Luisterplek 23...In de vierde les verwerken de leerlingen de informatie uit ... 4 De leerlingen...

Luisterplek 23 EllecomDe hel van EllecomEen lessenserie voor leerlingen van de bovenbouw van de basisschool en de onderbouw van het voortgezet onderwijs.

Inleiding 3

Lessenserie 4

Luisterverhalen 6

Les1 7

Les2 9

Les3 11

Les4 14

Bijlagen

1: AchtergrondinformatieWOII 16

2: Dilemmatest 20

3: LiteratuurWOII 23

4: AchtergrondinformatieAvegoor 24

5: Werkblad1 27

6: Werkblad2 34

7: Antwoordenwerkbladen 37

8: MonumentenEllecom 40

9: Hoemaakjeeenstergedicht 41

Bronnen 42

Colofon 43

Inhoudsopgave

Inhoudsopgave2

Dezelessenserieisontwikkeldinhetkadervande

LiberationRoute.

DeLiberationRoutevolgthetpaddatde

geallieerdenbewandeldentijdensdebevrijdingvan

Europa.DeroutebegintbijNormandiëenlooptvia

Nijmegen,ArnhemenhetzuidenvandeVeluwe

richtingBerlijn.DeregioArnhem,Nijmegen,Zuid-

VeluwespeeldeaanheteindevandeTweede

Wereldoorlogeenhoofdrolophetwereldtoneel.

De geallieerden startten in september 1944 Operatie Market Garden.Ondanksdathetéénvan

degrootsteluchtlandingsoperatieswasuitde

geschiedenis,isdeoperatieslechtsdeelsgeslaagd.

Nijmegenwerdbevrijd,maarArnhemkondoorde

geallieerdennietwordenbehouden.Ookde

Veluwewachtteeenbarrewinter.Infebruari1945

starttevanuitditgebieddefinalevandebevrijding,

OperationVeritable.Dezeoperatiewasdestartvan

hetgroteRijnlandoffensief,eenveldslagdiepastin

hetrijtjevanStalingrad,NormandiëenBerlijn.

Militairenenburgerswarendedeelnemersinde

onberekenbareoorlogsroulettediedraaideom

overlevenofsterven,omvreugdeenverdriet.

Uiteindelijkwerddevrijheidherwonnen.

VeelplekkeninGelderlandhebbendirecttemaken

methistorischegebeurtenissentijdensdeTweede

Wereldoorlog.Opverschillendeplekkenzijnin

GelderlandlangsdeLiberationRoutegemarkeerde

veldkeien,zogehetenluisterplekkenneergezet.Inde

directeomgevingvandezekeienzijndingengebeurd

diedegeschiedenisvandeomgevingkleuren.Bijde

veldkeiisdoormiddelvaneenhoorspeltehorenwat

éénofmeerderepersonenbijdieplekhebben

meegemaakt.

Omookscholierentelatenbelevenwaterinhun

directeomgevingzichheeftafgespeeldisdeze

lessenseriebijeenaantalluisterverhalenontwikkeld.

Delessenseriebestaatuitvierlessen.Deeerstelesis

eenalgemenelesoverdeTweedeWereldoorlog.De

tweedelesbestaatuiteenbezoekaaneenmuseum

indebuurt,namelijkaanhetAirborneMuseum

‘Hartenstein’inOosterbeek;hetNationaal

Bevrijdingsmuseum1944–1945inGroesbeek;of

Markt12inAalten.Dederdeleszoomtinopéénvan

deluisterplekkenenhandeltoverdatgenewaterin

dedirecteomgevingvandeleerlinggebeurdetijdens

deTweedeWereldoorlog.Devierdelesisfacultatief:

tijdensdezelesmakendeleerlingenn.a.v.de

informatieuitdeafgelopenlesseneenmonument.

Rodedraaddoordevierlesseninhetthema‘Keuzes

maken’.Indeoorloghaddendeburgerstemaken

meteenonbetrouwbareoverheid.Hierdoorwerden

demensenaanhuneigenlotovergelaten.Vanuitdat

perspectiefonderzoekendeleerlingenwatzij

zoudendoenalszevoorverschillendekeuzeskomen

testaan.

Inleiding

Inleiding3

Lessenserie

Lessenserie4

Doelgroep:

Dedoelgroepvanditprojectzijnjongerentussen10en14

jaar.Hetprojectisgeschrevenvoorleerlingenvangroep7

en8vanhetbasisonderwijsenvoordeonderbouwvanhet

voortgezetonderwijs.

Doel:

Dedoelstellingenvanhetprojectzijn:

DeleerlingenkennendehoofdlijnenvanOperatie

MarketGarden.

Deleerlingenmakenkennismetlokaleverhalenoverde

bevrijding.

Deleerlingenervarenhoelastighetisominoorlogstijd

keuzestemaken.

Degeschiedenismethodenrichtenzichophetlandelijke

verhaaloverdeTweedeWereldoorlog.Hetprojectrondde

LiberationRouteverteltzowelhetregionalealshetlokale

oorlogs-ofbevrijdingsverhaal.

Opzet van de lessenserie:

Hetprojectbestaatuitvierlessenenstartmethet

teruggrijpennaarhetlandelijkeverhaaluitde

geschiedenismethode.Tijdensdeeersteleswordtdekennis

vandeleerlingenoverdeTweedeWereldoorlogaande

handvandemethodeopgefrist.Nadezelandelijke

introductiezoomendeleerlingenindevolgendelessen

steedsverderinopdeoorlogsverhalenuithuneigen

omgeving.

Detweedelesbestaatuiteenbezoekaaneenmuseum.In

hetAirborneMuseum‘Hartenstein’,hetNationaal

Bevrijdingsmuseum1944-1945,ofMarkt12makende

leerlingenkennismetderegionalegeschiedenisinde

TweedeWereldoorlog.

Naditbezoekvolgtdederdeleswaarinhetlokale

oorlogsverhaalcentraalstaat.Opdeluisterlocatiesvande

LiberationRoutezijndeplaatselijkeverhalentebeluisteren.

Naafloopvandezeleswetendeleerlingenhoedelokale

geschiedeniszichverhoudttenopzichtevanderegionaleen

landelijkegeschiedenis.

Indevierdelesverwerkendeleerlingendeinformatieuit

devoorafgaandelessenineenontwerpvooreen

oorlogsmonumentwaarinelementenuithetlandelijke,

regionaleen/oflokaleverhaalverbeeldworden.De

leerlingenkunnenzichopdewebsite

www.liberationroute.nlen/ofmeteenbezoekaaneen

plaatselijkoorlogsmonumentlateninspirerendoorhet

bekijkenvanbestaandemonumenten.

Les Focus Onderwerp Lesmateriaal

1:introductie Landelijk TweedeWereldoorlog Lesmethodegeschiedenis/

www.liberationroute.nl

2:museumbezoek Regionaal Debevrijding Educatiemuseum

3:verdieping Lokaal Verhaalbijluisterplek www.liberationroute.nl

4:verwerking Kunstzinnig Monumenten www.liberationroute.nl

Opbouw in schema:

Lessenserie5

Kerndoelen

Delessensluitenaanbijdevolgendekerndoelen:

Mondelinge taalvaardigheid:

1 Deleerlingenlereninformatieteverwervenuit

gesprokentaal.Zelerentevensdieinformatie,

mondelingofschriftelijk,gestructureerdweerte

geven.

2 Deleerlingenlerenzichnaarvormeninhouduitte

drukkenbijhetgevenenvragenvaninformatie,het

uitbrengenvanverslag,hetgevenvanuitleg,het

instruerenenbijhetdiscussiëren.

4 Deleerlingenlereninformatieteachterhalenin

informatieveeninstructieveteksten,waaronder

schema’s,tabellenendigitalebronnen.

6 Deleerlingenlereninformatieenmeningente

ordenenbijhetlezenvanschool-enstudietekstenen

andereinstructieveteksten,enbijsystematisch

geordendebronnen,waaronderdigitalebronnen.


vergelijkenentebeoordeleninverschillendeteksten.


ordenenbijhetschrijvenvaneenbrief,eenverslag,

eenformulierofeenwerkstuk.Zijbestedendaarbij

aandachtaanzinsbouw,correctespelling,eenleesbaar

handschrift,bladspiegel,eventueelbeeldende

elementenenkleur.

9 Deleerlingenkrijgenplezierinhetlezenenschrijven

vanvoorhenbestemdeverhalen,gedichtenen

informatieveteksten.

Oriëntatie op jezelf en de wereld:

51 Deleerlingenlerengebruiktemakenvaneenvoudige

historischebronnenenzelerenaanduidingenvantijd

entijdsindelingtehanteren.

52 Deleerlingenlerenoverkenmerkendeaspectenvan

hetvolgendetijdvak:wereldoorlogenenHolocaust.

53 Deleerlingenlerenoverdebelangrijkehistorische

personenengebeurtenissenuitdeNederlandse

geschiedenisenkunnendievoorbeeldmatigverbinden

metdewereldgeschiedenis.

Kunstzinnige oriëntatie:

54 Deleerlingenlerenbeelden,taal,muziek,spelen

bewegingtegebruiken,omergevoelensen

ervaringenmeeuittedrukkenenomermeete

communiceren.

55 Deleerlingenlerenopeigenwerkendatvananderen

tereflecteren.

56 Deleerlingenverwervenenigekennisoverenkrijgen

waarderingvooraspectenvancultureelerfgoed.

Kosten

Delessenserieisgratistedownloadenvan


Voorhetbezoekaanhetmuseumiswelentreegeld

verschuldigd.

Spreiding lessen:

Deactiviteitenzijndoordeleerkrachtzelfintedelen.

Alleenvoorhetmuseumbezoekdienteenafspraak

gemaaktteworden.

Dat kan met:

AirborneMuseum‘Hartenstein’teOosterbeek

E-mail:[email protected]

Telefoon:026-3337710

NationaalBevrijdingsmuseum1944-1945te

Groesbeek:E-mail:[email protected]


Markt12teAalten:


Luisterverhalen

Luisterverhalen6

Bijdezelessenseriezijndiverseluisterverhalengeselecteerd.Deverhalenvandieplekken

zijn tebeluisterenviadewebsitewww.liberationroute.nl.

Degeselecteerdeverhalenkuntuvinden doorbij 'Ontdek de geschiedenis' te klikken op 'luisterverhalen’.

Om te zien welke lespakketen er zijn ontwikkelt gaat u naar www.liberationroute.nl/educatie.

Algemene les over de Tweede Wereldoorlog

Les 17

De geschiedenismethode behandelt de Tweede

Wereldoorlog. Een aanvulling hierop is deze les waarin de

vraag centraal staat: Wat zou jij doen?

Duur:

Activiteit1:15minuten

Activiteit2:40minuten

Voorbereiden:

UbehandeltdeTweedeWereldoorlogviade

geschiedenismethode.

UleestdeachtergrondinformatieoverdeTweede

WereldoorloginNederland.Ziebijlage1.

Benodigdheden:

Papierenpen.

Kopieënvandedilemmatest(bijlage2)

Activiteit 1.

UheefthetlandelijkeverhaaloverdeoorloginNederland

aandehandvandegeschiedenismethodebehandeld.Maak

eventueelgebruikvandeel1vanbijlage1naastuw

geschiedenismethode.Nukomtuhieropterug.Bespreek

metdeleerlingenwatzealwetenoverdeTweede

Wereldoorlog.Hiervoormaaktusamenmetdeleerlingen

eenwoordwebenstuurthetgesprekzodatdevolgende

onderwerpenaanbodkomen:Hoekondeoorlog

ontstaan;vanwanneertotwanneerwasdeoorlog;fascisme

vanHitler;Jodenvervolging;hetverzet;deNSB;Slagom

Arnhem(OperatieMarketGarden).

Activiteit 2.

Indezeactiviteitonderzoektumetdeleerlingenderolvan

deoverheidbijdeveiligheidvanburgersenwatjedoetals

jenietmeerbijdieoverheidterechtkunt.Leesvantevoren

deel2vanbijlage1.

Inleiding:

U legt de leerlingen de volgende vraag voor.

