Het werkschrift

Het werkschrift is gemaakt ter verdieping van de stof in de strip De Ontdekking. De hoofdper-sonen en hun keuzes tijdens de oorlog vormen de rode draad. De opdrachten zijn ontwikkeld in nauwe samenwerking met docenten uit het havo en vwo en zijn daar getest. Bij sommige opdrachten hebben leerlingen het internet nodig. De meeste opdrachten hebben een verdiepingsvraag, voor het geval u uitgebreider met een thema aan de slag wilt gaan.

Digitale lesBij het stripboek De Ontdekking en het werkschrift is een digitale schoolbord les ontwikkeld. De les biedt verdieping en onder-steunt docenten in het klassikaal bespreken van de opdrachten uit het werkschrift. In deze handleiding vindt u verwijzingen naar de digitale les. De digitale les De Ontdekking staat online: http://edu.annefrank.org/deontdekking

website en bestellenMeer lesmateriaal over de strip vindt u op www.annefrank.org/ontdekking De site wordt regelmatig geactua liseerd en uitgebreid. Ook kunt u hier bestellingen plaatsen voor de strip en het werkschrift. Verder is er informatie te vinden over trainingen voor docenten.

VoorbereidingHet kost leerlingen ongeveer een uur om het stripboek te lezen. Om met het werkschrift te kunnen werken moeten leerlingen de strip uitgelezen hebben. Bekijk samen voor het lezen van het stripboek de animatiefilm in de digitale les.

Tijdbalk (10 minuten)

Leerlingen schrijven het nummer van de strip-plaatjes op de juiste plaats in de tijdbalk om een overzicht te krijgen van enkele belangrijke gebeurtenissen. Maak bij het bespreken van de opdracht gebruik van de tijdbalk in de les voor het digitale schoolbord.

LeerdoelenEen aantal belangrijke gebeurtenissen noemen in de periode 1933-1945 en deze op een tijdbalk plaatsen.

AntwoordenJaartal nummer van het plaatje:1933 81935 111938 11939 31940 51941 71942-februari 141942-juli 91943-januari 61943 41944-juni 121944-september 2winter 1944-’45 101945 13

Verdiepingsopdracht (15 minuten)Deze opdracht is leuk voor leerlingen die geïn-teresseerd zijn in meer context informatie.

Stamboom (10 minuten)

De stamboom kan in tweetallen worden gemaakt. Gebruik de digitale les tijdens het bespreken van de stamboom-opdracht.Bij de biografie moet de mening van leerlingen over een persoon duidelijk zijn. Theo en vader van Dort worden waarschijnlijk niet vaak gekozen, omdat zij in de ogen van de meeste leerlingen ‘fout’ waren.

LeerdoelenLeerlingen krijgen meer inzicht in de structuur van de familie van Dort.

Antwoord

Verdiepingsopdracht (30 minuten)Leerlingen kunnen een stamboom maken van hun eigen familie en onderzoeken wat hun familie tijdens de oorlog heeft meegemaakt, bijvoorbeeld door een familielid te interviewen.

Op Ontdekkinghavo-vwo werkschrift

Docentenhandleiding

Interview met Ted Musaph-AndriesseBekijk met uw leerlingen in de digitale les een kort fragment uit een interview met Ted Musaph-Andriesse, waarin zij verteld over haar ervaringen tijdens de oorlog. Bij opdracht 4 op bladzijde 7 in het werkschrift moeten leerlingen het verhaal van Ted verge-lijken met dat van Esther uit De Ontdekking. Het interview komt uit het AVRO televisie-programma Naar eer en geweten (1995).

Wim Helena1

Helena2

Helena3

Theo

vader moeder

Kees

Jeroen’smoeder

Jeroen’svader

Jeroen

Echt gebeurd (20 minuten)

Leerlingen werken met enkele historische bronnen en foto’s die gebruikt zijn bij de ont-wikkeling van de strip. In de strip zoeken ze de tekeningen op die bij de foto’s horen. Daarna lezen ze hoe iemand destijds de situatie op de foto heeft ervaren en geven hun mening hierover.

