Luisterplek 22 · b Je denkt: ‘ik mag niet te laat komen’ en je fietst door. c Je rent naar het...

Luisterplek 22 ArnhemEen brug te verEen lessenserie voor leerlingen van de bovenbouw van de basisschool en de onderbouw van het voortgezet onderwijs.

Inleiding 3

Lessenserie 4

Luisterverhalen 6

Les1 7

Les2 9

Les3 11

Les4 15

Bijlagen

1: AchtergrondinformatieWOII 17

2: Dilemmatest 21

3: LiteratuurWOII 24

4: Werkblad1 25

5: Werkblad2 29

6: Antwoordenwerkbladen 33

7: Hoemaakikeengedicht? 37

Bronnen 39

Colofon 40

Inhoudsopgave

Inhoudsopgave2

Dezelessenserieisontwikkeldinhetkadervande

LiberationRoute.

DeLiberationRoutevolgthetpaddatde

geallieerdenbewandeldentijdensdebevrijdingvan

Europa.DeroutebegintbijNormandiëenlooptvia

Nijmegen,ArnhemenhetzuidenvandeVeluwe

richtingBerlijn.DeregioArnhem,Nijmegen,Zuid-

VeluwespeeldeaanheteindevandeTweede

Wereldoorlogeenhoofdrolophetwereldtoneel.

De geallieerden startten in september 1944 Operatie Market Garden.Ondanksdathetéénvan

degrootsteluchtlandingsoperatieswasuitde

geschiedenis,isdeoperatieslechtsdeelsgeslaagd.

Nijmegenwerdbevrijd,maarArnhemkondoorde

geallieerdennietwordenbehouden.Ookde

Veluwewachtteeenbarrewinter.Infebruari1945

starttevanuitditgebieddefinalevandebevrijding,

OperationVeritable.Dezeoperatiewasdestartvan

hetgroteRijnlandoffensief,eenveldslagdiepastin

hetrijtjevanStalingrad,NormandiëenBerlijn.

Militairenenburgerswarendedeelnemersinde

onberekenbareoorlogsroulettediedraaideom

overlevenofsterven,omvreugdeenverdriet.

Uiteindelijkwerddevrijheidherwonnen.

VeelplekkeninGelderlandhebbendirecttemaken

methistorischegebeurtenissentijdensdeTweede

Wereldoorlog.Opverschillendeplekkenzijnin

GelderlandlangsdeLiberationRoutegemarkeerde

veldkeien,zogehetenluisterplekkenneergezet.Inde

directeomgevingvandezekeienzijndingengebeurd

diedegeschiedenisvandeomgevingkleuren.Bijde

veldkeiisdoormiddelvaneenhoorspeltehorenwat

éénofmeerderepersonenbijdieplekhebben

meegemaakt.

Omookscholierentelatenbelevenwaterinhun

directeomgevingzichheeftafgespeeldisdeze

lessenseriebijeenaantalluisterverhalenontwikkeld.

Delessenseriebestaatuitvierlessen.Deeerstelesis

eenalgemenelesoverdeTweedeWereldoorlog.De

tweedelesbestaatuiteenbezoekaaneenmuseum

indebuurt,namelijkaanhetAirborneMuseum

‘Hartenstein’inOosterbeek;hetNationaal

Bevrijdingsmuseum1940–1945inGroesbeek;of

Markt12inAalten.Dederdeleszoomtinopéénvan

deluisterplekkenenhandeltoverdatgenewaterin

dedirecteomgevingvandeleerlinggebeurdetijdens

deTweedeWereldoorlog.Devierdelesisfacultatief:

tijdensdezelesmakendeleerlingenn.a.v.de

informatieuitdeafgelopenlesseneenmonument.

Rodedraaddoordevierlesseninhetthema‘Keuzes

maken’.Indeoorloghaddendeburgerstemaken

meteenonbetrouwbareoverheid.Hierdoorwerden

demensenaanhuneigenlotovergelaten.Vanuitdat

perspectiefonderzoekendeleerlingenwatzij

zoudendoenalszevoorverschillendekeuzeskomen

testaan.

Inleiding

Inleiding3

Lessenserie

Lessenserie4

Doelgroep:

Dedoelgroepvanditprojectzijnjongerentussen10en14

jaar.Hetprojectisgeschrevenvoorleerlingenvangroep7

en8vanhetbasisonderwijsenvoordeonderbouwvanhet

voortgezetonderwijs.

Doel:

Dedoelstellingenvanhetprojectzijn:

DeleerlingenkennendehoofdlijnenvanOperatie

MarketGarden.

Deleerlingenmakenkennismetlokaleverhalenoverde

bevrijding.

Deleerlingenervarenhoelastighetisominoorlogstijd

keuzestemaken.

Degeschiedenismethodenrichtenzichophetlandelijke

verhaaloverdeTweedeWereldoorlog.Hetprojectrondde

LiberationRouteverteltzowelhetregionalealshetlokale

oorlogs-ofbevrijdingsverhaal.

Opzet van de lessenserie:

Hetprojectbestaatuitvierlessenenstartmethet

teruggrijpennaarhetlandelijkeverhaaluitde

geschiedenismethode.Tijdensdeeersteleswordtdekennis

vandeleerlingenoverdeTweedeWereldoorlogaande

handvandemethodeopgefrist.Nadezelandelijke

introductiezoomendeleerlingenindevolgendelessen

steedsverderinopdeoorlogsverhalenuithuneigen

omgeving.

Detweedelesbestaatuiteenbezoekaaneenmuseum.In

hetAirborneMuseum‘Hartenstein’,hetNationaal

Bevrijdingsmuseum1940-1945,ofMarkt12makende

leerlingenkennismetderegionalegeschiedenisinde

TweedeWereldoorlog.

Naditbezoekvolgtdederdeleswaarinhetlokale

oorlogsverhaalcentraalstaat.Opdeluisterlocatiesvande

LiberationRoutezijndeplaatselijkeverhalentebeluisteren.

Naafloopvandezeleswetendeleerlingenhoedelokale

geschiedeniszichverhoudttenopzichtevanderegionaleen

landelijkegeschiedenis.

Indevierdelesverwerkendeleerlingendeinformatieuit

devoorafgaandelessenineenontwerpvooreen

oorlogsmonumentwaarinelementenuithetlandelijke,

regionaleen/oflokaleverhaalverbeeldworden.De

leerlingenkunnenzichopdewebsite

www.liberationroute.nlen/ofmeteenbezoekaaneen

plaatselijkoorlogsmonumentlateninspirerendoorhet

bekijkenvanbestaandemonumenten.

Les Focus Onderwerp Lesmateriaal

1:introductie Landelijk TweedeWereldoorlog Lesmethodegeschiedenis/

www.liberationroute.nl

2:museumbezoek Regionaal Debevrijding Educatiemuseum

3:verdieping Lokaal Verhaalbijluisterplek www.liberationroute.nl

4:verwerking Kunstzinnig Monumenten www.liberationroute.nl

Opbouw in schema:

Lessenserie5

Kerndoelen

Delessensluitenaanbijdevolgendekerndoelen:

Mondelinge taalvaardigheid:

1 Deleerlingenlereninformatieteverwervenuit

gesprokentaal.Zelerentevensdieinformatie,

mondelingofschriftelijk,gestructureerdweerte

geven.

2 Deleerlingenlerenzichnaarvormeninhouduitte

drukkenbijhetgevenenvragenvaninformatie,het

uitbrengenvanverslag,hetgevenvanuitleg,het

instruerenenbijhetdiscussiëren.

4 Deleerlingenlereninformatieteachterhalenin

informatieveeninstructieveteksten,waaronder

schema’s,tabellenendigitalebronnen.

6 Deleerlingenlereninformatieenmeningente

ordenenbijhetlezenvanschool-enstudietekstenen

andereinstructieveteksten,enbijsystematisch

geordendebronnen,waaronderdigitalebronnen.


vergelijkenentebeoordeleninverschillendeteksten.


ordenenbijhetschrijvenvaneenbrief,eenverslag,

eenformulierofeenwerkstuk.Zijbestedendaarbij

aandachtaanzinsbouw,correctespelling,eenleesbaar

handschrift,bladspiegel,eventueelbeeldende

elementenenkleur.

9 Deleerlingenkrijgenplezierinhetlezenenschrijven

vanvoorhenbestemdeverhalen,gedichtenen

informatieveteksten.

Oriëntatie op jezelf en de wereld:

51 Deleerlingenlerengebruiktemakenvaneenvoudige

historischebronnenenzelerenaanduidingenvantijd

entijdsindelingtehanteren.

52 Deleerlingenlerenoverkenmerkendeaspectenvan

hetvolgendetijdvak:wereldoorlogenenHolocaust.

53 Deleerlingenlerenoverdebelangrijkehistorische

personenengebeurtenissenuitdeNederlandse

geschiedenisenkunnendievoorbeeldmatigverbinden

metdewereldgeschiedenis.

Kunstzinnige oriëntatie:

54 Deleerlingenlerenbeelden,taal,muziek,spelen

bewegingtegebruiken,omergevoelensen

ervaringenmeeuittedrukkenenomermeete

communiceren.

55 Deleerlingenlerenopeigenwerkendatvananderen

tereflecteren.

56 Deleerlingenverwervenenigekennisoverenkrijgen

waarderingvooraspectenvancultureelerfgoed.

Kosten

Delessenserieisgratistedownloadenvan


Voorhetbezoekaanhetmuseumiswelentreegeld

verschuldigd.

Spreiding lessen:

Deactiviteitenzijndoordeleerkrachtzelfintedelen.

Alleenvoorhetmuseumbezoekdienteenafspraak

gemaaktteworden.

Dat kan met:

AirborneMuseum‘Hartenstein’teOosterbeek

E-mail:[email protected]

Telefoon:026-3337710

NationaalBevrijdingsmuseum1940-1945teGroesbeek:



Markt12teAalten:


Luisterverhalen

Luisterverhalen6

Bijdezelessenseriezijndiverseluisterverhalengeselecteerd.Deverhalenvandieplekken

zijn tebeluisterenviadewebsitewww.liberationroute.nl.

Degeselecteerdeverhalenkuntuvinden door bij 'Ontdek de geschiedenis' te klikken op 'luisterverhalen’.

Om te zien welke lespakketen er zijn ontwikkelt gaat u naar www.liberationroute.nl/educatie

Algemene les over de Tweede Wereldoorlog

Les 17

De geschiedenismethode behandelt de Tweede

Wereldoorlog. Een aanvulling hierop is deze les waarin de

vraag centraal staat: Wat zou jij doen?