1 Jebentopwegnaarhuisenallaat.Jehadjemoeder

beloofdoptijdthuistezijnvoorheteten.Jezieteen

jongetjerennenenstruikelenopdegrond.Hijblijft

liggenenhuilt.

Wat doe je?

a Jestoptenprobeerthetjongetjetehelpen.Danmaar

telaatenmisschieneenbozemoeder.

b Jedenkt:‘ikmagniettelaatkomen’enjefietstdoor.

c Jerentnaarhetdichtstbijzijndehuis,enhooptdat

iemandthuisisomtehelpen.

d Jehebtgeenideewatjezoudoen.

U vraagt:wiekiestervoorantwoorda?Envraagteen

leerlingwaaromdiehiervoorkiest.Ditdoetubijieder

mogelijkantwoord.Bijdekinderendiekiezenvoor

antwoordcbenadruktudatdezekinderenervoorkiezen

omhulptezoeken.

U legt de kinderen een volgende vraag voor:

2 Jelooptopstraat.Jeziethoeeenjongeneenvrouw

omverduwtenhaarhandtasafpakt.Devrouwgilt:

‘Houddedief!Dejongenrentmetdehandtasjouw

kantop.

Wat doe je?

a Jegaatindewegstaanvandedief.

b Jebelthetalarmnummer112.

c Jelooptgauwdeanderekantop.


Les 18

Wederomvraagtuwievoorwelkantwoordkiesten

waarom.Bijantwoordbbenadruktudatdezekinderen

hulpzoekenbijmensendieindienstzijnvanonzeoverheid:

namelijkdepolitie.

Ubespreektmetdeleerlingendatweingevalvannood

hulpkrijgenvanonzeoverheid.Wegaanervanuitdatdie

onswelzalhelpen.Uvraagtdeleerlingenopwelkemanier

deoverheidvoorhetwelzijnvandemensenzorgt.

Danbespreektumetdeleerlingenhoedatvoorde

Nederlanderswasinoorlogstijd.Inoorlogstijdnamende

Duitsersdemachtoverinonsland.DeDuitse

bezettingsmachtbepaaldederegelszonderoverlegmetde

burgers.DeNederlandersmoestenzichsteedsmeer

aanpassenaandatwatdebezetterwilde.Ookalgingdat

tenkostevanhuneigenofandermansveiligheid.Ineens

warengezagdragersnietmeerdemensendiejehielpen,

maarwarenhetmensenvoorwiejebangwas.Hoemoetje

daarmeeomgaan?Demensenreageerdendaarverschillend

op.

Demeestemensenindeoorlogkozennietvooractief

verzettegendeDuitsersenhunanti-joodsemaatregelen.

Bespreekmetdeleerlingenwaarommensendatniet

deden.Erzijnmeerdereredenentebedenken.Zewaren

bangendachtendathettochnietzouuitmakenofzewel

ofnietwatdeden.DeeerstemaatregelendiedeDuitsers

namenwarennognietzoergvoordejoden.Ensommige

maatregelenvondenzewelgoedvoorNederland.Ofze

probeerdenhetlevenvanvoordeoorlogzogoedenzo

kwaadalshetgingvoorttezetten.

Tochwarenerookmensendieophuneigenmanierin

verzetgingen.Mensenpleegdengrotedadenvanverzet

maarookkleine.Erwarenmensendienietreageerdenop

deoproepvanDuitsersomzichtemelden.Erwaren

mensendiestiekemkrantendrukten;ofmensendie

onderdakbodenaanjoden,mensenuithetverzetofaan

jongemannendienietvoordeDuitserswildenwerken.Er

warenverzetsgroepenactief.Eenvoorbeeldvanverzetis

deFebruaristakingin1941toenduizendenmensenhet

werkneerlegdenalsprotesttegendeJodenvervolging.

DezestakingwerddoordeDuitsersmetgeweld

neergeslagen.Alleverzetsdadendedenmensenmetgevaar

vooreigenleven.Waaromzoudendezemensendatgedaan

hebben?

Maarnietiedereenwastegendebezetter.Erwarenook

mensendieervoorkozendebezettertehelpen.Waarom

steundendezemensendebezetter?Ookhierzijnveel

verschillenderedenenvoortebedenken.Demensen

geloofdenbijvoorbeelddatHitlerervoorzoukunnen

zorgendaterminderarmoedeenmeerwerkzouzijn.En

dathetvoorhenbeterzouworden.

Zomaakteiedereenindeoorlogeenanderekeuze.

Kern:

Deleerlingenmakennudedilemmatestuitbijlage2.Door

hetmakenvandedilemmatestgaandeleerlingen

nadenkenoverwatzijzelfinbepaaldesituatieszouden

doen.

Afsluiting:

Ubespreektmetdeleerlingenderesultatenvande

dilemmatest.

Waaromkiestdeéénvoorheteneantwoordendeander

voorwatanders?

Bezoek museum

Les 29

Deze les is facultatief. Om een zo compleet mogelijk beeld

te geven van de Tweede Wereldoorlog bezoekt u met de

leerlingen een museum in de buurt. Hier bekijken de

leerlingen vanuit een regionale invalshoek de

gebeurtenissen tijdens de Tweede Wereldoorlog. Het

museumbezoek zoomt in op de regionale gebeurtenissen

en plaatst de gebeurtenissen tijdens de Tweede

Wereldoorlog in hun eigen omgeving in een context en is

daarmee een voorbereiding op les 3 waarin de leerlingen

het verhaal uit hun eigen gemeente leren kennen.

Afhankelijkvanhetonderwerpendelocatievande

luisterplek,kiestdeleerkrachteenmuseumindebuurt.De

oorlogsmuseazijninOosterbeek:AirborneMuseum

‘Hartenstein’;inGroesbeek:hetNationaal

Bevrijdingsmuseum1944-1945;ofinAalten:Markt12.In

iedermuseumiseducatiefmateriaalvanhetmuseum

aanwezig.

Hetmuseumbezoekduurt-zonderdeheenenterugreis-

anderhalfuur.

Voorbereiding:

Museumnaarkeuzeinlichtenoveruwkomst

Vervoerregelen(busofoudersdiewillenrijden)

Wat kunt u verwachten van het bezoek aan het museum?

Het Airborne Museum ‘Hartenstein’ in

Oosterbeek: Koffers vol verhalen

HetAirborneMuseum‘Hartenstein’isgehuisvestinhet

voormalighoofdkwartiervandeBrittentijdensdeSlagom

Arnhem(OperatieMarketGarden).Detentoonstelling

belichtdegebeurtenissenvanseptember1944.Inde

presentatiekomenverhalentotlevenvanzoweldeBritse,

PoolseenDuitsemilitairen,alsdievandeburgers.Om

leerlingenmeetelatenbelevenwatdemensenindietijd

meemaaktenishetKoffertjesprojectontwikkeld.Voordit

projectmaaktualleengebruikvandelesinhetmuseum.

Alsvoorbereidingbehandeltules1indezelesbrief.Enals

vervolgophetmuseumbezoekgeeftules3aanuw

leerlingen.Vóórhetmuseumbezoekontvangtdedocent

eenuitgebreidehandleidingvoorindeklas.Daarinvindtu

lessuggestiesvoorzowelvooralsnauwbezoekaanhet

museumenbeknopteinformatieoverdeSlagomArnhem.

Inhetmuseumverzorgteenmuseummedewerkereen

interactieveinleidingoverdeSlagomArnhem.Vervolgens

gaandeleerlingenoponderzoekuit.Deleerlingenkrijgen

pertweeeenkoffertjemee.Inelkkoffertjeziteenverhaal

vaneenkindofeenmilitairuit1944,zoekopdrachtenen

aanwijzingen.Dedocentkrijgtinformatiemeeomhet

bezoekindeklasnogeensnatebespreken.

Voor een afspraak neemt u contact op met:



Adres:Utrechtseweg232,6862AZ

Oosterbeek

Les 210

Nationaal Bevrijdingsmuseum 1944-1945:

InhetNationaalBevrijdingsmuseum1944-1945ligtmidden

inhetluchtlandingsgebiedvanseptember1944(Operatie

MarketGarden).Eenschitterendlandschapmetheuvelsen

bossen.Indevastetentoonstellingwordenthema’sover

WOIIendebevrijdingheldereninformatiefbelichtaande

handvanfoto’s,objecten,tekst,diorama’senverschillende

belevingsmomenten.Zozijnerbijvoorbeeldtypischejaren

‘40geuren,filmbeelden,geluidsfragmenten,een

nagebouwdeschuilkeldertijdenseenbombardementende

gereconstrueerdecelvanTitusBrandsma.Eentolerantietest

endilemmaspelnodigenuittotzelfonderzoek.Deleerling

diehetBevrijdingsmuseumbezoekt,staptindetijdvan

toen.Hij/zijhoort,ziet,voeltenruiktdegeschiedenis.Het

museumiseeninspirerendeleeromgeving.Deinhouden

zijntoegesnedenopdegeldendekerndoelenen

eindtermen.Debasisvanelkprogrammaisdevaste

presentatie.Erisruimtevoorkennisoverdracht,actieve

kennisverwervingenerzijninlevingsmomenten.Eengidsof

museumcoachbegeleidtdeschoolbezoeken.Dezeverzorgt

deontvangst,geefteenkorteinleidingentoonteenmooi

introductiefilmpjenaarkeuze.Vervolgensgaande

leerlingenmetdemuseumopdrachtenaandeslag;ze

kunnendaarbijterugvallenopdesteunvandecoach.Inde

Erekoepelkunnendeleerlingenterafsluitingeenwens,

sloganofmeningbedenkenendezeindevrijheidsboom

hangen.

Voor een afspraak neemt u contact op via:

Nationaal Bevrijdingsmuseum 1944-1945

Telefoonnummer:024-3974404


Adres:Wylerbaan4,6561KRGroesbeek

Markt 12:

IndeTweedeWereldoorlogwasMarkt12eenwoonhuis

vaneengewoneAaltensefamilie.Eenkamerindithuiswas

inbeslaggenomendooreenDuitseOrtskommandant,

terwijlereldersinhuisonderduikersverbleven.De

tentoonstellinginMarkt12laatziendatiederesituatie

mensenvraagtomkeuzestemaken,ongeachtuitwelkland

jekomtofwelkgeloofjehebt:ofjenuNederlanderof

Duitserbent;ofjenuChristenofJoodbent.Inoorlogstijd

wordensommigebevolkingsgroepenvanhunkeuzevrijheid

beroofdenlijkenvooranderendekeuzessomsheel

zwart-wit,maarnietsisminderwaar.InMarkt12duikjein

deverhalenvanverschillendemensendieverschillende

keuzeshebbengemaakt:DuitsersenNederlanders.

Leerlingenonderzoekeningroepjesdeverschillendekeuzes

vanmensen,dieinhetmuseumvoorkomen.Elkgroepje

zoektuitwatéénpersoondeed(welkekeuzehij/zij

maakte),watdeomstandighedenwarendieleiddentot

dezekeuzeenwatdegevolgenwarenvoorhenzelfen

anderen.(www.markt12.nl)

Voor een afspraak neemt u contact op via:

Telefoonnummer:0543-471797

Adres:Markt14,7121CSAalten

‘De hel van Ellecom’

Les 3. Luisterplek11

In deze les staat het lokale verhaal van de Tweede

Wereldoorlog centraal. In 1941 namen de Duitsers het

landgoed ‘Avegoor’ als opleidingsschool voor de

Nederlandse SS’ers in gebruik. In groepen van honderd

man kregen de SS’ers theorielessen en schietoefeningen.

Op 3 september 1942 haalden de Duitsers een groep van

139 joodse mannen naar Ellecom. Zij werden gehuisvest in

een oude, geblindeerde villa, ‘Irene’ geheten, door de

Duitsers ‘Kamp Palestina’ genoemd, aan de

Zutphensestraat. Zij moesten bij het landgoed een

sportveld aanleggen. Als gevolg van de erbarmelijke

omstandigheden waarin ze moesten werken, kwamen drie

joodse mannen om het leven. Na elf weken zat het werk

erop. Daarna moesten ze naar het kamp Westerbork. Het

gemiddelde gewicht van de mannen bedroeg slechts 35

kilogram. In het Drentse kamp overleden nog eens twaalf

man. De overige mannen werden na drie maanden

overgebracht naar vernietigingskampen. Slechts 33 van hen

hebben de oorlog overleefd.

