek op pag. 19

tip

Ter inspiratie vier soorten eindpresentaties om een kunsteducatieproject met partners uit de buurt niet onopgemerkt af te sluiten.

cultuureducatie in KUNSTGEBOUW bedankt de burgemeesters en wethouders van AllE 70 Zuid-Hollandse gemeenten die de afgelopen vijf edities van De Ontdekking de culturele kaart van hun gemeente in ontvangst hebben genomen.

7

Kunstgebouw, september 2012

NOORDWIJKERHOUT

Noordwijkerhout

N443

N206

N206

Maandagsewetering

Gieterij

Kerkstraat

Van Iersellaan

Dorpsstr.

Anemoonw

eg

Havenstraat

Herenweg

ZeestraatGroenewege

Schipholweg

Wildlaan

Pilarenlaan

Viaductweg

s-Gravendamsew

eg

Provincialaweg

Ambachtsweg Van

der

W

eide

nlaa

n

Gooiweg

Lang

elaa

n

Gooiweg

Westeinde

Noordwijkerhout Provinciale partnersErfgoedhuis Zuid-HollandAfdeling Erfgoededucatie, Postbus 3092, 2601 DB Delft, 015-2154350/59, www.erfgoedhuis-zh.nl, (zie ook: www.erfgoedspoor.nl) bakkum@erfgoedhuis-zh.nl (Greet Bakkum, secretariaat, bereikbaar op: ma, di en wo)De erfgoedconsulenten van Erfgoedhuis ZH versterken in opdracht van de provincie de erfgoededucatie op school. Met kwalitatief hoogwaardige erfgoedprojecten voor PO en VO wordt samengewerkt met lokaal en regionaal opererende cultuurnetwerkers. Musea, archieven, historische verenigingen, monumenteneigenaren en archeologen zijn onze partners voor een doorgaande leerlijn voor erfgoededucatie, met daarin een belangrijke plek voor de canon van Nederland.

ProBiblioOpaallaan 1180, 2132 LN Hoofddorp. Bereikbaar op: ProBiblio is een tweedelijns-organisatie. Contact kan opgenomen worden via de lokale bibliotheek. ProBiblio is een provinciale serviceorganisatie voor bibliotheken in Noord- en Zuid-Holland. Op het gebied van cultuureducatie heeft ProBiblio programmas ontwikkeld voor het primair onderwijs. Bibliotheken kunnen deze programmas afnemen, al dan niet met advies van ProBiblio, en aanbieden aan scholen in hun werkgebied.

KunstgebouwStichting kunst en cultuur Zuid-Holland, Broekmolenweg 16, 2289 BE Rijswijk, 015215 45 15, www.kunstgebouw.nl, primaironderwijs@kunstgebouw.nl, Hetty Dooren, logistiek en planning. Bereikbaar op: ma, di, wo, doKunstgebouw ontwikkelt voor het primair onderwijs diverse programmas en projecten, waaronder twee cultuureducatieve programmalijnen die een structurele basis vormen voor cultuureducatie op uw school: Kunstmenu en Kunst in Uitvoering. In overleg zijn advies, losse projecten en maatwerk mogelijk.

Professionele kunstBeeldhouwer Fons Versluijs Groenewege 41, 2211 DD Noordwijkerhout, 0252-346848, info@heemskerkmetaal.nl,www.heemskerkmetaal.nl/fons.htmDeze kunstenaar biedt activiteiten aan op het gebied van beel-dende kunst.

Kees Putman Dobbelmannduin 8,2202 CZ Noordwijk, 06-55971458, antro@xs4all.nl, www.keesputman.nlDeze kunstenaar biedt activiteiten aan op het gebied van beel-dende kunst en literatuur. Het educatieve aanbod bestaat uit gastlessen, maatwerk en een workshop op school.

Stichting Kunstenaars collectief Noordwijk Vuurtorenplein 15-17, 2202 PA Noordwijk, 06-19134528, aahlankhorst@hotmail.comDeze instelling biedt activiteiten aan op het gebied van beeldende kunst. Het educatieve aanbod bestaat uit bemiddeling beeldend kunstenaars in het onderwijs, gastlessen, workshops op school, buitenschoolse activiteiten en maatwerk.

