Luisterplek 32 · 2016. 7. 1. · De lessenserie bestaat uit vier lessen. De eerste les is een...

Luisterplek 32 LentManneneilandEen lessenserie voor leerlingen van de bovenbouw van de basisschool en de onderbouw van het voortgezet onderwijs.

Inleiding 3

Lessenserie 4

Luisterverhalen 6

Les1 7

Les2 9

Les3 11

Les4 15

Bijlagen

1: AchtergrondinformatieWOII 16

2: Dilemmatest 20

3: LiteratuurWOII 23

4: Werkblad1 24

5: Werkblad2 31

6: Antwoordenenextrainformatiebijwerkblad 32

7: Monumenten 38

8: AnsichtenenplattegrondElst 42

9: AnsichtenenplattegrondLent 43

10: Luchtfoto’s:toenennu 46

11: Hoemaakikeenboek 48

Bronnen 49

Colofon 50

Inhoudsopgave

Inhoudsopgave2

Dezelessenserieisontwikkeldinhetkadervande

LiberationRoute.

DeLiberationRoutevolgthetpaddatde

geallieerdenbewandeldentijdensdebevrijdingvan

Europa.DeroutebegintbijNormandiëenlooptvia

Nijmegen,ArnhemenhetzuidenvandeVeluwe

richtingBerlijn.DeregioArnhem,Nijmegen,Zuid-

VeluwespeeldeaanheteindevandeTweede

Wereldoorlogeenhoofdrolophetwereldtoneel.

De geallieerden startten in september 1944 Operatie Market Garden.Ondanksdathetéénvan

degrootsteluchtlandingsoperatieswasuitde

geschiedenis,isdeoperatieslechtsdeelsgeslaagd.

Nijmegenwerdbevrijd,maarArnhemkondoorde

geallieerdennietwordenbehouden.Ookde

Veluwewachtteeenbarrewinter.Infebruari1945

starttevanuitditgebieddefinalevandebevrijding,

OperationVeritable.Dezeoperatiewasdestartvan

hetgroteRijnlandoffensief,eenveldslagdiepastin

hetrijtjevanStalingrad,NormandiëenBerlijn.

Militairenenburgerswarendedeelnemersinde

onberekenbareoorlogsroulettediedraaideom

overlevenofsterven,omvreugdeenverdriet.

Uiteindelijkwerddevrijheidherwonnen.

VeelplekkeninGelderlandhebbendirecttemaken

methistorischegebeurtenissentijdensdeTweede

Wereldoorlog.Opverschillendeplekkenzijnin

GelderlandlangsdeLiberationRoutegemarkeerde

veldkeien,zogehetenluisterplekkenneergezet.Inde

directeomgevingvandezekeienzijndingengebeurd

diedegeschiedenisvandeomgevingkleuren.Bijde

veldkeiisdoormiddelvaneenhoorspeltehorenwat

éénofmeerderepersonenbijdieplekhebben

meegemaakt.

Omookscholierentelatenbelevenwaterinhun

directeomgevingzichheeftafgespeeldisdeze

lessenseriebijeenaantalluisterverhalenontwikkeld.

Delessenseriebestaatuitvierlessen.Deeerstelesis

eenalgemenelesoverdeTweedeWereldoorlog.De

tweedelesbestaatuiteenbezoekaaneenmuseum

indebuurt,namelijkaanhetAirborneMuseum

‘Hartenstein’inOosterbeek;hetNationaal

Bevrijdingsmuseum1944–1945inGroesbeek;of

Markt12inAalten.Dederdeleszoomtinopéénvan

deluisterplekkenenhandeltoverdatgenewaterin

dedirecteomgevingvandeleerlinggebeurdetijdens

deTweedeWereldoorlog.Devierdelesisfacultatief:

tijdensdezelesmakendeleerlingenn.a.v.de

informatieuitdeafgelopenlesseneenmonument.

Rodedraaddoordevierlesseninhetthema‘Keuzes

maken’.Indeoorloghaddendeburgerstemaken

meteenonbetrouwbareoverheid.Hierdoorwerden

demensenaanhuneigenlotovergelaten.Vanuitdat

perspectiefonderzoekendeleerlingenwatzij

zoudendoenalszevoorverschillendekeuzeskomen

testaan.

Inleiding

Inleiding3

Lessenserie

Lessenserie4

Doelgroep:

Dedoelgroepvanditprojectzijnjongerentussen10en14

jaar.Hetprojectisgeschrevenvoorleerlingenvangroep7

en8vanhetbasisonderwijsenvoordeonderbouwvanhet

voortgezetonderwijs.

Doel:

Dedoelstellingenvanhetprojectzijn:

DeleerlingenkennendehoofdlijnenvanOperatie

MarketGarden.

Deleerlingenmakenkennismetlokaleverhalenoverde

bevrijding.

Deleerlingenervarenhoelastighetisominoorlogstijd

keuzestemaken.

Degeschiedenismethodenrichtenzichophetlandelijke

verhaaloverdeTweedeWereldoorlog.Hetprojectrondde

LiberationRouteverteltzowelhetregionalealshetlokale

oorlogs-ofbevrijdingsverhaal.

Opzet van de lessenserie:

Hetprojectbestaatuitvierlessenenstartmethet

teruggrijpennaarhetlandelijkeverhaaluitde

geschiedenismethode.Tijdensdeeersteleswordtdekennis

vandeleerlingenoverdeTweedeWereldoorlogaande

handvandemethodeopgefrist.Nadezelandelijke

introductiezoomendeleerlingenindevolgendelessen

steedsverderinopdeoorlogsverhalenuithuneigen

omgeving.

Detweedelesbestaatuiteenbezoekaaneenmuseum.In

hetAirborneMuseum‘Hartenstein’,hetNationaal

Bevrijdingsmuseum1944-1945,ofMarkt12makende

leerlingenkennismetderegionalegeschiedenisinde

TweedeWereldoorlog.

Naditbezoekvolgtdederdeleswaarinhetlokale

oorlogsverhaalcentraalstaat.Opdeluisterlocatiesvande

LiberationRoutezijndeplaatselijkeverhalentebeluisteren.

Naafloopvandezeleswetendeleerlingenhoedelokale

geschiedeniszichverhoudttenopzichtevanderegionaleen

landelijkegeschiedenis.

Indevierdelesverwerkendeleerlingendeinformatieuit

devoorafgaandelessenineenontwerpvooreen

oorlogsmonumentwaarinelementenuithetlandelijke,

regionaleen/oflokaleverhaalverbeeldworden.De

leerlingenkunnenzichopdewebsite

www.liberationroute.nlen/ofmeteenbezoekaaneen

plaatselijkoorlogsmonumentlateninspirerendoorhet

bekijkenvanbestaandemonumenten.

Les Focus Onderwerp Lesmateriaal

1:introductie Landelijk TweedeWereldoorlog Lesmethodegeschiedenis/

www.liberationroute.nl

2:museumbezoek Regionaal Debevrijding Educatiemuseum

3:verdieping Lokaal Verhaalbijluisterplek www.liberationroute.nl

4:verwerking Kunstzinnig Monumenten www.liberationroute.nl

Opbouw in schema:

Lessenserie5

Kerndoelen

Delessensluitenaanbijdevolgendekerndoelen:

Mondelinge taalvaardigheid:

1 Deleerlingenlereninformatieteverwervenuit

gesprokentaal.Zelerentevensdieinformatie,

mondelingofschriftelijk,gestructureerdweerte

geven.

2 Deleerlingenlerenzichnaarvormeninhouduitte

drukkenbijhetgevenenvragenvaninformatie,het

uitbrengenvanverslag,hetgevenvanuitleg,het

instruerenenbijhetdiscussiëren.

4 Deleerlingenlereninformatieteachterhalenin

informatieveeninstructieveteksten,waaronder

schema’s,tabellenendigitalebronnen.

6 Deleerlingenlereninformatieenmeningente

ordenenbijhetlezenvanschool-enstudietekstenen

andereinstructieveteksten,enbijsystematisch

geordendebronnen,waaronderdigitalebronnen.


vergelijkenentebeoordeleninverschillendeteksten.


ordenenbijhetschrijvenvaneenbrief,eenverslag,

eenformulierofeenwerkstuk.Zijbestedendaarbij

aandachtaanzinsbouw,correctespelling,eenleesbaar

handschrift,bladspiegel,eventueelbeeldende

elementenenkleur.

9 Deleerlingenkrijgenplezierinhetlezenenschrijven

vanvoorhenbestemdeverhalen,gedichtenen

informatieveteksten.

Oriëntatie op jezelf en de wereld:

51 Deleerlingenlerengebruiktemakenvaneenvoudige

historischebronnenenzelerenaanduidingenvantijd

entijdsindelingtehanteren.

52 Deleerlingenlerenoverkenmerkendeaspectenvan

hetvolgendetijdvak:wereldoorlogenenHolocaust.

53 Deleerlingenlerenoverdebelangrijkehistorische

personenengebeurtenissenuitdeNederlandse

geschiedenisenkunnendievoorbeeldmatigverbinden

metdewereldgeschiedenis.

Kunstzinnige oriëntatie:

54 Deleerlingenlerenbeelden,taal,muziek,spelen

bewegingtegebruiken,omergevoelensen

ervaringenmeeuittedrukkenenomermeete

communiceren.

55 Deleerlingenlerenopeigenwerkendatvananderen

tereflecteren.