Duur:

Activiteit1:15minuten

Activiteit2:40minuten

Voorbereiden:

UbehandeltdeTweedeWereldoorlogviade

geschiedenismethode.

UleestdeachtergrondinformatieoverdeTweede

WereldoorloginNederland.Ziebijlage1.

Benodigdheden:

Papierenpen.

Kopieënvandedilemmatest(bijlage2).

Activiteit 1.

UheefthetlandelijkeverhaaloverdeoorloginNederland

aandehandvandegeschiedenismethodebehandeld.Maak

eventueelgebruikvandeel1vanbijlage1naastuw

geschiedenismethode.Nukomtuhieropterug.Bespreek

metdeleerlingenwatzealwetenoverdeTweede

Wereldoorlog.Hiervoormaaktusamenmetdeleerlingen

eenwoordwebenstuurthetgesprekzodatdevolgende

onderwerpenaanbodkomen:Hoekondeoorlog

ontstaan;vanwanneertotwanneerwasdeoorlog;fascisme

vanHitler;Jodenvervolging;hetverzet;deNSB;Slagom

Arnhem(OperatieMarketGarden).

Activiteit 2.

Indezeactiviteitonderzoektumetdeleerlingenderolvan

deoverheidbijdeveiligheidvanburgersenwatjedoetals

jenietmeerbijdieoverheidterechtkunt.Leesvantevoren

deel2vanbijlage1.

Inleiding:

U legt de leerlingen de volgende vraag voor.

1 Jebentopwegnaarhuisenallaat.Jehadjemoeder

beloofdoptijdthuistezijnvoorheteten.Jezieteen

jongetjerennenenstruikelenopdegrond.Hijblijft

liggenenhuilt.

Wat doe je?

a Jestoptenprobeerthetjongetjetehelpen.Danmaar

telaatenmisschieneenbozemoeder.

b Jedenkt:‘ikmagniettelaatkomen’enjefietstdoor.

c Jerentnaarhetdichtstbijzijndehuis,enhooptdat

iemandthuisisomtehelpen.

d Jehebtgeenideewatjezoudoen.

U vraagt:wiekiestervoorantwoorda?Envraagteen

leerlingwaaromdiehiervoorkiest.Ditdoetubijieder

mogelijkantwoord.Bijdekinderendiekiezenvoor

antwoordcbenadruktudatdezekinderenervoorkiezen

omhulptezoeken.

U legt de kinderen een volgende vraag voor:

2 Jelooptopstraat.Jeziethoeeenjongeneenvrouw

omverduwtenhaarhandtasafpakt.Devrouwgilt:

‘Houddedief!Dejongenrentmetdehandtasjouw

kantop.

Wat doe je?

a Jegaatindewegstaanvandedief.

b Jebelthetalarmnummer112.

c Jelooptgauwdeanderekantop.


Les 18

Wederomvraagtuwievoorwelkantwoordkiesten

waarom.Bijantwoordbbenadruktudatdezekinderen

hulpzoekenbijmensendieindienstzijnvanonzeoverheid:

namelijkdepolitie.

Ubespreektmetdeleerlingendatweingevalvannood

hulpkrijgenvanonzeoverheid.Wegaanervanuitdatdie

onswelzalhelpen.Uvraagtdeleerlingenopwelkemanier

deoverheidvoorhetwelzijnvandemensenzorgt.

Danbespreektumetdeleerlingenhoedatvoorde

Nederlanderswasinoorlogstijd.Inoorlogstijdnamende

Duitsersdemachtoverinonsland.DeDuitse

bezettingsmachtbepaaldederegelszonderoverlegmetde

burgers.DeNederlandersmoestenzichsteedsmeer

aanpassenaandatwatdebezetterwilde.Ookalgingdat

tenkostevanhuneigenofandermansveiligheid.Ineens

warengezagdragersnietmeerdemensendiejehielpen,

maarwarenhetmensenvoorwiejebangwas.Hoemoetje

daarmeeomgaan?Demensenreageerdendaarverschillend

op.

Demeestemensenindeoorlogkozennietvooractief

verzettegendeDuitsersenhunanti-joodsemaatregelen.

Bespreekmetdeleerlingenwaarommensendatniet

deden.Erzijnmeerdereredenentebedenken.Zewaren

bangendachtendathettochnietzouuitmakenofzewel

ofnietwatdeden.DeeerstemaatregelendiedeDuitsers

namenwarennognietzoergvoordejoden.Ensommige

maatregelenvondenzewelgoedvoorNederland.Ofze

probeerdenhetlevenvanvoordeoorlogzogoedenzo

kwaadalshetgingvoorttezetten.

Tochwarenerookmensendieophuneigenmanierin

verzetgingen.Mensenpleegdengrotedadenvanverzet

maarookkleine.Erwarenmensendienietreageerdenop

deoproepvanDuitsersomzichtemelden.Erwaren

mensendiestiekemkrantendrukten;ofmensendie

onderdakbodenaanjoden,mensenuithetverzetofaan

jongemannendienietvoordeDuitserswildenwerken.Er

warenverzetsgroepenactief.Eenvoorbeeldvanverzetis

deFebruaristakingin1941toenduizendenmensenhet

werkneerlegdenalsprotesttegendeJodenvervolging.

DezestakingwerddoordeDuitsersmetgeweld

neergeslagen.Alleverzetsdadendedenmensenmetgevaar

vooreigenleven.Waaromzoudendezemensendatgedaan

hebben?

Maarnietiedereenwastegendebezetter.Erwarenook

mensendieervoorkozendebezettertehelpen.Waarom

steundendezemensendebezetter?Ookhierzijnveel

verschillenderedenenvoortebedenken.Demensen

geloofdenbijvoorbeelddatHitlerervoorzoukunnen

zorgendaterminderarmoedeenmeerwerkzouzijn.En

dathetvoorhenbeterzouworden.

Zomaakteiedereenindeoorlogeenanderekeuze.

Kern:

Deleerlingenmakennudedilemmatestuitbijlage2.Door

hetmakenvandedilemmatestgaandeleerlingen

nadenkenoverwatzijzelfinbepaaldesituatieszouden

doen.

Afsluiting:

Ubespreektmetdeleerlingenderesultatenvande

dilemmatest.

Waaromkiestdeéénvoorheteneantwoordendeander

voorwatanders?

Bezoek museum

Les 29

Deze les is facultatief. Om een zo compleet mogelijk beeld

te geven van de Tweede Wereldoorlog bezoekt u met de

leerlingen een museum in de buurt. Hier bekijken de

leerlingen vanuit een regionale invalshoek de

gebeurtenissen tijdens de Tweede Wereldoorlog. Het

museumbezoek zoomt in op de regionale gebeurtenissen

en plaatst de gebeurtenissen tijdens de Tweede

Wereldoorlog in hun eigen omgeving in een context en is

daarmee een voorbereiding op les 3 waarin de leerlingen

het verhaal uit hun eigen gemeente leren kennen.

Afhankelijkvanhetonderwerpendelocatievande

luisterplek,kiestdeleerkrachteenmuseumindebuurt.De

oorlogsmuseazijninOosterbeek:AirborneMuseum

‘Hartenstein’;inGroesbeek:hetNationaal

Bevrijdingsmuseum1940-1945;ofinAalten:Markt12.In

iedermuseumiseducatiefmateriaalvanhetmuseum

aanwezig.

Hetmuseumbezoekduurt-zonderdeheenenterugreis-

anderhalfuur.

Voorbereiding:

Museumnaarkeuzeinlichtenoveruwkomst

Vervoerregelen(busofoudersdiewillenrijden)

Wat kunt u verwachten van het bezoek aan het museum?

Het Airborne Museum ‘Hartenstein’ in

Oosterbeek: Koffers vol verhalen

HetAirborneMuseum‘Hartenstein’isgehuisvestinhet

voormalighoofdkwartiervandeBrittentijdensdeSlagom

Arnhem(OperatieMarketGarden).Detentoonstelling

belichtdegebeurtenissenvanseptember1944.Inde

presentatiekomenverhalentotlevenvanzoweldeBritse,

PoolseenDuitsemilitairen,alsdievandeburgers.Om

leerlingenmeetelatenbelevenwatdemensenindietijd

meemaaktenishetKoffertjesprojectontwikkeld.Voordit

projectmaaktualleengebruikvandelesinhetmuseum.

Alsvoorbereidingbehandeltules1indezelesbrief.Enals

vervolgophetmuseumbezoekgeeftules3aanuw

leerlingen.Vóórhetmuseumbezoekontvangtdedocent

eenuitgebreidehandleidingvoorindeklas.Daarinvindtu

lessuggestiesvoorzowelvooralsnauwbezoekaanhet

museumenbeknopteinformatieoverdeSlagomArnhem.

Inhetmuseumverzorgteenmuseummedewerkereen

interactieveinleidingoverdeSlagomArnhem.Vervolgens

gaandeleerlingenoponderzoekuit.Deleerlingenkrijgen

pertweeeenkoffertjemee.Inelkkoffertjeziteenverhaal

vaneenkindofeenmilitairuit1944,zoekopdrachtenen

aanwijzingen.Dedocentkrijgtinformatiemeeomhet

bezoekindeklasnogeensnatebespreken.

Voor een afspraak neemt u contact op met:



Adres:Utrechtseweg232,6862AZ

Oosterbeek

Les 210

Nationaal Bevrijdingsmuseum 1944-1945:

InhetNationaalBevrijdingsmuseum1944-1945ligtmidden

inhetluchtlandingsgebiedvanseptember1944(Operatie

MarketGarden).Eenschitterendlandschapmetheuvelsen

bossen.Indevastetentoonstellingwordenthema’sover

WOIIendebevrijdingheldereninformatiefbelichtaande

handvanfoto’s,objecten,tekst,diorama’senverschillende

belevingsmomenten.Zozijnerbijvoorbeeldtypischejaren

‘40geuren,filmbeelden,geluidsfragmenten,een

nagebouwdeschuilkeldertijdenseenbombardementende

gereconstrueerdecelvanTitusBrandsma.Eentolerantietest

endilemmaspelnodigenuittotzelfonderzoek.Deleerling

diehetBevrijdingsmuseumbezoekt,staptindetijdvan

toen.Hij/zijhoort,ziet,voeltenruiktdegeschiedenis.Het

museumiseeninspirerendeleeromgeving.Deinhouden

zijntoegesnedenopdegeldendekerndoelenen

eindtermen.Debasisvanelkprogrammaisdevaste

presentatie.Erisruimtevoorkennisoverdracht,actieve

kennisverwervingenerzijninlevingsmomenten.Eengidsof

museumcoachbegeleidtdeschoolbezoeken.Dezeverzorgt

deontvangst,geefteenkorteinleidingentoonteenmooi

introductiefilmpjenaarkeuze.Vervolgensgaande

leerlingenmetdemuseumopdrachtenaandeslag;ze

kunnendaarbijterugvallenopdesteunvandecoach.Inde

Erekoepelkunnendeleerlingenterafsluitingeenwens,

sloganofmeningbedenkenendezeindevrijheidsboom

hangen.