Stichting Kunst in DuinDouzastraat 49, 2201 JC Noordwijk, info@kunstinduin.nl, www.kunstinduin.nlDeze instelling biedt activiteiten aan op het gebied van beel-dende kunst. Het educatieve aanbod bestaat uit een gastles, een workshop op school en buitenschoolse activiteiten.

Margriet van DamHerenstraat 78, 2211 JN Noordwijkerhout, 06-41740746, margrietbloemen@hotmail.comDeze kunstenaar biedt activiteiten aan op het gebied van beeldende kunst. Het educatieve aanbod bestaat uit gastlessen, workshops op school bloembinden en bloemencorso.

Annemarie BurgerAteljee 2, P.J. Warmerdamstraat 38, 2191 BV De Zilk, 0252-524812/06-1287965, ateljee2@hetnet.nlDeze kunstenaar biedt activiteiten aan op het gebied van beel-dende kunst. Het educatieve aanbod bestaat uit een workshop op school en maatwerk.

Monique van der KampAtelier Nieuwe Talenten, Kerkstraat 73, 2211 RD Noordwijkerhout, 0252-371521, moniquevdkamp@hetnet.nl, www.ateliernieuwetalenten.nlDeze kunstenaar biedt activiteiten aan op het gebied van beel-dende kunst en grafiek. Het educatieve aanbod bestaat uit een gastles, een workshop op school en maatwerk.

Cultureel erfgoedMuseum Het Melklokaal Kerkstraat 22, 2211 RJ Noordwijkerhout, 0252-373959, johanduivenvoorde@kpnmail.nl, www.hetmelklokaal.nlDeze instelling biedt activiteiten aan op het gebied van cultureel erfgoed. Het educatieve aanbod bestaat uit rondleidingen.

De Witte KerkDorpsstraat 7, 2211 GA Noordwijkerhout, 0252-375107, koster@dewittekerk.nl, www.dewittekerk.nl, open op afspraakDeze instelling biedt activiteiten aan op het gebied van cultureel erfgoed. Het educatieve aanbod bestaat uit een rondleiding.

De Vonk Westeinde 94, 2211 XS Noordwijkerhout, 071-3642070, mail.devonk@stichting45.nlDeze instelling biedt activiteiten aan op het gebied van cultureel erfgoed. Het educatieve aanbod bestaat uit een rondleiding.

AmateurkunstChristelijke muziekvereniging Harpe Davids (Repetitieruimte) Van Iersellaan 1, 2211 HD Noordwijkerhout, 0252 420764, ellenhoezen@casema.nl, www.harpedavidsnoordwijkerhout.nlDeze instelling biedt activiteiten aan op het gebied van muziek. Het educatieve aanbod bestaat uit het geven van concerten, workshops en maatwerk.

the Dance AcademyNorthgo College, Duinwetering 107, 2203 HM Noordwijk, 06-13327024, info@the-online.nl, www.the-online.nlDeze instelling biedt activiteiten aan op het gebied van dans.

Dans-en balletschool Jorien Boot (nr.6)De Ruijterstraat 25, 2202 KG Noordwijk, 071-3617524, info@dansenballetschooljorienboot.nl, www.dansenballetschooljorienboot.nlDeze instelling biedt activiteiten aan op het gebied van dans. Het educatieve aanbod bestaat uit gastlessen, workshops op school, buitenschoolse activiteiten en maatwerk.

Jeugdtheater TikkieKoepelberg 1, 2211 KV Noordwijkerhout, 06-53725127, info@tikkie.nl, www.tikkie.nlDeze instelling biedt activiteiten aan op het gebied van theater. Het educatieve aanbod bestaat uit een workshop op school.

Drummers.nl Drumschool Heilige Geestweg 53, 2201 JR Noordwijk, 071-3614186, info@dwdrumschool.nl, www.drummers.nlDeze instelling biedt activiteiten aan op het gebied van muziek, akoestisch en elektronisch. Het educatieve aanbod bestaat uit een workshop op school.

Muziekvereniging St. Jeanne dArcVan der Weijdenlaan 2a, 2211 JK Noordwijkerhout, 0252-377034, contact@stjeannedarc.nl, www.stjeannedarc.nlDeze instelling biedt activiteiten aan op het gebied van muziek. Het educatieve aanbod bestaat uit een workshop op school.