56 Deleerlingenverwervenenigekennisoverenkrijgen

waarderingvooraspectenvancultureelerfgoed.

Kosten

Delessenserieisgratistedownloadenvan


Voorhetbezoekaanhetmuseumiswelentreegeld

verschuldigd.

Spreiding lessen:

Deactiviteitenzijndoordeleerkrachtzelfintedelen.

Alleenvoorhetmuseumbezoekdienteenafspraak

gemaaktteworden.

Dat kan met:

AirborneMuseum‘Hartenstein’teOosterbeek

E-mail:[email protected]

Telefoon:026-3337710

NationaalBevrijdingsmuseum1944-1945teGroesbeek:



Markt12teAalten:


Luisterverhalen

Luisterverhalen6

Bijdezelessenseriezijndiverseluisterverhalengeselecteerd.Deverhalenvandieplekken

zijntebeluisterenviadewebsitewww.liberationroute.nl.

Degeselecteerdeverhalenkuntuvinden door bij 'Ontdek de geschiedenis' te klikken op 'luisterverhalen’.

Om te zien welke lespakketen er zijn ontwikkelt gaat u naar www.liberationroute.nl/educatie.

Algemene les over de Tweede Wereldoorlog

Les 17

De geschiedenismethode behandelt de Tweede

Wereldoorlog. Een aanvulling hierop is deze les waarin de

vraag centraal staat: Wat zou jij doen?

Duur:

Activiteit1:15minuten

Activiteit2:40minuten

Voorbereiden:

UbehandeltdeTweedeWereldoorlogviade

geschiedenismethode.

UleestdeachtergrondinformatieoverdeTweede

WereldoorloginNederland.Ziebijlage1.

Benodigdheden:

Papierenpen.

Kopieënvandedilemmatest(bijlage2)

Activiteit 1.

UheefthetlandelijkeverhaaloverdeoorloginNederland

aandehandvandegeschiedenismethodebehandeld.Maak

eventueelgebruikvandeel1vanbijlage1naastuw

geschiedenismethode.Nukomtuhieropterug.Bespreek

metdeleerlingenwatzealwetenoverdeTweede

Wereldoorlog.Hiervoormaaktusamenmetdeleerlingen

eenwoordwebenstuurthetgesprekzodatdevolgende

onderwerpenaanbodkomen:Hoekondeoorlog

ontstaan;vanwanneertotwanneerwasdeoorlog;fascisme

vanHitler;Jodenvervolging;hetverzet;deNSB;Slagom

Arnhem(OperatieMarketGarden).

Activiteit 2.

Indezeactiviteitonderzoektumetdeleerlingenderolvan

deoverheidbijdeveiligheidvanburgersenwatjedoetals

jenietmeerbijdieoverheidterechtkunt.Leesvantevoren

deel2vanbijlage1.

Inleiding:

U legt de leerlingen de volgende vraag voor.

1 Jebentopwegnaarhuisenallaat.Jehadjemoeder

beloofdoptijdthuistezijnvoorheteten.Jezieteen

jongetjerennenenstruikelenopdegrond.Hijblijft

liggenenhuilt.

Wat doe je?

a Jestoptenprobeerthetjongetjetehelpen.Danmaar

telaatenmisschieneenbozemoeder.

b Jedenkt:‘ikmagniettelaatkomen’enjefietstdoor.

c Jerentnaarhetdichtstbijzijndehuis,enhooptdat

iemandthuisisomtehelpen.

d Jehebtgeenideewatjezoudoen.

U vraagt:wiekiestervoorantwoorda?Envraagteen

leerlingwaaromdiehiervoorkiest.Ditdoetubijieder

mogelijkantwoord.Bijdekinderendiekiezenvoor

antwoordcbenadruktudatdezekinderenervoorkiezen

omhulptezoeken.

U legt de kinderen een volgende vraag voor:

2 Jelooptopstraat.Jeziethoeeenjongeneenvrouw

omverduwtenhaarhandtasafpakt.Devrouwgilt:

‘Houddedief!Dejongenrentmetdehandtasjouw

kantop.

Wat doe je?

a Jegaatindewegstaanvandedief.

b Jebelthetalarmnummer112.

c Jelooptgauwdeanderekantop.


Les 18

Wederomvraagtuwievoorwelkantwoordkiesten

waarom.Bijantwoordbbenadruktudatdezekinderen

hulpzoekenbijmensendieindienstzijnvanonzeoverheid:

namelijkdepolitie.

Ubespreektmetdeleerlingendatweingevalvannood

hulpkrijgenvanonzeoverheid.Wegaanervanuitdatdie

onswelzalhelpen.Uvraagtdeleerlingenopwelkemanier

deoverheidvoorhetwelzijnvandemensenzorgt.

Danbespreektumetdeleerlingenhoedatvoorde

Nederlanderswasinoorlogstijd.Inoorlogstijdnamende

Duitsersdemachtoverinonsland.DeDuitse

bezettingsmachtbepaaldederegelszonderoverlegmetde

burgers.DeNederlandersmoestenzichsteedsmeer

aanpassenaandatwatdebezetterwilde.Ookalgingdat

tenkostevanhuneigenofandermansveiligheid.Ineens

warengezagdragersnietmeerdemensendiejehielpen,

maarwarenhetmensenvoorwiejebangwas.Hoemoetje

daarmeeomgaan?Demensenreageerdendaarverschillend

op.

Demeestemensenindeoorlogkozennietvooractief

verzettegendeDuitsersenhunanti-joodsemaatregelen.

Bespreekmetdeleerlingenwaarommensendatniet

deden.Erzijnmeerdereredenentebedenken.Zewaren

bangendachtendathettochnietzouuitmakenofzewel

ofnietwatdeden.DeeerstemaatregelendiedeDuitsers

namenwarennognietzoergvoordejoden.Ensommige

maatregelenvondenzewelgoedvoorNederland.Ofze

probeerdenhetlevenvanvoordeoorlogzogoedenzo

kwaadalshetgingvoorttezetten.

Tochwarenerookmensendieophuneigenmanierin

verzetgingen.Mensenpleegdengrotedadenvanverzet

maarookkleine.Erwarenmensendienietreageerdenop

deoproepvanDuitsersomzichtemelden.Erwaren

mensendiestiekemkrantendrukten;ofmensendie

onderdakbodenaanjoden,mensenuithetverzetofaan

jongemannendienietvoordeDuitserswildenwerken.Er

warenverzetsgroepenactief.Eenvoorbeeldvanverzetis

deFebruaristakingin1941toenduizendenmensenhet

werkneerlegdenalsprotesttegendeJodenvervolging.

DezestakingwerddoordeDuitsersmetgeweld

neergeslagen.Alleverzetsdadendedenmensenmetgevaar

vooreigenleven.Waaromzoudendezemensendatgedaan

hebben?

Maarnietiedereenwastegendebezetter.Erwarenook

mensendieervoorkozendebezettertehelpen.Waarom

steundendezemensendebezetter?Ookhierzijnveel

verschillenderedenenvoortebedenken.Demensen

geloofdenbijvoorbeelddatHitlerervoorzoukunnen

zorgendaterminderarmoedeenmeerwerkzouzijn.En

dathetvoorhenbeterzouworden.

Zomaakteiedereenindeoorlogeenanderekeuze.

Kern:

Deleerlingenmakennudedilemmatestuitbijlage2.Door

hetmakenvandedilemmatestgaandeleerlingen

nadenkenoverwatzijzelfinbepaaldesituatieszouden

doen.

Afsluiting:

Ubespreektmetdeleerlingenderesultatenvande

dilemmatest.

Waaromkiestdeéénvoorheteneantwoordendeander

voorwatanders?

Bezoek museum

Les 29

Deze les is facultatief. Om een zo compleet mogelijk beeld

te geven van de Tweede Wereldoorlog bezoekt u met de

leerlingen een museum in de buurt. Hier bekijken de

leerlingen vanuit een regionale invalshoek de

gebeurtenissen tijdens de Tweede Wereldoorlog. Het

museumbezoek zoomt in op de regionale gebeurtenissen

en plaatst de gebeurtenissen tijdens de Tweede

Wereldoorlog in hun eigen omgeving in een context en is

daarmee een voorbereiding op les 3 waarin de leerlingen

het verhaal uit hun eigen gemeente leren kennen.

Afhankelijkvanhetonderwerpendelocatievande

luisterplek,kiestdeleerkrachteenmuseumindebuurt.De

oorlogsmuseazijninOosterbeek:AirborneMuseum

‘Hartenstein’;inGroesbeek:hetNationaal

Bevrijdingsmuseum1944-1945;ofinAalten:Markt12.In

iedermuseumiseducatiefmateriaalvanhetmuseum

aanwezig.

Hetmuseumbezoekduurt-zonderdeheenenterugreis-

anderhalfuur.

Voorbereiding:

Museumnaarkeuzeinlichtenoveruwkomst

Vervoerregelen(busofoudersdiewillenrijden)

Wat kunt u verwachten van het bezoek aan het museum?

Het Airborne Museum ‘Hartenstein’ in

Oosterbeek: Koffers vol verhalen

HetAirborneMuseum‘Hartenstein’isgehuisvestinhet

voormalighoofdkwartiervandeBrittentijdensdeSlagom

Arnhem(OperatieMarketGarden).Detentoonstelling

belichtdegebeurtenissenvanseptember1944.Inde

presentatiekomenverhalentotlevenvanzoweldeBritse,

PoolseenDuitsemilitairen,alsdievandeburgers.Om

leerlingenmeetelatenbelevenwatdemensenindietijd

meemaaktenishetKoffertjesprojectontwikkeld.Voordit

projectmaaktualleengebruikvandelesinhetmuseum.

