Luisterplek 33...Markt 12 in Aalten. De derde les zoomt in op één van de luisterplekken en handelt...

Een lessenserie voor leerlingen van de bovenbouw van de basisschool en de onderbouw van het voortgezet onderwijs.

Luisterplek 33 MillingenDe uittocht van Millingen

Inleiding 3

Lessenserie 4

Luisterverhalen 6

Les1 7

Les2 9

Les3 11

Les4 16

Bijlagen

1: AchtergrondinformatieWOII 18

2: Dilemmatest 22

3: LiteratuurWOII 25

4: Afbeeldingenevacuatiespel 26

5: Werkblad1 28

6: Werkblad2 30

7: Antwoordenwerkbladen 34

8: Werkblad3.2X24uur… 37

Bronnen 40

Colofon 41

Inhoudsopgave

Inhoudsopgave2

Dezelessenserieisontwikkeldinhetkadervande

LiberationRoute.

DeLiberationRoutevolgthetpaddatde

geallieerdenbewandeldentijdensdebevrijdingvan

Europa.DeroutebegintbijNormandiëenlooptvia

Nijmegen,ArnhemenhetzuidenvandeVeluwe

richtingBerlijn.DeregioArnhem,Nijmegen,Zuid-

VeluwespeeldeaanheteindevandeTweede

Wereldoorlogeenhoofdrolophetwereldtoneel.

De geallieerden startten in september 1944 Operatie Market Garden.Ondanksdathetéénvan

degrootsteluchtlandingsoperatieswasuitde

geschiedenis,isdeoperatieslechtsdeelsgeslaagd.

Nijmegenwerdbevrijd,maarArnhemkondoorde

geallieerdennietwordenbehouden.Ookde

Veluwewachtteeenbarrewinter.Infebruari1945

starttevanuitditgebieddefinalevandebevrijding,

OperationVeritable.Dezeoperatiewasdestartvan

hetgroteRijnlandoffensief,eenveldslagdiepastin

hetrijtjevanStalingrad,NormandiëenBerlijn.

Militairenenburgerswarendedeelnemersinde

onberekenbareoorlogsroulettediedraaideom

overlevenofsterven,omvreugdeenverdriet.

Uiteindelijkwerddevrijheidherwonnen.

VeelplekkeninGelderlandhebbendirecttemaken

methistorischegebeurtenissentijdensdeTweede

Wereldoorlog.Opverschillendeplekkenzijnin

GelderlandlangsdeLiberationRoutegemarkeerde

veldkeien,zogehetenluisterplekkenneergezet.Inde

directeomgevingvandezekeienzijndingengebeurd

diedegeschiedenisvandeomgevingkleuren.Bijde

veldkeiisdoormiddelvaneenhoorspeltehorenwat

éénofmeerderepersonenbijdieplekhebben

meegemaakt.

Omookscholierentelatenbelevenwaterinhun

directeomgevingzichheeftafgespeeldisdeze

lessenseriebijeenaantalluisterverhalenontwikkeld.

Delessenseriebestaatuitvierlessen.Deeerstelesis

eenalgemenelesoverdeTweedeWereldoorlog.De

tweedelesbestaatuiteenbezoekaaneenmuseum

indebuurt,namelijkaanhetAirborneMuseum

‘Hartenstein’inOosterbeek;hetNationaal

Bevrijdingsmuseum1944–1945inGroesbeek;of

Markt12inAalten.Dederdeleszoomtinopéénvan

deluisterplekkenenhandeltoverdatgenewaterin

dedirecteomgevingvandeleerlinggebeurdetijdens

deTweedeWereldoorlog.Devierdelesisfacultatief:

tijdensdezelesmakendeleerlingenn.a.v.de

informatieuitdeafgelopenlesseneenmonument.

Rodedraaddoordevierlesseninhetthema‘Keuzes

maken’.Indeoorloghaddendeburgerstemaken

meteenonbetrouwbareoverheid.Hierdoorwerden

demensenaanhuneigenlotovergelaten.Vanuitdat

perspectiefonderzoekendeleerlingenwatzij

zoudendoenalszevoorverschillendekeuzeskomen

testaan.

Inleiding

Inleiding3

Lessenserie

Lessenserie4

Doelgroep:

Dedoelgroepvanditprojectzijnjongerentussen10en14

jaar.Hetprojectisgeschrevenvoorleerlingenvangroep7

en8vanhetbasisonderwijsenvoordeonderbouwvanhet

voortgezetonderwijs.

Doel:

Dedoelstellingenvanhetprojectzijn:

DeleerlingenkennendehoofdlijnenvanOperatie

MarketGarden.

Deleerlingenmakenkennismetlokaleverhalenoverde

bevrijding.

Deleerlingenervarenhoelastighetisominoorlogstijd

keuzestemaken.

Degeschiedenismethodenrichtenzichophetlandelijke

verhaaloverdeTweedeWereldoorlog.Hetprojectrondde

LiberationRouteverteltzowelhetregionalealshetlokale

oorlogs-ofbevrijdingsverhaal.

Opzet van de lessenserie:

Hetprojectbestaatuitvierlessenenstartmethet

teruggrijpennaarhetlandelijkeverhaaluitde

geschiedenismethode.Tijdensdeeersteleswordtdekennis

vandeleerlingenoverdeTweedeWereldoorlogaande

handvandemethodeopgefrist.Nadezelandelijke

introductiezoomendeleerlingenindevolgendelessen

steedsverderinopdeoorlogsverhalenuithuneigen

omgeving.

Detweedelesbestaatuiteenbezoekaaneenmuseum.In

hetAirborneMuseum‘Hartenstein’,hetNationaal

Bevrijdingsmuseum1944-1945,ofMarkt12makende

leerlingenkennismetderegionalegeschiedenisinde

TweedeWereldoorlog.

Naditbezoekvolgtdederdeleswaarinhetlokale

oorlogsverhaalcentraalstaat.Opdeluisterlocatiesvande

LiberationRoutezijndeplaatselijkeverhalentebeluisteren.

Naafloopvandezeleswetendeleerlingenhoedelokale

geschiedeniszichverhoudttenopzichtevanderegionaleen

landelijkegeschiedenis.

Indevierdelesverwerkendeleerlingendeinformatieuit

devoorafgaandelessenineenontwerpvooreen

oorlogsmonumentwaarinelementenuithetlandelijke,

regionaleen/oflokaleverhaalverbeeldworden.De

leerlingenkunnenzichopdewebsite

www.liberationroute.nlen/ofmeteenbezoekaaneen

plaatselijkoorlogsmonumentlateninspirerendoorhet

bekijkenvanbestaandemonumenten.

Les Focus Onderwerp Lesmateriaal

1:introductie Landelijk TweedeWereldoorlog Lesmethodegeschiedenis/

www.liberationroute.nl

2:museumbezoek Regionaal Debevrijding Educatiemuseum

3:verdieping Lokaal Verhaalbijluisterplek www.liberationroute.nl

4:verwerking Kunstzinnig Monumenten www.liberationroute.nl

Opbouw in schema:

Lessenserie5

Kerndoelen

Delessensluitenaanbijdevolgendekerndoelen:

Mondelinge taalvaardigheid:

1 Deleerlingenlereninformatieteverwervenuit

gesprokentaal.Zelerentevensdieinformatie,

mondelingofschriftelijk,gestructureerdweerte

geven.

2 Deleerlingenlerenzichnaarvormeninhouduitte

drukkenbijhetgevenenvragenvaninformatie,het

uitbrengenvanverslag,hetgevenvanuitleg,het

instruerenenbijhetdiscussiëren.

4 Deleerlingenlereninformatieteachterhalenin

informatieveeninstructieveteksten,waaronder

schema’s,tabellenendigitalebronnen.

6 Deleerlingenlereninformatieenmeningente

ordenenbijhetlezenvanschool-enstudietekstenen

andereinstructieveteksten,enbijsystematisch

geordendebronnen,waaronderdigitalebronnen.


vergelijkenentebeoordeleninverschillendeteksten.


ordenenbijhetschrijvenvaneenbrief,eenverslag,

eenformulierofeenwerkstuk.Zijbestedendaarbij

aandachtaanzinsbouw,correctespelling,eenleesbaar

handschrift,bladspiegel,eventueelbeeldende

elementenenkleur.

9 Deleerlingenkrijgenplezierinhetlezenenschrijven

vanvoorhenbestemdeverhalen,gedichtenen

informatieveteksten.

Oriëntatie op jezelf en de wereld:

51 Deleerlingenlerengebruiktemakenvaneenvoudige

historischebronnenenzelerenaanduidingenvantijd

entijdsindelingtehanteren.

52 Deleerlingenlerenoverkenmerkendeaspectenvan

hetvolgendetijdvak:wereldoorlogenenHolocaust.

53 Deleerlingenlerenoverdebelangrijkehistorische

personenengebeurtenissenuitdeNederlandse

geschiedenisenkunnendievoorbeeldmatigverbinden

metdewereldgeschiedenis.

Kunstzinnige oriëntatie:

54 Deleerlingenlerenbeelden,taal,muziek,spelen

bewegingtegebruiken,omergevoelensen

ervaringenmeeuittedrukkenenomermeete

communiceren.

55 Deleerlingenlerenopeigenwerkendatvananderen

tereflecteren.

56 Deleerlingenverwervenenigekennisoverenkrijgen

waarderingvooraspectenvancultureelerfgoed.

Kosten

Delessenserieisgratistedownloadenvan


Voorhetbezoekaanhetmuseumiswelentreegeld

verschuldigd.

Spreiding lessen:

Deactiviteitenzijndoordeleerkrachtzelfintedelen.

Alleenvoorhetmuseumbezoekdienteenafspraak

gemaaktteworden.

Dat kan met:

AirborneMuseum‘Hartenstein’teOosterbeek

E-mail:[email protected]

Telefoon:026-3337710

NationaalBevrijdingsmuseum1944-1945teGroesbeek:



Markt12teAalten:


Luisterverhalen

Luisterverhalen6

Bijdezelessenseriezijndiverse luisterverhalengeselecteerd.Deverhalenvandieplekken

zijn tebeluisterenviadewebsitewww.liberationroute.nl.

Deverhalenkuntuvindendoor bij 'Ontdek de geschiedenis' te klikken op 'luisterverhalen’.

Om te zien welke lespakketen er zijn ontwikkelt gaat u naar www.liberationroute.nl/educatie.

Algemene les over de Tweede Wereldoorlog

Les 17

De geschiedenismethode behandelt de Tweede

Wereldoorlog. Een aanvulling hierop is deze les waarin de

vraag centraal staat: Wat zou jij doen?

Duur:

Activiteit1:15minuten

Activiteit2:40minuten

Voorbereiden:

UbehandeltdeTweedeWereldoorlogviade

geschiedenismethode.

UleestdeachtergrondinformatieoverdeTweede

WereldoorloginNederland.Ziebijlage1.

Benodigdheden:

Papierenpen.

Kopieënvandedilemmatest(bijlage2)

Activiteit 1.

UheefthetlandelijkeverhaaloverdeoorloginNederland

aandehandvandegeschiedenismethodebehandeld.Maak

eventueelgebruikvandeel1vanbijlage1naastuw

geschiedenismethode.Nukomtuhieropterug.Bespreek

metdeleerlingenwatzealwetenoverdeTweede

Wereldoorlog.Hiervoormaaktusamenmetdeleerlingen

eenwoordwebenstuurthetgesprekzodatdevolgende

onderwerpenaanbodkomen:Hoekondeoorlog

ontstaan;vanwanneertotwanneerwasdeoorlog;fascisme

vanHitler;Jodenvervolging;hetverzet;deNSB;Slagom

Arnhem(OperatieMarketGarden).