Divers cultuuraanbodCollege Teylingen afdeling Leeuwenhorst Theater- en MuziekklasLangelaan 1, 2211 XT Noordwijkerhout, 0252-373216, info@leeuwenhorst.teylingen.nl, www.teylingen-college.nlDeze instelling biedt activiteiten aan op het gebied van theater en muziek.

Bibliotheek Bollenstreek Herenweg 2, 2211 CC Noordwijkerhout, 0252-373621, noordwijkerhout@bibliotheekbollenstreek.nl, www.bibliotheekbollenstreek.nlDeze instelling biedt activiteiten aan op het gebied van literatuur. Het educatieve aanbod bestaat uit rondleidingen, leskisten/lesbrieven en buitenschoolse activiteiten.

Natuurtochten Zilkerduinweg 325, 2191 AL De Zilk, 0252-520955, natuurtochten@planet.nl, www.natuurtochten.comDeze instelling biedt activiteiten aan op het gebied van cultureel erfgoed en natuur. Het educatieve aanbod bestaat uit rondlei-dingen en maatwerk.

Imkerij de Drie Bijen Pletterij 15, 2211 JT Noordwijkerhout, 071-4028884, info@dedriebijen.nl, www.dedriebijen.nlDeze instelling biedt activiteiten aan op het gebied van cultureel erfgoed en natuur. Het educatieve aanbod bestaat uit rondlei-dingen en maatwerk.

De Speelakker Zeereep 1, Noordwijkerhout, 0252-372832, www.speelakker.nlSpeeltuin

De DierenhoeveLangevelderweg 27, 2211 AB Noordwijkerhout, 0252-502799, www.dierenhoeve.nlZorgboerderij

Regionale eyecatcherSpace Expo Keplerlaan 3, 2202 AZ Noordwijk, 0900-87654321, space.expo@space-expo.nl, www.space-expo.nlDeze instelling biedt activiteiten aan op het gebied van ruim-tevaart. Het educatieve aanbod bestaat uit rondleidingen, speurtochten, leskisten/lesbrieven, buitenschoolse activiteiten, educatieve website en maatwerk.

Theater in de Muze Wantveld 2, 2202 NS Noordwijk, 071-3646226, info@theaterindemuze.nl, www.theaterindemuze.nlDeze instelling biedt activiteiten aan op het gebied van theater. Het educatieve aanbod bestaat uit rondleidingen, buitenschoolse activiteiten en maatwerk.

Museum Noordwijk Jan Kroonsplein 4, 2202 JC Noordwijk, 071-3617884, algemeen@g-o-n.nl, www.g-o-n.nlDeze instelling biedt activiteiten aan op het gebied van cultureel erfgoed. Het educatieve aanbod bestaat uit rondleidingen en leskisten/lesbrieven.

Archeologische Werk- gemeenschap Nederland afd. Rijnstreek Langebrug 56, 2311 TM Leiden, 071-5764072, awnrijnstreek@yahoo.com, www.awn-archeologie.nlDeze instelling biedt activiteiten aan op het gebied van cultureel erfgoed en archeologie. Het educatieve aanbod bestaat uit buitenschoolse activiteiten.

Streekmuseum Veldzicht Herenweg 114 Noordwijk, 071-3617884, algemeen@g-o-n.nl, www.g-o-n.nlDeze instelling biedt activiteiten aan op het gebied van cultureel erfgoed, bollenteelt, kruidenteelt en blaarkoppen. Het educa-tieve aanbod bestaat uit rondleidingen, leskisten/lesbrieven, gastlessen en maatwerk.

Muziekschool Bollenstreek Heereweg 181a, 2161 BD Lisse, 023-5628303, millenaa@xs4all.nl, www.muziekschoolbollenstreek.nlDeze instelling biedt activiteiten aan op het gebied van muziek. Het educatieve aanbod bestaat uit gastlessen, workshops op school en maatwerk.

Muziekschool t Muzenhuis Meer en Duin 299, 2163 HE Lisse, 023-5360525, info@muzenhuis.nl, www.muzenhuis.nlDeze instelling biedt activiteiten aan op het gebied van muziek. Het educatieve aanbod bestaat uit gastlessen, workshops op school, buitenschoolse activiteiten en maatwerk.