Alsvoorbereidingbehandeltules1indezelesbrief.Enals

vervolgophetmuseumbezoekgeeftules3aanuw

leerlingen.Vóórhetmuseumbezoekontvangtdedocent

eenuitgebreidehandleidingvoorindeklas.Daarinvindtu

lessuggestiesvoorzowelvooralsnauwbezoekaanhet

museumenbeknopteinformatieoverdeSlagomArnhem.

Inhetmuseumverzorgteenmuseummedewerkereen

interactieveinleidingoverdeSlagomArnhem.Vervolgens

gaandeleerlingenoponderzoekuit.Deleerlingenkrijgen

pertweeeenkoffertjemee.Inelkkoffertjeziteenverhaal

vaneenkindofeenmilitairuit1944,zoekopdrachtenen

aanwijzingen.Dedocentkrijgtinformatiemeeomhet

bezoekindeklasnogeensnatebespreken.

Voor een afspraak neemt u contact op met:



Adres:Utrechtseweg232,6862AZ

Oosterbeek

Les 210

Nationaal Bevrijdingsmuseum 1944-1945:

InhetNationaalBevrijdingsmuseum1944-1945ligtmidden

inhetluchtlandingsgebiedvanseptember1944(Operatie

MarketGarden).Eenschitterendlandschapmetheuvelsen

bossen.Indevastetentoonstellingwordenthema’sover

WOIIendebevrijdingheldereninformatiefbelichtaande

handvanfoto’s,objecten,tekst,diorama’senverschillende

belevingsmomenten.Zozijnerbijvoorbeeldtypischejaren

‘40geuren,filmbeelden,geluidsfragmenten,een

nagebouwdeschuilkeldertijdenseenbombardementende

gereconstrueerdecelvanTitusBrandsma.Eentolerantietest

endilemmaspelnodigenuittotzelfonderzoek.Deleerling

diehetBevrijdingsmuseumbezoekt,staptindetijdvan

toen.Hij/zijhoort,ziet,voeltenruiktdegeschiedenis.Het

museumiseeninspirerendeleeromgeving.Deinhouden

zijntoegesnedenopdegeldendekerndoelenen

eindtermen.Debasisvanelkprogrammaisdevaste

presentatie.Erisruimtevoorkennisoverdracht,actieve

kennisverwervingenerzijninlevingsmomenten.Eengidsof

museumcoachbegeleidtdeschoolbezoeken.Dezeverzorgt

deontvangst,geefteenkorteinleidingentoonteenmooi

introductiefilmpjenaarkeuze.Vervolgensgaande

leerlingenmetdemuseumopdrachtenaandeslag;ze

kunnendaarbijterugvallenopdesteunvandecoach.Inde

Erekoepelkunnendeleerlingenterafsluitingeenwens,

sloganofmeningbedenkenendezeindevrijheidsboom

hangen.

Voor een afspraak neemt u contact op via:

Nationaal Bevrijdingsmuseum 1944-1945

Telefoonnummer:024-3974404


Adres:Wylerbaan4,6561KRGroesbeek

Markt 12:

IndeTweedeWereldoorlogwasMarkt12eenwoonhuis

vaneengewoneAaltensefamilie.Eenkamerindithuiswas

inbeslaggenomendooreenDuitseOrtskommandant,

terwijlereldersinhuisonderduikersverbleven.De

tentoonstellinginMarkt12laatziendatiederesituatie

mensenvraagtomkeuzestemaken,ongeachtuitwelkland

jekomtofwelkgeloofjehebt:ofjenuNederlanderof

Duitserbent;ofjenuChristenofJoodbent.Inoorlogstijd

wordensommigebevolkingsgroepenvanhunkeuzevrijheid

beroofdenlijkenvooranderendekeuzessomsheel

zwart-wit,maarnietsisminderwaar.InMarkt12duikjein

deverhalenvanverschillendemensendieverschillende

keuzeshebbengemaakt:DuitsersenNederlanders.

Leerlingenonderzoekeningroepjesdeverschillendekeuzes

vanmensen,dieinhetmuseumvoorkomen.Elkgroepje

zoektuitwatéénpersoondeed(welkekeuzehij/zij

maakte),watdeomstandighedenwarendieleiddentot

dezekeuzeenwatdegevolgenwarenvoorhenzelfen

anderen.(www.markt12.nl)

Voor een afspraak neemt u contact op via:

Telefoonnummer:0543-471797

Adres:Markt14,7121CSAalten

‘Het manneneiland’

Les 311

IndezelesstaathetlokaleverhaalvandeTweede

Wereldoorlogcentraal.DelaatstemaandenvandeTweede

WereldoorlogwasdeBetuwehettoneelvanhevige

gevechtentussendeDuitsersendegeallieerdetroepen.Het

lokaleverhaalvangemeenteOverbetuwebegintbijmoord

opdrieonschuldigeburgersnetvoorOperatieMarket

Garden.DoordegevechtennaOperatieMarketGarden

levendeBetuwnarenineensmiddenindevuurlinie.Ze

moetenvanwegehetgevaarhunwoonplaatsverlaten.De

Betuwewordtniemandslandalshetgebiedonderwater

komtteliggen.Duizendmannenblijvenachteromvoorhet

veetezorgen.Pasmaandenlaterishetgebiedbevrijden

komendeBetuwnarenweerthuis.Zetreffenhunhuizen

leeggeroofdenverwoest.Erzitvoordebewonersvande

Betuwenietsandersopdanhetopnieuwopbouwenvan

hunwoonplaatsen.

Doel

Deleerlingenrealiserenzichdatachterplekkeninhun

omgevingverschillendeverhalenschuilgaan.

Deleerlingenlereninwelkeomstandighedende

Betuwnarenhunhuizenmoestenverlaten.

Deleerlingenwetenwelkegevolgendeoorloghadvoor

deinwoners.

Werkwijze

Activiteit1–Hetverhaalvanonsklaslokaal,klassikaal

Activiteit2–Luisterenindeklas/makenwerkblad,

klassikaal / in tweetallen

Activiteit3–Rondwandelinginhetdorp,klassikaal / in

tweetallen

Duur

Activiteit1–15minuten

Activiteit2–40minuten

Activiteit3–60minuten(zonderreistijd)

Les 312

Deleerlingenrealiserenzichdatachterplekkeninhun

omgevingverschillendeverhalenschuilgaan.

Werkwijze

Klassikaal

Duur

15minuten

Voorbereiding

Bedenkeenverhaalovereenrecentegebeurtenisinhet

klaslokaal.

Neemeenfotomeevaneenplekdiebelangrijkvooru

is.Bijvoorbeeldeenplekinuwhuis,tuin,een

vakantiebestemmingofeenplekvanvroeger.

Bedenkhetverhaalachterdezeplek:watmaaktdeze

plekbijzonder,welkeherinneringenheeftuaande

plek?

Benodigdheden

Fotovaneenbelangrijkeplek.

Inleiding

Hetverhaalvanonsklaslokaal

Verteleenverhaalovereenrecentegebeurtenisinhet

klaslokaal.Wetenjullienogdat…ofNietzolanggeleden

gebeurdeinditklaslokaal…Alsuhetverhaalverteldheeft,

vraagtudeleerlingen:

Wievanjulliekaneenanderverhaalvertellenoverietsdat

inditklaslokaalisgebeurd?

Laatenkeleleerlingeneenverhaaloverhetklaslokaal

vertellen.Tijdensditgesprekovergebeurtenisseninhet

klaslokaalmogenleerlingenelkaaraanvullen.Iedereen

onthoudtimmersandereaspectenvaneengebeurtenis.

Hoeveelverhalenzijnernuoveronsklaslokaalverteld?

Zijndatalleverhalendiejeoverditklaslokaalkunt

vertellen?

Hoeveelverhalenzullenerintotaaloverditklaslokaalte

vertellenzijn?Denkaan:vorigjaarzatenerandere

kindereninditlokaal.Zijhebbenandereverhalente

vertellen.Twee,drie,vier,tien,twintigjaargeledenzaten

anderekindereninditklaslokaal.Iederedagopnieuw

gebeurterietsandersinhetklaslokaal.Komsamenmetde

leerlingentotdeconclusiedaterontelbaarveelverhalente

vertellenzijnoverditklaslokaal.

Overonsklaslokaalzijnveelverhalentevertellen.Op

dezelfdemanierzijnveelverhalentevertellenoveralle

anderelokalenvandeschool,overdehal,overhet

schoolplein,…Overalleplekkeninhunomgevingzijnveel

verhalentevertellen.Watmoetenwemetaldieverhalen?

Zijnalleverhalenevenbelangrijk?Watisdemeerwaarde

vanverhalen?

Leg dit uit aan de hand van een voorbeeld:

Laatdefotovaneenvoorubelangrijkeplekaande

leerlingenzien.Watziejeopdefoto?Deleerlingen

beschrijvenwatzeopdefotozien.Noteerde

beschrijvingenvandeleerlingenophetbord.Vertelhet

verhaalachterdeplekopdefoto:watmaaktdezeplek

bijzonder,welkeherinneringenheeftuaandeplek?Vraag

deleerlingentebeschrijvenwaaraanzedenkenalszede

plekopdefotozien.Voegdebeschrijvingentoeaandelijst

ophetbord.Deoorspronkelijkelijstmetbeschrijvingen

wordtlanger:hetverhaalheeftmeerbetekenisaandeplek

gegeven.Isdeplekopdefotoveranderdvoorde

leerlingen?