Activiteit 2.

Indezeactiviteitonderzoektumetdeleerlingenderolvan

deoverheidbijdeveiligheidvanburgersenwatjedoetals

jenietmeerbijdieoverheidterechtkunt.Leesvantevoren

deel2vanbijlage1.

Inleiding:

U legt de leerlingen de volgende vraag voor.

1 Jebentopwegnaarhuisenallaat.Jehadjemoeder

beloofdoptijdthuistezijnvoorheteten.Jezieteen

jongetjerennenenstruikelenopdegrond.Hijblijft

liggenenhuilt.

Wat doe je?

a Jestoptenprobeerthetjongetjetehelpen.Danmaar

telaatenmisschieneenbozemoeder.

b Jedenkt:‘ikmagniettelaatkomen’enjefietstdoor.

c Jerentnaarhetdichtstbijzijndehuis,enhooptdat

iemandthuisisomtehelpen.

d Jehebtgeenideewatjezoudoen.

U vraagt:wiekiestervoorantwoorda?Envraagteen

leerlingwaaromdiehiervoorkiest.Ditdoetubijieder

mogelijkantwoord.Bijdekinderendiekiezenvoor

antwoordcbenadruktudatdezekinderenervoorkiezen

omhulptezoeken.

U legt de kinderen een volgende vraag voor:

2 Jelooptopstraat.Jeziethoeeenjongeneenvrouw

omverduwtenhaarhandtasafpakt.Devrouwgilt:

‘Houddedief!Dejongenrentmetdehandtasjouw

kantop.

Wat doe je?

a Jegaatindewegstaanvandedief.

b Jebelthetalarmnummer112.

c Jelooptgauwdeanderekantop.


Les 18

Wederomvraagtuwievoorwelkantwoordkiesten

waarom.Bijantwoordbbenadruktudatdezekinderen

hulpzoekenbijmensendieindienstzijnvanonzeoverheid:

namelijkdepolitie.

Ubespreektmetdeleerlingendatweingevalvannood

hulpkrijgenvanonzeoverheid.Wegaanervanuitdatdie

onswelzalhelpen.Uvraagtdeleerlingenopwelkemanier

deoverheidvoorhetwelzijnvandemensenzorgt.

Danbespreektumetdeleerlingenhoedatvoorde

Nederlanderswasinoorlogstijd.Inoorlogstijdnamende

Duitsersdemachtoverinonsland.DeDuitse

bezettingsmachtbepaaldederegelszonderoverlegmetde

burgers.DeNederlandersmoestenzichsteedsmeer

aanpassenaandatwatdebezetterwilde.Ookalgingdat

tenkostevanhuneigenofandermansveiligheid.Ineens

warengezagdragersnietmeerdemensendiejehielpen,

maarwarenhetmensenvoorwiejebangwas.Hoemoetje

daarmeeomgaan?Demensenreageerdendaarverschillend

op.

Demeestemensenindeoorlogkozennietvooractief

verzettegendeDuitsersenhunanti-joodsemaatregelen.

Bespreekmetdeleerlingenwaarommensendatniet

deden.Erzijnmeerdereredenentebedenken.Zewaren

bangendachtendathettochnietzouuitmakenofzewel

ofnietwatdeden.DeeerstemaatregelendiedeDuitsers

namenwarennognietzoergvoordejoden.Ensommige

maatregelenvondenzewelgoedvoorNederland.Ofze

probeerdenhetlevenvanvoordeoorlogzogoedenzo

kwaadalshetgingvoorttezetten.

Tochwarenerookmensendieophuneigenmanierin

verzetgingen.Mensenpleegdengrotedadenvanverzet

maarookkleine.Erwarenmensendienietreageerdenop

deoproepvanDuitsersomzichtemelden.Erwaren

mensendiestiekemkrantendrukten;ofmensendie

onderdakbodenaanjoden,mensenuithetverzetofaan

jongemannendienietvoordeDuitserswildenwerken.Er

warenverzetsgroepenactief.Eenvoorbeeldvanverzetis

deFebruaristakingin1941toenduizendenmensenhet

werkneerlegdenalsprotesttegendeJodenvervolging.

DezestakingwerddoordeDuitsersmetgeweld

neergeslagen.Alleverzetsdadendedenmensenmetgevaar

vooreigenleven.Waaromzoudendezemensendatgedaan

hebben?

Maarnietiedereenwastegendebezetter.Erwarenook

mensendieervoorkozendebezettertehelpen.Waarom

steundendezemensendebezetter?Ookhierzijnveel

verschillenderedenenvoortebedenken.Demensen

geloofdenbijvoorbeelddatHitlerervoorzoukunnen

zorgendaterminderarmoedeenmeerwerkzouzijn.En

dathetvoorhenbeterzouworden.

Zomaakteiedereenindeoorlogeenanderekeuze.

Kern:

Deleerlingenmakennudedilemmatestuitbijlage2.Door

hetmakenvandedilemmatestgaandeleerlingen

nadenkenoverwatzijzelfinbepaaldesituatieszouden

doen.

Afsluiting:

Ubespreektmetdeleerlingenderesultatenvande

dilemmatest.

Waaromkiestdeéénvoorheteneantwoordendeander

voorwatanders?

Bezoek museum

Les 29

Deze les is facultatief. Om een zo compleet mogelijk beeld

te geven van de Tweede Wereldoorlog bezoekt u met de

leerlingen een museum in de buurt. Hier bekijken de

leerlingen vanuit een regionale invalshoek de

gebeurtenissen tijdens de Tweede Wereldoorlog. Het

museumbezoek zoomt in op de regionale gebeurtenissen

en plaatst de gebeurtenissen tijdens de Tweede

Wereldoorlog in hun eigen omgeving in een context en is

daarmee een voorbereiding op les 3 waarin de leerlingen

het verhaal uit hun eigen gemeente leren kennen.

Afhankelijkvanhetonderwerpendelocatievande

luisterplek,kiestdeleerkrachteenmuseumindebuurt.De

oorlogsmuseazijninOosterbeek:AirborneMuseum

‘Hartenstein’;inGroesbeek:hetNationaal

Bevrijdingsmuseum1944-1945;ofinAalten:Markt12.In

iedermuseumiseducatiefmateriaalvanhetmuseum

aanwezig.

Hetmuseumbezoekduurt-zonderdeheenenterugreis-

anderhalfuur.

Voorbereiding:

Museumnaarkeuzeinlichtenoveruwkomst

Vervoerregelen(busofoudersdiewillenrijden)

Wat kunt u verwachten van het bezoek aan het museum?

Het Airborne Museum ‘Hartenstein’ in

Oosterbeek: Koffers vol verhalen

HetAirborneMuseum‘Hartenstein’isgehuisvestinhet

voormalighoofdkwartiervandeBrittentijdensdeSlagom

Arnhem(OperatieMarketGarden).Detentoonstelling

belichtdegebeurtenissenvanseptember1944.Inde

presentatiekomenverhalentotlevenvanzoweldeBritse,

PoolseenDuitsemilitairen,alsdievandeburgers.Om

leerlingenmeetelatenbelevenwatdemensenindietijd

meemaaktenishetKoffertjesprojectontwikkeld.Voordit

projectmaaktualleengebruikvandelesinhetmuseum.

Alsvoorbereidingbehandeltules1indezelesbrief.Enals

vervolgophetmuseumbezoekgeeftules3aanuw

leerlingen.Vóórhetmuseumbezoekontvangtdedocent

eenuitgebreidehandleidingvoorindeklas.Daarinvindtu

lessuggestiesvoorzowelvooralsnauwbezoekaanhet

museumenbeknopteinformatieoverdeSlagomArnhem.

Inhetmuseumverzorgteenmuseummedewerkereen

interactieveinleidingoverdeSlagomArnhem.Vervolgens

gaandeleerlingenoponderzoekuit.Deleerlingenkrijgen

pertweeeenkoffertjemee.Inelkkoffertjeziteenverhaal

vaneenkindofeenmilitairuit1944,zoekopdrachtenen

aanwijzingen.Dedocentkrijgtinformatiemeeomhet

bezoekindeklasnogeensnatebespreken.

Voor een afspraak neemt u contact op met:



Adres:Utrechtseweg232,6862AZ

Oosterbeek

Les 210

Nationaal Bevrijdingsmuseum 1944-1945:

InhetNationaalBevrijdingsmuseum1944-1945ligtmidden

inhetluchtlandingsgebiedvanseptember1944(Operatie

MarketGarden).Eenschitterendlandschapmetheuvelsen

bossen.Indevastetentoonstellingwordenthema’sover

WOIIendebevrijdingheldereninformatiefbelichtaande

handvanfoto’s,objecten,tekst,diorama’senverschillende

belevingsmomenten.Zozijnerbijvoorbeeldtypischejaren

‘40geuren,filmbeelden,geluidsfragmenten,een

nagebouwdeschuilkeldertijdenseenbombardementende

gereconstrueerdecelvanTitusBrandsma.Eentolerantietest

endilemmaspelnodigenuittotzelfonderzoek.Deleerling

diehetBevrijdingsmuseumbezoekt,staptindetijdvan

toen.Hij/zijhoort,ziet,voeltenruiktdegeschiedenis.Het

museumiseeninspirerendeleeromgeving.Deinhouden

zijntoegesnedenopdegeldendekerndoelenen

eindtermen.Debasisvanelkprogrammaisdevaste

presentatie.Erisruimtevoorkennisoverdracht,actieve

kennisverwervingenerzijninlevingsmomenten.Eengidsof

museumcoachbegeleidtdeschoolbezoeken.Dezeverzorgt

deontvangst,geefteenkorteinleidingentoonteenmooi

introductiefilmpjenaarkeuze.Vervolgensgaande

leerlingenmetdemuseumopdrachtenaandeslag;ze

kunnendaarbijterugvallenopdesteunvandecoach.Inde

Erekoepelkunnendeleerlingenterafsluitingeenwens,

sloganofmeningbedenkenendezeindevrijheidsboom

hangen.

Voor een afspraak neemt u contact op via:

Nationaal Bevrijdingsmuseum 1944-1945

Telefoonnummer:024-3974404


Adres:Wylerbaan4,6561KRGroesbeek

Markt 12:

IndeTweedeWereldoorlogwasMarkt12eenwoonhuis

vaneengewoneAaltensefamilie.Eenkamerindithuiswas

inbeslaggenomendooreenDuitseOrtskommandant,

terwijlereldersinhuisonderduikersverbleven.De

tentoonstellinginMarkt12laatziendatiederesituatie

mensenvraagtomkeuzestemaken,ongeachtuitwelkland

jekomtofwelkgeloofjehebt:ofjenuNederlanderof

Duitserbent;ofjenuChristenofJoodbent.Inoorlogstijd

wordensommigebevolkingsgroepenvanhunkeuzevrijheid

beroofdenlijkenvooranderendekeuzessomsheel

zwart-wit,maarnietsisminderwaar.InMarkt12duikjein

deverhalenvanverschillendemensendieverschillende

keuzeshebbengemaakt:DuitsersenNederlanders.