Doel

Deleerlingenrealiserenzichdatachterplekkeninhun

omgevingverschillendeverhalenschuilgaan.

Deleerlingenlerenhetverhaalkennenvandejoodse

dwangarbeidersinEllecom.

Deleerlingenlerenwatherdenkenbetekent.

Werkwijze

Activiteit1-Het verhaal van ons klaslokaal, Klassikaal

Activiteit2- Luisteren in de klas / maken werkblad,

Klassikaal / in tweetallen

Activiteit3-Wandelen langs het verhaal van Avegoor,

Klassikaal / groepjes / in tweetallen

Duur

Activiteit1–15minuten

Activiteit2–40minuten

Activiteit3–30minuten(zonderreistijd)

Activiteit 1: Het verhaal van ons klaslokaal

Deleerlingenrealiserenzichdatachterplekkeninhun

omgevingverschillendeverhalenschuilgaan.

Werkwijze

Klassikaal

Duur

15minuten

Voorbereiding

Bedenkeenverhaalovereenrecentegebeurtenisinhet

klaslokaal.

Neemeenfotomeevaneenplekdiebelangrijkvooruis.

Bijvoorbeeldeenplekinuwhuis,tuin,een

vakantiebestemmingofeenplekvanvroeger.

Bedenkhetverhaalachterdezeplek:watmaaktdeze

plekbijzonder,welkeherinneringenheeftuaandeplek?

Benodigdheden

Fotovaneenbelangrijkeplek.

Inleiding

Het verhaal van ons klaslokaal

Verteleenverhaalovereenrecentegebeurtenisinhet

klaslokaal.“Wetenjullienogdat…”of“Nietzolang

geledengebeurdeinditklaslokaal…”Alsuhetverhaal

verteldheeft,vraagtudeleerlingen:

Wievanjulliekaneenanderverhaalvertellenoverietsdat

inditklaslokaalisgebeurd?

Laatenkeleleerlingeneenverhaaloverhetklaslokaal

vertellen.Tijdensditgesprekovergebeurtenisseninhet

klaslokaalmogenleerlingenelkaaraanvullen.Iedereen

onthoudtimmersandereaspectenvaneengebeurtenis.

Hoeveelverhalenzijnernuoveronsklaslokaalverteld?

Zijndatalleverhalendiejeoverditklaslokaalkunt

vertellen?

Hoeveelverhalenzullenerintotaaloverditklaslokaalte


vertellenzijn?Denkaan:vorigjaarzatenerandere

kindereninditlokaal.Zijhebbenandereverhalente

vertellen.Twee,drie,vier,tien,twintigjaargeledenzaten

eranderekindereninditklaslokaal.Iederedagopnieuw

gebeurterietsandersinhetklaslokaal.Komsamenmetde

leerlingentotdeconclusiedaterontelbaarveelverhalente

vertellenzijnoverditklaslokaal.

Opdezelfdemanierzijnveelverhalentevertellenoveralle

anderelokalenvandeschool,overdehal,overhet

schoolplein,…Overalleplekkeninhunomgevingzijnveel

verhalentevertellen.Watmoetenwemetaldieverhalen?

Zijnalleverhalenevenbelangrijk?Watisdemeerwaarde

vanverhalen?

Legdituitaandehandvaneenvoorbeeld:

Laatdefotovaneenvoorubelangrijkeplekaande

leerlingenzien.Watziejeopdefoto?Deleerlingen

beschrijvenwatzeopdefotozien.Noteerde

beschrijvingenvandeleerlingenophetbord.Vertelhet

verhaalachterdeplekopdefoto:watmaaktdezeplek

bijzonder,welkeherinneringenheeftuaandeplek?Vraag

deleerlingentebeschrijvenwaaraanzedenkenalszede

plekopdefotozien.Voegdebeschrijvingentoeaandelijst

ophetbord.Deoorspronkelijkelijstmetbeschrijvingen

wordtlanger:hetverhaalheeftmeerbetekenisaandeplek

gegeven.Isdeplekopdefotoveranderdvoorde

leerlingen?

Alsjehetverhaalachtereenplekkent,krijgtdeplekeen

anderebetekenis.Jeherinneringaaneenplekmaaktdat

eenplekbelangrijkwordt.

Activiteit 2: Luisterverhaal

Deleerlingenluisterennaarhetverhaalvandeluisterplek

inhundirecteomgevingenlerenmeeroverdatwaterin

hunbuurtisgebeurdtijdensdeTweedeWereldoorlog.

Voorbereiden

Downloadenluisterverhaal 23 via


Klik op 'Ontdek de geschiedenis' en vervolgens op

'luisterplekken'.

Via deze webpagina kunt u het verhaal opzoeken,

beluisteren en in mp3-formaat downloaden. Het bestand is

te vinden bij 'media’. Het verhaal is eveneens te

beluisteren via de app: www.liberationroute.nl/app.

Lezenachtergrondinformatieluisterverhaal(bijlage4).

Kopiërenwerkblad1.

Benodigdheden

Computer(ofdigibord)metluidsprekerswaarvanafhet

luisterverhaalisaftespelen.

Kopieënwerkblad1.

Inleiding

Ukomtterugopdevorigelessen.Watisergebeurdinde

TweedeWereldoorlog,wathebbenzegeleerdvanhet

bezoekaanhetmuseum.Vervolgensherinnertude

leerlingenaandevorigeactiviteitwaarbijduidelijkwerd

datiedereplekmeerdereverhalenkent.Ookinhuneigen

omgevingistijdensdeTweedeWereldoorlogveelgebeurd.

Misschienhebbendeleerlingendaarweleensietsover

gehoordvanhunoudersofgrootouders.Praatermetde

leerlingenover.DanverteltuoverlandgoedAvegooren

vraagtdeleerlingenwatdieplekvoorhunbetekent.Zijnze

erweleensgeweest?Hebbenzedaarofopdesportvelden

weleensgespeeld?Danverteltudateropdieplekinde

TweedeWereldoorlogookvanallesisgebeurd.Endatze

gaanluisterennaarhetluisterverhaaldatzichopdieplek

afspeeltindeTweedeWereldoorlog.

Uleidthetluisterverhaalalsvolgtin:

‘Julliegaanluisterennaareenverhaaldatzichheeft

afgespeeldin1942.TijdensdeoorlognamendeDuitsers

hetlandgoedAvegoorinbeslag.Zerichttenhiereen

trainingskampopvoorNederlandsejongensdiebijeen

specialeeenheidvandeDuitserswildenwerken,deSS.De

jongensleerdenhierhoejealssoldaatmoestdenken;ze


kregenschietlesenomsterktewordendedenzeveelaan

sport.Daarvoormoestenersportveldenkomen.DeDuitsers

lietengevangengenomenjodendezeveldenaanleggen.In

hetluisterverhaalverteltdejoodsejongenBenhoedat

was.’

Kern

Ubespreektnahetluisterenhetverhaal.

HoewashetvoorBenominEllecomaantekomen?

Hij had gehoord van de kampen maar verwachtte niet op

zo’n mooi landgoed te komen.

HoenoemdendeDuitsersdelandgoedAvegoor?

Palestina.

Waarmoestendejoodsemannenslapen?

Huize Irene.

VoorwiewasBenechtbang?

De Duitse soldaten vielen nog mee, de Nederlandse

bewakers waren de ‘echte klootzakken’ en bang waren de

mannen vooral voor de Nederlandse SS-soldaten.

Waaromwashijbangvoorhen?

Ze treiterden en sloegen.

WatbedoeltBenmetdehelvanEllecom?

Door de verschrikkelijke dingen die Ben meemaakte op

landgoed Avegoor, is Avegoor voor hem de hel.

Vervolgensdeeltuwerkblad1uit.Dezegaandeleerlingen

intweetallenmakenzodatzemetelkaarkunnen

overleggen.

Afsluiting

BesprekenwerkbladAvegoor.

Activiteit 3: Bezoek luisterplek en de

andere plekken uit het verhaal van Avegoor

Deleerlingenlopenlangsderoutewaarverschillende

plekkenherinnerenaanhetverhaalvandejoodse

dwangarbeidersinEllecom.

Voorbereiding

Organiserenvangenoegbegeleiding.

Kopiërenwerkblad2.

Benodigdheden

Kopieënwerkblad2.

Hardeondergrondomopteschrijven.

Potloden.

Wandeling

Dewandelroutebegintopdeventwegnaastde

Zutphensestraatwegnummer47/49.Erzijneenpaar

gevaarlijkepunten(eenonbewaaktespoorwegovergang,

eendrukkeweg).Daaromleentderoutezicherhetbeste

vooromdezeinkleinegroepjesafteleggen.Zorgvoor

voldoendebegeleidingensplitsdegroepeventueelop.

Laatdeleerlingenintweetallensamenwerken.

Afsluiting

Indeklaspraatumetdeleerlingenna.Welkeplekheeftde

meesteindrukgemaakt?

Maak een monument

Les 4 14

De leerlingen maken een monument om personen uit het

verhaal van de luisterplek te herdenken.

mo·nu·ment het; o -en 1 iets dat opzettelijk bestemd is om

de herinnering aan iem of iets te bewaren; gedenkteken

2 gebouw, terrein enz., van algemeen belang vanwege

schoonheid, wetenschappelijke waarde enz.

Werkwijze

Klassikaalenindividueel

Duur

60minuten

Voorbereiding

Verzamelenvan37stenen/keien(grootgenoegvoor

eenlettergreep/woord).Dezekuntukopenin

tuincentraofuvraagtuwleerlingengrotestenenuit

huneigentuinmeetenemen.

Eenplekbinnenofbuitenklaarmakenwaarde

‘monumentenvanstenen’strakseenplekkrijgen.

Umaaktvankartoneenmalvooreen‘stergedicht’.Dit

doetudooruitkartontweeevengrotegelijkzijdige

driehoekentesnijdenendezeopelkaarteplakken.Zo

ontstaatdevormvaneendavidster.Usnijdtvanafdrie

centimetervandebuitenkantvandesterhetmidden

eruit.Uhoudteenrandovervandriecentimeter.Het

uitgesnedenmiddendientstraksalsmalomdestenenin

teleggen.

Eenanderemogelijkheidisommetbehulpvandezemal

eenondergrondtemakenvangekleurdefimoklei;de

leerlingenkunnendestenendaninzachtblijvendede

kleidrukken.

Lezenbijlage8overdeachtergrondvandeEllecomse

monumenten.

Lezenbijlage9‘stergedichtmaken’.

Benodigdheden

Stenen.

Fimoklei.

Verschillendekleurenverf.

Kwasten.

Verfbakjes.

Inleiding

Een monument is een standbeeld, gedenksteen of

kunstwerk dat is gemaakt om te herinneren aan een

persoon of aan een belangrijke gebeurtenis. Ook vanwege

de Tweede Wereldoorlog zijn veel monumenten gemaakt.

Bijvoorbeeld het Nationaal Monument op de Dam in

Amsterdam waar op 4 mei ieder jaar de oorlogsdoden

herdacht worden. Op de website www.liberationroute.nl

staan een aantal oorlogsmonumenten in de omgeving

vermeld.

Ubespreektmetdeleerlingenofzijinhundirecte

omgevingeenmonumentweten(bijvoorbeeld:

gedenksteen,standbeeld,kunstwerk,somszijnervandie

plekkenlangsdewegwaarmensenbloemenneerleggen

omdatdaariemandverongeluktis).Tijdensdevorigeles

hebbendeEllecomseoorlogsmonumentengezien(in

bijlage8staandaarvanfoto’safgebeeldenvindtumeer

informatieoverdeachtergrondvandezemonumenten).U

vraagtdeleerlingenwaaromdezemonumentenerzijn.

Waaromweherinneren.Vindenzedatbelangrijk?Vinden

deleerlingendathetherdenkenmoetstoppen?Waarom

welofniet?Hoelangdenkendeleerlingendoortegaan

methetherdenkenvandeoorlog?Zullenwedatover50

jaarnogdoen?