Leerdoelen

• beter beseffen dat het stripverhaal de werke-lijkheid goed benadert.

• oefenen met het werken met historische foto’s en geschreven bronnen.

AntwoordenDe juiste strippagina’s zijn: vraag 1 12 (Kindertransport)* vraag 2 15 (bombardement op Rotterdam) vraag 3 18 (Februaristaking) vraag 4 11 (Kristallnacht)*vraag 5 34 (Westerbork)

* In de digitale les zijn bij ‘Echt gebeurd’ twee andere historische beelden opgenomen: Theo die als vrijwilliger in het Duitse leger gaat vechten (pagina 23) en een aanslag van het verzet op een politieagent (pagina 39).

Getuigen van de oorlogIn de digitale les zijn onder de titel ‘Getuigen van de oorlog’ korte verhalen te beluisteren. Hoewel De Ontdekking een fictief verhaal is tonen de bronnen aan dat de gebeurtenissen echt gebeurd zijn.

Verdiepingsopdracht (20 minuten)Als u dieper wilt ingaan op de getuigenissen is dit een geschikte opdracht.

Esther en Helena (15 minuten)

Via Esther en Helena verdiepen leerlingen zich in discriminatie en jodenvervolging.

Leerdoelen

• omschrijven wat discriminatie inhoudt.

• enkele voorbeelden geven van discriminatie van joden tijdens WOII.

• enkele stappen in het proces van joden-vervolging onderscheiden.

• de ervaring van Esther in de strip vergelijken met andere bronnen.

Mogelijke antwoordenBij vraag 1:Let hier op de mening van leerlingen over Esther. Bij vraag 2:A) Discriminatie wil zeggen dat er onterecht onderscheid wordt gemaakt tussen mensen. Mensen worden ongelijk behandeld op grond van kenmerken die er niet toe doen, zoals sekse, handicap, leeftijd, afkomst, seksuele voorkeur.B) Bijvoorbeeld: dragen van de jodenster, aparte scholen voor joden, aparte woonwijken voor joden.Bij vraag 3:A) Beperkende maatregelen tegen joden werden opgelegd, discriminatie.B) Vriendinnen blijven, bij elkaar over de vloer komen.Bij vraag 4:Vriendschappen gingen stuk, geen enkele vorm van solidariteit van leerlingen of leraren, totale isolatie.Bij vraag 5:A) 1 – Esther met ster 2 – Westerbork 3 – Concentratiekamp in DuitslandB) isolatie, deportatie, moordC) Van Duitsland naar Nederland gevlucht, geprobeerd naar Engeland te vluchten, gepro-beerd onder te duiken.

VerdiepingsopdrachtMeestal kwam er een eind aan de vriend-schappen tussen joden en niet-joden. Joden werden beperkt in hun bewegingsvrijheid en ze waren door hun ster vaak geen gewaardeerd gezelschap.

De keuze van Wim (15 minuten)

In het stripboek spelen de keuzes en dilemma’s van de hoofdpersonen een belangrijke rol. Iedere persoon reageert verschillend. Wim gaat bij het verzet, terwijl Theo dienst neemt in het Duitse leger. Vader raakt steeds meer betrokken bij de jodenvervolging en moeder laat de bezetting gelaten over zich heen komen. De hoofdpersonen representeren drie belangrijke reacties op de bezetting: verzet, collaboratie en aanpassing. Bij deze opdracht staat het begrip verzet centraal. Via Wim verdiepen leerlingen zich hierin. Begin met deze opdracht, omdat verzet een herkenbaar begrip is voor leerlingen.

Leerdoelen

• omschrijven wat verzet inhoudt.

• enkele voorbeelden geven van verzet.

• enkele redenen noemen waarom mensen in verzet kwamen.

• gaan inzien dat de meeste verzetsmensen geen buitengewone helden waren, maar gewone mensen.