Leerlingenonderzoekeningroepjesdeverschillendekeuzes

vanmensen,dieinhetmuseumvoorkomen.Elkgroepje

zoektuitwatéénpersoondeed(welkekeuzehij/zij

maakte),watdeomstandighedenwarendieleiddentot

dezekeuzeenwatdegevolgenwarenvoorhenzelfen

anderen.(www.markt12.nl)

Voor een afspraak neemt u contact op via:

Telefoonnummer:0543-471797

Adres:Markt14,7121CSAalten

‘De uittocht van Millingen’

Les 3. Het luisterverhaal 11

In deze les staat het lokale verhaal van de Tweede

Wereldoorlog centraal. De inwoners van Millingen moesten

van het één op het andere moment Millingen verlaten. Dit

terwijl de burgers juist dachten dat de oorlog bijna voorbij

zou zijn. Deze les bestaat uit vier activiteiten. Tijdens de

eerste activiteit ervaren de leerlingen dat achter plekken in

hun omgeving verschillende verhalen schuil gaan. Tijdens

de tweede activiteit denken de leerlingen na over

evacueren en over hun eigen waardevolle spullen. Wat kan

mee en wat kan niet mee? Hoe pak je je spullen als je niet

weet waar je heen gaat en wanneer je terug komt? Aan de

hand van Millingse vertellingen leren de leerlingen hoe de

inwoners van Millingen daar mee omgingen. Zelf spelen ze

het evacuatiespel. De derde activiteit bestaat uit het

luisteren van het luisterfragment in de klas of op locatie

(Rijndijk, bij het voetveer). Op die plek vertrokken

honderden inwoners naar onbekende, veilige plaatsen.

Wat stond de evacués te wachten? Waar gingen ze naar

toe? Dat was voor de inwoners toen, nog geheel

onduidelijk. Tijdens de vierde activiteit fietsen of lopen de

leerlingen door het dorp. Aan de hand van foto’s zien de

leerlingen wat de bewoners aantroffen toen ze

terugkwamen.

Doel

Deleerlingenrealiserenzichdatachterplekkeninhun

omgevingverschillendeverhalenschuilgaan.

Leerlingenluistereneenverhaaloverdeoorlogen

beseffendathetgroteverhaalvanMarketGarden,

verbondenismetkleineenpersoonlijkeverhalenin

Millingen.

Deleerlingenlerenaandehandvanpersoonlijke

verhalenwatdeuittochtbetekendevoordeinwoners

vanMillingen.

Werkwijze

Activiteit1-Hetverhaalvanonsklaslokaal,klassikaal

Activiteit2-Spullenpakkenenevacueren,klassikaal

Activiteit3-Hetluisterverhaal,klassikaal/intweetallen

Activiteit4-Terugnaarhuis,intweetallen

Duur

Activiteit1–15minuten


Activiteit3–40minuten(exclusiefreistijdnaarluisterkei)


Benodigdheden

Luisterfragment33,deuittochtvanMillingen

Dezelesbrief

Activiteit 1 Het verhaal van ons klaslokaal

Werkwijze

Klassikaal

Voorbereiding

Bedenkeenverhaalovereenrecentegebeurtenisinhet

klaslokaal.

Neemeenfotomeevaneenplekdiebelangrijkvooruis.

Bijvoorbeeldeenplekinuwhuis,tuin,een

vakantiebestemmingofeenplekvanvroeger.Watishet

verhaalachterdezeplek:watmaaktdezeplekbijzonder,

welkeherinneringenheeftuaandeplek?

Benodigdheden

Fotovaneenbelangrijkeplek.


Inleiding

Het verhaal van ons klaslokaal

Verteleenverhaalovereenrecentegebeurtenisinhet

klaslokaal.Wetenjullienogdat…ofNietzolanggeleden

gebeurdeinditklaslokaal…Alsuhetverhaalverteldheeft,

vraagtudeleerlingen:

Wievanjulliekaneenanderverhaalvertellenoverietsdat

inditklaslokaalisgebeurd?

Laatenkeleleerlingeneenverhaaloverhetklaslokaal

vertellen.Tijdensditgesprekovergebeurtenisseninhet

klaslokaalmogenleerlingenelkaaraanvullen.Iedereen

onthoudtimmersandereaspectenvaneengebeurtenis.

Hoeveelverhalenzijnernuoveronsklaslokaalverteld?

Zijndatalleverhalendiejeoverditklaslokaalkunt

vertellen?

Hoeveelverhalenzullenerintotaaloverditklaslokaalte

vertellenzijn?Denkaan:vorigjaarzatenerandere

kindereninditlokaal.Zijhebbenandereverhalente

vertellen.Twee,drie,vier,tien,twintigjaargeledenzaten

anderekindereninditklaslokaal.Iederedagopnieuw

gebeurterietsandersinhetklaslokaal.Komsamenmetde

leerlingentotdeconclusiedaterontelbaarveelverhalente

vertellenzijnoverditklaslokaal.

Overonsklaslokaalzijnontelbaarveelverhalentevertellen.

Opdezelfdemanierzijnontelbaarveelverhalentevertellen

overalleanderelokalenvandeschool,overdehal,overhet

schoolplein,…Overalleplekkeninhunomgevingzijn

ontelbaarveelverhalentevertellen.Watmoetenwemetal

dieverhalen?Zijnalleverhalenevenbelangrijk?Watisde

meerwaardevanverhalen?

Legdituitaandehandvaneenvoorbeeld:

Laatdefotovaneenvoorubelangrijkeplekaande

leerlingenzien.Watziejeopdefoto?Deleerlingen

beschrijvenwatzeopdefotozien.Noteerde

beschrijvingenvandeleerlingenophetbord.Vertelhet

verhaalachterdeplekopdefoto:watmaaktdezeplek

bijzonder,welkeherinneringenheeftuaandeplek?Vraag

deleerlingentebeschrijvenwaaraanzedenkenalszede

plekopdefotozien.Voegdebeschrijvingentoeaandelijst

ophetbord.Deoorspronkelijkelijstmetbeschrijvingen

wordtlanger:hetverhaalheeftmeerbetekenisaandeplek

gegeven.Isdeplekopdefotoveranderdvoorde

leerlingen?

Alsjehetverhaalachtereenplekkent,krijgtdeplekeen

anderebetekenis.Jeherinneringaaneenplekmaaktdat

eenplekbelangrijkwordt.

Activiteit 2- Spullen pakken en evacueren

Voorbereiding

Bijlage4:knipdeafbeeldingenuitvoorhet

evacuatiespel.

Legeencirkelmethetlangstetouwindekring.

Benodigdheden

Afbeeldingenevacuatiespel.

3touwenvanverschillendelengten.

Inleiding

Verteldeleerlingendatnietalleenplekkeneenverhaal

hebben,ookspullenhebbeneenverhaal.Bijvoorbeeldbij

eenherinneringkunnenspullenhoren.Daardoorworden

spullenwaardevolenbelangrijkvoorje.Alsjeveelmetje

popspeelt,hebjedaarfijneherinneringenaan.Diepopis

daardoorwaardevolvoorje.Bespreekmetdeleerlingen

wathunfijne,waardevollespullenzijn.

IndeTweedeWereldoorlogmoestenveelNederlanders

hunspullenpakkenenhunhuisverlatenomdatdieplek

nietmeerveiligwas.Evacuerenheetdat.OokinMillingen

moestendeinwonershunkofferspakken.Millingenlag7

kmachterhetfront,datlagbijLeuthlangsdeKapitteldijk.

Hetwerddusgevaarlijkvoordeinwoners.Inplaatsvan

bevrijdingvolgdedeverdrijvinguithuneigenvertrouwde

dorp.


LeesvolgendeuitsprakenvanMillingsebewonersvoor:

“Het was zaak nu zo snel mogelijk zoveel mogelijk in te

pakken en op te bergen. Binnen twee dagen. Geduldig

overwegen wat mee te nemen en wat hier te laten was er

niet meer bij.”

“We hadden toen een varken. Dat was toen gewoon, een

varken vetmesten. Dus het varkenshok werd opengezet. Dat

dat varken eruit kon.”

“Bij ons op de boerderij heb je acht kamers boven. Dus elke

kamer werd nauwlettend gecontroleerd, wat mee moest of

kon en dat werd ingepakt, zo goed en zo kwaad als het

ging en dat werd naar de deel gebracht waar die karren

stonden. Ik geloof niet dat ik zulke dramatische dagen nog

meegemaakt heb, behalve wat na die tijd kwam.”

“Wat moet je meenemen? Waar kwam je terecht. We

dachten natuurlijk allemaal, dat het maar voor twee of drie

weken zou zijn. Daarom verstopten we de voornaamste

kleren en dingen.”

“Wat men meenemen kon, inpakken. En wat goed was dat

men thuis moest laten, verstoppen. Begraven was de enige

manier.”

Steldatjullieopeensmoetenvertrekken,tevoet.Jeweet

nietwaarjeheengaatenjeweetniethoelangjewegblijft.

Kunnendewaardevollespullendanmee?Ofmoetener

anderedingeningepaktworden?Watzoudendeleerlingen

danmeenemen?Welkekeuzeszoudendeleerlingen

maken,nemenzefijnespullenmeeofjuistalleenpraktische

dingen?Voereenkortklassengesprekmetdeleerlingen

overdezedilemma’s.Speeldaarnahetevacuatiespel.

Start het spel: Wat neem je mee als je snel weg moet?

Opdegrondismeteentouweengrotecirkelgemaakt.

Vraagdeleerlingenuitdefoto’s25voorwerpentekiezen

diezemeewillennemenalszezoudenmoetenevacueren.

Dezeleggenzeindecirkel.

Nahetbekijkenvandevoorwerpendiedeleerlingen

hebbengekozen,legtumeteentouwnogeencirkelen

vraagtdeleerlingenuitde25voorwerpenslechts10

voorwerpentekiezen.Gaingesprekmetdeleerlingen.Wat

neemjemeeenwaaromjuistdat?Wathebjeechtnodigof

watkomtgoedvanpasalsjeeentijdvanhuiswegmoet?Ze

leggendegekozenafbeeldingenindekleinerecirkel.

Wederomlegtueencirkelmeteentouwenvraagtde

leerlingenmaar5voorwerpentekiezen.Wathebjeecht

nodig?Waaromkiesjenoujuistdeze?Zeplakkenopwat

zegekozenhebbenenschrijvenerbijwaaromzedeze

hebbengekozen.

Activiteit 3 - Het luisterverhaal

Voorbereiden

Downloadenluisterverhaal33via

www. liberationroute.nl. Klik op 'Ontdek de

geschiedenis' en vervolgens op 'luisterplekken'.

Via deze webpagina kunt u het verhaal opzoeken,

beluisteren en in mp3-formaat downloaden. Het bestand is

te vinden bij 'media’. Het verhaal is eveneens te

beluisteren via de app: www.liberationroute.nl/app.

Kopiërenwerkblad1,bijlage5.

Benodigdheden

Luisterverhaal33.

Kopieënwerkblad1.

Bijlage7metantwoordenwerkblad1.

ÉénofmeerBosatlassen.


Opties

Beluisterhetfragmentindeklas.

Beluisterhetfragmentoplocatie,opdeRijndijkbijhet

voetveer,metdeheleklasofintweetallen.Voor

klassikaaloplocatieluisteren:downloadhetfragment,

brandhetopeencdenspeelafmetcd-speler. Ukunt

deleerlingenvrageneenmp3-spelerof telefoon meete

nemennaarschool.Hetfragmentkandaar op gezet

wordenzodatleerlingenhetoplocatieintweetallen

kunnenluisteren.Bijdeluisterkeistaanbankjeseneris

voldoendegraswaardeleerlingenrustigkunnenzitten.

Hetluisterenvanhetfragmentiseenessentieelonderdeel

vanhetproject.Hetverhaalwordtversterktdoordeplek.

Deleerlingenkrijgeneenbeeldvandeplekwaarhet

verhaalzichheeftafgespeeld.Alsdeleerlingenbeseffen

datzeopdeplaatsstaanwaardepersonenuithet

fragmentookstonden,beklijfthetverhaalbeterenkrijgt

heteendieperelaagvanbetekenis.Ookzullenzezien

welkeschadedeoorlogheeftaangerichtenwelke

‘littekens’naaldiejarennogsteedszichtbaarzijn.Deplek,

dievoordeleerlingenzogewoonis,krijgtdaardoor

eveneenseendieperelaagvanbetekenis.