Les 4 15

Kern

Ukomtterugopdevorigelessen.Tijdensdevorigelessen

hebbendeleerlingengeziendatstenenwerdengebruikt

omeenoverledeneteerenenteherdenken.Indezeles

gaandeleerlingenzelfeenmonumentmaken.Hier

gebruikenzegrotestenenvoor.Eerstmakenusamenmet

zeeen‘stergedicht’.Hoeuzo’ngedichtkanmakenstaatin

bijlage9.Deinhoudvanhetstergedichtgaatoverdatgene

watzeindeafgelopenlessenhebbenervaren.Alshet

gedichtklaaris,verdeeltuoverdeklasde37stenen.Op

iederesteenschilderendeleerlingeneenlettergreep.Hetis

mooialszevooriedereregeleenanderekleurgebruiken!

Afsluiting

Alsdestenenopgedroogdzijn,legtusamenmetde

leerlingendestenenmooistraknaastenonderelkaarop

eenspeciaaldaarvoorgereserveerdeplek.Ugebruikt

hiervoordekartonnenmal(ofdestervormigeondergrond

vanfimoklei)zodatdestenenineenstervormkomente

liggen.

Ureflecteertmetdeleerlingen:hoeziejeinhetwerkstuk

terugwatofwieerwordtherdacht?

Tweede Wereldoorlog

Bijlage 1: Achtergrondinformatie16

Wat er aan vooraf ging

Indejarendertigvande20eeeuwwaserwereldwijdveel

armoede.Dooreeneconomischecrisiswarenveelmensen

werkloosenarm.VooraldemenseninDuitslandhadden

hetzwaarteverduren.OmdatDuitslanddeEerste

Wereldoorloghadverlorenmoesthetlandveelgeld

(herstelbetalingen)betalenaandelandendiedezeoorlog

haddengewonnen.VeelDuitsemensenwarenarm,

werkloosenontevreden.AdolfHitlerwerddeleidervande

Nationaal-SocialistischeDuitseArbeidersPartij(NSDAP).Hij

verteldedeDuitsersdathijvanDuitslandweereenmachtig

landzoumaken.Steedsmeermensengeloofdenhemenzo

werdzijnmachtendemachtvanzijnpartijsteedsgroter.

Hitler aan de macht

In1933kwamAdolfHitlermetdeNSDAPinDuitslandaan

demacht.HitlerwildevanDuitslandhetmachtigsteland

vanEuropamaken.EerstrichttehijzijnpijlenopOostenrijk,

Tsjecho-SlowakijeenPolen,vervolgenswildehijDuitslands

grotetegenstanderinWest-Europauitschakelen:Frankrijk.

IndeaanvalopFrankrijkzoudenookNederlandenBelgië

wordenbezet.VoorHitlerwarennietallemensengelijk.De

NSDAPpropageerdeJodenhaat.HijvondhetArischeof

Germaanserasbeterdanderest.Hijvondbijvoorbeeld

joden,zigeunersenmensenmeteennietblankehuidskleur

minderwaard.

Aanval op Nederland

Opvrijdagochtend10mei1940werdenveelNederlanders

wakkervanhetgebromvanvliegtuigen,ontploffende

bommenenhetgeratelvantanks.Duitsesoldatenwaren

degrensovergetrokken.Deoorlogwasbegonnen.De

NederlandsesoldatenprobeerdendeDuitserstegente

houdenlangsdeverdedigingslinies.Zo’nliniewasde

Grebbelinie,eenwaterliniedielooptvanRhenentot

Spakenburg,tussendeUtrechtseheuvelrugendeVeluwe.

Capitulatie Nederland

HetNederlandselegerwasveeltezwakomdeDuitse

aanvaltekunnenafslaan.DeNederlanderswarennietgoed

voorbereid,zehaddenverouderdmaterieel,terwijlhet

Duitselegerallemaalnieuwenmodernwapentuighadom

meetevechten.NadatdeDuitseluchtmachtop14mei

1940hetcentrumvanRotterdamhadgebombardeerd,en

anderestedenhetzelfdelotwachtte,beslootde

Nederlandselegerleidingtecapituleren.Deregeringende

koninginwarentoenaluitgewekennaarEngeland.

Bezetting Nederland

Aanvankelijkleekdebezettingmeetevallen,maaralsnel

werdduidelijkwatonvrijheidbetekende.Nederlandse

mannenwerdengedwongeninDuitsefabriekentewerken.

Gaandewegwerdenmensenzondervormvanproces

opgesloteningevangenissenenconcentratiekampen.Het

etengingopdebon.‘sAvondsmoestiedereenbinnen

blijvenenderamenverduisteren.Omdatdeaanvoervan

grondstoffeneenprobleemwas,namendeDuitsersalles

meewatvoorhenbruikbaarwas.Omdatzebijvoorbeeld

hetrubbervandefietsbandennodighadden,fietstende

mensenophoutenbanden.Hetbronsvandekerkklokken

gebruiktenzeommunitievantemaken.Hetgeluivan

klokkenhoordejenietmeer.

Jodenvervolging

Vooraljodenwerdenvervolgd.Dejodenkregenalsnelte

makenmetsteedsminderrechten:zemochtennietmeer

overalkomen.ZemoesteneenJodensterdragenzodat

iedereenkonziendatzejodenwaren.Ophun

Bijlage 1: Achtergrondinformatie17

persoonsbewijswerdeengroteJgestempeld.Zemoesten

bijelkaargaanwoneninbepaaldewijken.DeDuitse

bezettertransporteerdemeerdan100.000joodsemannen,

vrouwenenkindereningoederentreinenvanuitNederland

naarconcentratiekampen,waardemeestenwerden

vermoord.

DeDuitserswerdeninNederlandbijgestaandoorledenvan

deNationaal-SocialistischeBeweging(NSB)dieeen

vergelijkbareideologiehadden,endoormeelopersen

profiteurs.Aandeanderekantstondhetverzet,datvooral

tegenheteindevandeoorlogaanhangkreeg.Hetgrootste

deelvandebevolkingwasanti-Duitsmaarpassief.

De slag om Arnhem

Toenindezomervan1944grotedelenvanFrankrijken

Belgiëbevrijdwaren,begondegeallieerdeopmarsnaarhet

noorden.Hetplanwasominéénkeerallebruggenoverde

groterivierendeMaas,deWaalendeRijnteveroveren,en

dandoortetrekkennaarhetIJsselmeer.Ditplanhadde

codenaam‘OperationMarketGarden’.Opeenzomerse

dag,18september1944,landdenEngelseparachutistenop

deGinkelseheibijEde,enbijWolfhezeenHeelsum.De

sterkeDuitselegermachtdieopdatmomenttoevalligmet

tanksenpantserwagensindebuurtvanArnhemwas,

haddenzenietverwacht.Eenkleinegroepvan

zevenhonderdvijftigsoldaten,onderleidingvanluitenant-

kolonelJohnFrost,bereikteonderlangsdeRijndeRijnbrug.

Omdathulpvandegrondtroepenuitderichtingvan

Nijmegenuitbleef,enderestvandedivisienietverder

kwamdandebuitenwijkenvanArnhem,moestende

mannenvanJohnFrostnavierdagendestrijdopgeven.Ze

gavenzichoveraandeDuitsers.Naenkeledagenhevige

strijdmoestenookdeEngelsen,dienietverderdan

OosterbeekendebuitenwijkenvanArnhemwaren

gekomen,zichovergeven.Zezochten’snachtsoverdeRijn

bijDrieleenveiligheenkomen.OperatieMarketGarden

wasmislukt.

Evacueren

AlsgevolgvandegevechtenvanOperatieMarketGarden

moestendeinwonersindeomtrekvanArnhemhuisen

haardverlaten.DeDuitserswarenbangdatdebevolkingde

geallieerdetroepenzouhelpenensommeerdedebewoners

tevertrekken.Ookwarendezegebiedentegevaarlijkvoor

deburgersomdaterzwaargevochtenwerd.Deinwoners

namenmeewatzemeekondennemen,maarmoestenheel

veelspullenonbeheerdachterlaten.Demensendieboven

deRijnwoonden,gingennaarhetnoorden.Benedende

Rijnwerdendeburgersgeëvacueerddoordegeallieerden.

Hiervertrokkendebewonersnaarhetzuidenvanhetland,

naarbevrijdgebied.

Hongerwinter

HetnoordenenwestenvanNederlandkreegtemakenmet

deHongerwinter.Doorextreemvoedselgebrekverzwakte

debevolkingenkwamenenkeletienduizendenmensenom.

Inmei1945luktehetomderestvanNederlandte

bevrijden.

Vrede

Devredesonderhandelingenwareninhotel‘deWereld’in

Wageningen.Hiertekendeinmei1945deDuitse

commandantdeovergaveinaanwezigheidvanPrins

Bernard.Dewederopbouwkonbeginnen.

Aanvullende informatie les 1, deel 218

Het verzet tegen een onbetrouwbare

overheid in oorlogstijd

DeNederlandseregeringverbleefvanafmei1940inLonden

inballingschap.InNederlandnamendeDuitsersdemacht

overenHitlerbenoemdefunctionarissendiehetbestuur

vanNederlandmoestenleiden.Nederlandmoeststeeds

meergaanlijkenophetDuitslanddatHitlerwenste.

NederlandwerdeigenlijkeenprovincievanDuitsland.Een

vandeeerstemaatregelenwasdatdeklokgelijkwerd

gezetmetdetijdinBerlijn.Dehoogstegezagsdragervan

hetDuitsebestuurinNederland,wasdeOostenrijkse

nationaalsocialistSeyss-Inquart.HijwasRijkscommissarisen

stondrechtstreeksonderHitler.VerderwerdNederlandook

nogbestuurddoor1500bestuursambtenaren.Zijoefenden

toezichtuitengavenbevelendiedoordeNederlandse

ambtenarenmoestenwordenuitgevoerd.

Onder Duits gezag

AanvankelijkwaserweinigverzettegendeDuitse

overheersing.DeNederlandsebevolkinghooptehetleven

vanvoordeoorlogtekunnenvoortzetten.Eninhetbegin

voerdendeDuitsersnogmildemaatregelenin.DeDuitsers

wildendatsteedsmeermensennationaalsocialistisch

werden.Zemaaktenpropagandavoorhet

nationaalsocialismed.m.v.affiches,kranten,radio-

uitzendingenenvoorprogramma’sinbioscopen.DeEerste

endeTweedeKamerwerdenuitgeschakeldenpolitieke

partijenmochtennietmeerbestaan.Gaandeweg

beheerstendeDuitserssteedsmeeronderdelenvande

Nederlandsesamenleving.DepolitiemoestdeDuitse

bezettingsmachtdienen.Derechtspraakkwamsteedsmeer

inhandenvandebezetter.Dooraldezemaatregelen

begonhetverzetvandeNederlanderstegroeien.Met

kleineactieswerdergeprotesteerdenverzetgepleegd

tegendeDuitsers.Erkwamenverzetsblaadjesenstakingen.

Maaroverhetalgemeenginghetdagelijkslevenvande

Nederlandersvrijrustigdoor.Mensengingennaardefilm

endekinderennaarschool.Mensengingendagjesuit,ze

vierdenSinterklaasmetcadeautjesenerwasgenoegte

eten.

Geleidelijk buitensluiten van joden

AlseensluipendgifbegonnendeDuitsersvanafhetbegin

vandeoorlogmetanti-joodsemaatregelen.Relatief‘kleine’

maatregelendieinhetNederlandvantoennauwelijks

opvielen.Alnatweemaandennahetbeginvandeoorlog

mochtendejodennietmeermeewerkenaande

luchtbescherming.Inseptember1940mochten

overheidsdienstengeenjodenmeeraannemen.Vervolgens

moestendejodenzich-zogenaamdvoorhuneigen

veiligheid-latenregisteren.Stapvoorstapwerdendejoden

steedsverdergeïsoleerd.Omdathetzogeleidelijkging,

wektehetweinigreactieopvandeburgers.