Vooreenafspraakneemtucontactopvia:

Nationaal Bevrijdingsmuseum 1944-1945

Telefoonnummer:024-3974404


Adres:Wylerbaan4,6561KRGroesbeek

Markt 12:

IndeTweedeWereldoorlogwasMarkt12eenwoonhuis

vaneengewoneAaltensefamilie.Eenkamerindithuiswas

inbeslaggenomendooreenDuitseOrtskommandant,

terwijlereldersinhuisonderduikersverbleven.De

tentoonstellinginMarkt12laatziendatiederesituatie

mensenvraagtomkeuzestemaken,ongeachtuitwelkland

jekomtofwelkgeloofjehebt:ofjenuNederlanderof

Duitserbent;ofjenuChristenofJoodbent.Inoorlogstijd

wordensommigebevolkingsgroepenvanhunkeuzevrijheid

beroofdenlijkenvooranderendekeuzessomsheel

zwart-wit,maarnietsisminderwaar.InMarkt12duikjein

deverhalenvanverschillendemensendieverschillende

keuzeshebbengemaakt:DuitsersenNederlanders.

Leerlingenonderzoekeningroepjesdeverschillendekeuzes

vanmensen,dieinhetmuseumvoorkomen.Elkgroepje

zoektuitwatéénpersoondeed(welkekeuzehij/zij

maakte),watdeomstandighedenwarendieleiddentot

dezekeuzeenwatdegevolgenwarenvoorhenzelfen

anderen.(www.markt12.nl)

Voor een afspraak neemt u contact op via:

Telefoonnummer:0543-471797

Adres:Markt14,7121CSAalten

‘Een brug te ver’

Les 3. Luisterkei 11

In deze les staat het lokale Arnhemse oorlogsverhaal

centraal. Het uitgangspunt van deze les is het

luisterfragment over de slag om de Rijnbrug in Arnhem.

Deze slag is een essentieel onderdeel van Operatie Market

Garden. Alleen met deze brug in handen van de

geallieerden kon het noorden van Nederland bevrijd

worden. Er werd hevig gevochten. Maar het duurde langer

dan verwacht, munitie raakte op en de versterking kwam

maar niet. Wat had dit voor gevolgen voor de geallieerden

in de directe omgeving van de brug? En wat gebeurde er

met de inwoners van de frontstad? Leerlingen leren de

context van het luisterverhaal kennen aan de hand van

citaten van betrokkenen.

Delesbestaatuitdrieactiviteiten.Deeersteactiviteitdoet

leerlingenbeseffendateropheelveelplekkeninhun

nabijeomgevingdingenzijngebeurd.

Detweedeactiviteitbestaatuithetluisterenvanhet

fragmentindeklasmetgerichteluister-en

verdiepingsvragen.

Dederdeactiviteitvindtplaatsoplocatie.Opdeplek

luisterendeleerlingennogmaalsnaarhetfragment.Daarna

beantwoordenzekijk-enverdiepingsvragen.

Doel

Deleerlingenrealiserenzichdatachterplekkeninhun

omgevingverschillendeverhalenschuilgaan.

Leerlingenluisterennaareenverhaaloverdeoorlogen

beseffendathetgroteverhaalvanMarketGarden

verbondenismetkleineenpersoonlijkeverhalen.

DeleerlingenwetenwelkeroldeRijnbrugspeelde

tijdensOperatieMarketGarden.

Deleerlingenlereninwelkeomstandighedende

soldatenstrijdvoerden.

Deleerlingenwetenwelkegevolgendeslaghadvoorde

inwoners.

Werkwijze

Activiteit1–Hetverhaalvanonsklaslokaal klassikaal

Activiteit2–Luisterenindeklas klassikaal/intweetallen

Activiteit3–Luisterenoplocatie klassikaal/intweetallen

Duur

Activiteit1–15minuten

Activiteit2–40minuten

Activiteit3–45minuten(zonderreistijd)


Werkwijze

Klassikaal

Voorbereiding

Bedenkeenverhaalovereenrecentegebeurtenisinhet

klaslokaal.

Neemeenfotomeevaneenplekdiebelangrijkvooru

is.Bijvoorbeeldeenplekinuwhuis,tuin,een

vakantiebestemmingofeenplekvanvroeger.Watishet

verhaalachterdezeplek:watmaaktdezeplekbijzonder,

welkeherinneringenheeftuaandeplek?

Benodigdheden

Fotovaneenbelangrijkeplek

Inleiding

Het verhaal van ons klaslokaal

Verteleenverhaalovereenrecentegebeurtenisinhet

klaslokaal.“Wetenjullienogdat…”of“Nietzolang

geledengebeurdeinditklaslokaal…”Alsuhetverhaal

verteldheeft,vraagtudeleerlingen:

Wievanjulliekaneenanderverhaalvertellenoverietsdat

inditklaslokaalisgebeurd?

Laatenkeleleerlingeneenverhaaloverhetklaslokaal

vertellen.Tijdensditgesprekovergebeurtenisseninhet

klaslokaalmogenleerlingenelkaaraanvullen.Iedereen

onthoudtimmersandereaspectenvaneengebeurtenis.

Hoeveelverhalenzijnernuoveronsklaslokaalverteld?

Zijndatalleverhalendiejeoverditklaslokaalkunt

vertellen?

Hoeveelverhalenzullenerintotaaloverditklaslokaalte

vertellenzijn?Denkaan:vorigjaarzatenerandere

kindereninditlokaal.Zijhebbenandereverhalente

vertellen.Twee,drie,vier,tien,twintigjaargeledenzaten

anderekindereninditklaslokaal.Iederedagopnieuw

gebeurterietsandersinhetklaslokaal.Komsamenmetde

leerlingentotdeconclusiedaterontelbaarveelverhalente

vertellenzijnoverditklaslokaal.

Opdezelfdemanierzijnveelverhalentevertellenoveralle

anderelokalenvandeschool,overdehal,overhet

schoolplein,…Overalleplekkeninhunomgevingzijnveel

verhalentevertellen.Watmoetenwemetaldieverhalen?

Zijnalleverhalenevenbelangrijk?Watisdemeerwaarde

vanverhalen?

Leg dit uit aan de hand van een voorbeeld:

Laatdefotovaneenvoorubelangrijkeplekaande

leerlingenzien.Watziejeopdefoto?Deleerlingen

beschrijvenwatzeopdefotozien.Noteerde

beschrijvingenvandeleerlingenophetbord.Vertelhet

verhaalachterdeplekopdefoto:watmaaktdezeplek

bijzonder,welkeherinneringenheeftuaandeplek?Vraag

deleerlingentebeschrijvenwaaraanzedenkenalszede

plekopdefotozien.Voegdebeschrijvingentoeaandelijst

ophetbord.Deoorspronkelijkelijstmetbeschrijvingen

wordtlanger:hetverhaalheeftmeerbetekenisaandeplek

gegeven.Isdeplekopdefotoveranderdvoorde

leerlingen?

Alsjehetverhaalachtereenplekkent,krijgtdeplekeen

anderebetekenis.Jeherinneringaaneenplekmaaktdat

eenplekbelangrijkwordt.

Hetfragmentdatustraksmetdeleerlingengaatluisteren

iseenverhaaloverdeslagomdeRijnbruginArnhem.

Alleenmetdezebruginhandenvandegeallieerdenkon

hetnoordenvanNederlandbevrijdworden.Dezuidelijke

bruggenbijNijmegenwarenveroverd,nudelaatstebrug

nog.

Activiteit 1 Het verhaal van ons klaslokaal


Activiteit 2 – Luisteren in de klas

Werkwijze

Klassikaalluisteren.Deopdrachtenwordenintweetallen

gemaakt.

VoorbereidenDownloadenluisterverhaal

22 via

www.liberationroute.nl. Klik op 'Ontdek de geschiedenis'

en vervolgens op 'luisterplekken'.

Via deze webpagina kunt u het verhaal opzoeken,

beluisteren en in mp3-formaat downloaden. Het bestand is

te vinden bij 'media’. Het verhaal is eveneens te

beluisteren via de app: www.liberationroute.nl/app.

Kopiërenwerkblad1.

Benodigdheden

Computer(ofdigibord)metluidsprekerswaarvanafhet

luisterverhaalisaftespelen

EenkaartvanArnhem(bijvoorbeeldviawww.google.nl/

maps).Zorgervoordatdespoorbrug,deNelson

MandelabrugendeJohnFrostbrugtezienzijn.

Kopieënwerkblad1.

Antwoordbladwerkblad1.

Inleiding

Ukomtterugopdevorigelessen.Watisergebeurdinde

TweedeWereldoorlog,wathebbenzegeleerdvanhet

bezoekaanhetmuseum?Vervolgensherinnertuaande

vorigeactiviteitwaarbijduidelijkwerddatiedereplek

meerdereverhalenkent.Ookinhuneigenomgevingis

tijdensdeTweedeWereldoorlogveelgebeurd.Misschien

hebbendeleerlingendaarweleensietsovergehoordvan

hunoudersofgrootouders.Praatermetdeleerlingenover.

Danverteltuoverdeplekvanhetluisterverhaal,de

RijnkadeinArnhem,envraagtdeleerlingenwatdieplek

voorhunbetekent.Zijnzeerweleensgeweest?Hebbenze

daarweleensgespeeld?Danverteltudateropdieplekin

deTweedeWereldoorlogookvanallesisgebeurd.

Kern

Deelhetwerkblad1uitenluisterhetfragmentklassikaal.

Deleerlingenbeantwoordentijdensendirectnahet

luisterenintweetallendeeerstetweevragen.Bespreekde

antwoorden.Vervolgensmakendeleerlingenintweetallen

derestvanhetwerkblad.

Afsluiting

Bespreekmetdegroepdeantwoordenvanhetwerkblad.

Ter aanvulling

Opwww.liberationroute.nlkuntuluisterfragment 28

downloadenenklassikaalbeluisteren.Inditfragmentis

tebeluisterenhoedeArnhemsebevolkingaankloptebij

hetNederlandsOpenluchtMuseumvooronderdak.