Deelwerkblad1uitaandeleerlingenenstarthet

fragment.HetluisterverhaaloverdeuittochtinMillingen

geeftweerhoeeenMillingsgezindespullenpaktenop

weggaat.Deleerlingenbeantwoordenintweetallende

vragenophetwerkblad.Bespreekdeantwoorden

klassikaal.

Activiteit 4 - Terug naar huis

Voorbereidingen

Bekijkdeplekkenopdekaartenbereideenroutevoor

(vanafschoolofvanafhetluisterpunt)

Kopiërenwerkblad2,bijlage6.

Zorg,indiennodig,voorextrabegeleiders.

Benodigdheden

Kopieënwerkblad2.

Antwoordenwerkblad2.

Bijlage 715

Inleiding

Toen de Millingse bevolking na zes maanden naar huis terug keerde, zag het dorp er anders uit

dan toen ze het hadden achtergelaten. Veel huizen waren verwoest of beschoten, huizen waren

geplunderd en de kerktoren was ingestort. Er was ook veel waterschade, omdat Millingen tijdens

de evacuatie geruime tijd onder water had gestaan. Deel werkblad 2 uit aan de leerlingen.

Werkwijze

OplocatiekomendeleerlingenerachterhoeMillingeneruitzagvoordatdebewonersweggingen

enhoezehetaantroffentoenzeterugkwamen.Zebekijkendekerk(a),hotelStoffelen(b)enhet

oorlogsmonument(c).Zewerkenintweetallenaandevragen.Deleerlingenlopenoffietsende

routezoalsuzietopdekaart.

Aanvullend

DeleerlingenwetennadezevieractiviteitenmeeroverdeevacuatievanMillingenin1944-45.Millingen

isnogeenkeergeëvacueerd.In1995moestendebewonersMillingenverlatenvanwegehoogwater.

Bespreekmetdeleerlingenwatdeverschillenenovereenkomstenmoetenzijngeweesttussendezetwee

ingrijpendegebeurtenissen.(Vervoer,communicatie,angst,dreiging,informatievoorziening,spanning,

emotiesetc.)Deleerlingenkunnennavraagdoenbijouders,familieofburendiedezeevacuatiehebben

meegemaakt.Bespreekdebevindingenvandeleerlingenindeklas.

Maak een monument

Les 4 16

mo·nu·ment het; o -en 1 iets dat opzettelijk bestemd is om

de herinnering aan iem of iets te bewaren; gedenkteken

2 gebouw, terrein enz., van algemeen belang vanwege

schoonheid, wetenschappelijke waarde enz.

De leerlingen maken een monument om personen uit het

verhaal van de luisterplek te herdenken. In deze les gaan de

leerlingen zelfstandig aan het werk met een fotografie

opdracht. Dit bestaat uit drie activiteiten.

Doel

DeleerlingenlerenhetverhaalkennenvandeMillingse

evacués.

Deleerlingenlevenzichinindeverschillendeaspecten

vanhetevacueren.

Werkwijze

Inleiding–klassikaal.

Activiteit1–in groepjes lezen de leerlingen teksten en

bereiden de foto-opdracht voor.

Activiteit2–in groepjes maken de leerlingen de foto’s (op

school en eventueel op locaties).

Activiteit3–het presenteren van de fotostrip op school.

Duur

Inleiding–15minuten

Kern–90minuten(opofbuitendeschool)

Afsluiting–30minuten

Voorbereidingen

Kopieerbijlage8:werkblad3‘2x24uur…’.

Regelpergroepjeeenopgeladendigitalecameramet

voldoendegeheugen.Indiendezenietopschool

aanwezigzijn,vraagtudeleerlingenzelfeencamera

meetenemen.

Verzamelmetdeleerlingenattributen(bijvoorbeeld:

serviesgoed,pannen,koffers,gereedschap,etc.)en

kleren(hoedjes,jassen,sjaalse.d.)omdescènesaante

kleden.

Benodigdheden

Kopieënwerkblad‘2x24uur…’.

Pergroepjeeendigitalefotocamera.

Gekleurdpapieromdefoto’sopteplakken.

Inleiding

Eenmonumentiseenstandbeeld,gedenksteenof

kunstwerkdatisgemaaktomteherinnerenaaneen

persoonofaaneenbelangrijkegebeurtenis.Ookvanwege

deTweedeWereldoorlogzijnveelmonumentengemaakt.

BijvoorbeeldhetNationaalMonumentopdeDamin

Amsterdamwaarop4meiiederjaardeoorlogsdoden

herdachtworden.Opdewebsitewww.liberation.nlstaan

eenaantaloorlogsmonumentenindeomgevingvermeld.

Ubespreektmetdeleerlingenofzijinhundirecte

omgevingeenmonumentweten(bijvoorbeeld:

gedenksteen,standbeeld,kunstwerk,somszijnervandie

plekkenlangsdewegwaarmensenbloemenneerleggen

omdatdaariemandverongeluktis).

Uvraagtdeleerlingenwaaromdezemonumentenerzijn.

Waaromweherinneren.Vindenzedatbelangrijk?Vinden

deleerlingendathetherdenkenmoetstoppen?Waarom

welofniet?Iederjaarwordtop4meideoorlogherdacht

dooronderanderekransenteleggenbijmonumenten.

IederjaarvindterinMillingenbijhetmonumentnaasthet

gemeentehuisookeenherdenkingplaats.Hoelangdenken

deleerlingendatwedoorgaanmethetherdenkenvande

oorlog?Zullenwedatover50jaarnogdoen?Eenvande

belangrijksteredenenomtegedenkenisdedankbaarheid

voordevrede.

Les 4 17

Monumentenzijnmiddelenomteherinneren.Ookbeelden

enfoto’sherinnerenonsaanbepaaldegebeurtenissen.Van

deevacuatiebijMillingenzijngeenfoto’s.Als

verwerkingsopdrachtmakendeleerlingeneenfotostrip

vanfoto’s.

Kern

Op18oktober1944kregendeinwonersvanMillingente

horendatze2x24uurdetijdhaddenomhunspullente

pakkenenhunhuizenteverlaten.Waarmoestenze

naartoe?Hoelangzouditduren?Watkonermeegenomen

wordenenwatmoestwordenachtergelaten?Ermoesten

belangrijkekeuzesgemaaktwordeninzeerkortetijd.Hoe

zouhetzijnomjehuiszomaarachtertelatenenniette

wetenwanneerjeweerterugkuntgaan?Deleerlingen

proberenzichaandehandvandezeopdrachtintelevenin

desituatievandeMillingsebevolking.

Deelhetwerkblad3uitaandeleerlingen.Verdeeldeklas

ingroepjesvan4à6leerlingen.Iedergroepjemaaktvier

foto’saandehandvanvierstukjestekstoverdeuittocht

vanMillingen.(Ukuntervoorkiezenomdeopdrachtinte

korten.Dandeeltudegroepvantevorenopin4-6tallen

engeeftuelkegroep1verhaal,danhoefterpergroep

maar1fotogemaakttewordenenkanhetverhaalals

fotostripsamenkomendoordefoto’svandeverschillende

groepenachterelkaarteplaatsen).

Bespreekmetdeleerlingendeopdrachtenwerkbladmet

daaropdevolgendestappen:

1. Deleerlingenlezengezamenlijkdeteksten.Daarkiezen

zeeenelementuitwatzeaanspreektenwatzekunnen

uitbeelden.Bijvoorbeeldhetinpaniekinpakkenvan

koffers.

2. Deleerlingenmakeneenwoordwebpertekst.Ophun

opdrachtenbladstaathiereenvoorbeeldvan,geefzo

nodignogeenvoorbeeldenhelpdeleerlingenopweg.

3. Aanheteindvandezelesmakendeleerlingeneenplan

vanaanpakaandehandvandevragen:

Wie Welkemensenkomenerinditverhaalvoor?Wie

gaatdezemensenspelenenwiemaaktdefoto?

Wat Omwelkegebeurtenisgaathet?Kijkgoednaarde

woordendiejeinhetwoordwebhebt

opgeschreven.Wathebjeallemaalnodig?Welke

voorwerpenhebjenodig?

Waar Opwelkelocatiespeeltditverhaalzichaf?Isdatin

eenwoonkamer,ofbuiten?

Hoe Hoegajedefotomaken?Vanuitwelkepositie?

Hoekijkjeopdefoto,welkgevoelbeeldjeuit?

Jegezichtsuitdrukkingisheelbelangrijk,letdaarop.

4en5.Deleerlingengaanzelfstandigaandeslagmethet

aankledenvandescènesenhetfotograferen.Ditkanop

schoolofoplocatie.Binnenschoolurenofbuiten

schooluren.Inhetlaatstegevalkuntuhetalseen

huiswerkopdrachtmeegevenaandeleerlingen.

6. Deleerlingenpresenterenhunfotostripopschoolinde

klas.Allefoto’szijnuitgeprint(opschoolofthuis).Ende

leerlingenplakkendefoto’sopgekleurdpapier.

Afsluiting

Elkgroepjepresenteertkortdeeigenfotostrip.Daarin

komtaanbodwatzehebbenuitgekozenuithetstukje

tekst,welkeemotieszehebbenproberenuittebeeldenen

welkekeuzeszehebbengemaakt.Bespreekookmetde

leerlingenofzezichgoedhebbenkunneninleveninde

verhalenvandeMillingsebewoners.

Tweede Wereldoorlog

Bijlage 1: Achtergrondinformatie18

Wat er aan vooraf ging

Indejarendertigvande20eeeuwwaserwereldwijdveel

armoede.Dooreeneconomischecrisiswarenveelmensen

werkloosenarm.VooraldemenseninDuitslandhadden

hetzwaarteverduren.OmdatDuitslanddeEerste

Wereldoorloghadverlorenmoesthetlandveelgeld

(herstelbetalingen)betalenaandelandendiedezeoorlog

haddengewonnen.VeelDuitsemensenwarenarm,

werkloosenontevreden.AdolfHitlerwerddeleidervande

Nationaal-SocialistischeDuitseArbeidersPartij(NSDAP).Hij

verteldedeDuitsersdathijvanDuitslandweereenmachtig

landzoumaken.Steedsmeermensengeloofdenhemenzo

werdzijnmachtendemachtvanzijnpartijsteedsgroter.

Hitler aan de macht

In1933kwamAdolfHitlermetdeNSDAPinDuitslandaan

demacht.HitlerwildevanDuitslandhetmachtigsteland

vanEuropamaken.EerstrichttehijzijnpijlenopOostenrijk,

Tsjecho-SlowakijeenPolen,vervolgenswildehijDuitslands

grotetegenstanderinWest-Europauitschakelen:Frankrijk.

IndeaanvalopFrankrijkzoudenookNederlandenBelgië

wordenbezet.VoorHitlerwarennietallemensengelijk.De

NSDAPpropageerdeJodenhaat.HijvondhetArischeof

Germaanserasbeterdanderest.Hijvondbijvoorbeeld

joden,zigeunersenmensenmeteennietblankehuidskleur

minderwaard.

Aanval op Nederland

Opvrijdagochtend10mei1940werdenveelNederlanders

wakkervanhetgebromvanvliegtuigen,ontploffende

bommenenhetgeratelvantanks.Duitsesoldatenwaren

degrensovergetrokken.Deoorlogwasbegonnen.De

NederlandsesoldatenprobeerdendeDuitserstegente

houdenlangsdeverdedigingslinies.Zo’nliniewasde

Grebbelinie,eenwaterliniedielooptvanRhenentot

Spakenburg,tussendeUtrechtseheuvelrugendeVeluwe.