Februaristaking 1941

Vanaf1941werdendeanti-joodsemaatregelenvande

Duitsersgrimmiger.InAmsterdamwoondenveeljoden.Als

reactieopeenrazziaindeAmsterdamseJodenwijk,legden

Amsterdamsetrambestuurdersenarbeidersinfebruari1941

hetwerkneer.DezestakingbreiddezichuittotHaarlem,de

ZaanstreekenUtrecht.MetgeweldbrakendeDuitsersdeze

staking.Ervielendodenengewonden.Uitangstvoorhet

geweldgingendemensenweeraanhetwerk.Ervolgden

represaillesvandeDuitsers.Eenaantalmensendiehadden

meegedaanaandestakingwerdendoodgeschotenende

stedendiemeehaddengedaanaandestakingmoesten

hogeboetesbetalen.DeDuitserslietenhunmaskervallen

engingensteedsopenerovertotJodenvervolging.

Aanvullende informatie les 1, deel 219

Groeiend verzet tegen het nieuwe gezag

IndeprovinciewoondenminderjodendanindeRandstad

dushiervielendeanti-joodsemaatregelenminderopen

waseraanvankelijkminderredentotverzet.Vanaf1943,

toenmensenmoestengaanwerkeninDuitsland,

veranderdehetdagelijkslevenvandeNederlanders

drastisch.Steedsmeermensenweigerdenzichaantepassen

aandeoorlogsomstandighedenensamentewerkenmetde

bezetters.Deanti-Duitsestemmingnamtoe.Hoemeerhet

verzetgroeide,hoeharderdeDuitsersreageerden.Ze

gingensteedsstrengercontrolerenenwildensteedsmeer

groeperingenindeNederlandsesamenlevingbeheersen.Zo

moestenkunstenaarslidwordenvandenationaal-

socialistischeKultuurkamer.Deomroeporganisatieswerden

vervangendooréénRijksradio:DeNederlandseOmroep.

AllevakverenigingengingenopinhetNederlandse

Arbeidersfront.DeNSBwerddeenigepolitiekepartijdie

wastoegestaan.

Bijlage 2 - Dilemmatest20

Doe de dilemmatest:

1 Je bent op weg naar school. Je bent een beetje zenuwachtig: je moet zo een spreekbeurt houden.

Vlak voor je rijdt een klein meisje met haar fiets tegen een stilstaande auto. Ze huilt vreselijk, en

haar fiets is kapot.

Wat doe je?

a Jedenkt:‘ikmagniettelaatopschoolkomen’enjefietstdoor.

b Jestoptenprobeerthetmeisjetehelpen.Danmaartelaatopschoolenmisschieneenbozejuf.

c Jerentnaarhetdichtstbijzijndehuis,enhooptdatiemandthuisisomtehelpen.


2 Je loopt door de winkelstraat. Je hoort schreeuwen in de fotozaak en het alarm gaat af. Er rennen

een jongen en een meisje met een dure camera de winkel uit. Ze hollen in jouw richting.

Wat doe je?

a Jeprobeertzotegaanstaandatzenietlangsjekomen.

b Jebelthetalarmnummer112.

c Jezietopeensdatjeveterlosis…


3 Het is 1940, het eerste oorlogsjaar. Je zit in de klas met een joods meisje en de dochter van een

NSB’er. Je kunt het met beiden goed vinden. Je moet een werkstuk maken. Het liefst doe je dat

met beide meisjes. Maar de dochter van de NSB’er wil het joodse meisje er niet bij hebben.

Wat doe je?

a JevindthetbelangrijkgoedemaatjesteblijvenmetdedochtervandeNSB’erenzegttegenhet

joodsemeisjedatzeeenandergroepjemoetzoeken.

b Jebesluitmethetjoodsemeisjesamentewerken.

c Jedenkt:‘mijtelastighoor’,enzoekteenandergroepje.


4 In 1944 is er bijna niets meer te eten in jouw woonplaats. Samen met een vriend probeer je eten bij

elkaar te zoeken bij boeren. De honger is zo groot dat je besluit om alleen naar Groningen te gaan.

Je vriend mag niet van zijn ouders.

Wat doe je?

a Jegaattoch:dehongerisenorm.

b Jebesluitomniettegaan,wantdieoudershebbeneigenlijkwelgelijk.

c Jeprobeerteenanderevriendovertehalenomookmeetegaan.


Bijlage 2 - Dilemmatest21

5 Het is avond en donker buiten. Niemand mag meer op straat zijn. De bel gaat. Je weet dat dit

alleen maar gevaar kan betekenen. Iemand die zich moet verstoppen voor de Duitsers,

bijvoorbeeld.

Wat doe je?

a Jedoetopen,zondererbijnatedenken.Alsiemandhulpnodigheeft,ishijwelkom.

b Jedenktaandegevarenvoorjezelfenjefamilie,enlaatdedeurdicht.

c Jedoetdedeuropeenkiertjeopenenfluistert:‘Gamaarnaardeoverburen’.


6 De Duitsers hebben mensen nodig om in hun fabrieken te werken. Ook jij krijgt een oproep: je

moet je morgen melden.

Wat doe je?

a Jevraagtjebaaseenbriefteschrijvendatjeonmisbaarbent.Datisnietzo,maardanhoefjenu

nognietmee.

b JemeldtjeoptijdbijdeDuitsers.

c Jeduiktonderbijvriendendieergensanderswonen.Maarjeweetdatditgevaarlijkkanzijnvoor

jeouders,broer,zus:misschienwordenzijgestraft.


7 Je loopt op straat en er klinkt afweergeschut. Iedereen duikt een schuilkelder in. Volwassenen

duwen je weg om zelf de kelder in te komen.

Wat doe je?

a Jeholtnaareenandereschuilkelder.

b Jevechtjezelfnaarbinnen:jijwiltookveiligzitten!

c Jeprobeertopstraatergensteschuilenenhoopterhetbestevan.


8 School is er niet meer en je hebt ontzettende honger. Samen met vrienden probeer je eten te

vinden bij boeren. Dan besluiten je vrienden om een broodkar van een bakker om te duwen om zo

broden te pikken.

Wat doe je?

a Jewiltnietmeedoen:stelenkanechtniet!

b Jebesluitomlangsnogmeerboerentegaan.

c Jewiltnietstelen,maardehongeristegroot.


Kijk op het antwoordblad: wat voor type ben jij?

Dilemmatest antwoordblad22

Kijk bij iedere vraag welk antwoord (a, b, c, d) je hebt gegeven.

Heb je meer dan vier keer een d

ingevuld?

Vondjehetzomoeilijk?Ofhadjegeenzinomnate

denken?Tochmaareensdoen–keuzesmakenisheel

belangrijk!Alsjenooitdurfttekiezen,kiesteenander

voorjou.

Heb je 16 punten of minder?

Jehebtwelwatweinigpunten.Jebentergvoorzichtig.

Daarmeehadjeeengrotekansdeoorlogteoverleven.

Maaralsiedereenzowasgeweestalsjij,haddeoorlog

misschienwellangergeduurd.

Heb je 17 – 30 punten?

Jebentvoorzichtigenkiestmeervoorveiligheiddan

avontuur.Jevindtjeeigenfamilieerg

belangrijk.Jedenktgoednavoorjeeenkeuzemaakt

enweegtderisico’stegenelkaaraf.

Maarsomsdurfjeweldappertezijn.

Heb je tussen 31 en 42 punten?

Jebentdapper,maardenktookgoednaoverderisico’s

diejeloopt.Jijwilgraagmensenhelpen,maarhoudtje

ogenopenvoorhetgevaar.Daaromdoejeookwel

eensniets.Mensenzoalsjijwarenheelbelangrijkvoor

hetverzet.

Heb je meer dan 42 punten?

Benjeechtzomoedig?Ofbenjevooralonvoorzichtig?

Jemoetookwelaanjeeigenveiligheiddenken!Jehad

jeindeoorlogvastingezetvooriedereendievervolgd

werd.Maarofjijhetzelfoverleefdzouhebben,ismaar

devraag.

Deze dilemmatest is ontwikkeld door

Vulhieronderpervraagjepuntenin.Vooreend-antwoordkrijgjegeenpunten.

1 a –1punten; b –8punten; c –4punten; d –0punten,dusikheb……punt(en)








Telaljepuntenbijelkaarop:……punten

Telnuhetaantalkeerdatjeantwoorddhebtgegeven:……keer

Wat zegt het antwoord over jou?

literatuur over de Tweede Wereldoorlog

Bijlage 323

Tip:legopeenaandachtstafelindeklasdezeboekenterinzageenkieseenboekalsvoorleesboek.

Achtergrondliteratuur ( zie: http://www.entoen.nu/)

DeDuitseinvalinNederlandenhetbombardementopRotterdam

Verhalenuithetverzet:deovervalinLeeuwarden,Putten,HannieSchaft,Engelandvaarders

DeNSB

DeHongerwinter

DeSlagomArnhem,D-dayendebevrijdinginmei1945

Leesboeken over Tweede Wereldoorlog:

EricHeuvel,Deontdekking(Amsterdam2003);ditstripboekbehandeltopeeninzichtelijkemanierdedilemma’s

vandeNederlandsebevolkinginoorlogstijd

Zwarteconfetti,foto’s,verhalen,gedichtenentekeningenoverdeoorlog(10+)

PaulBiegel,Dekarabijn(8+)

AndréBoesberg,Zwartestad(Rusland,1942)(12+)

HermanvanCampenhout,Pikadon(Hiroshima)(12+)

MirjamElias,Hetverlatenhotel

RegGrant,DeTweedeWereldoorloginEuropa(12+info)

DennisHamley,DeTweedeWereldoorlog(12+info)

EvertHartman,Oorlogzondervrienden(12+)

ElsPelgrom,KinderenvanhetAchtsteWoud(12+)

AlineSax,Mistoverhetstrand(12+)

JanTerlouw,Oorlogswinter(12+)

SandiToksvig,Hitlerskanarie(Denemarken)(9+)

AnkedeVries,Belledonnekamer16(Frankrijk)(12+)

AnnaenWoutWoltz,Postuitdeoorlog(Amsterdam)(12+)

Oorlog40-45.nl.(13+)

Bijlage 424

Achtergrond informatie Landgoed Avegoor

LandgoedAvegoorheefteenlangegeschiedenis.Het

landgoedbestaatalsinds1356.Hetislanginhetbezitvan

adellijkefamiliesgeweest,deOranjeshebbenhetnog

gebruiktalsjachtgebied.MaarvoordeTweede

WereldoorlogwasAvegooreenvakantieoordvande

NederlandscheBondvanPersoneelinOverheidsdienst.

TijdensdeoorlognamdeDuitsebezetterhetlandgoedmet

hetstatigepandmeteeninbeslag.Ellecommersdieinde

oorlognogkindwarenvertellenoverhunervaringen

tijdensdeoorlog.“Toenonslandnogmaarkortbezetwas,

lietendeDuitsersaleenoogvallenopAvegoor.Eind1940,

begin1941werdhetinbeslaggenomen.Watzichdaar

afspeeldewistenwijniet,wanterwerdeengroothek

omheengezet.”

DeDuitsersrichttenhiereenopleidingskampopvoorde

WaffenSS.Datwaseenspecialelegereenheiddievaakop

degevaarlijksteplaatsenmoestvechten.Duitseen

NederlandsejongensleerdenopAvegoorhoedeDuitse

leider,AdolfHitler,overdedingendacht.Zemoestenhet

methemeenszijn,zekregenschietlesendedenveelaan

sport.AllesomineenkortetijdeengoedeSS-soldaatte

worden.Hogeofficierenwoondeninhetdorp,waarze

huizeninbeslaghaddengenomen.Zewoondengewoon

tussendeEllecommersin.Ellecommersdiekindwaren

tijdensdeoorlogvertellenhoedatvoorhunwas:“Alinhet

beginvandeoorlogkregendebewonersaandeLaanvan

Avegoordiegeenkinderenhadden,opdrachthunhuiste

verlaten.Zemoestenmaarzienwaarzebleven.”“Inhet

beginmochtenweonsnietmetdiemensenbemoeien.”

Maardekinderenzochtenelkaartochwelop.“Algauw

speeldendiekinderenmetonsmeeenhetduurdenietlang

ofzesprakennetjesNederlandstegenons.”