Activiteit 3 – Luisteren op locatie

Doel

Hetluisterenvanhetfragmentiseenessentieelonderdeel

vanhetproject.Indeklaswordthetfragmentgekoppeld

aanluister-enverdiepingsvragen.Oplocatiekomendaar

kijk-enverbeeldingsvragenbij.Daarnaastwordthetverhaal

versterktdoordeplek.Deleerlingenkrijgeneenbeeldvan

deplekwaarhetverhaalzichheeftafgespeeld.Zoziende

leerlingenwaardeDuitserszichbevondenenwaarde

geallieerdenzaten.Alsdeleerlingenbeseffendatzeopde

plaatsstaanwaardepersonenuithetfragmentook

stonden,beklijfthetverhaalbeterenkrijgtheteendiepere

laagvanbetekenis.Ookzullenzezienwelkeschadede

oorlogheeftaangerichtenwelke‘littekens’naaldiejaren

nogsteedszichtbaarzijn.Deplek,dievoordeleerlingenzo

gewoonis,krijgtdaardooreveneenseendieperelaagvan

betekenis.Jeherinneringaaneenplekmaaktdateenplek

belangrijkwordt.

Voorbereiding

Optie 1:Verdeeldeklasingroepjesvantwee.Vraagelk

tweetaleenmp3-ofmp4-spelermeetenemen.Plaatsop

iederespelerhetgedownloadeluisterfragment.(Ukunt

deleerlingenookvragenthuisofopdecomputerop

schoolhetbestandzelftedownloadenenophunspeler

tezetten,geefzeindiennodiginstructies).Het

fragment is ook te luisteren via de app:

www.liberationroute.nl/app

Optie 2:Downloadhetbestandenbrandhetopeencd.

Neemeendraagbarecd-spelermeeenluisterhet

fragmentnogmaalsklassikaalopeenrustigeplekop

locatie.

Zorgvoorvoldoendebegeleiding.Deluisterkeiligtaan

eendoorgaandeweg.

Kopieerhetwerkblad2voordeleerlingen.

Benodigdheden

Kopieënwerkblad2.Opdeplekluisterendeleerlingen

hetfragmentenbeantwoordendaarnaintweetallende

vragen.

Laatdeleerlingeneenhardeondergrondmeenemen

voorhetopschrijvenvandeantwoorden.

Gebruikzelfookantwoordbladwerkblad2.

Adres:

Rijnkade155

NaastdeJohnFrostBrug

6811CA–ARNHEM

Aanvulling

DeluisterkeiligtbijhetInformatiecentrumSlagom

Arnhem.Ukunthierhetbezoekafsluiten.

Hierziendeleerlingenuniekebeeldenen

geluidsfragmentenvangetuigen.Zijvertellenwatze

hebbengezien,gehoordenbeleefdindiegruwelijke

septemberdagenvan1944.Indringendeenmeeslepende

verhalen–échteverhalen.

Maak een monument

Les 4 15

Deleerlingenmakeneenmonumentompersonenuithet

verhaalvandeluisterplekteherdenken.

mo·nu·ment het; o -en 1 iets dat opzettelijk bestemd is om

de herinnering aan iemand of iets te bewaren;

gedenkteken 2 gebouw, terrein enz., van algemeen belang

vanwege schoonheid, wetenschappelijke waarde enz.

Duur

60minuten(exclusiefdetijdvoorhetmakenvaneenfoto)

Werkwijze

Inleiding klassikaal

Opdracht individueel(deelsbuitenschools)

Presentatie klassikaal

Voorbereiding

Inventariseerofleerlingengebruikkunnenmakenvan

eendigitalefotocamera.

Stuurdeleerlingenvoorafgaandaandezelesoppad

metdeopdrachthunfijnstestukjeArnhemopdefotote

zetten,uitteprintenenmeetenemennaarschool.(De

leerlingenkunneneventueelookeenfotovaninternet

gebruiken.)

Leesbijlage7.Hoemaakikeengedicht?

Benodigdheden

A3papiervoordeleerlingen

Lijmenscharen

Inleiding

Eenmonumentiseenstandbeeld,gedenksteenof

kunstwerkdatisgemaaktomteherinnerenaaneen

persoonofaaneenbelangrijkegebeurtenis.Ookvanwege

deTweedeWereldoorlogzijnveelmonumentengemaakt.

BijvoorbeeldhetNationaalMonumentopdeDamin

Amsterdamwaarop4meiiederjaardeoorlogsdoden

herdachtworden.Opdewebsitewww.liberationroute.nl

staaneenaantaloorlogsmonumentenindeomgeving

vermeld.Ubespreektmetdeleerlingenofzijinhundirecte

omgevingeenmonumentweten(bijvoorbeeld:

gedenksteen,standbeeld,kunstwerk,somszijnervandie

plekkenlangsdewegwaarmensenbloemenneerleggen

omdatdaariemandverongeluktis).

OokopdeRijnkadezijnverschillendemonumententezien.

InhetJacobGroenewoudplantsoenliggenattributendie

onsherinnerenaandegebeurtenissenopdieplek.Ookop

debrugiseenmonumentternagedachtenisaanJohnFrost

enzijnmannengeplaatst.Maardebrugzelfisookeen

monument,hetdraagtdenaamvanJohnFrosten’savonds

kleurtdebrugblauw.

Uvraagtdeleerlingenwaaromdezemonumentenerzijn.

Waaromweherinneren.Vindenzedatbelangrijk?Vinden

deleerlingendathetherdenkenmoetstoppen?Waarom

welofniet?Iederjaarwordtop4meideoorlogherdacht

dooronderanderekransenteleggenbijmonumenten.

Hoelangdenkendeleerlingendatwedoorgaanmethet

herdenkenvandeoorlog?Zullenwedatover50jaarnog

doen?Eenvandebelangrijksteredenenomtegedenkenis

dedankbaarheidvoordevrede.

Deleerlingenhebbenfoto’sgemaaktvanhunfavoriete

plek.Watzijndefavorieteplekkenvandeleerlingen?Waar

komenzegraag?Waarhebbenzegoedeherinneringen

aan?Welkeplekmagnooitverdwijnen?Alshetgoedis

hebbendeleerlingendieplekinArnhemopdefotogezet.

Deleerlingenmakenbijdezefotoeengedicht.Samen

wordtdithunmonument.Monumentenlatenons

belangrijke,ingrijpendegebeurtenissennietvergeten.Door

teherdenkenstaanweookstilbijdatwatwevandaagde

Les 4 16

dagnoghebben.Zoalsvrijheid,eenhuisomintewonen,

familieenvrienden,school,vakantiesenleukedingenom

tedoen.

Zoalsdeleerlingenoplocatiehebbengezienisdestadflink

beschadigdgeraaktdoordeoorlog.Hetcentrumvan

Arnhemlaghelemaalinpuin.Bijnageenenkelgebouw

stondnogovereind.Erwordtweleensgezegddathethart

vanArnhemisverdwenentijdensdeoorlog.Veelmensen

vindendestadlelijkenzemisseneenauthentiekesfeer.

MaarvindendeinwonersvanArnhemdatzelfook?De

leerlingenhebbenhetcentrumvandestadnooitanders

meegemaaktdanhoehetnuis.Vindenzijdestadwel

mooi?Envindenzijdatdestadweleenhartencharme

heeft?Watzijndefavorieteplekkenvandeleerlingen?

Waarkomenzegraag?

DeleerlingenhebbendieplekinArnhemopdefotogezet.

Bespreekdefoto’svandeleerlingen.Komterugopwatde

inwonersvanArnhemgevoeldmoetenhebbennade

bevrijding.Hunhuiswasweg,stratenwarenverdwenenen

kenmerkendegebouwenwarengebombardeerd.Bespreek

deemotiesdiedeleerlingenzoudenervarenalshun

favorieteplekeropeensnietmeerzouzijn.

Kern

Datgevoelgaandeleerlingenomzettenineengedicht.Ze

schrijveneengedichtwaarinzehethebbenoverhun

favorieteplekopdefoto:waaromzeblijzijndatdezeplek

eris,watzedaardoen,wathunfijneherinneringenaande

plekzijn,waaromhetnietmagverdwijnenenwathetmet

henzoudoenalsdatwelhetgevalzouzijn.

Kunnendeleerlingendatgevoelvergelijkenmetdatvande

Arnhemseevacués?

Afsluiting

Alshetgedichtklaaris,plakkenzehunfotoopA3-papier.

Hetgedichtschrijvenzeernaast.Alsiedereenklaariswordt

hetgeheelklassikaalgepresenteerd.Allefoto’ssamenis

eenverzamelingvanbelangrijkestukjesArnhem.Hangde

werkstukkenopinuwklaslokaal.

Tweede Wereldoorlog

Bijlage 1: Achtergrondinformatie17

Wat er aan vooraf ging

Indejarendertigvande20eeeuwwaserwereldwijdveel

armoede.Dooreeneconomischecrisiswarenveelmensen

werkloosenarm.VooraldemenseninDuitslandhadden

hetzwaarteverduren.OmdatDuitslanddeEerste

Wereldoorloghadverlorenmoesthetlandveelgeld

(herstelbetalingen)betalenaandelandendiedezeoorlog

haddengewonnen.VeelDuitsemensenwarenarm,

werkloosenontevreden.AdolfHitlerwerddeleidervande

Nationaal-SocialistischeDuitseArbeidersPartij(NSDAP).Hij

verteldedeDuitsersdathijvanDuitslandweereenmachtig

landzoumaken.Steedsmeermensengeloofdenhemenzo

werdzijnmachtendemachtvanzijnpartijsteedsgroter.

Hitler aan de macht

In1933kwamAdolfHitlermetdeNSDAPinDuitslandaan

demacht.HitlerwildevanDuitslandhetmachtigsteland

vanEuropamaken.EerstrichttehijzijnpijlenopOostenrijk,

Tsjecho-SlowakijeenPolen,vervolgenswildehijDuitslands

grotetegenstanderinWest-Europauitschakelen:Frankrijk.

IndeaanvalopFrankrijkzoudenookNederlandenBelgië

wordenbezet.VoorHitlerwarennietallemensengelijk.De

NSDAPpropageerdeJodenhaat.HijvondhetArischeof

Germaanserasbeterdanderest.Hijvondbijvoorbeeld

joden,zigeunersenmensenmeteennietblankehuidskleur

minderwaard.

Aanval op Nederland

Opvrijdagochtend10mei1940werdenveelNederlanders

wakkervanhetgebromvanvliegtuigen,ontploffende

bommenenhetgeratelvantanks.Duitsesoldatenwaren

degrensovergetrokken.Deoorlogwasbegonnen.De

NederlandsesoldatenprobeerdendeDuitserstegente

houdenlangsdeverdedigingslinies.Zo’nliniewasde

Grebbelinie,eenwaterliniedielooptvanRhenentot

Spakenburg,tussendeUtrechtseheuvelrugendeVeluwe.