• een vergelijking maken tussen verzet toen en nu.

Mogelijke antwoordenBij vraag 1:Let hier op de mening van de leerlingen over Wim. Welk beeld hebben ze van hem?Bij vraag 2: Verzet tijdens de bezetting van Nederland betekende terugvechten tegen de nazi’s. Een voorbeeld van verzet is het helpen van joden. Hiervoor moest je wetten overtreden, want dit was verboden. Het was ook gevaarlijk om te doen, omdat er zware straffen op stonden. Bij vraag 3:A)

KeuzesIn het stripboek spelen de dilemma’s en keuzes van de hoofdpersonen een belangrijke rol. Iedere persoon reageert verschillend. Wim gaat bij het verzet, terwijl Theo dienst neemt in het Duitse leger. Vader raakt als politieagent steeds meer betrokken bij de Jodenvervolging en moeder laat de bezetting gelaten over zich heen komen. Deze hoofdpersonen representeren drie reacties op de bezetting: verzet, collaboratie en aanpassing. Nadat de afzonderlijke keuzes van Wim, Theo, vader en moeder aan bod zijn gekomen in de digitale les, is er gelegenheid om met elkaar in discussie te gaan over de dilemma’s en keuzes.

3 6

7 1

5 4

2

9

B) Leerlingen zullen waarschijnlijk het gewa-pende verzet het meest gevaarlijk vinden en vormen van ongewapend verzet het minst gevaarlijk. U kunt deze termen introduceren.Bij vraag 4:Alle redenen droegen in meer of mindere mate bij aan Wim’s keuze voor het verzet. De meeste verzetsmensen waren geen helden, maar gewone mensen. Discussieer bijvoorbeeld over de vraag of je Wim een held moet noemen. Bij vraag 6:B) Overeenkomsten: je nek durven uitsteken voor een ander, onrecht zien en er iets aan doen.Verschillen: zijn enorm, onder andere de omstan-digheden waarin het verzet gepleegd werd. In de oorlog kon het plegen van verzet letterlijk levens-gevaarlijk zijn. Hulp aan onderduikers werd bij-voorbeeld vaak bestraft met opsluiting en leden van het gewapend verzet zijn gefusilleerd.

Verdiepingsopdracht (15 minuten)Opvallend zijn vooral de motivatie van Geert de Jong (in eerste instantie spanning en avontuur) en zijn fanatisme als hij steeds meer betrokken raakt bij het verzet.

De keuze van Theo (15 minuten)

De leerlingen verdiepen zich via Theo in het thema collaboratie.

Leerdoelen

• omschrijven wat collaboratie inhoudt.

• enkele voorbeelden geven van collaboratie.

• enkele redenen noemen waarom mensen collaboreerden.

• beginnen te begrijpen hoe propaganda gebruikt werd om jonge mannen te enthou-siasmeren voor dienst in het Duitse leger.

Antwoorden werkschrift pagina’s 10 en 11Bij vraag 1:Let hier op de mening van de leerlingen over Theo. Wat is hun beeld van hem?Bij vraag 2:Collaboratie tijdens de bezetting van Nederland betekende samenwerken met de nazi’s, de machthebbers. Dat kon op verschillende manieren, bijvoorbeeld door lid te worden van de Nederlandse nazi-partij of door dienst te nemen in het Duitse leger. Bij vraag 4:Theo was geen felle nazi en geld was ook geen motief. De overige redenen droegen in meer of mindere mate bij aan de keuze van Theo voor het Duitse leger. De meeste collaborateurs waren geen schurken, maar gewone mensen. Discussieer bijvoorbeeld over de vraag of Theo ‘goed’ of ‘fout’ was. Bij vraag 6:A) affiches op pagina 24 en 37B) • het affiche is gemaakt door Nederlandse

nazi’s.

• (jonge) mannen die dienst willen nemen in het Duitse leger.

• de stoere soldaat met zijn geweer, het militaristische, het strijdbare imago.