Alsjehetverhaalachtereenplekkent,krijgtdeplekeen

anderebetekenis.Jeherinneringaaneenplekmaaktdat

eenplekbelangrijkwordt.

Activiteit 1 – Het verhaal van ons klaslokaal

Les 313

Activiteit 2 – Het luisterverhaal

Werkwijze

Deleerlingenluisterennaarhetverhaalvandeluisterplekin

hundirecteomgevingenlerenmeeroverdatwaterinhun

buurtisgebeurdtijdensdeTweedeWereldoorlog.

Voorbereiding

Downloadenluisterverhaal 32 via

http://www.liberationroute.nl

Klik op 'Ontdek de geschiedenis' en vervolgens op

'luisterplekken'.

Via deze webpagina kunt u het verhaal opzoeken,

beluisteren en in mp3-formaat downloaden. Het bestand is

te vinden bij 'media’. Het verhaal is eveneens te

beluisteren via de app: www.liberationroute.nl/app

Bijlage6.LezenextrainformatieManneneiland.

Bijlage4.Kopiërenwerkblad1.

Benodigdheden

Computer(ofdigibord)metluidsprekerswaarvanafhet

luisterverhaalisaftespelen.

Kopieënwerkblad1.

Inbijlage6staanaanvullendefoto’svanplekkenuithet

verhaal.

Inleiding

Ukomtterugopdevorigelessen.Watisergebeurdinde

TweedeWereldoorlog?Wathebbenzegeleerdvanhet

bezoekaanhetmuseum?Vervolgensherinnertuaande

vorigeactiviteitwaarbijduidelijkwerddatiedereplek

meerdereverhalenkent.Ookinhuneigenomgevingis

tijdensdeTweedeWereldoorlogveelgebeurd.Misschien

hebbendeleerlingendaarweleensietsovergehoordvan

hunoudersofgrootouders.Praatermetdeleerlingenover.

Danvraagtuwaarzeaandenkenbijeenverhaaloverhet

Manneneiland.Danverteltudatereenverhaalisover

duizendmannenindeTweedeWereldoorlog.Uluistert

samennaarhetluisterfragment.Terillustratiekuntude

afbeeldingenuitbijlage4viahetdigibordlatenzien.Uleidt

hetluisterverhaalindoortevertellen:

‘Julliegaanluisterennaareenverhaaldatzichafspeeltin

hetCaféHetWitteHuisinLent.Dehoofdpersonenvandit

verhaalzijneenEngelseoorlogscorrespondent,RichardMac

Millan;demoeder-overstevanhetkloosterSintJosephin

Lent,zusterGodebertha;deeigenaarvanhetWitteHuis,

BerndBouwmeestereneenboeruitdeBetuwe,JanVink.

Hetverhaaltspeeltzichafindewintervan1944.Vanwege

degevechtentussendeDuitsersendebevrijdersishetal

maandenerggevaarlijkindeBetuwe.Daaromisdehele

bevolkinguitdeBetuwenaarBrabantenBelgië

geëvacueerd.Erzijnduizendmannenachtergebleven.Zij

moetenvoorhetveezorgen.Hetisvijfdecember1944.Het

isnogmaardriedagengeledendatdeDuitsersdedijkbij

Drielhebbenopgeblazen.DeheleBetuwestaatonder

water.‘

Kern

Deleerlingenluisterennaarhetverhaal.

Ubespreektmetdeklashetverhaal.

Zijnerwoordendiezenietkennen?

Bijvoorbeeld:

TommiesiseenanderwoordvoorEngelsesoldaten.

Geëvacueerdbetekentdatjevanwegegevaarje

woonplaatsmoetverlaten.

Eenpontonbrug(schipbrug)iseenbrugdiedrijftop

naastelkaargelegenschepen.

Eenduckisinditgevalgeeneendmaareenvoertuigdie

kanrijdenenvaren,eenamfibievoertuig.

Aanbodkomt:

Watiserpreciesgebeurd?(dedijkenzijnopgeblazenen

daardoorligtdeBetuweonderwater)

Hoehoogstaathetwater?(hetveezittotaanhun

knieëninhetwater)

WiezijnerindeBetuweaanwezig?(EngelseenDuitse

soldaten,vrijwilligersdievoorhetveezorgen,de

nonnen)

Les 314

WatisJanVinkaanhetdoen?(Hijredthetvee)

Zijneralleenmaarmannenovergebleven?(Nee,de

nonneninSt.Josephzijnerook)

Opwelkemanierhelpendenonnenmee?(Zezorgen

voordegewondenenziekenenzorgenervoordatde

mannendiehetveereddenteetenkrijgen)

Daarnamakendeleerlingenintweetallenwerkblad1.

Afsluiting

Ubespreektmetdeklasdeantwoordenophetwerkblad.

Activiteit 3 – Op onderzoek

Deleerlingengaanhetdorpinenonderzoekendaarhoe

hunwoonplaatsisveranderddoordeoorlog.Zemaken

foto’softekeningenvandezelfdeplekalsopde

ansichtkaart.

Voorbereiding

Begeleidingorganiserenvanouders.

Bijlage5.Kopiërenwerkblad2.

Uitprintenenuitknippenansichtkaartenenplattegrond

(tevindenindebijlage8(Elst)en9(Lent)).

Benodigdheden

Luchtfoto’svanhetdorpnuenvlaknadeoorlog.

Kopieënwerkblad2.

Ansichtkaartenenplattegrond.

Hardeondergrondomoptetekenen.

Potloden.

Tekenpapier.

Inleiding

Uherinnertdeleerlingeneraandatdoordegevechtenin

delaatstemaandenvandeoorlogdeBetuwetotaal

verwoestwas.MetmanenmachthebbendeBetuwnaren

allesweeropnieuwopgebouwdengerepareerdwatnog

gemaaktkonworden.Datiséénvanderedenendatveel

gebouweninhetdorp,nietveelouderisdan60jaar.Ook

zijnerveelgebouwenverdwenen.Erzijnnieuwedingen

voorindeplaatsgekomen.

Uvraagt:Weetjehoeoudjeeigenhuisis?Staathethuis

waarjeomaenopaopgroeidenernog?

Ulaatdeluchtfotozienvanhetdorpin1945.Watziende

leerlingen?Zijnerherkenningspunten?Waarstaatdekerk

bijvoorbeeld?

Danlaatudeluchtfotovannuzien.Watishetverschil?Zijn

destratennoghetzelfde?Zijnerhuizenteziendieookop

deoudefotostonden?

Kern

Uverdeeltdeansichtkaartenindeklas.Udeeltde

werkbladenuit.Deleerlingenwerkenintweetallensamen.

Zegaaninhetdorpdeplekzoekendieopdefotostaat

afgebeeld.Bijéénvandieplekkenmakenzeeentekening.

Ookschrijvenzedeverschillenopvantoenmetnuénze

schrijvenhuneigenherinneringopbijdezeplek.

Uwandeltoffietstmetdeleerlingennaarhetdorp.Ze

werkenintweetallenenkrijgeneenwerkbladeneen

plattegrondenansichtkaartenmee.Zezoekendeplekop

waardeansichtkaartisgefotografeerd.Opdeplattegrond

zettenzeeenkruisjewaardieplekzichbevindt.Zeschrijven

ophoedeplekernuuitzietenwelkeherinneringenzezelf

aandieplekhebben.Opdeplekvanééndeansichtkaarten,

makenzeeentekeningvanhoedeplekernuuitziet.

Afsluiting

Ulooptmetdeleerlingennaarschool.Detekeningen

beschrijvingenhebbendeleerlingennodigvoorles4van

dezelessenserie.

Maak een monument

Les 4 15

De leerlingen maken een monument om de hoofdpersonen

uit het verhaal van de luisterplek te herdenken.

mo·nu·ment het; o -en 1 iets dat opzettelijk bestemd is om

de herinnering aan iem of iets te bewaren; gedenkteken

2 gebouw, terrein enz., van algemeen belang vanwege

schoonheid, wetenschappelijke waarde enz.

Duur

60minuten

Voorbereiding

Inbijlage10leestuhoeueenboekkanmakenvande

verschillendepagina’s.

Inbijlage7leestuwelkeoorlogsmonumentenerinde

Overbetuwestaan.

Benodigdheden

Detekeningendiegemaaktzijnvandeplek.

Debeschrijvingendievandeplekzijngemaakt.

Tekenpapier.

A3-papier.

Kartonvoorkaft.

Steviggarenomhetboekmeeintebinden.

Inleiding

Eenmonumentiseenstandbeeld,gedenksteenof

kunstwerkdatisgemaaktterherinneringaaneenpersoon

ofaaneenbelangrijkegebeurtenis.Ookvanwegede

TweedeWereldoorlogzijnveelmonumentengemaakt.

BijvoorbeeldhetNationaalMonumentopdeDamin

Amsterdamwaarop4meiiederjaardeoorlogsdoden

herdachtworden.Opdewebsitewww.liberationroute.nl

staaneenaantaloorlogsmonumentenindeomgeving

vermeld.