Capitulatie Nederland

HetNederlandselegerwasveeltezwakomdeDuitse

aanvaltekunnenafslaan.DeNederlanderswarennietgoed

voorbereid,zehaddenverouderdmaterieel,terwijlhet

Duitselegerallemaalnieuwenmodernwapentuighadom

meetevechten.NadatdeDuitseluchtmachtop14mei

1940hetcentrumvanRotterdamhadgebombardeerd,en

anderestedenhetzelfdelotwachtte,beslootde

Nederlandselegerleidingtecapituleren.Deregeringende

koninginwarentoenaluitgewekennaarEngeland.

Bezetting Nederland

Aanvankelijkleekdebezettingmeetevallen,maaralsnel

werdduidelijkwatonvrijheidbetekende.Nederlandse

mannenwerdengedwongeninDuitsefabriekentewerken.

Gaandewegwerdenmensenzondervormvanproces

opgesloteningevangenissenenconcentratiekampen.Het

etengingopdebon.‘sAvondsmoestiedereenbinnen

blijvenenderamenverduisteren.Omdatdeaanvoervan

grondstoffeneenprobleemwas,namendeDuitsersalles

meewatvoorhenbruikbaarwas.Omdatzebijvoorbeeld

hetrubbervandefietsbandennodighadden,fietstende

mensenophoutenbanden.Hetbronsvandekerkklokken

gebruiktenzeommunitievantemaken.Hetgeluivan

klokkenhoordejenietmeer.

Jodenvervolging

Vooraljodenwerdenvervolgd.Dejodenkregenalsnelte

makenmetsteedsminderrechten:zemochtennietmeer

overalkomen.ZemoesteneenJodensterdragenzodat

iedereenkonziendatzejodenwaren.Ophun

Bijlage 1: Achtergrondinformatie19

persoonsbewijswerdeengroteJgestempeld.Zemoesten

bijelkaargaanwoneninbepaaldewijken.DeDuitse

bezettertransporteerdemeerdan100.000joodsemannen,

vrouwenenkindereningoederentreinenvanuitNederland

naarconcentratiekampen,waardemeestenwerden

vermoord.

DeDuitserswerdeninNederlandbijgestaandoorledenvan

deNationaal-SocialistischeBeweging(NSB)dieeen

vergelijkbareideologiehadden,endoormeelopersen

profiteurs.Aandeanderekantstondhetverzet,datvooral

tegenheteindevandeoorlogaanhangkreeg.Hetgrootste

deelvandebevolkingwasanti-Duitsmaarpassief.

De slag om Arnhem

Toenindezomervan1944grotedelenvanFrankrijken

Belgiëbevrijdwaren,begondegeallieerdeopmarsnaarhet

noorden.Hetplanwasominéénkeerallebruggenoverde

groterivierendeMaas,deWaalendeRijnteveroveren,en

dandoortetrekkennaarhetIJsselmeer.Ditplanhadde

codenaam‘OperationMarketGarden’.Opeenzomerse

dag,18september1944,landdenEngelseparachutistenop

deGinkelseheibijEde,enbijWolfhezeenHeelsum.De

sterkeDuitselegermachtdieopdatmomenttoevalligmet

tanksenpantserwagensindebuurtvanArnhemwas,

haddenzenietverwacht.Eenkleinegroepvan

zevenhonderdvijftigsoldaten,onderleidingvanluitenant-

kolonelJohnFrost,bereikteonderlangsdeRijndeRijnbrug.

Omdathulpvandegrondtroepenuitderichtingvan

Nijmegenuitbleef,enderestvandedivisienietverder

kwamdandebuitenwijkenvanArnhem,moestende

mannenvanJohnFrostnavierdagendestrijdopgeven.Ze

gavenzichoveraandeDuitsers.Naenkeledagenhevige

strijdmoestenookdeEngelsen,dienietverderdan

OosterbeekendebuitenwijkenvanArnhemwaren

gekomen,zichovergeven.Zezochten’snachtsoverdeRijn

bijDrieleenveiligheenkomen.OperatieMarketGarden

wasmislukt.

Evacueren

AlsgevolgvandegevechtenvanOperatieMarketGarden

moestendeinwonersindeomtrekvanArnhemhuisen

haardverlaten.DeDuitserswarenbangdatdebevolkingde

geallieerdetroepenzouhelpenensommeerdedebewoners

tevertrekken.Ookwarendezegebiedentegevaarlijkvoor

deburgersomdaterzwaargevochtenwerd.Deinwoners

namenmeewatzemeekondennemen,maarmoestenheel

veelspullenonbeheerdachterlaten.Demensendieboven

deRijnwoonden,gingennaarhetnoorden.Benedende

Rijnwerdendeburgersgeëvacueerddoordegeallieerden.

Hiervertrokkendebewonersnaarhetzuidenvanhetland,

naarbevrijdgebied.

Hongerwinter

HetnoordenenwestenvanNederlandkreegtemakenmet

deHongerwinter.Doorextreemvoedselgebrekverzwakte

debevolkingenkwamenenkeletienduizendenmensenom.

Inmei1945luktehetomderestvanNederlandte

bevrijden.

Vrede

Devredesonderhandelingenwareninhotel‘deWereld’in

Wageningen.Hiertekendeinmei1945deDuitse

commandantdeovergaveinaanwezigheidvanPrins

Bernard.Dewederopbouwkonbeginnen.

Aanvullende informatie les 1, deel 220

Het verzet tegen een onbetrouwbare

overheid in oorlogstijd

DeNederlandseregeringverbleefvanafmei1940inLonden

inballingschap.InNederlandnamendeDuitsersdemacht

overenHitlerbenoemdefunctionarissendiehetbestuur

vanNederlandmoestenleiden.Nederlandmoeststeeds

meergaanlijkenophetDuitslanddatHitlerwenste.

NederlandwerdeigenlijkeenprovincievanDuitsland.Een

vandeeerstemaatregelenwasdatdeklokgelijkwerd

gezetmetdetijdinBerlijn.Dehoogstegezagsdragervan

hetDuitsebestuurinNederland,wasdeOostenrijkse

nationaalsocialistSeyss-Inquart.HijwasRijkscommissarisen

stondrechtstreeksonderHitler.VerderwerdNederlandook

nogbestuurddoor1500bestuursambtenaren.Zijoefenden

toezichtuitengavenbevelendiedoordeNederlandse

ambtenarenmoestenwordenuitgevoerd.

Onder Duits gezag

AanvankelijkwaserweinigverzettegendeDuitse

overheersing.DeNederlandsebevolkinghooptehetleven

vanvoordeoorlogtekunnenvoortzetten.Eninhetbegin

voerdendeDuitsersnogmildemaatregelenin.DeDuitsers

wildendatsteedsmeermensennationaalsocialistisch

werden.Zemaaktenpropagandavoorhet

nationaalsocialismed.m.v.affiches,kranten,radio-

uitzendingenenvoorprogramma’sinbioscopen.DeEerste

endeTweedeKamerwerdenuitgeschakeldenpolitieke

partijenmochtennietmeerbestaan.Gaandeweg

beheerstendeDuitserssteedsmeeronderdelenvande

Nederlandsesamenleving.DepolitiemoestdeDuitse

bezettingsmachtdienen.Derechtspraakkwamsteedsmeer

inhandenvandebezetter.Dooraldezemaatregelen

begonhetverzetvandeNederlanderstegroeien.Met

kleineactieswerdergeprotesteerdenverzetgepleegd

tegendeDuitsers.Erkwamenverzetsblaadjesenstakingen.

Maaroverhetalgemeenginghetdagelijkslevenvande

Nederlandersvrijrustigdoor.Mensengingennaardefilm

endekinderennaarschool.Mensengingendagjesuit,ze

vierdenSinterklaasmetcadeautjesenerwasgenoegte

eten.

Geleidelijk buitensluiten van joden

AlseensluipendgifbegonnendeDuitsersvanafhetbegin

vandeoorlogmetanti-joodsemaatregelen.Relatief‘kleine’

maatregelendieinhetNederlandvantoennauwelijks

opvielen.Alnatweemaandennahetbeginvandeoorlog

mochtendejodennietmeermeewerkenaande

luchtbescherming.Inseptember1940mochten

overheidsdienstengeenjodenmeeraannemen.Vervolgens

moestendejodenzich-zogenaamdvoorhuneigen

veiligheid-latenregisteren.Stapvoorstapwerdendejoden

steedsverdergeïsoleerd.Omdathetzogeleidelijkging,

wektehetweinigreactieopvandeburgers.

Februaristaking 1941

Vanaf1941werdendeanti-joodsemaatregelenvande

Duitsersgrimmiger.InAmsterdamwoondenveeljoden.Als

reactieopeenrazziaindeAmsterdamseJodenwijk,legden

Amsterdamsetrambestuurdersenarbeidersinfebruari1941

hetwerkneer.DezestakingbreiddezichuittotHaarlem,de

ZaanstreekenUtrecht.MetgeweldbrakendeDuitsersdeze

staking.Ervielendodenengewonden.Uitangstvoorhet

geweldgingendemensenweeraanhetwerk.Ervolgden

represaillesvandeDuitsers.Eenaantalmensendiehadden

meegedaanaandestakingwerdendoodgeschotenende

stedendiemeehaddengedaanaandestakingmoesten

hogeboetesbetalen.DeDuitserslietenhunmaskervallen

engingensteedsopenerovertotJodenvervolging.

Aanvullende informatie les 1, deel 221

Groeiend verzet tegen het nieuwe gezag

IndeprovinciewoondenminderjodendanindeRandstad

dushiervielendeanti-joodsemaatregelenminderopen

waseraanvankelijkminderredentotverzet.Vanaf1943,

toenmensenmoestengaanwerkeninDuitsland,

veranderdehetdagelijkslevenvandeNederlanders

drastisch.Steedsmeermensenweigerdenzichaantepassen

aandeoorlogsomstandighedenensamentewerkenmetde

bezetters.Deanti-Duitsestemmingnamtoe.Hoemeerhet

verzetgroeide,hoeharderdeDuitsersreageerden.Ze

gingensteedsstrengercontrolerenenwildensteedsmeer

groeperingenindeNederlandsesamenlevingbeheersen.Zo

moestenkunstenaarslidwordenvandenationaal-

socialistischeKultuurkamer.Deomroeporganisatieswerden

vervangendooréénRijksradio:DeNederlandseOmroep.

AllevakverenigingengingenopinhetNederlandse

Arbeidersfront.DeNSBwerddeenigepolitiekepartijdie

wastoegestaan.

Bijlage 2 - Dilemmatest22

Doe de dilemmatest:

1 Je bent op weg naar school. Je bent een beetje zenuwachtig: je moet zo een spreekbeurt houden.

Vlak voor je rijdt een klein meisje met haar fiets tegen een stilstaande auto. Ze huilt vreselijk, en

haar fiets is kapot.

Wat doe je?

a Jedenkt:‘ikmagniettelaatopschoolkomen’enjefietstdoor.

b Jestoptenprobeerthetmeisjetehelpen.Danmaartelaatopschoolenmisschieneenbozejuf.

c Jerentnaarhetdichtstbijzijndehuis,enhooptdatiemandthuisisomtehelpen.


2 Je loopt door de winkelstraat. Je hoort schreeuwen in de fotozaak en het alarm gaat af. Er rennen

een jongen en een meisje met een dure camera de winkel uit. Ze hollen in jouw richting.