Leidse museaZeven Leidse musea bieden programmas voor het primair onderwijs aan. Meer informatie: www.leidsemusea.nl

Pareltjes in en om de schoolNelleke v.d. WeidenDr. Poelslaan 4, 2211 BJ Noordwijkerhout, 0252-374153Deze kunstenaar biedt activiteiten aan op het gebied van beeldende kunst. Het educatieve aanbod bestaat uit tekenen, schilderen, illustreren en workshops op locatie.

Erna SchenkSchilderfestival Noordwijk, Postbus 10, 2200 AA Noordwijk, 071-3410267/071-5727051, info@schilderfestival.nl, www.schilderfestival.nlDeze kunstenaar biedt activiteiten aan op het gebied van beel-dende kunst.

Sarah Michael0252-523863, info@sarahmichael.nl, www.sarahmichael.nlDeze kunstenaar biedt activiteiten aan op het gebied van beel-dende kunst. Het educatieve aanbod bestaat uit een kera-miekworkshop op school en een gastles.

Nog te ontdekken

Nog te ontdekkenDe Ontdekking 4e editie wordt gerealiseerd door Kunstgebouw, in samenwerking met Erfgoedhuis Zuid-Holland en ProBiblio. De Ontdekking wordt mogelijk gemaakt door de provincie Zuid-Holland.Vormgeving: Biskaje.nl Basisontwerp: DesignArbeid

Ontdekt door:OJBS De Regenboog Ambachtsweg 1, 2211 JN, Noordwijkerhout, 0252-374333, www.deregenboogschool.nl

De samenstellers van deze kaart hebben alle mogelijke moeite gedaan om de juiste informatie over de hier weergegeven culturele bronnen te achterhalen. Zij kunnen niet aansprakelijk worden gesteld voor onjuiste of onvolledige informatie.

Fons Versluijs

Harpe Davids

Het Melk

lolkaal

Het Melklolkaal

De Speelakker

Annemarie Burger

Jeugdtheater Tikke

Margriet van Dam

OJBS De Regenboog

Monique vd Kamp

Leeuwenhorst Thea-ter- en Muziekklas

Kunstenaars Collectief

Dans- en balletschool Jorien Boot

The Dance Academy

Space Expo

Theater in de Muze

Kunst in Duin

Imkerij

de Drie Bijen

Muz

ieksch

ool

t M

uzen

huis

Muz

ieksch

ool

Bolle

nstr

eek

Kees Putman

Drummers.nl

Museum Noordwijk

Streekmuseum Veldzicht

Erna Schenk

De W

itte k

erk

BibliotheekSt.Jeanne dArc

De Vonk

Leidse Musea

Archeologische Werkgemeeschap

NIEUWKOOPN231

N231

N461

N460

N462

N462

Nieuwkoop

Ter Aar

Langeraar

Nieuwveen

Zevenhoven

Noorden

Langeraarseplas

Dosinstraat

straat

Geerweg

Wassenae

rVan

Langeraars

eweg

Wes

tkan

aalw

eg

Wes

tkan

aalw

eg Oost

kana

alw

eg

Zwan

enla

an

Aardamseweg

Argonnepark

Kerkweg

Schilkerweg

Nieuwveensew

eg

Provincial

eweg

Noorden

seweg

Dorps

straa

t

Zuid

einde

Julianalaan

Kennedylaan

A.H. Kooistr

astraat

Kerkstraat

Nieuwkoopseplassen

Smed

erijm

useu

m

AWN

Crash Luchtoorlog- en verzetsmuseum

StreekarchiefRijnlands Midden

RKBS Johannes de Doper

Museum de Bus

Muziekvereniging Crescendo

Cult. Historische Ver.