Capitulatie Nederland

HetNederlandselegerwasveeltezwakomdeDuitse

aanvaltekunnenafslaan.DeNederlanderswarennietgoed

voorbereid,zehaddenverouderdmaterieel,terwijlhet

Duitselegerallemaalnieuwenmodernwapentuighadom

meetevechten.NadatdeDuitseluchtmachtop14mei

1940hetcentrumvanRotterdamhadgebombardeerd,en

anderestedenhetzelfdelotwachtte,beslootde

Nederlandselegerleidingtecapituleren.Deregeringende

koninginwarentoenaluitgewekennaarEngeland.

Bezetting Nederland

Aanvankelijkleekdebezettingmeetevallen,maaralsnel

werdduidelijkwatonvrijheidbetekende.Nederlandse

mannenwerdengedwongeninDuitsefabriekentewerken.

Gaandewegwerdenmensenzondervormvanproces

opgesloteningevangenissenenconcentratiekampen.Het

etengingopdebon.‘sAvondsmoestiedereenbinnen

blijvenenderamenverduisteren.Omdatdeaanvoervan

grondstoffeneenprobleemwas,namendeDuitsersalles

meewatvoorhenbruikbaarwas.Omdatzebijvoorbeeld

hetrubbervandefietsbandennodighadden,fietstende

mensenophoutenbanden.Hetbronsvandekerkklokken

gebruiktenzeommunitievantemaken.Hetgeluivan

klokkenhoordejenietmeer.

Jodenvervolging

Vooraljodenwerdenvervolgd.Dejodenkregenalsnelte

makenmetsteedsminderrechten:zemochtennietmeer

overalkomen.ZemoesteneenJodensterdragenzodat

iedereenkonziendatzejodenwaren.Ophun

Bijlage 1: Achtergrondinformatie18

persoonsbewijswerdeengroteJgestempeld.Zemoesten

bijelkaargaanwoneninbepaaldewijken.DeDuitse

bezettertransporteerdemeerdan100.000joodsemannen,

vrouwenenkindereningoederentreinenvanuitNederland

naarconcentratiekampen,waardemeestenwerden

vermoord.

DeDuitserswerdeninNederlandbijgestaandoorledenvan

deNationaal-SocialistischeBeweging(NSB)dieeen

vergelijkbareideologiehadden,endoormeelopersen

profiteurs.Aandeanderekantstondhetverzet,datvooral

tegenheteindevandeoorlogaanhangkreeg.Hetgrootste

deelvandebevolkingwasanti-Duitsmaarpassief.

De slag om Arnhem

Toenindezomervan1944grotedelenvanFrankrijken

Belgiëbevrijdwaren,begondegeallieerdeopmarsnaarhet

noorden.Hetplanwasominéénkeerallebruggenoverde

groterivierendeMaas,deWaalendeRijnteveroveren,en

dandoortetrekkennaarhetIJsselmeer.Ditplanhadde

codenaam‘OperationMarketGarden’.Opeenzomerse

dag,18september1944,landdenEngelseparachutistenop

deGinkelseheibijEde,enbijWolfhezeenHeelsum.De

sterkeDuitselegermachtdieopdatmomenttoevalligmet

tanksenpantserwagensindebuurtvanArnhemwas,

haddenzenietverwacht.Eenkleinegroepvan

zevenhonderdvijftigsoldaten,onderleidingvanluitenant-

kolonelJohnFrost,bereikteonderlangsdeRijndeRijnbrug.

Omdathulpvandegrondtroepenuitderichtingvan

Nijmegenuitbleef,enderestvandedivisienietverder

kwamdandebuitenwijkenvanArnhem,moestende

mannenvanJohnFrostnavierdagendestrijdopgeven.Ze

gavenzichoveraandeDuitsers.Naenkeledagenhevige

strijdmoestenookdeEngelsen,dienietverderdan

OosterbeekendebuitenwijkenvanArnhemwaren

gekomen,zichovergeven.Zezochten’snachtsoverdeRijn

bijDrieleenveiligheenkomen.OperatieMarketGarden

wasmislukt.

Evacueren

AlsgevolgvandegevechtenvanOperatieMarketGarden

moestendeinwonersindeomtrekvanArnhemhuisen

haardverlaten.DeDuitserswarenbangdatdebevolkingde

geallieerdetroepenzouhelpenensommeerdedebewoners

tevertrekken.Ookwarendezegebiedentegevaarlijkvoor

deburgersomdaterzwaargevochtenwerd.Deinwoners

namenmeewatzemeekondennemen,maarmoestenheel

veelspullenonbeheerdachterlaten.Demensendieboven

deRijnwoonden,gingennaarhetnoorden.Benedende

Rijnwerdendeburgersgeëvacueerddoordegeallieerden.

Hiervertrokkendebewonersnaarhetzuidenvanhetland,

naarbevrijdgebied.

Hongerwinter

HetnoordenenwestenvanNederlandkreegtemakenmet

deHongerwinter.Doorextreemvoedselgebrekverzwakte

debevolkingenkwamenenkeletienduizendenmensenom.

Inmei1945luktehetomderestvanNederlandte

bevrijden.

Vrede

Devredesonderhandelingenwareninhotel‘deWereld’in

Wageningen.Hiertekendeinmei1945deDuitse

commandantdeovergaveinaanwezigheidvanPrins

Bernard.Dewederopbouwkonbeginnen.

Aanvullende informatie les 1, deel 219

Het verzet tegen een onbetrouwbare

overheid in oorlogstijd

DeNederlandseregeringverbleefvanafmei1940inLonden

inballingschap.InNederlandnamendeDuitsersdemacht

overenHitlerbenoemdefunctionarissendiehetbestuur

vanNederlandmoestenleiden.Nederlandmoeststeeds

meergaanlijkenophetDuitslanddatHitlerwenste.

NederlandwerdeigenlijkeenprovincievanDuitsland.Een

vandeeerstemaatregelenwasdatdeklokgelijkwerd

gezetmetdetijdinBerlijn.Dehoogstegezagsdragervan

hetDuitsebestuurinNederland,wasdeOostenrijkse

nationaalsocialistSeyss-Inquart.HijwasRijkscommissarisen

stondrechtstreeksonderHitler.VerderwerdNederlandook

nogbestuurddoor1500bestuursambtenaren.Zijoefenden

toezichtuitengavenbevelendiedoordeNederlandse

ambtenarenmoestenwordenuitgevoerd.

Onder Duits gezag

AanvankelijkwaserweinigverzettegendeDuitse

overheersing.DeNederlandsebevolkinghooptehetleven

vanvoordeoorlogtekunnenvoortzetten.Eninhetbegin

voerdendeDuitsersnogmildemaatregelenin.DeDuitsers

wildendatsteedsmeermensennationaalsocialistisch

werden.Zemaaktenpropagandavoorhet

nationaalsocialismed.m.v.affiches,kranten,radio-

uitzendingenenvoorprogramma’sinbioscopen.DeEerste

endeTweedeKamerwerdenuitgeschakeldenpolitieke

partijenmochtennietmeerbestaan.Gaandeweg

beheerstendeDuitserssteedsmeeronderdelenvande

Nederlandsesamenleving.DepolitiemoestdeDuitse

bezettingsmachtdienen.Derechtspraakkwamsteedsmeer

inhandenvandebezetter.Dooraldezemaatregelen

begonhetverzetvandeNederlanderstegroeien.Met

kleineactieswerdergeprotesteerdenverzetgepleegd

tegendeDuitsers.Erkwamenverzetsblaadjesenstakingen.

Maaroverhetalgemeenginghetdagelijkslevenvande

Nederlandersvrijrustigdoor.Mensengingennaardefilm

endekinderennaarschool.Mensengingendagjesuit,ze

vierdenSinterklaasmetcadeautjesenerwasgenoegte

eten.

Geleidelijk buitensluiten van joden

AlseensluipendgifbegonnendeDuitsersvanafhetbegin

vandeoorlogmetanti-joodsemaatregelen.Relatief‘kleine’

maatregelendieinhetNederlandvantoennauwelijks

opvielen.Alnatweemaandennahetbeginvandeoorlog

mochtendejodennietmeermeewerkenaande

luchtbescherming.Inseptember1940mochten

overheidsdienstengeenjodenmeeraannemen.Vervolgens

moestendejodenzich-zogenaamdvoorhuneigen

veiligheid-latenregisteren.Stapvoorstapwerdendejoden

steedsverdergeïsoleerd.Omdathetzogeleidelijkging,

wektehetweinigreactieopvandeburgers.

Februaristaking 1941

Vanaf1941werdendeanti-joodsemaatregelenvande

Duitsersgrimmiger.InAmsterdamwoondenveeljoden.Als

reactieopeenrazziaindeAmsterdamseJodenwijk,legden

Amsterdamsetrambestuurdersenarbeidersinfebruari1941

hetwerkneer.DezestakingbreiddezichuittotHaarlem,de

ZaanstreekenUtrecht.MetgeweldbrakendeDuitsersdeze

staking.Ervielendodenengewonden.Uitangstvoorhet

geweldgingendemensenweeraanhetwerk.Ervolgden

represaillesvandeDuitsers.Eenaantalmensendiehadden

meegedaanaandestakingwerdendoodgeschotenende

stedendiemeehaddengedaanaandestakingmoesten

hogeboetesbetalen.DeDuitserslietenhunmaskervallen

engingensteedsopenerovertotJodenvervolging.

Aanvullende informatie les 1, deel 220

Groeiend verzet tegen het nieuwe gezag

IndeprovinciewoondenminderjodendanindeRandstad

dushiervielendeanti-joodsemaatregelenminderopen

waseraanvankelijkminderredentotverzet.Vanaf1943,

toenmensenmoestengaanwerkeninDuitsland,

veranderdehetdagelijkslevenvandeNederlanders

drastisch.Steedsmeermensenweigerdenzichaantepassen

aandeoorlogsomstandighedenensamentewerkenmetde

bezetters.Deanti-Duitsestemmingnamtoe.Hoemeerhet

verzetgroeide,hoeharderdeDuitsersreageerden.Ze

gingensteedsstrengercontrolerenenwildensteedsmeer

groeperingenindeNederlandsesamenlevingbeheersen.Zo

moestenkunstenaarslidwordenvandenationaal-

socialistischeKultuurkamer.Deomroeporganisatieswerden

vervangendooréénRijksradio:DeNederlandseOmroep.

AllevakverenigingengingenopinhetNederlandse

Arbeidersfront.DeNSBwerddeenigepolitiekepartijdie

wastoegestaan.