Wat doe je?

a Jeprobeertzotegaanstaandatzenietlangsjekomen.

b Jebelthetalarmnummer112.

c Jezietopeensdatjeveterlosis…


3 Het is 1940, het eerste oorlogsjaar. Je zit in de klas met een joods meisje en de dochter van een

NSB’er. Je kunt het met beiden goed vinden. Je moet een werkstuk maken. Het liefst doe je dat

met beide meisjes. Maar de dochter van de NSB’er wil het joodse meisje er niet bij hebben.

Wat doe je?

a JevindthetbelangrijkgoedemaatjesteblijvenmetdedochtervandeNSB’erenzegttegenhet

joodsemeisjedatzeeenandergroepjemoetzoeken.

b Jebesluitmethetjoodsemeisjesamentewerken.

c Jedenkt:‘mijtelastighoor’,enzoekteenandergroepje.


4 In 1944 is er bijna niets meer te eten in jouw woonplaats. Samen met een vriend probeer je eten bij

elkaar te zoeken bij boeren. De honger is zo groot dat je besluit om alleen naar Groningen te gaan.

Je vriend mag niet van zijn ouders.

Wat doe je?

a Jegaattoch:dehongerisenorm.

b Jebesluitomniettegaan,wantdieoudershebbeneigenlijkwelgelijk.

c Jeprobeerteenanderevriendovertehalenomookmeetegaan.


Bijlage 2 - Dilemmatest23

5 Het is avond en donker buiten. Niemand mag meer op straat zijn. De bel gaat. Je weet dat dit

alleen maar gevaar kan betekenen. Iemand die zich moet verstoppen voor de Duitsers,

bijvoorbeeld.

Wat doe je?

a Jedoetopen,zondererbijnatedenken.Alsiemandhulpnodigheeft,ishijwelkom.

b Jedenktaandegevarenvoorjezelfenjefamilie,enlaatdedeurdicht.

c Jedoetdedeuropeenkiertjeopenenfluistert:‘Gamaarnaardeoverburen’.


6 De Duitsers hebben mensen nodig om in hun fabrieken te werken. Ook jij krijgt een oproep: je

moet je morgen melden.

Wat doe je?

a Jevraagtjebaaseenbriefteschrijvendatjeonmisbaarbent.Datisnietzo,maardanhoefjenu

nognietmee.

b JemeldtjeoptijdbijdeDuitsers.

c Jeduiktonderbijvriendendieergensanderswonen.Maarjeweetdatditgevaarlijkkanzijnvoor

jeouders,broer,zus:misschienwordenzijgestraft.


7 Je loopt op straat en er klinkt afweergeschut. Iedereen duikt een schuilkelder in. Volwassenen

duwen je weg om zelf de kelder in te komen.

Wat doe je?

a Jeholtnaareenandereschuilkelder.

b Jevechtjezelfnaarbinnen:jijwiltookveiligzitten!

c Jeprobeertopstraatergensteschuilenenhoopterhetbestevan.


8 School is er niet meer en je hebt ontzettende honger. Samen met vrienden probeer je eten te

vinden bij boeren. Dan besluiten je vrienden om een broodkar van een bakker om te duwen om zo

broden te pikken.

Wat doe je?

a Jewiltnietmeedoen:stelenkanechtniet!

b Jebesluitomlangsnogmeerboerentegaan.

c Jewiltnietstelen,maardehongeristegroot.


Kijk op het antwoordblad: wat voor type ben jij?

Dilemmatest antwoordblad24

Kijk bij iedere vraag welk antwoord (a, b, c, d) je hebt gegeven.

Heb je meer dan vier keer een d

ingevuld?

Vondjehetzomoeilijk?Ofhadjegeenzinomnate

denken?Tochmaareensdoen–keuzesmakenisheel

belangrijk!Alsjenooitdurfttekiezen,kiesteenander

voorjou.

Heb je 16 punten of minder?

Jehebtwelwatweinigpunten.Jebentergvoorzichtig.

Daarmeehadjeeengrotekansdeoorlogteoverleven.

Maaralsiedereenzowasgeweestalsjij,haddeoorlog

misschienwellangergeduurd.

Heb je 17 – 30 punten?

Jebentvoorzichtigenkiestmeervoorveiligheiddan

avontuur.Jevindtjeeigenfamilieerg

belangrijk.Jedenktgoednavoorjeeenkeuzemaakt

enweegtderisico’stegenelkaaraf.

Maarsomsdurfjeweldappertezijn.

Heb je tussen 31 en 42 punten?

Jebentdapper,maardenktookgoednaoverderisico’s

diejeloopt.Jijwilgraagmensenhelpen,maarhoudtje

ogenopenvoorhetgevaar.Daaromdoejeookwel

eensniets.Mensenzoalsjijwarenheelbelangrijkvoor

hetverzet.

Heb je meer dan 42 punten?

Benjeechtzomoedig?Ofbenjevooralonvoorzichtig?

Jemoetookwelaanjeeigenveiligheiddenken!Jehad

jeindeoorlogvastingezetvooriedereendievervolgd

werd.Maarofjijhetzelfoverleefdzouhebben,ismaar

devraag.

Deze dilemmatest is ontwikkeld door

Vulhieronderpervraagjepuntenin.Vooreend-antwoordkrijgjegeenpunten.

1 a –1punten; b –8punten; c –4punten; d –0punten,dusikheb……punt(en)








Telaljepuntenbijelkaarop:……punten

Telnuhetaantalkeerdatjeantwoorddhebtgegeven:……keer

Wat zegt het antwoord over jou?

literatuur over de Tweede Wereldoorlog

Bijlage 325

Tip:legopeenaandachtstafelindeklasdezeboekenterinzageenkieseenboekalsvoorleesboek.

Achtergrondliteratuur ( zie: http://www.entoen.nu/)

DeDuitseinvalinNederlandenhetbombardementopRotterdam

Verhalenuithetverzet:deovervalinLeeuwarden,Putten,HannieSchaft,Engelandvaarders

DeNSB

DeHongerwinter

DeSlagomArnhem,D-dayendebevrijdinginmei1945

Leesboeken over Tweede Wereldoorlog:

EricHeuvel,Deontdekking(Amsterdam2003);ditstripboekbehandeltopeeninzichtelijkemanierdedilemma’s

vandeNederlandsebevolkinginoorlogstijd

Zwarteconfetti,foto’s,verhalen,gedichtenentekeningenoverdeoorlog(10+)

PaulBiegel,Dekarabijn(8+)

AndréBoesberg,Zwartestad(Rusland,1942)(12+)

HermanvanCampenhout,Pikadon(Hiroshima)(12+)

MirjamElias,Hetverlatenhotel

RegGrant,DeTweedeWereldoorloginEuropa(12+info)

DennisHamley,DeTweedeWereldoorlog(12+info)

EvertHartman,Oorlogzondervrienden(12+)

ElsPelgrom,KinderenvanhetAchtsteWoud(12+)

AlineSax,Mistoverhetstrand(12+)

JanTerlouw,Oorlogswinter(12+)

SandiToksvig,Hitlerskanarie(Denemarken)(9+)

AnkedeVries,Belledonnekamer16(Frankrijk)(12+)

AnnaenWoutWoltz,Postuitdeoorlog(Amsterdam)(12+)

Oorlog40-45.nl.(13+)

Bijlage 4 - Evacuatiespel 126

Bijlage 4 - Evacuatiespel 227

Werkblad 1

Bijlage 528

LuisternaarhetfragmentoverdeuittochtvandeinwonersvanMillingen.

DeinwonersvanMillingenhaddenhelemaalnietverwachtdatzemoestenvertrekken.Zij

dachtenjuistdatvrijheiddichtbijwas!Zezagenop17septemberduizendenparachutisten

bijGroesbeeklanden.

“Ik ging net de koeien halen ’s middags om te melken. En de hele lucht was boven Groesbeek

groen, geel.”

“Wij wisten dat ze daar geland waren, en wij hadden dan de hoop dat ze spoedig hier op

aan kwamen.”

Vraag 1: De Millingse inwoners dachten dus dat het niet lang zou duren voordat de

bevrijders in Millingen zouden zijn. En toch moesten ze weg. Dat moet voor

de Millingse bewoners heel verwarrend zijn geweest. Wat zouden ze

gevoeld hebben? Schrijf vijf verschillende emoties op.

Vraag 2: De luchtlandingen die de Millingse inwoners zagen waren het begin van

Operatie Market Garden. Wat is Market Garden? En wat was het doel van de

operatie?

DeMillingsebewonersliepennaarhetvoetveeraandeRijndijk.Opdezeplekstondeninde

ochtendvan20oktoberduizendenmensenuitMillingen,LeuthenKekerdommetalle

mogelijkespullen,varkens,kippen,fietsen,wachtendopdeoversteek.Hetwaseen

droevige,regenachtigeenkoudedag,verteldeéénvandeinwoners:“Urenmoestenwe

wachteneerweovergezetwerden.Koudennatenhongerigstondenwedaarmaarmetde

massatewachten.Enjehuismoestjemaarachterlatenmetmeubelsenalenmaar

afwachtenwatdaarvanoverbleef.”

DeinwonerswistennietwathenaandeoverkantvandeRijntewachtenstondofwaarze

heenzoudengaan.

“Hetmerendeelvandemensenwasdeeerstedagderivierover.Vantoeafbegonelke

groepzijneigenwegtekiezen.SommigengingeninderichtingvanTolkamer,anderennaar

Aerdt.HetbeginvandegroteverstrooiingvandeMillingsebevolking.”

Bijlage 529

DeplaatsenwaarzeterechtkwamenzijnbijvoorbeeldTolkamer,Lobith,Zevenaar,

Babberich,Emmerik,Wehl,Didam,’sHeerenberg,Azewijn,Terborg,SilvoldeenVarsseveld.

OokkwamenmenseninDoetinchemenLichtenvoorde.Deinwonersvondenookinkleine

dorpjeszoalsBeltrum,Zieuwent,LieveldeenVragenderonderdak.IndeAchterhoekvonden

veelmenseneentijdelijkthuis,zewerdenhartelijkontvangen.Mensendiehetmindergoed

troffentrokkenverdernaarhetnoordenvanhetland.ZijgingenhelemaalnaarDrenthe,

GroningenenFriesland.

Vraag 4: Bekijk in de Bosatlas de kaart van Midden- en Noord-Nederland en bekijk de

plaatsen waar de evacués terecht kwamen. Neem één van de verste

bestemmingen, hoe ver was het naar deze plek? Gebruik hierbij de schaal

van de kaart.

Vraag 5: Veel evacués gingen te voet op pad, want er waren maar een paar mensen

in het dorp met paard en wagen. Je kunt je voorstellen dat het heel lang

lopen is naar die plaatsen.

a. Hoe lang zou het lopen zijn?

b. Hoe zouden we vandaag de dag naar die plaatsen gaan?

Vraag 6: De mensen ging op pad en moesten logeren bij vreemden. Zou jij het durven

om bij vreemde mensen aan te kloppen voor onderdak? Zou je dat vervelend

vinden? Of maakt het je niet uit?

Deevacuéskwamenbijveelverschillendehuishoudensterecht.Familiesmetandere

gebruikenengewoonten.Insommigegezinnenwerdheelstrenggeleefdmetdebijbel.

Anderehuishoudenswarenwatvrijerenmindergelovig.Deenefamiliehadetenin

overvloed,deanderehadbijnanietsandersdanbloembollen.Maarzemoestenzich

aanpassen,zewarenimmerstegast.InoktobergingendeinwonersvanMillingenwegvan

huisenpasinmei1945kondenzeterugnaarhuis.