DeSS-studentenwoondeninbarakken.Dekindereninhet

dorpzagendesoldatenoefenenopstraat.“Zehadden

zwartehalvelerenlaarzenaanmetijzerbeslagonderde

zolen.Datketsteopdekinderkopjesvandeweg.““Alsze

marcheerdenliepenzemetzijnvierennaastelkaarenvlak

achterelkaar.Derechtervoetvandeéénwerdnaastde

linkervoetvanzijnvoorgangergezet.Jezagdanzo’ngroen

stampendblokoverdeweglopen.Zagerbestrotuit.”

Inhetdorpzelfmerktendekinderenweinigvandatgene

wateropAvegoorgebeurde.“Alsjenaarschoolgingzagje

natuurlijkvaakdatgedoerondAvegoor.Jezagwel

officierenmethogepettenenallemaalzilverendingenaan

hununiformdoorhetdorplopen.Maarsoldateneigenlijk

weinig.Diezwartjassen,dielaffeLandwachtersenaldat

anderevreemdespul,datwasveelberoerder.”

In1942wildendeDuitsersophetlandgoedeengymzaal

bouwenensportveldenaanleggen.Hiervoorlietenze

gevangengenomenjoodsemannenkomen.De139joodse

dwangarbeidersuitAmsterdam,RotterdamenDenHaag

warenmetdetreinnaarDierengebracht.Zewistenniet

wathentewachtenstond.Ophetstationwerdenze

opgewachtdoorSS’ersmeteengeweeromdeschouder.Ze

werdenhardhandigeenbusingeduwd.Daarwerdenze

naareenvervallenleegstaandpandinEllecomgebracht,

HuizeIrene.EénvandiejoodsemannenwasMaxDeen.Hij

verteldein2004-toenhij84jaarwas-aaneenjournalist

vanDeGelderlanderhoedatging.“Allesuitpakkenen

sorteren,depersoonsbewijzeninleveren.Kaalgeschoren

werdenwe,detrapopgeknuppeld.Eendagdaarvoorzat

iknogindenestwarmtevanmijnouderlijkhuis.”

Bijlage 425

EenEllecommerherinnertzichhoedejoodsemannen

ineensinhetdorpopdoken:“Plotselingwarenzeer,een

grotegroepkaalgeschorenmannenopklompenmetgekke

langejassenaaneneendavidssteropdeborst.Eenstel

schreeuwendesoldateneromheen.Zesjoktende

hoofdingangvanAvegoorbinnenenwerdennaarhet

plantsoengebracht.Daarmoestzeijzerenkiepkarrenmet

zandvullendiedanoverhetsmalspoordooreenpaard

naarbovenwerdengetrokken.Daarwerdhetpaarder

afgehaakt,iemandgingachteropzo’nkarstaanendan

ginghetnaarbeneden.Meteenstukhouttussenhetframe

eneenwielkonergeremdworden.Delegekarrenwerden

danweerdoorpaardennaarbovengebracht.Zowerdhet

glooiendeplantsoenineenstrakwaterpasliggendgrasveld

veranderd.Degrotemassazandwerdzoverplaatstnaar

achterindeEls.Hetwerddeondergrondvoordete

bouwenturnhal.Innauwelijksdriemaandentijdwasalhet

grondwerkvoltooid.”

Dejoodsedwangarbeidersmoestenkeihardwerken,

kregennauwelijksteetenenwerdenvoortdurend

getreiterddoordeSS-studenten.Alszenietsnelgenoeg

waren,kregenzeslaag.Hunbewakersscholdenzedehele

tijduitenwarengemeen.MaxDeenverteldeerover:

“PalestinanoemdedeSSdiezolder.”DiezelfdeSSlietze

graagheenenweerrennen.“Zolderop,zolderaf,bedin,

beduit.Sportmachen,noemdenzedat.”DeSS’erspesten

dejoodsemannendoorhetzwarewerkdatzehadden

gedaanweerongedaantemaken.Zekekentoehoede

dorstigeenhongerigemannenwerktenterwijlzezelf

gebakjesatenenbierdronken.Alsnelwarendejoodse

arbeidersuitgeputenuitgemergeld.MaxDeen:“Nazes

wekenvieldeeerstedode,warener36mannendoodziek.”

Iederedagmoestendejoodsemannenlopenvanhun

slaapplaatsnaarhetlandgoed.DeDuitserswildennietdat

demenseninhetdorpzagenhoeslechtzemetdeze

mannenomgingen.DeEllecommersmoestendegordijnen

dichtdoenalsdeafgepeigerdemannenvoorbijkwamen.

MaartochvingendeEllecommersweleenseenglimpop.

“TussenlegekistendoordiebijBrinkhorstdegroenteboer

voordedeurstonden,zagikzevoorbijsjokken.Ouwe

gebogenmannen.Hetwaseennaargezicht.Maarveel

ergerwarendiebewakers.Zijschreeuwden.Ikkonzeniet

verstaan.Maarzeschreeuwden.Zeschreeuwdentegendie

mensen.Diebewakershaddenbollekoppenmeteenhelm

eromheen.Eneengeweermeteenbajonet.Enze

schreeuwdenmaar.Endiemensensjoktenmaardoor.Op

klompen.Gebogen.Methunarmenbungelendlangshun

grijzejas.”“Dewegwerdafgezetendemensennaar

binnengejaagdalsdedwangarbeiders‘smorgenen‘s

avondsoverdestraatmoesten.Wienietgoedmeekon

werdmetknuppelslagentotspoedgemaand.Eenmeisjeop

school,ikgeloofLiesHofman,kwamvolledigoverstuurop

schooltoenzegezienhadhoeéénvandiemensenwerd

neergeknuppeld.”

DatmensenzowreedkondenzijnwasvoordeEllecomse

kinderenniettebehappen.“Metdekomstvandejoden

vielenwijmeteengeweldigeklapineenwerelddieons

totaalonbekendwas.Thuismoestendegordijnendichten

instommeverbazingstondikdaartussendoortegluren

naarwatzichbuitenafspeelde.““Hetbestaanvan

concentratiekampen,vanmartelingen,van

Jodenvervolging,laatstaanvangaskamersenmassa-

executieswasonsvolkomenonbekend.Ookonzeouders

haddendaargeenflauwideevan.Andershaddenweerin

eenonbewaaktogenblikweleensoverhorenpraten.”“Het

kannietwaarzijndatdiebewakersooiteenmoedergehad

hebben,zeimijnoma.Daarhebiktoenalskindvaakover

nagedacht.ZoudenzeinDuitslandietshebbenwaarzulke

wezensuittevoorschijnkwamen?Eenengegrotofeen

griezeligbeestofzoiets.”

Bijlage 426

DriejoodsemannenzijninEllecomoverleden,vermoedelijk

dooruitputting,mishandelingenuithongering.Jacobde

Lion,AlfredTuvijenMeierGrootzijndoordeDuitsers–uit

hetzichtvoordedorpsbewoners-begravenopde

BijzondereBegraafplaatsEllecom.Hethoofdvandeschool

aandeZutphensestraathieldbijéénvandebegrafenissen

deleerlingenbinnen,maarliethenoptafelsstaan,zodat

zedestoetlangskondenzienkomen.DeDuitsers

ontdektendat.“NietlangdaarnakwameenstelDuitse

soldatendeschoolgangbinnenstampenendemeester

werdmeegenomen.Devolgendedagstondhijweervoor

deklas.Ikhebernooiteenwoordvanhemovergehoord.”

Naelfwekenzathetwerkvandejoodsedwangarbeiders

erop.MaxDeen:“Meteengemiddeldgewichtvan35kilo

werdenwenaelfwekenoptransportnaarWesterbork

gesteld.”Daarnawerdendemannennaareen

vernietigingskampinDuitslandgebrachtwaardemeeste

mannenalsnogzijnvermoord.Intotaalhebbenslechts33

van139mannendeoorlogoverleefd.

Nadeoorlogkwamendejoodsemannendiedeoorlog

haddenoverleefdregelmatigterugnaarhetdorpomhun

vriendenteherdenken.In1948legdendeEllecommers

samenmeteenaantaloverlevendeneenherdenkingssteen

overdegravenvandedrieoverledenmannen.In1989

maaktedeEllecomsebeeldhouwerHarrydeLeeuwhet

JoodsMonumentEllecom.DitstaatbijHuizeIrene.

MaxDeenkwamin2004terugopdezoldervanHuizeIrene

waarhijenzijn138kameradenindeoorlogovernachten.

“Verdrietvoelikhier.Maarikbenookblij,omdatjullieme

omgevenmetliefde.”

Werkblad 1

Bijlage 527

Ellecommersdieindeoorlognogkindwaren,vertellenoverhunervaringentijdensde

oorlog.

“Toenonslandnogmaarkortbezetwas,lietendeDuitsersaleenoogvallenopAvegoor.

Eind1940,begin1941werdhetinbeslaggenomen.Watzichdaarafspeeldewistenwijniet,

wanterwerdeengroothekomheengezet.”

Herkomst foto‘s: NIOD

DeDuitsersrichttenhiereenSS-opleidingskampop.DeSSwaseenspecialeeenheidinhetDuitse

leger.Opdezefoto’sziejewatdeDuitseenNederlandsejongensopAvegoorleerdenomeen

goedesoldaatvoordeDuitsersteworden.

Vraag 1. Waar krijgen deze jongen les in?

DeEllecommersprobeerdenindeoorlogzogewoonmogelijkdoorteleven.Tochveranderdeer

veelvoorhen.HethelegebiedrondomAvegoorwerdafgeslotenvoordedorpelingen.Enineens

woondenerveelDuitsersinEllecom.DejongesoldatenwoondeninbarakkenbijAvegoorenbij

mensenthuis.Dehogeofficierenwoondenookinhetdorp.Zewoondengewoontussende

Ellecommersin.

Ditvertellendekinderenvantoenerover:

“AlinhetbeginvandeoorlogkregendebewonersaandeLaanvanAvegoordiegeenkinderen

hadden,opdrachthunhuisteverlaten.Zemoestenmaarzienwaarzebleven.”

Bijlage 528

“Inhetbeginmochtenweonsnietmetdiemensenbemoeien.Maaralgauwspeeldendie

kinderenmetonsmeeenhetduurdenietlangofzesprakennetjesNederlandstegenons.”

Vraag 2. Wat vind je ervan dat de Duitse en Nederlandse kinderen met elkaar

speelden?

Onder Duits gezag

DeDuitsersnamenhetgezagoverinNederland.IneensmoestendemensendeDuitsers

gehoorzamen.DeNederlandsepolitiemoestvoordeDuitserswerkenenerkwamenDuitse

politiemannenbij.

“Erfietstennusomsookvandieluiinzwartepakkenmetrodebiezendoorhetdorp.

Landwachters.Zwartjassenwerdenzegenoemd.”

HieronderleesjewatervoordeEllecomsekinderenveranderdedoordekomstvande

Duitsebezettingsmacht:

“Inhetbeginvandeveertigerjarenwerdendekinderennogvooroorlogsopgevoed.Dat

wasluisterennaarwatertegenjegezegdwerdenuitvoerenwatjewerdopgedragen.

Onmiddellijkenzondercommentaar,wanteenschoponderjegatofeendraaiomjeoren

hadjezomaartepakken.Wieniethorenwildemoestvoelen.HetGezagwerdmeteen

hoofdlettergeschreven.ZekerhetGezagvandeOverheid,belichaamddoordePolitieagent

waarvoorjebijvoorbaatdiepontzaghad.”

“Kijk,dieDuitsesoldateninhetdorp,dievanAvegoorenzo,datdeedjeniks.Dathoorde

zo.Maardiezwartjassenenalleswatdaaropleek,datwasandervolk.Daarpraattenze

thuisgeheimzinnigoverenalszejezagenhieldenzeplotselinghunmond.”

“Jebegonwatandersaantekijkentegendewereldomjeheen.Ergroeideeensoort

automatischsysteempjeinjevanwatjezeggenenzwijgenmoest.Vanwatjewelenniet

gezienhad.Waarheidenonwaarheidgingeneenbeetjedoorelkaarlopen.”