Ubespreektmetdeleerlingenofzijinhundirecte

omgevingeenmonumentweten(bijvoorbeeld:

gedenksteen,standbeeld,kunstwerk,somszijnervandie

plekkenlangsdewegwaarmensenbloemenneerleggen

omdatdaariemandverongeluktis).

Uvraagtdeleerlingenwaaromdezemonumentenerzijn.

Waaromweherinneren.Vindenzedatbelangrijk?Vinden

deleerlingendathetherdenkenmoetstoppen?Waarom

welofniet?Iederjaarwordtop4meideoorlogherdacht

dooronderanderekransenteleggenbijmonumenten.

Hoelangdenkendeleerlingendatwedoorgaanmethet

herdenkenvandeoorlog?Zullenwedatover50jaarnog

doen?

Kern

Deleerlingenmakenzelfeenmonument.Zegaansamen

eenboekmaken.Ditgaanzemetdetekeningenen

beschrijvingendoenuitdevorigeles.Zewerkenweerin

tweetallensamen.ZevouweneenA3dubbel.Danplakken

zeopdevoorkantdeansichtkaartvandeplekwaarzeook

eentekeninghebbengemaakt.Ookplakkenzede

plattegrondmethetkruiswaardeplekzichbevindt.Ze

schrijvenhetadreserbij.Inhetmiddenbladplakkenzelinks

detekeningdiezevandeplekhebbengemaakt,enrechts

hetpapiermetdeverschillenenhuneigenherinneringen

aandezeplek.Datkunnenzedoenineenkortverhaaltjeof

ineengedicht.Ophetachterbladschrijvenzehierdedoor

hengeschrevenregelsvanhetlieduitactiviteit2.Alle

bladzijdenwordensamengebondenineenboek.Ditboek

krijgteenprominenteplaatsindeklas.

Afsluiting

Deleerlingenbekijkenelkaarswerkstukken.Deleerkracht

reflecteertmetdeleerlingen:

Hoeziejeinhetwerkstukterugwaterwordtherdacht?

Iserveelveranderdinhetdorpdoordeoorlog?

Zijnerveelverschillendeverhalenbijdezelfdeplek?

Tweede Wereldoorlog

Bijlage 1: Achtergrondinformatie16

Wat er aan vooraf ging

Indejarendertigvande20eeeuwwaserwereldwijdveel

armoede.Dooreeneconomischecrisiswarenveelmensen

werkloosenarm.VooraldemenseninDuitslandhadden

hetzwaarteverduren.OmdatDuitslanddeEerste

Wereldoorloghadverlorenmoesthetlandveelgeld

(herstelbetalingen)betalenaandelandendiedezeoorlog

haddengewonnen.VeelDuitsemensenwarenarm,

werkloosenontevreden.AdolfHitlerwerddeleidervande

Nationaal-SocialistischeDuitseArbeidersPartij(NSDAP).Hij

verteldedeDuitsersdathijvanDuitslandweereenmachtig

landzoumaken.Steedsmeermensengeloofdenhemenzo

werdzijnmachtendemachtvanzijnpartijsteedsgroter.

Hitler aan de macht

In1933kwamAdolfHitlermetdeNSDAPinDuitslandaan

demacht.HitlerwildevanDuitslandhetmachtigsteland

vanEuropamaken.EerstrichttehijzijnpijlenopOostenrijk,

Tsjecho-SlowakijeenPolen,vervolgenswildehijDuitslands

grotetegenstanderinWest-Europauitschakelen:Frankrijk.

IndeaanvalopFrankrijkzoudenookNederlandenBelgië

wordenbezet.VoorHitlerwarennietallemensengelijk.De

NSDAPpropageerdeJodenhaat.HijvondhetArischeof

Germaanserasbeterdanderest.Hijvondbijvoorbeeld

joden,zigeunersenmensenmeteennietblankehuidskleur

minderwaard.

Aanval op Nederland

Opvrijdagochtend10mei1940werdenveelNederlanders

wakkervanhetgebromvanvliegtuigen,ontploffende

bommenenhetgeratelvantanks.Duitsesoldatenwaren

degrensovergetrokken.Deoorlogwasbegonnen.De

NederlandsesoldatenprobeerdendeDuitserstegente

houdenlangsdeverdedigingslinies.Zo’nliniewasde

Grebbelinie,eenwaterliniedielooptvanRhenentot

Spakenburg,tussendeUtrechtseheuvelrugendeVeluwe.

Capitulatie Nederland

HetNederlandselegerwasveeltezwakomdeDuitse

aanvaltekunnenafslaan.DeNederlanderswarennietgoed

voorbereid,zehaddenverouderdmaterieel,terwijlhet

Duitselegerallemaalnieuwenmodernwapentuighadom

meetevechten.NadatdeDuitseluchtmachtop14mei

1940hetcentrumvanRotterdamhadgebombardeerd,en

anderestedenhetzelfdelotwachtte,beslootde

Nederlandselegerleidingtecapituleren.Deregeringende

koninginwarentoenaluitgewekennaarEngeland.

Bezetting Nederland

Aanvankelijkleekdebezettingmeetevallen,maaralsnel

werdduidelijkwatonvrijheidbetekende.Nederlandse

mannenwerdengedwongeninDuitsefabriekentewerken.

Gaandewegwerdenmensenzondervormvanproces

opgesloteningevangenissenenconcentratiekampen.Het

etengingopdebon.‘sAvondsmoestiedereenbinnen

blijvenenderamenverduisteren.Omdatdeaanvoervan

grondstoffeneenprobleemwas,namendeDuitsersalles

meewatvoorhenbruikbaarwas.Omdatzebijvoorbeeld

hetrubbervandefietsbandennodighadden,fietstende

mensenophoutenbanden.Hetbronsvandekerkklokken

gebruiktenzeommunitievantemaken.Hetgeluivan

klokkenhoordejenietmeer.

Jodenvervolging

Vooraljodenwerdenvervolgd.Dejodenkregenalsnelte

makenmetsteedsminderrechten:zemochtennietmeer

overalkomen.ZemoesteneenJodensterdragenzodat

iedereenkonziendatzejodenwaren.Ophun

Bijlage 1: Achtergrondinformatie17

persoonsbewijswerdeengroteJgestempeld.Zemoesten

bijelkaargaanwoneninbepaaldewijken.DeDuitse

bezettertransporteerdemeerdan100.000joodsemannen,

vrouwenenkindereningoederentreinenvanuitNederland

naarconcentratiekampen,waardemeestenwerden

vermoord.

DeDuitserswerdeninNederlandbijgestaandoorledenvan

deNationaal-SocialistischeBeweging(NSB)dieeen

vergelijkbareideologiehadden,endoormeelopersen

profiteurs.Aandeanderekantstondhetverzet,datvooral

tegenheteindevandeoorlogaanhangkreeg.Hetgrootste

deelvandebevolkingwasanti-Duitsmaarpassief.

De slag om Arnhem

Toenindezomervan1944grotedelenvanFrankrijken

Belgiëbevrijdwaren,begondegeallieerdeopmarsnaarhet

noorden.Hetplanwasominéénkeerallebruggenoverde

groterivierendeMaas,deWaalendeRijnteveroveren,en

dandoortetrekkennaarhetIJsselmeer.Ditplanhadde

codenaam‘OperationMarketGarden’.Opeenzomerse

dag,18september1944,landdenEngelseparachutistenop

deGinkelseheibijEde,enbijWolfhezeenHeelsum.De

sterkeDuitselegermachtdieopdatmomenttoevalligmet

tanksenpantserwagensindebuurtvanArnhemwas,

haddenzenietverwacht.Eenkleinegroepvan

zevenhonderdvijftigsoldaten,onderleidingvanluitenant-

kolonelJohnFrost,bereikteonderlangsdeRijndeRijnbrug.

Omdathulpvandegrondtroepenuitderichtingvan

Nijmegenuitbleef,enderestvandedivisienietverder

kwamdandebuitenwijkenvanArnhem,moestende

mannenvanJohnFrostnavierdagendestrijdopgeven.Ze

gavenzichoveraandeDuitsers.Naenkeledagenhevige

strijdmoestenookdeEngelsen,dienietverderdan

OosterbeekendebuitenwijkenvanArnhemwaren

gekomen,zichovergeven.Zezochten’snachtsoverdeRijn

bijDrieleenveiligheenkomen.OperatieMarketGarden

wasmislukt.

Evacueren

AlsgevolgvandegevechtenvanOperatieMarketGarden

moestendeinwonersindeomtrekvanArnhemhuisen

haardverlaten.DeDuitserswarenbangdatdebevolkingde

geallieerdetroepenzouhelpenensommeerdedebewoners

tevertrekken.Ookwarendezegebiedentegevaarlijkvoor

deburgersomdaterzwaargevochtenwerd.Deinwoners

namenmeewatzemeekondennemen,maarmoestenheel

veelspullenonbeheerdachterlaten.Demensendieboven

deRijnwoonden,gingennaarhetnoorden.Benedende

Rijnwerdendeburgersgeëvacueerddoordegeallieerden.

Hiervertrokkendebewonersnaarhetzuidenvanhetland,

naarbevrijdgebied.

Hongerwinter

HetnoordenenwestenvanNederlandkreegtemakenmet

deHongerwinter.Doorextreemvoedselgebrekverzwakte

debevolkingenkwamenenkeletienduizendenmensenom.