Antwoord digitale lesZoek in de strip de twee plaatjes waarom Theo in het Duitser leger ging vechten. Paginanummers 20 en 23.

Verdiepingsopdracht (40 minuten)1) Het Vrijwilligerslegioen bestond uit in totaal 23.000 Nederlandse mannen die zich vrijwillig voor dienst in het Duitse leger aanmelden. Waar de leerlingen bij het bekijken van de filmclip op gewezen kunnen worden is:

• de omvang van de groep jonge mannen.

• de aanwezigheid van een Duitse generaal.

• aanwezigen brengen de Hitler groet.

• de vrijwilligers zijn goed getraind.

• alles gebeurt in het openbaar.

• het afscheid op het perron, met veel familie.2) In het affiche kunnen de volgende elementen zitten: er wordt een belofte gedaan, of een oproep, een aansprekende vormgeving.3) Opvallend is vooral dat Jan Montyn weg wilde van huis, dat hij volledig a-politiek was en op zoek naar avontuur.

Vaders keuze (20 minuten)

Via vader verdiepen leerlingen zich in aan-passing en collaboratie.

Leerdoelen

• omschrijven wat aanpassing inhoudt.

• enkele voorbeelden kunnen geven van aanpassing.

• enkele redenen kunnen noemen waarom mensen zich aanpasten.

• gaan inzien dat aanpassing en collaboratie vaak in elkaar overgingen.

• het gedrag van vader vergelijken met ambtenaren in een vergelijkbare positie.

Discussiëren over vaders keuzesMaak gebruik van de digitale les bij het bespreken van de opdrachten in het werkschrift over de vader van Helena. Als politieagent in oorlogstijd wordt hij met meerdere dilemma’s geconfronteerd en maakt hij verschillende keuzes.

Mogelijke antwoordenBij vraag 1:Let hier op de mening van de leerlingen over vader. Wat is hun oordeel over vader?Bij vraag 2:Aanpassing tijdens de bezetting van Nederland door de nazi’s betekende zo goed mogelijk de oorlogstijd proberen door te komen. De meeste mensen deden uit angst niets tegen de nazi’s en dachten vooral aan zichzelf. Bij vraag 3:A)

Interview met Jan Montyn Net als Theo in de strip gaat Jan Montyn vechten voor de Duitsers. In de digitale les is een kort fragment uit een interview met Jan uit het AVRO televisieprogramma Naar eer en geweten (1995) opgenomen.

Interview met Geert de Jong In de digitale les is een kort fragment uit een interview met een verzetsstrijder opge-nomen. Geert de Jong vertelt hoe hij als zestienjarige in het georganiseerde verzet verzeild raakte. Het interview is in 1995 opgenomen en komt uit het AVRO televisie-programma Naar eer en geweten.

3 6

7 1

5 4

2

9

1

3

4

2

5

6

B) Angst voor ontslag, gezagsgetrouwheid.C) Meerdere antwoorden zijn mogelijk: Aanpassing: doorwerken, proteststaking breken, alle bevelen opvolgen. Collaboratie: oproepen rondbrengen en deel-nemen aan een razzia. Maar, ook een protest-staking breken kan je zien als collaboratie. Aanpassing en collaboratie zijn begrippen die in elkaar overgaan.Bij vraag 4:A) Meewerken aan de deportatie van joden. Dat stuit hem tegen de borst als politieman.B) Twee antwoorden mogelijk. Nee, vader vindt het niet leuk om mee te werken aan de joden-vervolging, maar hij komt daar niet tegen in verzet, door bijvoorbeeld een brief te schrijven aan zijn baas. Ja, vader redt Esther en daaruit blijkt zijn gewetensconflict. Bij vraag 5:A) Het besef van wat hij gedaan had kwam pas na de oorlog en daarmee ook zijn wroeging.B) Meningsvraag. Vader lijkt het meeste op de bewaker, omdat hij niet goed nadenkt over het werk dat hij uitvoert.