Bijlage 2 - Dilemmatest21

Doe de dilemmatest:

1 Je bent op weg naar school. Je bent een beetje zenuwachtig: je moet zo een spreekbeurt houden.

Vlak voor je rijdt een klein meisje met haar fiets tegen een stilstaande auto. Ze huilt vreselijk, en

haar fiets is kapot.

Wat doe je?

a Jedenkt:‘ikmagniettelaatopschoolkomen’enjefietstdoor.

b Jestoptenprobeerthetmeisjetehelpen.Danmaartelaatopschoolenmisschieneenbozejuf.

c Jerentnaarhetdichtstbijzijndehuis,enhooptdatiemandthuisisomtehelpen.


2 Je loopt door de winkelstraat. Je hoort schreeuwen in de fotozaak en het alarm gaat af. Er rennen

een jongen en een meisje met een dure camera de winkel uit. Ze hollen in jouw richting.

Wat doe je?

a Jeprobeertzotegaanstaandatzenietlangsjekomen.

b Jebelthetalarmnummer112.

c Jezietopeensdatjeveterlosis…


3 Het is 1940, het eerste oorlogsjaar. Je zit in de klas met een joods meisje en de dochter van een

NSB’er. Je kunt het met beiden goed vinden. Je moet een werkstuk maken. Het liefst doe je dat

met beide meisjes. Maar de dochter van de NSB’er wil het joodse meisje er niet bij hebben.

Wat doe je?

a JevindthetbelangrijkgoedemaatjesteblijvenmetdedochtervandeNSB’erenzegttegenhet

joodsemeisjedatzeeenandergroepjemoetzoeken.

b Jebesluitmethetjoodsemeisjesamentewerken.

c Jedenkt:‘mijtelastighoor’,enzoekteenandergroepje.


4 In 1944 is er bijna niets meer te eten in jouw woonplaats. Samen met een vriend probeer je eten bij

elkaar te zoeken bij boeren. De honger is zo groot dat je besluit om alleen naar Groningen te gaan.

Je vriend mag niet van zijn ouders.

Wat doe je?

a Jegaattoch:dehongerisenorm.

b Jebesluitomniettegaan,wantdieoudershebbeneigenlijkwelgelijk.

c Jeprobeerteenanderevriendovertehalenomookmeetegaan.


Bijlage 2 - Dilemmatest22

5 Het is avond en donker buiten. Niemand mag meer op straat zijn. De bel gaat. Je weet dat dit

alleen maar gevaar kan betekenen. Iemand die zich moet verstoppen voor de Duitsers,

bijvoorbeeld.

Wat doe je?

a Jedoetopen,zondererbijnatedenken.Alsiemandhulpnodigheeft,ishijwelkom.

b Jedenktaandegevarenvoorjezelfenjefamilie,enlaatdedeurdicht.

c Jedoetdedeuropeenkiertjeopenenfluistert:‘Gamaarnaardeoverburen’.


6 De Duitsers hebben mensen nodig om in hun fabrieken te werken. Ook jij krijgt een oproep: je

moet je morgen melden.

Wat doe je?

a Jevraagtjebaaseenbriefteschrijvendatjeonmisbaarbent.Datisnietzo,maardanhoefjenu

nognietmee.

b JemeldtjeoptijdbijdeDuitsers.

c Jeduiktonderbijvriendendieergensanderswonen.Maarjeweetdatditgevaarlijkkanzijnvoor

jeouders,broer,zus:misschienwordenzijgestraft.


7 Je loopt op straat en er klinkt afweergeschut. Iedereen duikt een schuilkelder in. Volwassenen

duwen je weg om zelf de kelder in te komen.

Wat doe je?

a Jeholtnaareenandereschuilkelder.

b Jevechtjezelfnaarbinnen:jijwiltookveiligzitten!

c Jeprobeertopstraatergensteschuilenenhoopterhetbestevan.


8 School is er niet meer en je hebt ontzettende honger. Samen met vrienden probeer je eten te

vinden bij boeren. Dan besluiten je vrienden om een broodkar van een bakker om te duwen om zo

broden te pikken.

Wat doe je?

a Jewiltnietmeedoen:stelenkanechtniet!

b Jebesluitomlangsnogmeerboerentegaan.

c Jewiltnietstelen,maardehongeristegroot.


Kijk op het antwoordblad: wat voor type ben jij?

Dilemmatest antwoordblad23

Kijk bij iedere vraag welk antwoord (a, b, c, d) je hebt gegeven.

Heb je meer dan vier keer een d

ingevuld?

Vondjehetzomoeilijk?Ofhadjegeenzinomnate

denken?Tochmaareensdoen–keuzesmakenisheel

belangrijk!Alsjenooitdurfttekiezen,kiesteenander

voorjou.

Heb je 16 punten of minder?

Jehebtwelwatweinigpunten.Jebentergvoorzichtig.

Daarmeehadjeeengrotekansdeoorlogteoverleven.

Maaralsiedereenzowasgeweestalsjij,haddeoorlog

misschienwellangergeduurd.

Heb je 17 – 30 punten?

Jebentvoorzichtigenkiestmeervoorveiligheiddan

avontuur.Jevindtjeeigenfamilieerg

belangrijk.Jedenktgoednavoorjeeenkeuzemaakt

enweegtderisico’stegenelkaaraf.

Maarsomsdurfjeweldappertezijn.

Heb je tussen 31 en 42 punten?

Jebentdapper,maardenktookgoednaoverderisico’s

diejeloopt.Jijwilgraagmensenhelpen,maarhoudtje

ogenopenvoorhetgevaar.Daaromdoejeookwel

eensniets.Mensenzoalsjijwarenheelbelangrijkvoor

hetverzet.

Heb je meer dan 42 punten?

Benjeechtzomoedig?Ofbenjevooralonvoorzichtig?

Jemoetookwelaanjeeigenveiligheiddenken!Jehad

jeindeoorlogvastingezetvooriedereendievervolgd

werd.Maarofjijhetzelfoverleefdzouhebben,ismaar

devraag.

Deze dilemmatest is ontwikkeld door

Vulhieronderpervraagjepuntenin.Vooreend-antwoordkrijgjegeenpunten.

1 a –1punten; b –8punten; c –4punten; d –0punten,dusikheb……punt(en)








Telaljepuntenbijelkaarop:……punten

Telnuhetaantalkeerdatjeantwoorddhebtgegeven:……keer

Wat zegt het antwoord over jou?

literatuur over de Tweede Wereldoorlog

Bijlage 324

Tip:legopeenaandachtstafelindeklasdezeboekenterinzageenkieseenboekalsvoorleesboek.

Achtergrondliteratuur ( zie: http://www.entoen.nu/)

DeDuitseinvalinNederlandenhetbombardementopRotterdam

Verhalenuithetverzet:deovervalinLeeuwarden,Putten,HannieSchaft,Engelandvaarders

DeNSB

DeHongerwinter

DeSlagomArnhem,D-dayendebevrijdinginmei1945

Leesboeken over Tweede Wereldoorlog:

EricHeuvel,Deontdekking(Amsterdam2003);ditstripboekbehandeltopeeninzichtelijkemanierdedilemma’s

vandeNederlandsebevolkinginoorlogstijd

Zwarteconfetti,foto’s,verhalen,gedichtenentekeningenoverdeoorlog(10+)

PaulBiegel,Dekarabijn(8+)

AndréBoesberg,Zwartestad(Rusland,1942)(12+)

HermanvanCampenhout,Pikadon(Hiroshima)(12+)

MirjamElias,Hetverlatenhotel

RegGrant,DeTweedeWereldoorloginEuropa(12+info)

DennisHamley,DeTweedeWereldoorlog(12+info)

EvertHartman,Oorlogzondervrienden(12+)

ElsPelgrom,KinderenvanhetAchtsteWoud(12+)

AlineSax,Mistoverhetstrand(12+)

JanTerlouw,Oorlogswinter(12+)

SandiToksvig,Hitlerskanarie(Denemarken)(9+)

AnkedeVries,Belledonnekamer16(Frankrijk)(12+)

AnnaenWoutWoltz,Postuitdeoorlog(Amsterdam)(12+)

Oorlog40-45.nl.(13+)

Werkblad 1

Bijlage 425

In tijden van oorlog maken mensen belangrijke keuzes, gedwongen of ongedwongen.

Mensen kiezen ervoor om bij het verzet te gaan, om het leven zo normaal mogelijk te leven,

om te vluchten of ze kiezen ervoor bij de SS te gaan. Ook in dit verhaal zijn door belangrijke

mensen keuzes gemaakt waarvan we op de dag van vandaag het resultaat nog kunnen

zien.

Vraag 1: Wie zijn de belangrijkste beslissers in dit fragment?

Vraag 2: Zij hebben een paar keuzes gemaakt die leidde tot de hevige gevechten

rondom de brug. Noem vijf keuzemomenten.

Vraag 3: Op deze foto zie je de Rijnbrug en het gebied er om heen. Kunnen jullie

aanwijzen waar de Britse troepen zaten ‘ingegraven’? En van waar kwamen

de Duitsers?

Herkomst foto: www.spannendegeschiedenis.nl

Bijlage 426

Lees wat John Frost zelf vertelde over de dagen bij de brug:

“Doorallerleioorzakenwerktenonzeradio’snauwelijks,zodatwijslechtopdehoogte

warenvanwatzicheldersafspeelde.(…)DeDuitsersdedenverwoeddepogingenomons

vandebrugteverdrijven,maarwijhieldendegebouwenrondomdenoordelijkeopritonder

controle,ofschoonzijopmaandagmorgenprobeerdenonsmeteengroeppantserwagens

vanuithetzuidenteverrassen.Voortdurendhooptenwedaterversterkingzoukomen

vanuitOosterbeekenvanhetEngelseTweedeLegeruitderichtingNijmegen,maarbehalve

steedsmeerDuitsers,kwamerniemand.Zijbeschotenonzepositiesmetallekanonnen

waaroverzijbeschikten,vielenaanmetzwaretanksentrachttenonsmethuninfanteriete

overmeesteren.Onsgrootsteprobleemwasdatweeentekortaanmunitiehadden,omdat

wealleenmaarbeschiktenoverwatweopzondagmeegenomenhaddenenervan

aanvullinggeensprakewas.”

“SpoedigkregenwegebrekaanwaterentotovermaatvanrampbegonnendeDuitsersde

huizen,waarinwijstandhielden,inbrandtesteken.Opmaandagavondwarendemeeste

huizenverwoestenindenachtvandinsdagopwoensdaglekenallestratenrondomdebrug

inbrandtestaan.Hetgeknettervanhetbrandendehoutwasnetzoluidalshet

bombardementvandevijand.(…)Bijnaallehuizenwarenverwoest,zodatwegeen

beschermingmeerhadden.DeovermachtvandeDuitserswastegroot..“

Herkomst foto: Airborne Museum ‘Hartenstein’

Vraag 5: Zoals je ziet op het kaartje zaten Frost en zijn mannen ingesloten door de

Duitsers. Noem vier problemen waar de geallieerden mee te maken kregen.