Vraag 7: Zou jij zes maanden bij andere gezinnen kunnen wonen? Leg je antwoord uit.

Bijlage 630

Herkomst foto: Erik Janssen Herkomst foto: Stichting Margot van Boldrik Fonds

Werkblad 2

Start bij de kerk van Millingen (Schoolstraat 4)

Dekerkstakaltijdbovenhetdorpuit.Alvanverrekonjedekerkzienliggen.Toende

bewonersinmei1945hundorpnaderden,zagenzemeteendaterietsmiswasinMillingen.

Dekerktorenwasernietmeer.

Bekijk de foto’s van de kerk. Op de linker foto zie je hoe de kerk er voor de oorlog uit zag.

Op de rechter zie je hoe de bewoners de kerk aantroffen.

Vraag 1 In 1954 is de kerktoren weer opgebouwd, restaureren heet dat. Maar nu nog

kun je, als je goed kijkt, de littekens zien. Loop naar de linker kant van de

kerk, en bekijk de zijkant en de achterkant van de toren. Zie je de lijnen?

Vanaf daar is de toren opnieuw opgebouwd. Teken in de oude foto van de

kerk, de lijnen zoals je die op de toren kunt zien.

Bijlage 631

Maardekerkwasniethetenigekapottegebouw.HeelMillingenwaszwaarbeschadigd.

Vande670gebouwenwarenmaar2heelgebleven.Erwaren33gebouwenonherstelbaar

en59zwaarbeschadigd.576gebouwenhaddenlichteschade.Opgeenenkeldaklagennog

allepannen,deramenwarengebrokenendegordijnenflapperdennaarbuitenende

tuinenwarenbezaaidmetrommel.

Deschadewasaangerichtdoorgranaten,beschietingenenontploffingen.Maarookdoor

hetwater.DeDuitsershaddenMillingennamelijkonderwatergezet.Toendeinwoners

terugkwamenstondendekeldersvandehuizennogonderwater.

LeeswateenbewonervanMillingendaaroververtelde:

“We konden hier niet slapen. Hier was niks. Het was een grote smeerboel in huis, o wat was

dat vuil. Water brengt een hele hoop viezigheid mee, heel erg. En overal hoorde je piepen,

muizennesten.”

Vraag 2 Dat moet een extra teleurstelling zijn geweest voor de inwoners. De ravage

was daardoor nog groter. De meeste mensen verstopten of begroeven bij

vertrek hun spullen. Wat denk je: Zouden ze nog veel van hun spullen terug

hebben gevonden?

Vraag 3 Sommige huizen waren droog gebleven. Maar ook daar waren spullen

verdwenen. Hoe kan dat? Wie zou dat weggehaald hebben?

Ga naar hotel Stoffelen, nu heet het ‘Millings Centrum’ (Heerbaan 186)

Bijlage 532

Bekijk de foto’s. Voor de oorlog zag het er uit zoals je ziet op de eerste foto.

Herkomst foto: Erik Janssen

Herkomst foto: Stichting Margot van Boldrik Fonds

Op deze foto zie je hoe het hotel is beschadigd in de oorlog.

Vraag 4 De Duitsers schreven vlak voor de bevrijding nog de woorden:

“Durchhalten, Kämpfen, Siegen” wat ‘volhouden, strijden en overwinnen’

betekent. Waarom zouden de Duitsers dit op de muur hebben geschreven?

Bijlage 533

Vraag 5 Ook dit gebouw is direct na de oorlog gerestaureerd. Het ziet er bijna net zo uit

als voor de oorlog. Maar lang niet alle gebouwen van voor de oorlog zijn blijven

staan. Millingen is door de oorlog flink veranderd. Het zag er na de oorlog heel

anders uit dan toen de Millingers het in oktober 1944 verlieten. Kijk om je heen:

hoeveel gebouwen tel je die er voor de oorlog ook gestaan zouden hebben?

Ga naar het gemeentehuis van Millingen, Heerbaan 115. Daar staat een monument.

Beantwoord hier de laatste vraag.

Vraag 6 Van wie zijn de namen die je ziet op het monument?

Vraag 7 Hoeveel namen tel je?

Vraag 8 Waarom staat dit monument hier?

Herkomst foto: Gemeente Millingen aan de Rijn

Bijlage 734

Antwoorden bij de werkbladen

Werkblad 1:

Vraag 1: Wat zouden ze gevoeld hebben? Schrijf vijf verschillende emoties op.

Bijvoorbeeld hoop, blijdschap, verwarring, onbegrip, verdriet, woede en angst.

Vraag 2: De luchtlandingen die de Millingse inwoners zagen waren het begin van

Operatie Market Garden. Wat is Market Garden? En wat was het doel van de

operatie?

Met Operatie Market Garden probeerden de geallieerden Nederland te bevrijden

van de Duitsers. Parachutisten werden gedropt bij Arnhem en Nijmegen om daar

de bruggen te veroveren. Zodat de versterking vanuit het zuiden door kon stoten

naar het noorden.

Vraag 4: Bekijk in de Bosatlas de kaart van Midden en Noord Nederland en bekijk de

plaatsen waar de evacués terecht kwamen. Neem een van de verste

bestemmingen, hoe ver was het naar deze plek?

De leerlingen gebruiken de schaal van de kaart.

Vraag 5: Veel evacués gingen te voet op pad, want er waren maar een paar mensen in

het dorp met paard en wagen. Je kunt je voorstellen dat het heel lang lopen is

naar die plaatsen.

a. Hoe lang zou het lopen zijn?

Sommigen liepen dagen achter elkaar met korte overnachtingen op vreemde

plaatsen. Anderen hadden geluk en vonden in Tolkamer of Lobith al voor een

lange tijd onderdak. Mensen die helemaal naar Groningen gingen, waren soms

wel weken onderweg.

b. Hoe zouden we vandaag de dag naar die plaatsen gaan?

Nu gaan we voor korte stukjes met de fiets of met de auto. Lange afstanden leggen we af met

de auto of met de trein.

Bijlage 735

Vraag 6: De mensen ging op pad en moesten logeren bij vreemden. Zou jij het durven om

bij vreemde mensen aan te kloppen voor onderdak? Zou je dat vervelend

vinden? Of maakt het je niet uit?

De Millingse bewoners voelden zich soms best bezwaard, ze wilden liever niet mensen belasten

met hun problemen.

Vraag 7: De evacués kwamen in veel verschillende huishoudens terecht. Families met

andere gebruiken en gewoonten. In sommige gezinnen werd heel streng

geleefd met de bijbel. Andere huishoudens waren wat vrijer en minder gelovig.

De ene familie had eten in overvloed, de andere had bijna niets dan

bloembollen. Maar ze moesten zich aanpassen, ze waren immers te gast. In

oktober gingen de inwoners van Millingen weg van huis en pas in mei 1945

konden ze terug naar huis. Zou jij zes maanden bij andere gezinnen kunnen

wonen? Leg je antwoord uit.

Bespreek de antwoorden van de leerlingen.

Antwoorden werkblad 2:

Vraag 1 In 1954 is de kerktoren weer opgebouwd, restaureren heet dat. Maar nu nog

kun je, als je goed kijkt, de littekens zien. Kijk maar eens goed. Teken in de oude

foto van de kerk, de lijnen zoals je die op de toren kunt zien.

De lijn is diagonaal, vanaf het midden van de toren te zien.

Vraag 2 Dat moet een extra teleurstelling zijn geweest voor de inwoners. De ravage was

daardoor nog groter. De meeste mensen verstopten of begroeven bij vertrek

hun spullen. Wat denk je: Zouden ze nog veel van hun spullen terug hebben

gevonden?

Bijna alles was verdwenen.

Vraag 3 Sommige huizen lagen hoger en waren droog gebleven. Maar ook daar waren

spullen verdwenen. Hoe kan dat? Wie zou dat weggehaald hebben?

Plunderaars, dieven, mensen die honger hadden, het waren Duitsers, maar ook

geallieerden die dat deden. In Millingen heeft heel lang ook wantrouwen

geheerst tegen een groep mensen die na het begin van de evacuatie (20 oktober

1944) mochten blijven om de werf te bewaken. Tegen deze groep die officieel

mocht blijven is nogal wat wrok gerezen. Men verdacht deze groep ook van

plunderingen.

Zeker wist men dat niet. Bespreek met de leerlingen wat ze daar van vinden.

Bijlage 736

Vraag 4 De Duitsers schreven vlak voor de bevrijding nog de woorden:

“Durchhalten, Kämpfen, Siegen” wat volhouden, strijden en overwinnen

betekent. Waarom zouden de Duitsers dit nog op de muur hebben

geschreven?

De Duitsers hadden hoop, ze dachten dat ze door te vechten uiteindelijk

toch nog zouden kunnen winnen.

Vraag 5 Ook dit gebouw is direct na de oorlog gerestaureerd. Het ziet er bijna net zo

uit als voor de oorlog. Maar lang niet alle gebouwen van voor de oorlog zijn

blijven staan. Millingen is door de oorlog flink veranderd. Het zag er na de

oorlog heel anders uit dan toen de Millingers het in oktober 1944 verlieten.

Kijk om je heen: hoeveel gebouwen tel je die er voor de oorlog ook gestaan

zouden hebben?

Bespreek de antwoorden van de leerlingen, kunnen ze een paar gebouwen

noemen?

Vraag 6 Van wie zijn de namen die je ziet op het monument?

Vraag 7 Hoeveel namen tel je?

Bespreek hoeveel ze hebben geteld.

Vraag 8 Waarom staat dit monument hier?

Uit de antwoorden van de leerlingen moet blijken dat ze hebben nagedacht

over herinneren, over niet vergeten, over de gebeurtenissen en over vrede.

Bijlage 837

Werkblad 3. 2 X 24 uur…

Erzijngeenfoto’svandeuittochtvanMillingen.Wat

overgeblevenis,zijndeverhalenvanmensendiede

evacuatiehebbenmeegemaakt.Foto’szeggenvaakmeer

danduizendwoorden.Julliegaandesituatiesdiezich

voordedentijdensdeevacuatievanMillingeninbeeld

brengen.Ditwordtjulliemonumentoverdeuittochtvan

Millingen.

De opdracht is:

Maakeenfotostrip,eenstripverhaalvanfoto’s.

Datdoejeindevolgendestappen:

1. lezenvandeteksten

2. hetmakenvaneenwoordweb

3. hetmakenvaneenplanvanaanpak

4. scènesaankleden

5. foto’smaken

6. presenteren

Erzijnvierverhalen.Bijelkverhaalmakenjullieéénfoto.

Kiesnetdatstukjeuitdetekstdatjehetmeestsprekend

vindtofdatjehetbestekuntuitbeelden.Jemagnatuurlijk

meerfoto’smaken.Maarzorgervoordatjeuiteindelijk

éénfotokiest,zodatjefotostripstraksbestaatuitvier

foto’s.

Stap 1. Lezen

Leesonderstaandetekstensamengoeddoor.Hetzijn

waargebeurdeverhalenvanMillingseinwonersdiede

uittochthebbenmeegemaakt.

Tekst 1. De oproep

Wekenverliepenen’twasdevijfdeweekdathetzeer

onrustigwerdinhetdorp.Erwerdzoraargemompeld.

Menpraattevanevacueren.Omdaterzoveelgepraatwerd,

trokmenzicherniksvanaan.Maarwoensdagswerd

andersgepraat.Omdrieuurzouhetafkomenofweweg

moestenofniet.’tGingtegendrieuur.Deéénzei‘tis

zeker,wijmoetenweg,endeanderzeivanniet.Maarhet

wasdrieuurenwijwistengenoeg.Wijmoestenvluchten!