Verdiepingsopdracht (25 minuten)De belangrijkste conclusie is dat het gedrag van vader representatief is voor het Amsterdamse politiekorps.

Talkshow (45 minuten)

In de voorgaande lessen hebben leerlingen zich verdiept in de verschillende manieren waarop mensen hebben gereageerd op de onderdrukking tijdens de bezetting. Dit is een opdracht waarbij leerlingen hun kennis hierover gaan toepassen.

Tip: Gebruik de PDF printbladen die in de digitale les bij de ‘Talkshow’ zijn opgenomen.

Vertel dat er een talkshow wordt nagespeeld met de hoofdpersonen uit de strip. De talkshow gaat over de vraag hoe de hoofdpersonen rea-geren op de bezetting. Vertel dat de hoofdper-sonen nog midden in de oorlog zitten, in 1941. De hoofdpersonen weten dus nog niet hoe het zal aflopen en welke keuzes ze uiteindelijk zullen maken. Laat de leerlingen zonodig de eerste 22 pagina’s van de strip herlezen.

Voor elke hoofdrol (vader, moeder, Theo, Wim, Helena, Esther en Jeroen) is er een beschrijving. Laat leerlingen zich voorbereiden op hun rol door de kaartjes goed te lezen en te bedenken hoe ze reageren op de bezetting en waarom op die manier. De voorbereiding kost ongeveer 15 minuten (rolverdeling en voorbereiding op het rollenspel). Laat leerlingen naambordjes maken om duidelijk te maken welke rol een leerling speelt.

De leerling die Jeroen speelt (die in een soort tijdmachine door de tijd is gereisd) heeft een belangrijke functie als gespreksleider. Hij is erg nieuwsgierig en vraagt door. U kunt die rol het beste samen met een leerling vervullen. De rest van de klas speelt het publiek, ook hiervoor zijn er kaartjes met opdrachten, die te kopiëren zijn. Voorin de klas moeten zeven stoelen staan voor de hoofdrolspelers.

Evalueer ter afsluiting samen met de leerlingen de talkshow rond twee vragen (10 minuten):

• wat ging er goed en wat ging er niet goed?

• In hoeverre denken jullie dat de dilemma’s en keuzen in dit spel een realistische afspiegeling zijn van die tijdens WOII?

Leerdoelen

• inleven in de dilemma’s en keuzes van de hoofdpersonen uit de strip.

• Inleven in de historische situatie, je kunnen verplaatsen in de tijd.

• argumenten voor collaboratie, verzet en aanpassing gebruiken in een discussie.

• eigen standpunten verdedigen en luisteren naar anderen.

Mensenrechten (10 minuten)

In de strip staan verschillende mensenrechten-schendingen. Door deze opdracht wordt dat expliciet gemaakt.

Leerdoelen

• enkele mensenrechten benoemen.

• uitleggen welk mensenrecht zij het belang-rijkste vinden.

Antwoord

Moeders keuzeIn de digitale les zijn enkele extra opdrachten opgenomen waarin de moeder van Helena centraal staat. De moeder van Helena deed wat verreweg de meeste Nederlanders deden. Zij paste zich aan de omstandigheden aan en probeerde zo goed mogelijk de oorlogstijd door te komen.

8 1

6

5

7

34

2

Heden en verleden in de klas (20 minuten)

In de digitale les zijn enkele extra opdrachten opgenomen waarin de verbinding verleden – heden centraal staat. De foto-opdracht gaat over de vraag ‘Leren mensen van de Oorlog?’ En er zijn korte filmclip waarin jongeren vertellen over het belang van het herdenken van de Tweede Wereldoorlog en de Jodenvervolging.

Leren mensen van de oorlog?Na de Jodenvervolging en de Tweede Wereld-oorlog zeiden heel veel mensen: ‘Dit mag nooit meer gebeuren.’ Stel bij elk van de zes (actuele) foto’s de vraag: Leren mensen van de Tweede Wereldoorlog? Als je op de afbeeldingen klikt worden deze groter en kun je de uitgebreide bijschriften lezen. Vul het aantal stemmen ‘ja’ en ‘nee’ in en laat leerlingen meningen uitwisselen.