Bijlage 427

Vraag 6: De Duitsers wonnen de slag bij de brug. Wat gebeurde er met de gewonde

en de niet gewonde soldaten?

Vraag 7: Stel dat de troepen volgens planning de soldaten in Arnhem kwamen

versterken, dan hadden ze minder problemen gehad. Hoe zou de slag om

Arnhem dan af zijn gelopen?

Vertel, na overleg met elkaar, straks in eigen woorden aan de klas wat er dan

gebeurd zou zijn.

Vraag 8: Zo ging het echter niet. Wat wordt bedoeld met de titel van het fragment:

een brug te ver?

Vraag 9: Ruim vier dagen is er gevochten om de brug. Huizen stortten in en vlogen in

brand. Stel je eens voor dat je bij de brug zou wonen in die tijd… Hoe zou je

je voelen? Wat zou je doen? Beschrijf je antwoord in vijf zinnen.

Bekijk de foto’s. De inwoners van Arnhem moesten vluchten, evacueren heet dat. Ze

moesten snel hun koffers pakken. Met zwaarbeladen fietsen gingen ze op weg. Ze wisten

niet precies waarheen en ze wisten niet voor hoelang.

Herkomst foto’s: NIOD

Bijlage 428

LeesonderstaandetekstvanAlbertRavestein,hijmoestvanwegedegevechtenalskindzijn

huisverlaten:

“Vóórmaandagavondmoetdestadleegzijn.Weg?Waarheen?Langzaamdringtde

waarheidtotonsdoor.Deéénschreeuwt,deanderhuilt,eenderdehoudtdemoederin:het

kannietlangzijn,eenpaardagen,hetTweedeLegerisvlakbij.Deartilleriedreuntnog

steeds;datgeeftonssomsmoed,somswanhoop.Denachtenzijnroodgekleurdvande

gevechten.Maartoch,wemoeteneruit.Vadersluitdedeur;hetiszijnverjaardag.We

hebbeneenkeuzegemaaktuitonsbezit,somswaardevol,maarookeenprulnemenwe

mee;inelkgevaleendekeneneenlepelvooriedereen.Enwegaanoppad(…)naareen

onbekenddoel.Dedeurisnooitmeeropengegaan;erwasgeendeurmeerengeenhuis,

geenherinnering,mijnspeelgoedwegenhetergstewarendefoto’s.”

OokHein,eenjongenvanjullieleeftijd,moestvertrekken:

“Dejongenpaktzijnknuffelenvolgtzijnoudersdieeenbakfietshebbenvolgeladenmet

hethoogstnoodzakelijke.Heindraaitzichomenkijktnaarzijngeboortehuis.Gordijnen

wapperenvrijelijknaarbuitendoorgebrokenruiten.‘Hein,komjenoumee?’Vaderduwtde

zwaarbeladenfietsdewegomhoog.Dehoutenwielendraaienstroefoverdevervuilde

straat.ZusjeTreeslooptaandehandvanmoeder.Vanallekantenkomenmensen.

Sommigenhebbeneendeelvanhunhuisraadopeenkargebondenentrekkenmoeizaam

devrachtdesteilestratenomhoog.Anderendragenenkelwattassenmee.Demeesten

lopenrichtingdeSchelmseweg.HeinzietLies,methaarmoederentweebroers.Zeslepen

vanallesmee.Dekens,panneneneten.DemoedervanLiesklamptzijnvaderaan.‘Waar

gaanjullienaartoe?’,vraagtze.‘Wewetennietwaarweheenmoeten.’‘Welopennaarhet

Openluchtmuseum,wehoordendatjedaarkanwachtentothetwatrustigerwordt.’“

Vraag 10: Stel je voor dat je, net als Hein, je spullen zou moeten pakken. Wat zou je

dan allemaal meenemen? Schrijf 10 dingen op. Schrijf het belangrijkste op

nummer 1 en het minst belangrijkste op nummer 10.

1 6

2 7

3 8

4 9

5 10

Bijlage 529

Werkblad 2

Op de plek waar jullie nu staan is meer dan zestig jaar geleden heftig gevochten. Wat hier

precies is gebeurd ga je nogmaals beluisteren. Loop naar de kade, in het gras staan een aantal

bankjes. Ga daarop zitten en beluister het fragment. Zorg dat je de brug goed kunt zien.

Daarna beantwoord je in tweetallen de vragen.

Start het luisterfragment

Herkomst foto: NIOD

Foto 1

Herkomst foto: NIOD

Foto 2

Bijlage 530

Vraag 1: Bekijk foto 1 en 2. Veel huizen en gebouwen werden vernietigd. Vooral op deze

plek is veel verloren gegaan. Toen de bewoners na de oorlog terug kwamen

stonden hun huizen hier niet meer. Kijk eens naar de gebouwen die je nu ziet.

Hoeveel gebouwen tel je die er voor de oorlog ook gestaan zouden hebben?

Vraag 2: Je kunt bijna niet meer zien hoe Arnhem er vroeger uit heeft gezien. Wat vind je

daar van?

Vraag 3: Wat denk je dat de burgers in deze directe omgeving voelden toen de gevechten

bij de brug begonnen? Noem drie emoties.

Vraag 4: Wat vind je er van om op deze plek te staan nu je weet wat voor verschrikkelijks

hier is gebeurd?

Steek met de hele klas de straat over naar het Jacob Groenewoud plantsoen.

Bijlage 531

Vraag 5: In het Jacob Groenewoud plantsoen kun je zien wat de vernietigingen

veroorzaakten. Bekijk foto 3 en zoek het in het Jacob Groenewoud plantsoen.

Hebben jullie het gevonden? Waar zit het bronzen plaatje op bevestigd?

Vraag 6: Bekijk foto 4 en zoek het in het Jacob Groenewoud plantsoen. Wat is dit?

Vraag 7: Er ligt in het plantsoen een grote bom. Hoeveel kilo weegt deze bom?

Herkomst foto’s: Eigen foto

Foto 3

Herkomst foto’s: Eigen foto

Foto 4

Bijlage 532

Vraag 8a: Op deze plek staat ook een soort kanon, een 25 ponder houwitser. Hoe ver zou

je met dit geschut kunnen schieten? Als je goed zoekt kun je het antwoord

vinden.

Vraag 8b: Ga achter het kanon staan, zou je de brug kunnen raken vanaf hier? En de vijand

aan de overkant van de Rijn?

Vraag 8c: De geallieerden hadden dit geschut niet hier tijdens de slag om de brug. De

Duitsers hadden wel zware pantservoertuigen zoals tanks. Stel dat de

geallieerden op deze plek ook dit soort geschut bij zich hadden gehad. Wat zou

dat betekend hebben voor de afloop van de slag om de brug?

DeBritsesoldatendievanafdezeplekdeDuitsersopafstandhieldenwerdenvanallekanten

omsingeld;zezateningesloten.Zezoudenhiereigenlijkmaareenpaardagenzitten.De

gevechtenduurdenlangerdangedachtendeversterkingkwammaarniet.Zehaddenhonger,

dorst,weiniggeslapenenbijnageenmunitiemeer.Eenanderprobleemwasdeslechte

communicatietussendesoldatenopdezeplekensoldatenopanderelocatiesindestad.Jacobus

Groenewoudwildeeenambulanceofdokterbellenomernstigegewonden,BrittenenDuitsers,

optehalen.Toendeeerstetelefoongeenverbindinggafginghijnaareenhuisverderop.Het

waslevensgevaarlijkendapperwatJacobusdeed.

Vraag 9. Zou jij dit ook hebben gedaan als je in de schoenen stond van Jacobus? Waarom

wel of waarom niet?

JacobusGroenewoudheefthethelaasnietgered.Eenpaarhonderdmetervandebrugwerdhij

dooreenDuitsesluipschutterdoodgeschoten.Ternagedachtenisaanhemishetparkje

geplaatst.HetiseenmonumentdatonsherinnertaanJacobus,aandeslagomdebrug,aan

OperatieMarketGardenenaandeTweedeWereldoorlog.Terugopschoolzullenjullienog

meerlerenoverherinneringenenmonumenten.

Werkblad 1.

Bijlage 6. Antwoorden33

Vraag 1: Wie zijn de belangrijkste beslissers in dit fragment?

De Duitse SS Hauptsturmführer Victor Eberhard Gräbner en de Brit John Frost

van 2nd Battalion the Parachute Regiment.

Vraag 2: Zij hebben een paar keuzes gemaakt die leidde tot de hevige gevechten

rondom de brug. Noem vijf keuzemomenten.

Gräbner kiest er voor de brug achter te laten waardoor deze minder sterk

beveiligd is.

Frost kiest er voor om zich op dat moment in te graven aan de noordkant van

de brug.

Frost kiest het moment uit om naar het zuiden van de brug te trekken. Daar

blijken meer Duitse soldaten te zitten dan verwacht.

De achtergebleven Duitse soldaten beschieten de naderende Britten.

Gräbner besluit terug te komen naar de Rijnbrug en zorgt met zijn mannen

voor versterking aan Duitse zijde.

Als de Duitsers de rivier bijna over zijn, openen de Britten het vuur.

Gräbner sneuvelt en er komt meer weerstand van de Britten dan verwacht. De

Duitsers kiezen er voor niet op te geven, ze gaan door! Met zware tanks

beschieten ze de Britten.

Op 21 september bezwijken Frost en zijn mannen; ze besluiten zich over te

geven.

Laat de kaart van Arnhem zien. Om welke brug gaat het in het luisterfragment? Laat de

leerlingen hier over nadenken en het antwoord aanwijzen op de kaart. De leerlingen maken

de volgende vragen in tweetallen, bespreek de antwoorden klassikaal.

Vraag 3: Op de foto zie je de Rijnbrug en het gebied er om heen. Kunnen jullie

aanwijzen waar de Britse troepen zaten ‘ingegraven’? En van waar kwamen

de Duitsers?

Links van de foto is de noordzijde van de brug, daar zaten de Britten. Rechts is het zuiden,

richting Nijmegen, daar zaten de Duitsers.


Vraag 4: Op het kaartje zien de leerlingen hoe de Frost en zijn mannen waren ingesloten door de

Duitsers. Noem vier problemen waar de geallieerden mee te maken kregen.

1. Er zou versterking komen vanuit het zuiden, maar die versterking kwam maar niet.

2. Langzaam verzwakten de troepen op de brug: munitie en water raakten op.

3. De verbindingen met andere troepen was slecht.

4. De huizen waarin ze schuilden werden in brand gestoken, ze hadden geen bescherming

meer.