Omvieruurkwamde‘GrünePolizei’huisaanhuisaf,met

eenpapierwaaropstonddatwijdirectmoestenbeginnen

metpakkenomzogauwmogelijktevertrekken:‘Binnen2x

24 uurhabenSieIhrenHofzuverlassen’.Wevreesdenhet

wel,maarditovervieljewel.Zogauwhadjeheteigenlijk

nognietverwacht.

Tekst 2. Inpakken

Hetwaszaaknuzosnelmogelijkzoveelmogelijkinte

pakkenenoptebergen.Binnentweedagen.Geduldig

overwegenwatmeetenemenenwathiertelatenwaser

nietmeerbij(…)Watmoetjemeenemen?Waarkwamje

terecht?Wedachtennatuurlijkallemaal,dathetmaarvoor

tweeofdriewekenzouzijn.Daaromverstoptenwede

voornaamsteklerenendingen.Onderdevoorkamervloer

haddenwealleporseleinenglaswerk,alleweckflessen,en

zonogallerhandedingenalshetgoedevloerkleeden

tafelkleed,instrumentenengereedschappenenalle

beddenengestiktedekens.

Maarwatmoetenwedanallemaalmeenemen?Steldatwe

maartweewekenwegzijn,dankunnenwetochookeen

heleboelhierlaten?

Vader:Misschienzijnwewellangerwegenduurtdiehele

evacuatieweleenmaand,oftweemaanden.Danwilje

tochniethebbendatdemoffenhierallesleeggehaald

hebben?

Moeder:Duitsesoldatenstelenniet,eniedereenisweg,

dushetblijftwelwaarhetligtofstaat.

Vader:Wenemenzoveelmogelijkmee!Enwatweniet

Bijlage 838

meenemenkunnen,verstoppenweofgaiknogpersoonlijk

begraven!

Jan:Maarpap,iedereenheeftheterover.Watbetekentdat

daneigenlijk:evacueren?

Vader:Jongen,ikhaderooknognooiteerdervan

gehoord!DatbetekentdatdePruusenonshethuis

uitzetten!Wemoetenonzespullenpakken,deWaalover

ennaardepatersinBabberich.Ondertussenstaathetvee

hiergewoonopstalenkijkterniemandnaarom!Daar

hebbenwedanzohardvoorgewerkt!

Lies: Vader,ikhebhetlinnengoedallemaalbijelkaar

gebondenenindekoffersgedaan.D’rkanniksmeerbij.

Vader: Hebjemijnzondagsepakerookbijgedaan?Envoor

iedereeneenverschoning?

Lies:Ikhebtwaalfstapeltjesgemaakt.Iedereenheefttwee

verschoningen(onderbroeken)eneenextratrui.Voor

GeertenDoortjehebiknogeenpaarextraluiersingepakt.

Moeder: Ikhebhierooknogstopgoedenzeep?Hoe

krijgenwedatallemaalingodsnaammee?

Vader:Wepakkendekinderwagenshelemaalvol,de

kofferskunnenopdefietsenvastgebondenwordenen

onzeJanenToonkunnensamenmetmijdekruiwagen

duwen.Alleswateenwielheeft,nemenwemee!

Tekst 3. Op weg

20oktober.Familiesgingensamenopweg.Demeesten

liepennaardedijk.Zwijgend.Oorlogsgeluiden,knorrende

varkens,zenuwachtigblaffendehonden.Onderwegzienze

anderen,familie.Groepenwerdengevormd.Samen

wachttenzeopdeovertocht,demeestenverzameldenzich

aandedijkbijMillingenomovergezetteworden.Datwas

eenontmoedigendeervaring.Eendingkanikniet

vergeten:wewarenaandeoverkantendaarwasdevrouw

vandepater,zewasaloud.Opeengegevenmomentstond

zestilenzezeitegenons:‘Mensen,noumoetjeeven

allemaalomkijken,ziejedeMillingsekerktoren,diezieje

nietweerdadelijk.Dieziejenuvoor’tlaatst.’Eninderdaad,

hetwaszo,daarhebbenweooknogevengebedendaar,

metz’nallen.

Moeder: Lies,Lies,houjijDoortjeenGeertbijje?Jan,help

vadermetdiefiets.Wiekanmijhelpenmetde

kinderwagen?

Vader:PietdeProlisd’rook,HemkedeJeukhebikgezien.

DeheleKnienepolstaatbijelkaar.Rokers,Jansenenook

‘deKreai‘metfamilie.JanenLienvanderLaakenookde

Pèerdeboer.

Moeder:Ikheblieverdatjemijhelptinplaatsvanrondte

kijken.Datwielvandekinderwagenlooptniet.

Jan:Zagjedatmoe?D’rvielzomaareenvarkenvandie

boot.Dievindenzenooitmeerterug.

Moeder:Maaktmijniksuit.Wijzienonzebiggenookniet

meerterug.Vaderheeftzelosgelaten.Komwijzijnaande

beurt!Kom!Tildiekinderwageneensop.Kijkuit!Nietzo

trekken.

Tekst 4. Bij vreemden

Deomstandighedenwaarindeevacuesterechtkwamen

verschildennogal.Gelukkigwoondenaltijdwelwatfamilie

ofbekendenindebuurt,maarjebleefafhankelijk,van

mensendiejenietkende,vanmensendiejeinhetbegin

nauwelijksverstond,mensendienietsvanMillingen

afwisten.DeMillingsendieinTolkamerenomgevingwaren

blijvenstekenzatennogzo’nbeetjeindeeigenomgeving,

hetwasnietechtvreemd.Heelanderswasdetoestandin

hetNoorden.Vanhetoorlogsgeweldmerktendemensen

weinig,maardeomgevingwasvolkomenonbekend.Heel

anderemensen,anderegewoonten,weinigbegripvoor

elkaar.Enthuiswasheelverweg,jehoordeernietsvan.

(…)

Bijdemensenwaarweterechtgekomenwaren,haddenze

eengrotewittetafelenachtkinderen.Opeenavondging

devrouwdeshuizespannenkoekenbakken.Hethelestel

zatomdetafel,maardietafelstondeenheeleindvanhet

fornuis.Zewasaanhetpannenkoekenbakken.Enalser

eenklaarwas,slingerdezeendankwamzo’npannenkoek

naardetafelaanzeilen,degrootsteacrobatiekdieikooit

gezienhad.

Bijlage 839

Stap 2. Woordweb

Bijiederstukjetekstmakenjullieeenfoto.Hetisbelangrijk

datjeweetwatjewiltlatenzienmetjefoto.Maakeen

woordwebpertekstopeenA4tje.Neemeenkernwoorduit

detekstenschrijfinhetwoordwebwatdaarbijhoort.

Bedenkminimaaltienwoorden.

Bijvoorbeeld:

Stap 3. Plan van aanpak

Julliehebbenhetbelangrijksteperverhaalopgeschreven.

Nuishetbelangrijkomhetplanverderuittewerken.Wie

gaatwatdoen?Bekijksamenwatergebeurtopdefoto.

Datdoejedoornatedenkenoverdevolgendevragen

(schrijfjeplanop):

Wie Welkemensenkomenerinditverhaalvoor?Wie

gaatdezemensenspelenenwiemaaktdefoto?

Wat Omwelkegebeurtenisgaathet?Kijkgoednaar

dewoordendiejeinhetwoordwebhebt

opgeschreven.Wathebjeallemaalnodig?Welke

voorwerpenhebjenodig?Hoekomjeaandie

voorwerpen?

Waar Opwelkelocatiespeeltditverhaalzichaf?Isdat

ineenwoonkamer,ofbuiten?

Hoe Hoegajedefotomaken?Vanuitwelkepositie?

Enhoekijkjeopdefoto:welkgevoelbeeld

jeuit?Jegezichtsuitdrukkingisheelbelangrijk,

letdaarop.

Stap 4. Scènes aankleden

Nujullieeenplanvanaanpakhebbengemaakt,kunnen

jullieaandeslag.Zorgdatjeallespullenbijjehebt.Verdeel

derollen:eenaantalgroepsledenbeeldenhetverhaaluit,

eriséénregisseureneriséénfotograaf.Zorgdatje

afwisselt,zodatiedereeneenkeeropdefotostaat!

Stap 5. Foto’s maken

Gaaandeslagmethetmakenvandefoto’s.Gebruikdetips

uithetlijstje.

Tips bij het maken van een foto:

Zorg voor voldoende licht, maar fotografeer niet tegen

de zon in. Als je in een donkere ruimte staat, gebruik

dan de flits.

Je kunt wisselen van perspectief. Bijvoorbeeld het

kikvorsperspectief: hierbij fotografeer je van onder af.

Je kunt er ook voor kiezen om een zwart-wit foto te

maken, dit kun je instellen op je camera of later

bewerken op de computer.

Houd je vinger niet voor de lens!

Stap 6. Presenteren

Printdefoto’sdiejegemaakthebtuitenkiesdaardebeste

uit.Zorgdatjeéénfotoperverhaalhebt.Dezegajeaande

klaspresenteren.Vertelwaarjeverhaalovergaaten

waaromjullievoorditverhaalgekozenhebben.Laatookje

woordwebzienaandeklasenvertelwaaromjetot

bepaaldekeuzesgekomenbent.

Bronnen 40

Literatuur:

Citaten:

Millingenopdrift.50jaargeledenMillingsenvertellenhungeschiedenisvanoorlogenevacuatie/

doorJanG.Smit/UitgavevanHeemkundekring‘DeDuffelt’MillingenaandeRijn1994

Naslagwerk:

214Dagenvanhuisenhaard.DeevacuatievaneenMillingsgezin.Ervaringenenbelevingenvan

oorlogsgeweld,dagelijksopgeschrevendoorN.Willemseseptember1944-mei1945/doorJ.Houkes/

UitgaveDeRozet–Beek-Ubbergen1994

Inwaterenvuur.UbbergenenMillingen1940-1945.StrijdenbevrijdinginHeuvelradenPolderland

tenoostenvanNijmegen/doorMargotvanBoldrikenDaafWijlhuizen/UitgaveDeGooiseUitgeverij

Weesp1984.

Foto’s:

ArchiefvanMargotvanBoldrik.

ErikJanssen(www.erikjanssen.demon.nl)

Met dank aan:

JanSmit,auteurvanhetboekMillingenopdrift.

StichtingMargotvanBoldrikFonds

ErikJanssen

FrankvandenBergh,NationaalBevrijdingsmuseum1944-1945

Colofon41

Dit is een uitgave van:

Stichting Liberation Route Europe

Postbus156

6660ADElst


Ontwikkeling en samenstelling:

EDU-ART:

MaudHeldens

JannekeBonekamp

BenBregman

SjanneEmans

ElsebethHoeven

Vormgeving:

GiesbersCommunicatiegroep,Velp

Met medewerking van:

GeldersOverijsselsBureauvoorToerisme

RegionaalBureauvoorToerismeArnhemNijmegen

VeluwsBureauvoorToerisme

AirborneMuseum‘Hartenstein’

NationaalBevrijdingsmuseum1944-1945

EDU-ART

Zeelandsingel40

6845BHArnhem

Postbus301000

6803ACArnhem

www.edu-art.eu

DeLiberationRouteismedemogelijkgemaaktdoorbijdragen

vandeProvincieGelderlandengemeenteninGelderland,

UtrechtenNoordLimburg.

©2011EDU-ART/StichtingLiberationRouteEurope

Luisterplek 33...Markt 12 in Aalten. De derde les zoomt in op één van de luisterplekken en handelt...

Documents

Transcript of Luisterplek 33...Markt 12 in Aalten. De derde les zoomt in op één van de luisterplekken en handelt...