“Wegnemenoftoe-eigenenofjatten,wededenhetbijnadagelijks.BijVeenstrade

kruidenieropdehoekKastanjelaan/BinnenwegstondeenDuitsetankauto.Achterdieauto

Bijlage 429

stondeengrootvatmetpetroleum.Eensoldaaterbijopwacht.Alsdiezichomdraaide

vuldenwebliksemsneleenbusjeenliepennaarhuis.Evenlaterkwamenweweerterug.En

wewarendaarbepaaldnietalleen.”

Vraag 3. Praat met elkaar over de verschillen tussen toen en nu. Vind je het belangrijk

om goed naar het gezag te luisteren? Wanneer luister je wel en wanneer

niet? Je hoeft het antwoord niet op te schrijven.

Verzet tegen het Duitse gezag

DeDuitserswoondeninhetdorptussenensomszelfsbijdedorpelingeninhuis.Ditmaakte

hetlastigomongezienverzetteplegen.Tochwarenermensendiedatdedenophuneigen

manier.Hierleesjewatdekinderenvantoenzichnogherinneren:

“Opeenwandmeubelbijonsindekamerstondeenfotometopdeachterkanteen

zwart-witfotovanhetkoninklijkgezininCanada.Hoewedaaraangekomenzijnweetik

niet,maarzewarenuitgestrooiddoorgeallieerdevliegtuigen.Netalsallerleiandere

pamflettenenkrantjes.Hetinjebezithebbenervanwasstrafbaarendielandwachters

stondensomszomaarindekamer.Vandaardeachterkant.”

“BijonsthuisluisterenwenaarRadioOranje,ooktoenhetnietmeermocht.Deradiozat

achtereenluikindemuurachtereenschilderij.Achterdatluikzateenhelekamer,daar

zatenookmijnvijfbroersenmijnvaderalsdeDuitsersjongenszochtenominDuitslandte

werken.”

“DagelijksgingdejongenachterAvegoor,tegendeElsaan,grassnijdenvoordekonijnen.

Hijhadeenmandbijzichmetdaarineenvesteneenoudaardappelmesje.Onderdatvest,

onzichtbaar,lageneenpaargrotepakkenboterhammen.Dielegdehijineenoudeverroeste

emmerneeronderdehogebramenstruik.OpAvegoorwerkteeenvastegroepgevangenen

dieonderbewakingiederedagmetdebusuitArnhemkwamen.Zevormdendetuinploeg.

Daaromwasdatbrooddevolgendedagaltijdweg.”

“Mijnvaderwasbijdepolitie.Datwasheelmoeilijkvoorhem.Alshijbleefkonhijbepaalde

opdrachtenzo‘verantwoordmogelijk’uitvoeren.Alshijonderdookgebeurdedatzekerniet.

VaakwerdhijuitgescholdendoordeDuitsers.Vananderenhebiklatergehoorddathijeen

betrouwbarepostvoordeondergrondsewas.”

Bijlage 530

Vraag 4. In de voorgaande citaten heb je kunnen lezen hoe mensen ervoor kozen zich

tegen het Duitse gezag te verzetten. Hoe gevaarlijk denk je dat die keuzes

waren? Geef gevaren van de keuze met een kleurcode aan

Groen – ongevaarlijk

Oranje – gevaarlijk

Rood – levensgevaarlijk

Joodse dwangarbeiders in Ellecom

In1942wildendeDuitsersophetlandgoedeengymzaalbouwenensportveldenaanleggen.

Ditmoestengevangengenomenjoodsemannendoen.Zebrachten139joodse

dwangarbeidersuitAmsterdam,RotterdamenDenHaagnaarhetvervallenHuizeIrene.De

joodsemannenmoestenkeihardwerken,kregennauwelijksteetenenwerdenvoortdurend

getreiterddoordeDuitsers.

DeDuitserswildennietdatiemanddiemannenzag.TochvingendeEllecommersweleens

eenglimpop.

“Metdekomstvandejodenvielenwijmeteengeweldigeklapineenwerelddieonstotaal

onbekendwas.Thuismoestendegordijnendichteninstommeverbazingstondikdaar

tussendoorteglurennaarwatzichbuitenafspeelde.”

“Dewegwerdafgezetendemensennaarbinnengejaagdalsdedwangarbeiders‘smorgen

en‘savondsoverdestraatmoesten.Wienietgoedmeekonwerdmetknuppelslagentot

spoedgemaand.”

“Opeenkeerwaserhevigeconsternatieopschool.MeesterKoolwasopgepaktennaar

Avegoorgebracht.Pasurenlaterkwamhijterug.Meteenheelbleekgezicht.Hijzeialleen

maardatwenietopstraatmochtenzijnalsdegevangenenvoorbijkwamen.Dedenwedat

tochdanwerdhijdaarvoorverantwoordelijkgesteld.”

“Wemochtennietmetdejodenpraten,zelfsnietnaarzekijken.Dejodenhebbenhetheel

slechtgehad.Wemochtenzenieteenseenboterhamgeven.”

Bijlage 531

Vraag 5. De Duitsers wilde niet dat de dorpelingen de mannen zagen. Waarom zou dat

zijn?

Vraag 6. Stel je voor dat je zag hoe de bewakers met die mensen omgingen. Hoe zou je

je daarbij voelen? Wat zou je dan willen doen?

Driejoodsemannenstiervenvanwegehetzwarewerkendemishandeling.DeEllecommers

mochtennietzienhoedemannenbegravenwerdenopdeBijzondereBegraafplaats.De

begrafenisstoetliepooklangsdeoudechristelijkeschool.Hethoofdvandeschoollietde

kinderenopdetafelsstaanzodatzekondenzienwatergebeurde.

“MeesterKoolwerdopgehaalduitschool.Eénvandejoodsedwangarbeiderswasoverleden.

EntoenhijnaarhetkerkhofwerdgebrachtoverhetpadlangsKleinAvegoor,toenstondenwij

allemaalvoorhetraamvandeschooltekijken.NietlangdaarnakwameenstelDuitsesoldaten

deschoolgangbinnenstampenenwerddemeestermeegenomen.Devolgendedagstondhij

weervoordeklas.Ikhebernooiteenwoordvanhemovergehoord.”

In dit gebouw was tijdens de oorlog de christelijke school gevestigd. Het

gebouw staat aan de Zutphensestraatweg naast de Bijzondere Begraafplaats.

Bijlage 532

Vraag 7. Wat vind je ervan dat de meester ervoor koos om de kinderen toch te laten

kijken?

Vraag 8. Waarom zou hij dat gedaan hebben?

Vraag 9. Waarom denk je dat de Duitse soldaten de meester meenamen?

“Hetbestaanvanconcentratiekampen,vanmartelingen,vanJodenvervolging,laatstaanvan

gaskamersenmassa-executieswasonsvolkomenonbekend.Ookonzeoudershaddendaar

geenflauwideevan.Andershaddenweerineenonbewaaktogenblikweleensoverhoren

praten.”

Naelfwekenzathetwerkvandejoodsedwangarbeiderserop.Demannenwerdennaareen

vernietigingskampinDuitslandgebrachtwaardemeestemannenalsnogzijnvermoord.In

totaalhebbenslechts33van139mannendeoorlogoverleefd.

Herdenken

De herdenkingsteen op het graf van

de drie overleden mannen.

Bijlage 533

Nadeoorlogkwamendejoodsemannendiedeoorloghaddenoverleefdregelmatigterugnaar

hetdorpomhunvriendenteherdenken.In1948legdendeEllecommerssamenmeteenaantal

overlevendeneenherdenkingssteenoverdegravenvandedrieoverledenmannen.

In1989maaktedeEllecomsebeeldhouwerHarrydeLeeuwhetJoodsMonumentEllecom.Dit

staatbijHuizeIrene.

Vraag 10. Waarom zouden mensen na zoveel jaar nog steeds kransen neerleggen bij het

monument?

Eénoverlevendekwamin2004voorheteerstterugopdezoldervanHuizeIrenewaarhijenzijn

138kameradenindeoorlogovernachten.

“Verdrietvoelikhier.Maarikbenookblij,omdatjulliemeomgevenmetliefde.”

Vraag 11. Wat zou hij hiermee bedoeld hebben?

Op deze foto zie je dat mensen ook nu nog steeds kransen neerleggen bij het

Joods Monument Ellecom.

Werkblad 2. Wandelroute

Bijlage 634

GanaardeparkeerplaatsopZutphensestraatweg47/49.Kijknaarhethuisdatnaastdeze

parkeerplaatsstaat.

Julliewandelingbegintbij‘HuizeIrene’.Indeoorlogwasdezevillavervallen.Deramenwaren

dichtgemaakt.Bovenopzolderzatende139joodsemannengevangendievoordeDuitsers

oplandgoedAvegoormoestenwerken.Bijaankomstwarenalhunspullenafgepakten

werdenzekaalgeschoren.Zekregenallemaaleendunnedeken.Opdekalevloerwaswatstro

gegooid.Hiermoestenzemetzijnallenslapen.Eenverdiepinglagerzatendebewakers.

Vraag 1. Beschrijf hoe de villa er nu uit ziet.

Loopnuoverdeventwegnaardeinhamdienaastdevillastaat.

LETOP!OPDEZEWEGKOMENOOKFIETSERSENAUTO’S!

Gazoveelmogelijkindeinhamstaan.

DitishetJoodsMonumentEllecom.Ditmonumentisopgerichtomdejoodsemannendiein

devillagevangenzatenteherdenken.Hetiseenbronzentafelmetstenenerop.Destenen

verwijzennaareenjoodsgebruik.Wanneermenseneenjoodsgrafbezoeken,leggenzedaar

eensteenneeruithuneigentuin.Stenenblijveneeuwigbestaanendoorstenenophetgraf

teleggenlaatjeziendatjeeeneeuwigrespecthebtvoordegestorvenpersoon.Dezekans

haddendejoodsedwangarbeiderstoenniet.Symbolischzijndiestenenerlateralsnog

neergelegd.

Vraag 2. Er liggen een hoop stenen op de tafel. In het midden staan de namen van de

drie joodse mannen die zijn overleden. Hoeveel stenen liggen hier?

LoopnuoverdeventwegrichtingLandgoedAvegoor.Naongeveer10minutenbenjeaanhet

eindvandeventweg.Hierloopjenog30meterdoorovereenfietspad.Loopachterelkaar!

Aanderechterkantziejeeenpadrichtingdespoorlijn.Loophierin.Stainhetmiddenstil.

Bijlage 635

Hetwittegebouwaandelinkerkantvanhetpadwasindeoorlogeenschool.DeDuitsers

wildennietdatdeEllecommerskekenalsdejoodsemannenvoorbijkwameneneistenvan

dedorpelingenomdandegordijnentesluiten.Bijdebegrafenisvanéénvandejoodse

mannendeedhethoofdvandezeschoolhetanders.Hijlietdekinderenopdetafelsstaan

enkijken.

Jeloopthetpadverderaf.

LETOP!JENADERTHIEREENONBEWAAKTESPOOROVERGANG.KIJKGOEDUITVOORJE

OVERSTEEKT!

AandeoverkantvandeovergangisdeBijzondereBegraafplaats.Aandeachterkantvan

debegraafplaatsiseenlaaghekwaarjedoorheenkan.Rechtsachterinstaathetgrafvan

dedriejoodsemannen.Jeherkenthetgrafonderandereaandedavidster.

Dejoodsegevangenenkregenweinigteetenenwerdenslechtbehandeld.Zemoesten

heelhardwerkenenkregengeentijdomuitterusten.Hierdoorstiervendriemannen.Ze

liggenhierbegraven.Denamenziejestaanopdegrafsteen.Nadeoorloghebbende

Ellecommerssamenmeteenpaarjoodseoverlevendendezeherdenkingsteengeplaatstop

hetgraf.

Vraag 3. Boven op het graf liggen steentjes. Waarom liggen die daar?

Vraag 4. Op de grote steen is een davidster aangebracht. Teken deze hieronder na:

Bijlage 636

Looprustigdoorhetmiddenpadnaardehoofdingangvandebegraafplaats.Galinksaf

richtinghetspoor.