Inmei1945luktehetomderestvanNederlandte

bevrijden.

Vrede

Devredesonderhandelingenwareninhotel‘deWereld’in

Wageningen.Hiertekendeinmei1945deDuitse

commandantdeovergaveinaanwezigheidvanPrins

Bernard.Dewederopbouwkonbeginnen.

Aanvullende informatie les 1, deel 218

Het verzet tegen een onbetrouwbare

overheid in oorlogstijd

DeNederlandseregeringverbleefvanafmei1940inLonden

inballingschap.InNederlandnamendeDuitsersdemacht

overenHitlerbenoemdefunctionarissendiehetbestuur

vanNederlandmoestenleiden.Nederlandmoeststeeds

meergaanlijkenophetDuitslanddatHitlerwenste.

NederlandwerdeigenlijkeenprovincievanDuitsland.Een

vandeeerstemaatregelenwasdatdeklokgelijkwerd

gezetmetdetijdinBerlijn.Dehoogstegezagsdragervan

hetDuitsebestuurinNederland,wasdeOostenrijkse

nationaalsocialistSeyss-Inquart.HijwasRijkscommissarisen

stondrechtstreeksonderHitler.VerderwerdNederlandook

nogbestuurddoor1500bestuursambtenaren.Zijoefenden

toezichtuitengavenbevelendiedoordeNederlandse

ambtenarenmoestenwordenuitgevoerd.

Onder Duits gezag

AanvankelijkwaserweinigverzettegendeDuitse

overheersing.DeNederlandsebevolkinghooptehetleven

vanvoordeoorlogtekunnenvoortzetten.Eninhetbegin

voerdendeDuitsersnogmildemaatregelenin.DeDuitsers

wildendatsteedsmeermensennationaalsocialistisch

werden.Zemaaktenpropagandavoorhet

nationaalsocialismed.m.v.affiches,kranten,radio-

uitzendingenenvoorprogramma’sinbioscopen.DeEerste

endeTweedeKamerwerdenuitgeschakeldenpolitieke

partijenmochtennietmeerbestaan.Gaandeweg

beheerstendeDuitserssteedsmeeronderdelenvande

Nederlandsesamenleving.DepolitiemoestdeDuitse

bezettingsmachtdienen.Derechtspraakkwamsteedsmeer

inhandenvandebezetter.Dooraldezemaatregelen

begonhetverzetvandeNederlanderstegroeien.Met

kleineactieswerdergeprotesteerdenverzetgepleegd

tegendeDuitsers.Erkwamenverzetsblaadjesenstakingen.

Maaroverhetalgemeenginghetdagelijkslevenvande

Nederlandersvrijrustigdoor.Mensengingennaardefilm

endekinderennaarschool.Mensengingendagjesuit,ze

vierdenSinterklaasmetcadeautjesenerwasgenoegte

eten.

Geleidelijk buitensluiten van joden

AlseensluipendgifbegonnendeDuitsersvanafhetbegin

vandeoorlogmetanti-joodsemaatregelen.Relatief‘kleine’

maatregelendieinhetNederlandvantoennauwelijks

opvielen.Alnatweemaandennahetbeginvandeoorlog

mochtendejodennietmeermeewerkenaande

luchtbescherming.Inseptember1940mochten

overheidsdienstengeenjodenmeeraannemen.Vervolgens

moestendejodenzich-zogenaamdvoorhuneigen

veiligheid-latenregisteren.Stapvoorstapwerdendejoden

steedsverdergeïsoleerd.Omdathetzogeleidelijkging,

wektehetweinigreactieopvandeburgers.

Februaristaking 1941

Vanaf1941werdendeanti-joodsemaatregelenvande

Duitsersgrimmiger.InAmsterdamwoondenveeljoden.Als

reactieopeenrazziaindeAmsterdamseJodenwijk,legden

Amsterdamsetrambestuurdersenarbeidersinfebruari1941

hetwerkneer.DezestakingbreiddezichuittotHaarlem,de

ZaanstreekenUtrecht.MetgeweldbrakendeDuitsersdeze

staking.Ervielendodenengewonden.Uitangstvoorhet

geweldgingendemensenweeraanhetwerk.Ervolgden

represaillesvandeDuitsers.Eenaantalmensendiehadden

meegedaanaandestakingwerdendoodgeschotenende

stedendiemeehaddengedaanaandestakingmoesten

hogeboetesbetalen.DeDuitserslietenhunmaskervallen

engingensteedsopenerovertotJodenvervolging.

Aanvullende informatie les 1, deel 219

Groeiend verzet tegen het nieuwe gezag

IndeprovinciewoondenminderjodendanindeRandstad

dushiervielendeanti-joodsemaatregelenminderopen

waseraanvankelijkminderredentotverzet.Vanaf1943,

toenmensenmoestengaanwerkeninDuitsland,

veranderdehetdagelijkslevenvandeNederlanders

drastisch.Steedsmeermensenweigerdenzichaantepassen

aandeoorlogsomstandighedenensamentewerkenmetde

bezetters.Deanti-Duitsestemmingnamtoe.Hoemeerhet

verzetgroeide,hoeharderdeDuitsersreageerden.Ze

gingensteedsstrengercontrolerenenwildensteedsmeer

groeperingenindeNederlandsesamenlevingbeheersen.Zo

moestenkunstenaarslidwordenvandenationaal-

socialistischeKultuurkamer.Deomroeporganisatieswerden

vervangendooréénRijksradio:DeNederlandseOmroep.

AllevakverenigingengingenopinhetNederlandse

Arbeidersfront.DeNSBwerddeenigepolitiekepartijdie

wastoegestaan.

Bijlage 2 - Dilemmatest20

Doe de dilemmatest:

1 Je bent op weg naar school. Je bent een beetje zenuwachtig: je moet zo een spreekbeurt houden.

Vlak voor je rijdt een klein meisje met haar fiets tegen een stilstaande auto. Ze huilt vreselijk, en

haar fiets is kapot.

Wat doe je?

a Jedenkt:‘ikmagniettelaatopschoolkomen’enjefietstdoor.

b Jestoptenprobeerthetmeisjetehelpen.Danmaartelaatopschoolenmisschieneenbozejuf.

c Jerentnaarhetdichtstbijzijndehuis,enhooptdatiemandthuisisomtehelpen.


2 Je loopt door de winkelstraat. Je hoort schreeuwen in de fotozaak en het alarm gaat af. Er rennen

een jongen en een meisje met een dure camera de winkel uit. Ze hollen in jouw richting.

Wat doe je?

a Jeprobeertzotegaanstaandatzenietlangsjekomen.

b Jebelthetalarmnummer112.

c Jezietopeensdatjeveterlosis…


3 Het is 1940, het eerste oorlogsjaar. Je zit in de klas met een joods meisje en de dochter van een

NSB’er. Je kunt het met beiden goed vinden. Je moet een werkstuk maken. Het liefst doe je dat

met beide meisjes. Maar de dochter van de NSB’er wil het joodse meisje er niet bij hebben.

Wat doe je?

a JevindthetbelangrijkgoedemaatjesteblijvenmetdedochtervandeNSB’erenzegttegenhet

joodsemeisjedatzeeenandergroepjemoetzoeken.

b Jebesluitmethetjoodsemeisjesamentewerken.

c Jedenkt:‘mijtelastighoor’,enzoekteenandergroepje.


4 In 1944 is er bijna niets meer te eten in jouw woonplaats. Samen met een vriend probeer je eten bij

elkaar te zoeken bij boeren. De honger is zo groot dat je besluit om alleen naar Groningen te gaan.

Je vriend mag niet van zijn ouders.

Wat doe je?

a Jegaattoch:dehongerisenorm.

b Jebesluitomniettegaan,wantdieoudershebbeneigenlijkwelgelijk.

c Jeprobeerteenanderevriendovertehalenomookmeetegaan.


Bijlage 2 - Dilemmatest21

5 Het is avond en donker buiten. Niemand mag meer op straat zijn. De bel gaat. Je weet dat dit

alleen maar gevaar kan betekenen. Iemand die zich moet verstoppen voor de Duitsers,

bijvoorbeeld.

Wat doe je?

a Jedoetopen,zondererbijnatedenken.Alsiemandhulpnodigheeft,ishijwelkom.

b Jedenktaandegevarenvoorjezelfenjefamilie,enlaatdedeurdicht.

c Jedoetdedeuropeenkiertjeopenenfluistert:‘Gamaarnaardeoverburen’.


6 De Duitsers hebben mensen nodig om in hun fabrieken te werken. Ook jij krijgt een oproep: je

moet je morgen melden.

Wat doe je?

a Jevraagtjebaaseenbriefteschrijvendatjeonmisbaarbent.Datisnietzo,maardanhoefjenu

nognietmee.

b JemeldtjeoptijdbijdeDuitsers.

c Jeduiktonderbijvriendendieergensanderswonen.Maarjeweetdatditgevaarlijkkanzijnvoor

jeouders,broer,zus:misschienwordenzijgestraft.


7 Je loopt op straat en er klinkt afweergeschut. Iedereen duikt een schuilkelder in. Volwassenen

duwen je weg om zelf de kelder in te komen.

Wat doe je?

a Jeholtnaareenandereschuilkelder.

b Jevechtjezelfnaarbinnen:jijwiltookveiligzitten!

c Jeprobeertopstraatergensteschuilenenhoopterhetbestevan.