Vraag 5: De Duitsers wonnen de slag bij de brug. Wat gebeurde er met gewonde en niet gewonde

soldaten?

Die soldaten werden krijgsgevangenen gemaakt.

Vraag 6: Stel dat de troepen volgens planning de soldaten in Arnhem kwamen versterken, dan

hadden ze minder problemen gehad. Hoe zou de slag om Arnhem dan af zijn gelopen?

Vertel, na overleg met elkaar, in eigen woorden aan de klas wat er dan gebeurd zou zijn.

Bespreek de antwoorden klassikaal met de leerlingen. Antwoorden moeten ongeveer het

volgende bevatten: dan waren de geallieerde troepen veel sterker geweest, de kans is

groot dat ze de Duitsers nu wel konden verslaan. De brug zou in geallieerde handen vallen,

waardoor de geallieerden door konden stoten naar het noorden van Nederland. Nederland

zou veel eerder bevrijd zijn.

Vraag 7: Zo ging het echter niet. Wat wordt bedoeld met de titel van het fragment: een brug te ver?

De opmars van de troepen kwam vanuit het zuiden, de zuidelijke bruggen waren al

veroverd. De Rijnbrug was de laatste brug die veroverd diende te worden. Dit is niet gelukt;

het was een brug te ver.

Vraag 8: Ruim vier dagen is er gevochten om de brug. Huizen stortten in en vlogen in brand. Stel je

eens voor dat je bij de brug zou wonen in die tijd… Hoe zou je je voelen? Wat zou je doen?

Beschrijf je antwoord in vijf zinnen.

Bespreek de antwoorden met de groep.

Vraag 9: Stel je voor dat je, net als Hein, je spullen zou moeten pakken, wat zou je meenemen?

Bespreek de lijstjes met de leerlingen, waarom nemen ze dat mee? Nemen ze waardevolle

spullen mee, of juist praktische? Wat zouden ze lastig vinden om achter te laten?

Bespreek de antwoorden met de groep.


Vraag 1: Bekijk foto 1 en 2. Veel huizen en gebouwen werden vernietigd. Vooral op deze plek is veel

verloren gegaan. Toen de bewoners na de oorlog terug kwamen stonden hun huizen hier

niet meer. Kijk eens naar de gebouwen die je nu ziet. Hoeveel gebouwen tel je die er voor

de oorlog ook gestaan zouden hebben?

Bijna alle gebouwen zijn opnieuw opgebouwd. Het antwoord van de leerlingen moet liggen

tussen 15 en 30 gebouwen.

Vraag 2: Je kunt bijna niet meer zien hoe Arnhem er vroeger uit heeft gezien. Wat vind je daar van?

Bespreek de antwoorden van de leerlingen.

Vraag 3: Wat denk je dat de burgers in deze directe omgeving voelden toen de gevechten bij de

brug begonnen? Noem drie emoties.

Bijvoorbeeld angst, woede, verdriet, paniek.

Vraag 4: Wat vind je er van om op deze plek te staan nu je weet wat voor verschrikkelijks hier is

gebeurd?


Vraag 5: In het Jacob Groenewoud plantsoen kun je zien wat de vernietigingen veroorzaakten.

Bekijk foto 3 en zoek het in het Jacob Groenewoud plantsoen. Hebben jullie het gevonden?

Waar zit het bronzen plaatje op bevestigd?

Op een propeller.

Vraag 6: Bekijk foto 4 en zoek het in het Jacob Groenewoud plantsoen. Wat is dit?

Het is een kleine bom.

Vraag 7: Er ligt in het plantsoen een grote bom. Hoeveel kilo weegt deze bom?

400 kilo.

Vraag 8a: Op deze plek staat ook een soort kanon, een 25 ponder houwitser. Hoe ver zou je met dit

geschut kunnen schieten? Als je goed zoekt kun je het antwoord vinden.

12.250 meter.

Vraag 8b: Ga achter het kanon staan, zou je de brug kunnen raken vanaf hier? (Ja) En de vijand aan de

overkant van de Rijn?

Ja.

Werkblad 2.


Vraag 8c: De geallieerden hadden dit geschut hier niet tijdens de slag om de brug. De

Duitsers hadden wel zware pantservoertuigen zoals tanks. Stel dat de

geallieerden op deze plek ook dit soort geschut bij zich hadden gehad. Wat zou

dat betekend hebben voor de afloop van de slag om de brug?

Dan is de kans groter dat de Britten stand hadden kunnen houden totdat er

versterking zou komen. Met dit soort geschut hadden ze kunnen winnen van de

Duitsers.

Vraag 9: Zou jij dit ook hebben gedaan als je in de schoenen stond van Jacobus? Waarom

wel of waarom niet?


Over (ge)dichten en dichtvormen

Bijlage 7. Hoe maak je een gedicht? 37

Gedicht

Verteldeleerlingenhetvolgendeoverhetmakenvan

hetgedicht:

Eengedichthoeftnietterijmen.

Eengedichtschrijvenbetekent:zuinigzijnmet

woorden.

Eengedichtschrijvenbetekent:elkwoordwegen,en

latenpassenbijanderewoorden.

Eengedichtlaatzienwatdewoordendoen,voelenof

zijndoorbijvoeglijkenaamwoordentegebruiken.

Eengedichtherkenjedoordatdetekstomgevenisdoor

heelveelwit.Vaakzijnerverschillendestrofen.

Eengedichtklinktmuzikalerdaneenverhaal.Datkomt

doorherhaling,vooralvanklankenritme.Jehoortdat

pasgoedalsjeeengedichtvoordraagt.

Eengedichtzorgtervoordatjegewonedingenopeens

metandereogenziet.

Eengedichtbevatdikwijlsbeeldspraak,datwilzeggen

dattweedingenineenvergelijkingnaastelkaar

wordengezet.

Eengedichtheeftsomsrijmbinnendeversregel.

Eengedichtheeftaanheteindsomseengrappigeof

onverwachtewending.

Rijm

Demeestvoorkomendevormvanrijmiseindrijm.Alsde

leerlingenwillenrijmenkunnenzegebruikmakenvan

devolgenderijmschema’s:

aabb(gepaard)Deeerstetweezinnenendelaatste

tweezinnenvaneenstroferijmen.

abba(omarmend)Deeersteendelaatstezinnen

rijmenendetweedeenderdezinrijmen.

abab(gekruist)Deeerstezinendederdezinrijmen

endetweedeendelaatstezinrijmenopelkaar.

aaaa(slag)Allezinnenvandestroferijmenopelkaar.

Bijalliteratiekomendebeginlettersovereen(huisen

haard).

Bijassonantiekomendeklinkersovereen(eenstoffig

bos).

Bijbinnenrijmrijmendewoordenbinnendeversregel

(gaanenstaan).

Dichtvormen

Demeestgebruiktevormvandichteniseenaantal

strofenvangelijkelengte(4tot6zinnen)achterelkaar.

Erbestaanechterverschillendebijzonderedichtvormen.

Alsdeleerlingendaargebruikvanwillenmakenkunnen

zekiezenuit:

Elfje

Eengedichtdatbestaatuitelfwoorden.

Achtereenvolgens:één,twee,drie,vierenweeréén

woord.

File

Blikkendozen

zuipenlitersbenzine.

Eenkleurigmetalenlint

eindeloos

Bijlage 7. Hoe maak je een gedicht? 38

Rondeel

Eengedichtwaarvanbepaaldeversregelsop

afgesprokenplaatsenterugkomen.Regel1komtterug

alsregel4enalsregel7.Regel2ishetzelfdealsregel8.

Vlindersineenvlinderstruik

vlinderenondersteboven

nectaruiteenbloem


rollenhuntong

totaandebloembodem


vlinderenondersteboven

Vrij vers

Eengedichtwaarvandevormhelemaalvrijdoorde

dichterwordtbepaald.

Eenbenig

spiegelikme

ineenzomerseplas

aaneenblauwereiger.

Watweinig

verenvooreenvogel.

Dearmentehoekig

voorsierlijkevleugels.

Maarstilstaanopeenbeen

kanikal.

Limerick

Eenhumoristischgedichtvan5versregelsmetals

rijmschema:aabba.Indeeersteregeleenplaatsnaamof

eennaamvaneenland.

ErwaseenseenvarkeninUffelen

datwouaaniedereensnuffelen.

Hijkreegvaakopzijnkop

wanthijhieldmaarnietop.

Indehoopdathetuitliepopknuffelen.

Bronnen 39

Literatuur:

Arnhemspookstad…enwegingenvoordriedagen…/doorAndréHorlings/UitgeverijElmar

Rijswijk(ZH)1995

BruggehoofdArnhem/doorJamesSims/UitgeverijFibula–VanDishoeckHaarlem1978

Foto’s:

BeeldbankWOII.NIOD

AirborneMuseum‘Hartenstein’

MaudHeldens

Internet:

canonvanNederland

www.wikipedia.nl

www.februaristaking.nl

http://www.geheugenvanplanzuid.nl/tijdtijn/razzia’s2.htm

www.airbornemuseum.org

http://www.nos.nl/archief/2005/nieuws/achtergronden/60jaarbevrijding/faq_marketgarden.

http://www.pegasusarchive.org/arnhem/frames.htm

http://www.livius.org/gewonemensen/1944/arnhem.html

Overig:

Dilemmatest-Anno

Colofon40

Dit is een uitgave van:

Stichting Liberation Route Europe

Postbus156

6660ADElst


Ontwikkeling en samenstelling:

EDU-ART:

MaudHeldens

JannekeBonekamp

BenBregman

ElsebethHoeven

Vormgeving:

GiesbersCommunicatiegroep,Velp

Met medewerking van:

GeldersOverijsselsBureauvoorToerisme

RegionaalBureauvoorToerismeArnhemNijmegen

VeluwsBureauvoorToerisme

AirborneMuseum‘Hartenstein’

NationaalBevrijdingsmuseum1944-1945

EDU-ART

Zeelandsingel40

6845BHArnhem

Postbus301000

6803ACArnhem

www.edu-art.eu

DeLiberationRouteismedemogelijkgemaaktdoorbijdragen

vandeProvincieGelderlandengemeenteninGelderland,

UtrechtenNoordLimburg.

©2011EDU-ART/StichtingLiberationRouteEurope

Luisterplek 22 · b Je denkt: ‘ik mag niet te laat komen’ en je fietst door. c Je rent naar het...

Documents

Transcript of Luisterplek 22 · b Je denkt: ‘ik mag niet te laat komen’ en je fietst door. c Je rent naar het...