/Historisch museum

Kees Rietveld

Astrid van der Horst

Historisch Genoot-

schap Nieuwkoop

Artipoli Art Gallery

Willem

van

Weerd

huizen

Rijlaarsdam

Kulturhus

Nieuwkoop

Bibliotheek

Rijn en Venen

Comit

Bloemencorso

Fleur de Regt

Maria

-Jos

Kleibr

ink-K

oelem

an

Oudheidkamer Histo-rische Kring Liemeer

Nieuwkoop

Provinciale partnersErfgoedhuis Zuid-HollandAfdeling Erfgoededucatie, Postbus 3092, 2601 DB Delft, 015-2154350/59, www.erfgoedhuis-zh.nl, (zie ook: www.erfgoedspoor.nl), tol@erfgoedhuis-zh.nl (Maritte Tol, secretariaat) De erfgoedconsulenten van Erfgoedhuis ZH versterken in opdracht van de provincie de erfgoededucatie op school. Met kwalitatief hoogwaardige erfgoedprojecten voor PO en VO wordt samengewerkt met lokaal en regionaal opererende cultuurnetwerkers. Musea, archieven, historische verenigingen, monumenteneigenaren en archeologen zijn onze partners vooreen doorgaande leerlijn voor erfgoededucatie, met daarin een belangrijke plek voor de canon van Nederland.

ProBiblioOpaallaan 1180, 2132 LN Hoofddorp. ProBiblio is een tweedelijns-organisatie; het contact verloopt via de lokale bibliotheek.ProBiblio is een provinciale serviceorganisatie voor bibliotheken in Noord- en Zuid-Holland. Op het gebied van cultuureducatie ontwikkelt ProBiblio programmas voor het primair onderwijs. Bibliotheken kunnen deze programmas afnemen, al dan niet met advies van ProBiblio, en aanbieden aan scholen in hun werkgebied.

Kunstgebouw Broekmolenweg 16, 2289 BE Rijswijk, 015215 45 15, primaironderwijs@kunstgebouw.nl, Hetty Dooren, logistiek en planning. Bereikbaar op: ma, di, wo, doKunstgebouw is de provinciale organisatie voor kunst en cultuur in Zuid-Holland. Kunstgebouw ontwikkelt voor het primair onderwijs diverse programmas en projecten, waaronder twee cultuureducatieve programmalijnen die een structurele basis vormen voor cultuureducatie op uw school: Kunstmenu en Kunst in Uitvoering. In overleg zijn advies, losse projecten en maatwerk mogelijk. www.kunstgebouw.nl

Professionele kunstArtipoli Art GalleryVoorweg 2b, 2431 AP Noorden, 0172-407108, info@artipoli.com, www.artipoli.com, open op afspraak en zie websiteDeze instelling biedt activiteiten aan op het gebied van beeldende kunst. Het educatieve aanbod bestaat uit een rondleiding bij exposities en een gastles in overleg.

Astrid van der HorstJulianalaan 31, 2421 CV Nieuwkoop, 0172-571941/06-11118549, aaivanderhorst1@hetnet.nl, astridvanderhorst.nlDeze kunstenaar biedt activiteiten aan op het gebied van beelden-de kunst. Het educatieve aanbod bestaat uit workshop of gastles tekenen, handarbeid, ruimtelijk werk en schilderkunst op school.

RijlaarsdamNieuwveenseweg 59, 2421 LB Nieuwkoop, 0172-573747/ 06-54714293, info@rijlaarsdam.nl, www.rijlaarsdam.nl, open op donderdag, vrijdag en zaterdag van 10.00-17.00 uurDeze instelling biedt activiteiten aan op het gebied van beeldende kunst. Het educatieve aanbod bestaat uit een galerie, beelden-park en workshop.

Willem van WeerdhuizenNoordenseweg 23, 2421 TK Nieuwkoop, 0172-572978, wvanw@casema.nl, www.willemvanweerdhuizen.nl, open tijdens exposities.Deze instelling biedt activiteiten aan op het gebied van schilderkunst. Het educatieve aanbod bestaat uit lessen en een galeriebezoek.

MCC De ZevensprongNoordenseweg 23, 2421 XW Nieuwkoop, 06-29501332, info@zevensprongnieuwkoop.nl, zevensprongnieuwkoop.nlDeze instelling biedt activiteiten aan op het gebied van beeldende kunst, oudheid en creativiteit. Het educatieve aanbod bestaat uit presentaties, een workshop, cursussen, verhuur ruimte en maatwerk.