8 School is er niet meer en je hebt ontzettende honger. Samen met vrienden probeer je eten te

vinden bij boeren. Dan besluiten je vrienden om een broodkar van een bakker om te duwen om zo

broden te pikken.

Wat doe je?

a Jewiltnietmeedoen:stelenkanechtniet!

b Jebesluitomlangsnogmeerboerentegaan.

c Jewiltnietstelen,maardehongeristegroot.


Kijk op het antwoordblad: wat voor type ben jij?

Dilemmatest antwoordblad22

Kijk bij iedere vraag welk antwoord (a, b, c, d) je hebt gegeven.

Heb je meer dan vier keer een d

ingevuld?

Vondjehetzomoeilijk?Ofhadjegeenzinomnate

denken?Tochmaareensdoen–keuzesmakenisheel

belangrijk!Alsjenooitdurfttekiezen,kiesteenander

voorjou.

Heb je 16 punten of minder?

Jehebtwelwatweinigpunten.Jebentergvoorzichtig.

Daarmeehadjeeengrotekansdeoorlogteoverleven.

Maaralsiedereenzowasgeweestalsjij,haddeoorlog

misschienwellangergeduurd.

Heb je 17 – 30 punten?

Jebentvoorzichtigenkiestmeervoorveiligheiddan

avontuur.Jevindtjeeigenfamilieerg

belangrijk.Jedenktgoednavoorjeeenkeuzemaakt

enweegtderisico’stegenelkaaraf.

Maarsomsdurfjeweldappertezijn.

Heb je tussen 31 en 42 punten?

Jebentdapper,maardenktookgoednaoverderisico’s

diejeloopt.Jijwilgraagmensenhelpen,maarhoudtje

ogenopenvoorhetgevaar.Daaromdoejeookwel

eensniets.Mensenzoalsjijwarenheelbelangrijkvoor

hetverzet.

Heb je meer dan 42 punten?

Benjeechtzomoedig?Ofbenjevooralonvoorzichtig?

Jemoetookwelaanjeeigenveiligheiddenken!Jehad

jeindeoorlogvastingezetvooriedereendievervolgd

werd.Maarofjijhetzelfoverleefdzouhebben,ismaar

devraag.

Deze dilemmatest is ontwikkeld door

Vulhieronderpervraagjepuntenin.Vooreend-antwoordkrijgjegeenpunten.

1 a –1punten; b –8punten; c –4punten; d –0punten,dusikheb……punt(en)








Telaljepuntenbijelkaarop:……punten

Telnuhetaantalkeerdatjeantwoorddhebtgegeven:……keer

Wat zegt het antwoord over jou?

literatuur over de Tweede Wereldoorlog

Bijlage 323

Tip:legopeenaandachtstafelindeklasdezeboekenterinzageenkieseenboekalsvoorleesboek.

Achtergrondliteratuur ( zie: http://www.entoen.nu/)

DeDuitseinvalinNederlandenhetbombardementopRotterdam

Verhalenuithetverzet:deovervalinLeeuwarden,Putten,HannieSchaft,Engelandvaarders

DeNSB

DeHongerwinter

DeSlagomArnhem,D-dayendebevrijdinginmei1945

Leesboeken over Tweede Wereldoorlog:

EricHeuvel,Deontdekking(Amsterdam2003);ditstripboekbehandeltopeeninzichtelijkemanierdedilemma’s

vandeNederlandsebevolkinginoorlogstijd

Zwarteconfetti,foto’s,verhalen,gedichtenentekeningenoverdeoorlog(10+)

PaulBiegel,Dekarabijn(8+)

AndréBoesberg,Zwartestad(Rusland,1942)(12+)

HermanvanCampenhout,Pikadon(Hiroshima)(12+)

MirjamElias,Hetverlatenhotel

RegGrant,DeTweedeWereldoorloginEuropa(12+info)

DennisHamley,DeTweedeWereldoorlog(12+info)

EvertHartman,Oorlogzondervrienden(12+)

ElsPelgrom,KinderenvanhetAchtsteWoud(12+)

AlineSax,Mistoverhetstrand(12+)

JanTerlouw,Oorlogswinter(12+)

SandiToksvig,Hitlerskanarie(Denemarken)(9+)

AnkedeVries,Belledonnekamer16(Frankrijk)(12+)

AnnaenWoutWoltz,Postuitdeoorlog(Amsterdam)(12+)

Oorlog40-45.nl.(13+)

Werkblad 1 Sprookjestuin Betuwe in puin

Bijlage 424

Geallieerde opmars

Ditiseenfotovanhetmonumentdattegenoverhet

gemeentehuisinElststaat.Opdezeplekwordenalle

inwonersuitdegemeenteherdachtdieindeoorlog

zijnomgekomen.Inhetbijzonderisditmonument

opgerichtomdriemannenteherdenkendieop14

september1944doordeDuitserszijndoodgeschoten.

Ditishetverhaalvandiegebeurtenis:

TijdensdeoorlogzitdeNederlandseregeringinLonden.Deregeringweetdatde

geallieerdetroepenonderwegzijnomNederlandtebevrijden.Netzoalsbruggenzijnde

spoorwegenergbelangrijkvoorhetDuitseleger.Hetisdenachtvan13op14september

1944.EenArnhemseverzetsgroepblaastopverzoekvandeNederlandseregeringde

spoorlijnopbijDeLaarnetonderElst.

DeDuitsersreagerenwoedend.Zepakkenzespersonenopdienietsmetdespoorlijnte

makenhebben.Hethoofdvandeopenbareschoolheeftgeluk;deDuitserstreffenhemniet

thuis.Omdatzezobooszijn,vermoordendeDuitsersdrieElstenaren.Datzijnhethoofdvan

derooms-katholiekejongensschool,meneerPuthaar;hethoofdvandechristelijkeschool,

meneerDeKoningeneenambtenaar,meneerVanDijk.

Vraag 1. Waarom zijn die spoorwegen zo belangrijk voor de Duitsers?

Omcirkel het goede antwoord.

A Overhetspoorwordenwapensenvoedselaangevoerd.

B Viahetspoorkunnenzesnelwegkomenalshetmoet.

Bijlage 425

Operation Market Garden

Danishet17september1944.DuizendenparachutistenlandenindebuurtvanArnhem.

TanksrukkenopoverdeverkeersbrugvanNijmegen.OnderdecodenaamOperationMarket

GardenhebbengeallieerdetroepeneenplanbedachtomNederlandtebevrijdenvande

Duitsebezettingsmacht.GrotedelenvanFrankrijkenBelgiëenhetzuidenvanNederland

zijnalbevrijd.DerestvanNederlandwachtmetsmartopdebevrijders.

Woordenboek. De geallieerden zijn de bondgenoten van Engeland. Ze vechten samen

tegen de Duitsers.

IndebuurtvanArnhemstuitendegeallieerdentroepenonverwachtsopeensterkeDuitse

legermacht.DeDuitsesoldatenverdedigenzichmetmanenmacht.Degeallieerdesoldaten

dieinOosterbeekenArnhemvechten,wachtenvergeefsophulpvanafNijmegen.Detanks

vandegeallieerdenkomenmaareenkleinstukjevoorbijdebrugvanNijmegen.De

geallieerdeopmarsstoktbijdeBetuwe.Hetheeftaldagenheviggeregend,dewegenzijn

modderigenvoordezwaretanksmoeilijkbegaanbaar.Navierdagengevendesoldatenin

Arnhemdestrijdop.OperatieMarketGardenismislukt.

Vraag 2. Waardoor mislukte Operatie Market Garden?

Evacuatie

InhetgebiedtussendeWaalendeRijnvoerendeDuitseendegeallieerdetroepeneen

verwoedestrijd.DeinwonersvanElstzittenmiddenindevuurlinieenwachtendagennacht

indeschuilkelders.Indegehelestreekishettegevaarlijkvoordebevolkingomthuiste

blijven.Iedereenmoetweg.Zemogenslechtshethoogstnoodzakelijkemeenemenalsze

naarNoord-BrabantenBelgiëvertrekken.

Woordenboek. Evacuatie: je moet je woning verlaten omdat het te gevaarlijk is om te

blijven.

Bijlage 426

Kijk eens goed naar deze foto.

Dit is een gezin uit Elst. Dagenlang

hebben ze moeten schuilen

vanwege de gevechten. Nu wachten

ze op de geallieerde militairen die

hun gaan helpen bij de evacuatie.

Het meisje heeft haar kapotte pop

gered uit hun beschadigde huis.

Vraag 3. Stel je voor dat je net

als dit meisje, je spullen zou moeten

pakken. Je mag maar tien dingen

meenemen. Maak een lijstje van de

tien dingen die je mee wilt nemen.

Het belangrijkste zet je bij nummer 1

en het minst belangrijke van je lijstje

zet je op nummer 10.

1 6

2 7

3 8

4 9

5 10

Het is november

1944.

Burgers uit Elst

wachten op

evacuatie. De

linker man neemt

zijn eigen ge-

kweekte voorraad

tabaksbladeren

mee.

herkomst foto: Collectie SPAARNESTAD PHOTO/Cecil Phillips

herkomst foto: Collectie SPAARNESTAD PHOTO/Cecil Phillips

Bijlage 427

Ondergelopen Betuwe

Vraag 4. Kijk naar de foto. Hier zie je een boerderij staan in het ondergelopen gebied.