LETOP!DESPOORWEGOVERGANGISONBEWAAKT.KIJKGOEDUITVOORJEOVERSTEEKT.

AanheteindvandestraatsteekjededrukkeZutphensestraatwegover.Jelooptrechtdoor

deEikenstraatin.Gana50meterlinksdeEikenstraatin.Aanderechterkantzieje

sportveldenliggen.Stophier.

AandeenekantvandewegziejedeachterkantvanAvegoorenaandeanderekant

voetbalvelden.Voordeoorlogwasditeengrootglooiendgrasveld.Omersportveldenvan

temakenmoestdegrondvlakgemaaktworden.Naastdesportveldenziejeeenturnhal.

DezehebbendeDuitserslatenbouwen.Hiervoormoestdegrondvlakenbouwrijpgemaakt

worden.Dejoodsegevangenenhebbendezezwareklusinelfwekengedaan.

Heb je zelf hier wel eens gesport?

JelooptweerterugnaardeZutphensestraatwegengaatrechtsaf.Jestoptbijdeingangvan

landgoedAvegoor.HierstaatdeluisterkeimethetverhaalvanAvegoor.Loopnaarhet

grasveldvoorhetgebouw.Houdgenoegafstandomdemensendiehierwerkenen

verblijvenniettestoren.

Voordeoorlogwasditeenvakantieoord.MaarindeoorlogwerdhetdoordeDuitsersals

SS-opleidingskampgebruikt.HierleerdenNederlandsejongenshoezeeengoedesoldaat

voordeDuitsersmoestenworden.

Vraag 5. Waar wordt het gebouw nu voor gebruikt?

Ditisheteindevanderoute.Loopweerterugnaarschool.

Antwoorden bij de bijlagen

Bijlage 737

Vraag 1. Waar krijgen deze jongens les in?

Schietles, sportles, goed luisteren en marcheren.

Vraag 2. Wat vind je ervan dat de Duitse en Nederlandse kinderen met elkaar

speelden?

Eigen mening. Kinderen zijn kinderen en die spelen met elkaar ongeacht

afkomst. De kinderen kunnen er weinig aan doen wat hun ouders doen.

Vraag 3. Praat met elkaar over de verschillen tussen toen en nu. Vind je het belangrijk

om goed naar het gezag te luisteren? Wanneer luister je wel en wanneer

niet? Je hoeft het antwoord niet op te schrijven.

Eigen mening.

Vraag 4. In de voorgaande citaten heb je kunnen lezen hoe mensen ervoor kozen zich

tegen het Duitse gezag te verzetten. Hoe gevaarlijk denk je dat die keuzes

waren? Geef gevaren van de keuze met een kleurcode aan:

Naar eigen inzicht.

Vraag 5. De Duitsers wilde niet dat de dorpelingen de mannen zagen. Waarom zou

dat zijn?

− Het zien van de mannen die zo slecht behandeld werden, zou tot actief

verzet van de dorpelingen kunnen leiden. De Duitsers wilden geen onrust in

het dorp.

− Als je onrecht ziet gebeuren wil je in actie komen. Als je niet precies weet

wat er gebeurt, doe je sneller niets.

Vraag 6. Stel je voor dat je zag hoe de bewakers met die mensen omgingen. Hoe zou

je je daarbij voelen? Wat zou je dan willen doen?

Eigen mening. Het is vast erg naar om te zien dat er zoveel onrecht is en je

weinig of geen mogelijkheden hebt die mensen te helpen. Waarschijnlijk doe

je dan wat je kan doen. En waarschijnlijk is het dan fijn om in ieder geval na

de oorlog aan de joodse mensen respect te tonen door te herdenken.

Bijlage 738

Vraag 7. Wat vind je ervan dat de meester ervoor koos om de kinderen toch te laten

kijken?

Eigen mening. Het was best gevaarlijk wat de meester deed. Hij werd er zelfs

voor gestraft. Maar door de kinderen te laten zien wat er gebeurde, bleef het

niet ongezien.

Vraag 8. Waarom zou het dat gedaan hebben?

De kinderen werden ooggetuige van iets wat ze niet mochten zien.

Waarschijnlijk vond de meester het belangrijk dat het wel gezien werd. Misschien

omdat hij het niet goed vond om onwetend te blijven en omdat hij aan de

Duitsers wilde laten zien dat deze daden niet ongezien gebeuren konden.

Vraag 9. Waarom denk je dat de Duitse soldaten de meester meenamen?

Om hem te straffen of bang te maken.

Vraag 10. Waarom zouden mensen na zoveel jaar nog steeds kransen neerleggen bij het

monument?

Wat vind je daarvan?

Waarschijnlijk doen mensen dat omdat:

- ze niet willen vergeten wat er is gebeurd;

- ze niet de mensen willen vergeten die dit hebben meegemaakt;

- ze respect willen tonen voor wat deze mensen hebben moeten doorstaan.

Vraag 11. Wat zou hij hiermee bedoeld hebben?

Waarschijnlijk bedoelt hij daarmee dat hij merkt dat er meegeleefd wordt en

herdacht wordt, dat het verschrikkelijke wat hij daar heeft meegemaakt in de

oorlog niet ongezien is gebleven.

Bijlage 739

Werkblad 2:

Vraag 1. Beschrijf hoe de villa er nu uit ziet.

Opgeknapt en mooi geschilderd. Er zitten nu kantoren in.

Vraag 2. Er liggen een hoop stenen op de tafel. In het midden staan de namen van de drie

joodse mannen die zijn overleden. Hoeveel stenen liggen hier?

139 – 3 = 136

Vraag 3. Boven op het graf liggen steentjes. Waarom liggen die daar?

Het is een joods gebruik om bij het bezoek aan een graf een steen achter te

laten.

De nabestaanden leveren door een steen te leggen een blijvende bijdrage aan de

grafsteen. Ze laten zien dat ze op bezoek zijn geweest, dat ze de gestorvene eren

en niet zijn vergeten. Daarnaast staat de onvergankelijkheid van de stenen voor

eeuwige liefde en geloof, altijd durend respect, een herinnering aan en

verbondenheid met de dode.

Vraag 4. Op de grote steen is een davidster aangebracht. Teken deze hieronder na:

-

Vraag 5. Waar wordt het gebouw nu voor gebruikt?

Nu is het weer een vakantieplek, een hotel.

Bijlage 840

Monumenten in Ellecom

Om de joodse mannen te herdenken die in Ellecom onder

erbarmelijk omstandigheden gevangen zaten en moesten

werken zijn een aantal monumenten opgericht.

Grafmonument

Hetgrafmonumentopde

BijzondereBegraafplaats

teEllecomiseen

gedenksteenvan

natuursteen,geplaatstop

hetgrafvandriejoodse

oorlogsslachtoffersdie

tijdensdewerkzaamhedeninEllecomzijngestorven.Opde

steeniseendavidsteraangebracht.Dezesteenisin1948

dooroverlevendenvanhetwerkkampophetgraf

neergelegd.

DetekstopdegedenksteeniszowelinhetNederlandsals

Hebreeuwsaangebracht:

‘KEERMIJNZIELTOTUWRUST,

WANTGODHEEFTHETZOOBESCHIKT.

ALFREDTUVIJ

JACOBDELION

MEIERDEGROOT.’

Joods Monument Ellecom

BijVillaIrene,hethuiswaardejoodsedwangarbeiders

warenondergebrachtstaathet‘Joodsmonument’.Dit

monumentisgemaaktdoordeEllecomsekunstenaarHarry

deLeeuwenisonthuldop6september1995.Hetiseenin

bronsgegotentafeltjewaarop136kiezelstenenliggen.Dit

getalisafgeleidvandeoorspronkelijke139dwangarbeiders

-de3overledenen=136.

Destenenverwijzennaareenjoodsgebruik.Wanneermen

eengrafbezoekt,laatmeneensteenuiteigentuinachter.

Degedachteerachterisdatdenabestaandendooreen

steenteleggeneenblijvendebijdrageleverenaande

grafsteen.Zelatenziendatzeopbezoekzijngeweest,dat

zedegestorveneerenennietzijnvergeten.

Hetgebruikomstenenopgraventeleggen,gaat

vermoedelijkterugtotdetijddatdejodennogeen

woestijnvolkwaren.Mensenwerdenindietijddaarwaar

zestiervenbegraven.Omhetgrafindewoestijnte

markerenenomtevoorkomendatdeoverledenedoor

aasetendedierenwerdopgegraven,legdenzeerstenen

op.Nomadenopdoortochtvuldenuitrespectvoordedode

vaakdestenenweeraan.

Doordeeeuwenheenkreeghetleggenvandestenenop

degraveneensymbolischewaarde.Stenenvergaanniet

zoalsbloemen,diedoorchristenenalseerbetoonopde

gravenwordengelegd.Zehebbeneeuwigheidswaarde,die

jeterugvindtinheteeuwigdurendgrafrechtvanjoodse

graven,dievolgensdegeloofstraditienietgeruimdmogen

worden.

Daarnaaststaatdeonvergankelijkheidvandestenenvoor

eeuwigeliefdeengeloof,altijddurendrespect,een

herinneringaanenverbondenheidmetdedode.

Dejoodsedwangarbeidershaddenindeoorlognietde

kansomdegestorvenenopdiemanierteeren.Symbolisch

zijndiestenenerlater

alsnogneergelegd.Inhet

middenvandetafelzijnde

initialenvandedriejoodse

mannenaangebrachtdie

hetwerkkampinEllecom

niethebbenoverleefd.

Joods Monument Ellecom

Bijlage 941

Hoe maak je een stergedicht?

Eenstergedichtiseengedichtindevormvaneenster.

Hetgedichtbestaatuittotaal9regels:

Deeersteregelbestaatuit1lettergreep.

Detweedeenachtsteuit2lettergrepen.

Dederdeenzevendeuit7.

Devierdeenzesdeuit6.

Devijfdeuit5.

Dezevendeuit2.

Endelaatste,denegendeweeruit1.

Doorderegelszoteverdelenontstaatereenstervorm.

Tip:Doordelengtevandewoordenzorgvuldigtekiezen,kanhetgedichterookmooiuitzien.

Voorbeeldgedicht:

Bronnen 42

Artikelen:

Terugblik’40-’45,maandbladvandedocumentatiegroep’40-’45,46ejaargangnr.9

DeGelderlandervan15-10-2004,‘ErgerdanEllecomkondehelopaardenietzijn’,HarryvanderPloeg

Internet:

canonvanNederland

www.wikipedia.nl

www.februaristaking.nl

http://www.geheugenvanplanzuid.nl/tijdtijn/razzia’s2.htm

www.Ellecom.nl.nu,Ellecom60jaarnadato

http://www.4en5mei.nl/4en5mei

Beeldmateriaal:

BeeldbankWOII,NIOD

ElsebethHoeven

Uitgave:

Ellecommersindeoorlog,eenuitgavevandeOranjevereniginguitEllecom

Overig:

Dilemmatest–Anno

Met dank aan:

WyboBoersma

Colofon43

Dit is een uitgave van:

Stichting Liberation Route Europe

Postbus156

6660ADElst


Ontwikkeling en samenstelling:

EDU-ART:

MaudHeldens

JannekeBonekamp

BenBregman

ElsebethHoeven

Vormgeving:

GiesbersCommunicatiegroep,Velp

Met medewerking van:

GeldersOverijsselsBureauvoorToerisme

RegionaalBureauvoorToerismeArnhemNijmegen

VeluwsBureauvoorToerisme

AirborneMuseum‘Hartenstein’

NationaalBevrijdingsmuseum1944-1945

EDU-ART

Zeelandsingel40

6845BHArnhem

Postbus301000

6803ACArnhem

www.edu-art.eu

DeLiberationRouteismedemogelijkgemaaktdoorbijdragen

vandeProvincieGelderlandengemeenteninGelderland,

UtrechtenNoordLimburg.

©2011EDU-ART/StichtingLiberationRouteEurope

Luisterplek 23...In de vierde les verwerken de leerlingen de informatie uit ... 4 De leerlingen...

Documents

Transcript of Luisterplek 23...In de vierde les verwerken de leerlingen de informatie uit ... 4 De leerlingen...