Sinds 2011 woedt er een burgeroorlog in Syrië.

Een school in Frankrijk is beklad met racistische leuzen

en hakenkruizen, 2008.

Schrijfactie van Amnesty International ter gelegenheid

van 65 jaar Universele Verklaring van de Rechten van

de Mens, 2013.

Leerdoelen

• het verleden met het heden verbinden met behulp van foto’s van actuele gebeurtenissen.

• om twee argumenten voor en twee argu-menten tegen de stelling ‘mensen leren van de oorlog’ te bedenken.

• eigen standpunten verdedigen en luisteren naar anderen.

Herdenken(20 minuten)

Als Jeroen aan het einde van het stripverhaal (vanaf pagina 56) voor zijn oma naar de dodenherdenking gaat ontmoet hij Esther, de jeugdvriendin van oma. Esther vertelt bij de her-denking hoe zij de Jodenvervolging overleefd heeft. Ben jij wel eens bij de dodenherdenking op 4 mei geweest?

FilmclipsBekijk met de leerlingen in de digitale les een of meerdere filmpjes van jongeren die vertellen over hoe zij herdenken. Esmée, Jesse, Lovely, Marga en Sam beantwoorden in de filmclips een aantal vragen, onder andere:

• Is herdenken belangrijk?

• Hoe herdenk jij?

• Hoe herdenk jij de oorlog in Indië?

• Wat verwacht je van je bezoek aan Auschwitz?

• Hoe kijk je nu naar het monument?

Gesprek in de klasDe interviews met jongeren zijn bedoeld om in de klas te praten over het belang van het herdenken van de Tweede Wereldoorlog en de Jodenvervolging. Houd bij het leiden van het gesprek rekening met de verschillende achtergronden van de leerlingen. Probeer de omgeving van de school bij het gesprek te betrekken; Welke monumenten zijn er in de buurt? Wanneer worden er bij die monumenten herdenkingen gehouden? Zijn er gebouwen en/of plaatsen die verwijzen naar de Tweede Wereldoorlog en de Jodenvervolging? Zijn er lokale verhalen te vertellen over deze geschie-denis?

Leerdoelen

• nadenken over het belang van het herdenken van de Tweede Wereldoorlog en de Jodenver-volging.

• een eigen mening vormen over herdenken en deze delen in de klas.

• luisteren naar de verhalen en meningen van anderen.

Colofon Uitgave en productie: Anne Frank Stichting — Redactie: Ruud van der Rol, Lies Schippers , Piet van Ledden (Anne Frank Stichting), Marc Kropman (vak didacticus geschiedenis, Instituut voor de Lerarenopleiding van de Universiteit van Amsterdam), Maaike Kaandorp (International School Hilversum Alberdingk Thijm), Toos Kruithof (Schoter Scholengemeenschap) — Met dank aan: Ingrid Dofferhoff (OSG De Meergronden), Lex Fok (Wolfert van Borselen) — Vormgeving: Karel Oosting — Tekeningen: Eric Heuvel — Foto’s: © AFP Photo/Ahmad Aboud; AFP Photo/Boris Horvat; ANP/Jerry Lampen; ANP/Evert-Jan Daniels; Getty Images/Photo by Bennett Raglin/WireImage ; ANP/Jerry Lampen © Anne Frank Stichting, 2005 en 2015 — Website: www.annefrank.org/ontdekking — Contact: docenten@annefrank.nl — Digitale les: http://edu.annefrank.org/deontdekking

Nederlandse commando’s patrouilleren tijdens VN-

missie in Mali, 2014.

Demonstratie tegen het homohuwelijk in New York,

2011.

Servische politie-generaal is veroordeeld door het

Joegoslavië-Tribunaal in Den Haag, 2014.