Neel Karstanje & CoRonde Bonk 12, 2421 HK Nieuwkoop, 0172-850632/06-34475886, neel.karstanje@live.nl, www.neelkarstanje.nl Deze kunstenaar biedt activiteiten aan op het gebied van bele-vingstheater, toneel, dans, schilderen en muziek. Het educatieve aanbod bestaat uit een workshop of gastles op school en het project Kind in beweging.

Cultureel erfgoedCultuur Historische Vereniging Ter AarWestkanaalweg 118, 2461 GW Ter Aar, 0172-604048, vermeulen.pm@zonnet.nl, www.museum-teraar.nl, open op woensdag, zaterdag en zondag van 14.00-16.00 uurDeze instelling biedt activiteiten aan op het gebied van de ge-schiedenis van Ter Aar, land en tuinbouw, turfwinning, conserven en groenteveiling. Het educatieve aanbod bestaat uit een work-shop of gastles op school, een rondleiding en maatwerk.

Historisch Genootschap Nieuwkoop e.o. Oudheidkundig- en Poldermuseum NieuwkoopNoordenseweg 23b, 2421 XW Nieuwkoop, 0172-572905/ 0172-408174, opm@hetnet.nl, www.hgnieuwkoop.nl, open op woensdag en zaterdag van 10.00-16.00 uurDeze instelling biedt activiteiten aan op het gebied van de be-roepen en dieren in het plassengebied en de geschiedenis van het dorp Nieuwkoop. Het educatieve aanbod bestaat uit lespakket-ten, een rondleiding, een jeugdspeurtocht en een gastles.

Oudheidkamer Historische Kring Liemeer Kerkstraat 31 2441 CC Nieuwveen, 0172-534814, secretaris@historischekringliemeer.nl, www.historischekringliemeer.nl, open op woensdag van 19.3021.30 uur en op zondag van 14.00 16.00 uurDeze instelling biedt activiteiten aan op het gebied van cultureel erfgoed. Het educatieve aanbod bestaat uit een rondleiding, een gastles en maatwerk.

Historisch Museum Ter AarWestkanaalweg 118, 2461 GW Ter Aar, 0172-604048/06-23227119, vonk62@zonnet.nl, www.museum-teraar.nl, open op woensdag, zaterdag en zondag van 14.0016.00 uur en op afspraakDeze instelling biedt activiteiten aan op het gebied van tuinbouw, conservenindustrie en de veiling. Het educatieve aanbod bestaat uit een museumrondleiding met wisselende tentoonstellingen en historische vaartuigen, lesbrieven, een rondvaart en een gastles.

SmederijmuseumZuideinde 33, 2421 AA Nieuwkoop, 0172-572777, gekranenburg@casema.nl, open op afspraak van april t/m okt op donderdag van 13.00-16.00 uur Deze instelling biedt activiteiten aan op het gebied van cultureel erfgoed. Het educatieve aanbod bestaat uit een rondleiding en smeeddemonstratie, lesbrieven en een gastles.

AmateurkunstCulturele Vereniging t ReghthuysReghthuysplein 1, 2421 BE Nieuwkoop, aleiddik@xs4all.nl, www.reghthuys-nieuwkoop.nlDeze instelling biedt activiteiten aan op het gebied van beeldende kunst, muziek, film en toneel. Het educatieve aanbod bestaat uit een rondleiding, een gastles en maatwerk in overleg, concerten , film en voorstelling en buitenschoolse activiteiten.

Country Line Dance The SandbootsVosholplein 6e, 2461 AA Ter Aar, 0172-409122, janzandberg@ziggo.nl, open op woensdag van 19.3023.00 uur Deze instelling biedt activiteiten aan op het gebied van Country Line Dance. Het educatieve aanbod bestaat uit een workshop op school.

Stichting TBB Society Country Line Dance Mijdrechtp/a Zalencentrum De Rank, Reghthuysplein 17, 2421 BE Nieuwkoop, 0348-448862, info@tbb-linedance.nl, www.tbb-linedance.nl, open op woensdag van 20.0022.15 uurDeze instelling biedt activiteiten aan op het gebied van Country Line Dance. Het educatieve aanbod bestaat uit een workshop op school.

Atelier Cygnus Zwanenlaan 5, 2461 BM Ter Aar, 06-43152216, info@cygnuskt.nl, www. cygnuskt.nlDeze instelling biedt activiteiten aan op het gebied van beeldende kunst. Het educatieve aanbod bestaat uit een gastles en maat-werk.

Dice Musica 83, Drum- & showbandDosinstraat 8, 2461 RJ Ter Aar, 0172-897087, bestuur@dice-musica.nl, www.dice-musica.nlDeze instelling biedt activiteiten aan op het gebied van mu-ziek. Het educatieve aanbod bestaat uit muzieklessen, gastles of workshop op school, maatwerk, cursussen en buitenschoolse activiteiten.

Muziekvereniging Eensgezind Elleboogvaart 1a, 2421 TA Nieuwkoop, 0172-571389/0172-572016, secretaris@eensgezind.nl, www.eensgezind.nlDeze instelling biedt activiteiten aan op het gebied van muziek. Het educatieve aanbod bestaat uit een project op school, maat-werk en buitenschoolse activiteiten in de vorm van muzieklessen.

EigenWijs Musicalgroep NieuwkoopZinkschaar 17, 2421 MT Nieuwkoop, 0172-574957, info@eigenwijs.tv, www.eigenwijs.tvDeze instelling biedt activiteiten aan op het gebied van musical, dans, zang en acteren. Het educatieve aanbod bestaat uit een workshop, een musicalvoorstelling en buitenschoolse activiteiten.

Kulturhus NieuwkoopFuutstraat 34, 2421 XS Nieuwkoop, 0172-574674, kulturhusnieuwkoop@casema.nl, www.kulturhus-nieuwkoop.nl, open vanaf medio 2012Deze instelling biedt huisvesting aan verschillende clubs en verenigingen.

Muziekvereniging CrescendoPostbus 3040, 2440 AA Nieuwveen, 0172-579726, info@crescendonieuwveen.nl, www.crescendonieuwveen.nlDeze instelling biedt activiteiten aan op het gebied van muziek. Het educatieve aanbod bestaat uit het bespelen van verschillende instrumenten en daarmee kennis maken, muziekles, samenspel in fanfare, jeugdorkest of blazersklas.

Marie-Jos Kleibrink-KoelemanMollerit 3, 2441 HA Nieuwveen, 0172-539527, familie. kleibrink@casema.nl, www.ateliermarie-jose.blogspot.com, open op afspraak, atelier niet aan huisDeze kunstenaar biedt activiteiten aan op het gebied van schilde-ren en tekenen. Het educatieve aanbod bestaat uit kinderen leren over technieken en materialen, workshops voor een kleine groep.

Stichting Kamermuziek Zuideinde 122, 2421 AN Nieuwkoop, 0172-572281, brigittebeenen@kamermuziek-nieuwkoop.nl, www.kamermuziek-nieuwkoop.nlDeze instelling organiseert elke winter 5 6 klassieke concerten in de Remonstrantse en Hervormde kerken van Nieuwkoop. Het educatieve aanbod bestaat uit het organiseren van tenminste n kinderconcert per jaar.

Fleur de RegtVrijenhoek 8, 2435 XS Zevenhoven, 0172-539000, fleurderegt@gmail.comDeze schrijfster biedt activiteiten aan op het gebied van pozie. Het educatief aanbod bestaat uit een gastles Gedicht in de klas.

Kees RietveldDorpsstraat 7, 2435 AJ Zevenhoven, 0172-537880, k.rietveld@miland.nlDeze instelling biedt activiteiten aan op het gebied van icoon-schilderen. Het educatieve aanbod bestaat uit een cursus icoon-schilderen voor maximaal 10 personen en uitlening aan scholen van twee steeds wisselende iconen.

Divers cultuuraanbodComit BloemencorsoLangeraarseweg 2, 2461 CK Ter Aar, 0172-605945, betsie@hameren.nlDeze instelling biedt activiteiten aan op het gebied van de geschiedenis van bloemencorsos. Het educatieve aanbod bestaat uit een gastles en maatwerk.

Bibliotheek Rijn en Venen, vestiging NieuwkoopLindelaan 2a, 2421 VR Nieuwkoop, 0712-571984, nieuwkoop@bibliotheekrijnenvenen.nl, www.bibliotheekrijnenvene