Hoeveel centimeter hoog staat het water ongeveer?

Hetis2december1944.Delaatstebewonershebbenhetgebiedverlaten.Omdatde

Duitsersookopandereplekkenveelsoldatennodighebben,blazenzededijkbijEldenen

deGriftdijkbijOosterhoutop.Hethogewaterstroomtdoorhetvlakkeland.

Vraag 5. Wat hebben de Duitsers eraan als de Betuwe onder water ligt?

DedijktussenOchtenenKesterenmoethetwassendewatertegenhouden.Alleenblijktde

dijknietsterkgenoeg.Dedijkbreektdoor.HierdoorlopenookdeDuitsestellingenten

westenvandedijkonderwater.DeBetuweverandertineennatniemandsland.

herkomst foto: NIOD

Bijlage 428

Vraag 6. Kijk maar eens op het kaartje welke dorpen allemaal onder water kwamen te

liggen. Zet een kruisje op de plek waar jouw huis staat. Stond die plek toen

ook onder water?

Manneneiland

Lentisalwelbevrijd.RondomLentiseenklein,hoger

gelegenendusdrooggebied.Inditkleinegebied

zittenduizendensoldaten.DeEngelsemajoorHenk

Piersonishierdebaas.Hijoverlegtveelmetde

burgemeestervanElst.Zewillenzoveelmogelijkvee

enlevensmiddelenuitdeBetuweredden.Zevragen

wiehundaarbijwilhelpen.Ongeveerduizend

Betuwnarenmeldenzichaanalsvrijwilliger.

DezeduizendmannenblijvenindeBetuweachterterwijlhunvrouwenkinderennaarveiliger

gebiedzijnvertrokken.Middeninhetoorlogsgeweldproberenze-metgevaarvooreigen

leven-tereddenwatertereddenvalt.Zebrengenzoveelmogelijkveeuithetondergelopen

gebiedinveiligheid.Ookdevoorradenvoedselhalenzebijdeboerderijenuithet

niemandslandvandaan.Delevensmiddelengaannaarhetzuidenvanhetland.

herkomst foto: NIOD

De geallieerden gaan

met amfibie-

voertuigen door de

Betuwe

Vrijwilligersgroep Betuweherkomst foto: Nationaal Bevrijdingsmuseum ’40-‘45

Vraag 7. Waarom heeft dit gebied de bijnaam het Manneneiland gekregen?

Bijlage 429

Vrouwen

Vanwegedegevaarlijkegevechtenzijnallevrouwenenkinderengeëvacueerd.Tochzijnerook

nogeenpaarvrouwengebleven.Sommigenzijnhierstiekem.Zewillennietzonderhunmanzijn

ofhuneigendommenachterlaten.Zijvermommenzichalsmanomnietoptevallen.Verderzijn

erveertienvrouwenlegaalinLent.Datzijndetienachtergeblevennonnenuithetklooster

HuizeSintJosephteLent,drieverpleegstersendesecretaressevanmajoorPierson.Inhet

kloosterverzorgendezustersgewondenenziekenenkokenzevoordemannen.

Vraag 8. Je hebt net gelezen dat er mannen en vrouwen waren die ervoor kozen in dit

gevaarlijke gebied te blijven. Stel dat jij zelf in die situatie zou zitten. Bespreek

met elkaar waarom je wel en waarom je niet zou blijven? Wat zou je zelf doen?

Je hoeft het antwoord niet op te schrijven.

De oorlog voorbij

DevertragingstactiekvandeDuitserswerkt.DeEngelseenAmerikaansgeallieerdenkunnen

vanwegehetwatergeenkantop.Stukjebijbeetjelukthetzeommeergebiedteheroveren.Pas

indelentevan1945isdeBetuweweerdroog.Inaprilishethelegebiedbevrijdeninmeienjuni

kerendeBetuwnarenweerterugnaarhuis.

In huize Sint Joseph te Lent zorgden

de nonnen voor de gewonden en

zieken

herkomst foto: Regionaal Archief Nijmegen

Bijlage 430

Depuinhoopisgroot.Veelhuizenzijnafgebrand,vernieldenleeggeroofd.Hetlandschapis

bezaaidmetachtergelatenwapentuig.Overalliggenmijnenengesneuveldesoldaten.De

Betuwnarenbeginnenmethetopruimenvanhetpuinendereparatievanhunhuizen.

Dezefotoisgenomenin1938.HetiseenBetuwseboerderijmetbloeiendeboomgaard.

NadeoorlogiseenliedjegeschrevenoverdeBetuwe.

Hetheet‘EenszaldeBetuweinbloeiweerstaan’.

Heteerstecoupletgaatzo:

‘tAlombekendeNederland

Waarmenigeenvanhield

Isdoordegrotewereldbrand

Helaasookdeelsvernield

DeBetuwe,diesprookjestuin

Isnugeensprookjemeer

Maarbloeit,alligtzethansinpuin

Weldraweeralsweleer

Vraag 9. Schrijf in twee regels hoe volgens jou de Betuwe weer is gaan bloeien.

herkomst foto: Regionaal Archief Nijmegen

Een achtergebleven schip bij Driel herkomst foto: NIOD

De Grote Kerk van Elst is

geheel verwoest

herkomst foto: NIOD

Bijlage 531

Werkblad 2

Jehebtoudeansichtkaarteneneenplattegrondvanjouwdorpmeegekregen.

Zoekdeplekkenopdieopdeansichtkaartenstaanafgebeeld.

Gaopdezelfdeplekstaanalswaardefotograafheeftgestaan.

LET WEL OP DAT JE OP EEN VEILIGE PLEK STAAT!

DUS OP DE STOEP EN NIET OP DE WEG OF OP HET FIETSPAD!

Kruis op de plattegrond aan waar die plek precies is.

Beschrijfwaterisveranderd.

Bijéénvandeplekkenmaakjeeentekening.

Spreekmetelkaarafwiewatdoet.

Deéénmaakteentekeningvandeplekzoalsdieernuuitziet.

Deanderschrijftopwaterveranderdis.

Schrijf op wat er is verdwenen en wat is er gekomen?

Hebben jullie zelf een herinnering aan deze plek?

Schrijf een verhaal over dat wat je hier hebt meegemaakt.

Bijlage 632

Antwoorden werkblad 1 met extra informatie Sprookjestuin Betuwe in puin

Geallieerde opmars

DitiseenfotovanhetmonumentdatstaatbijhetgemeentehuisinElst.Opdezeplekworden

alleinwonersuitdegemeenteherdachtdieindeoorlogzijnomgekomen.Inhetbijzonderisdit

monumentopgerichtomdriemannenteherdenkendieop14september1944doordeDuitsers

zijndoodgeschoten.Ditishetverhaalvandiegebeurtenis:

TijdensdeoorlogzitdeNederlandseregeringinLonden.Deregeringweetdatdegeallieerde

troepenonderwegzijnomNederlandtebevrijden.Netzoalsbruggenzijndespoorwegenerg

belangrijkvoorhetDuitseleger.Hetisdenachtvan13op14september1944.EenArnhemse

verzetsgroepblaastopverzoekvandeNederlandseregeringdespoorlijnopbijDeLaarnet

onderElst.ZemoesteneendeelvandespoorlijnArnhem-Nijmegenopblazen.

DeDuitsersreagerenwoedend.Zepakkenzespersonenopdienietsmetdespoorlijntemaken

hebben.Hethoofdvandeopenbareschoolheeftgeluk;deDuitserstreffenhemnietthuis.

Omdatzezobooszijn,vermoordendeDuitsersdrieElstenaren.Datzijnhethoofdvanderooms-

katholiekejongensschool,meneerPuthaar;hethoofdvandechristelijkeschool,meneerDe

Koningenambtenaar,meneerVanDijk.OokstekendeDuitserseenboerderijinbrand.De

DuitsersbehoordentotdeSS.

Vraag 1: Waarom zijn die spoorwegen zo belangrijk voor de Duitsers?

Over het spoor worden wapens en voedsel aangevoerd.

Operation Market Garden

Danishet17september1944.DuizendenparachutistenlandenindebuurtvanArnhem.Tanks

rukkenopoverdeverkeersbrugvanNijmegen.OnderdecodenaamOperationMarketGarden

hebbengeallieerdetroepeneenplanbedachtomNederlandtebevrijdenvandeDuitse

bezettingsmacht.GrotedelenvanFrankrijkenBelgiëenhetzuidenvanNederlandzijnal

bevrijd.DerestvanNederlandwachtmetsmartopdebevrijders.

IndebuurtvanArnhemstuitendegeallieerdentroepenonverwachtsopeensterkeDuitse

legermacht.DeDuitsesoldatenverdedigenzichmetmanenmacht.Degeallieerdesoldatendie

Bijlage 633

inOosterbeekenArnhemvechten,wachtenvergeefsophulpvanafNijmegen.Detanksvande

geallieerdenkomenmaareenkleinstukjevoorbijdebrugvanNijmegen.Degeallieerdeopmars

stoktbijdeBetuwe.Hetheeftaldagenheviggeregend,dewegenzijnmodderigenvoorde

zwaretanksmoeilijkbegaanbaar.NavierdagengevendesoldateninArnhemdestrijdop.De

soldaten Oosterbeek zoeken ’s nachts over de Rijn bij Driel een veilig heenkomen. Operatie

Market Garden is mislukt.

Vraag 2: Waardoor mislukte Operatie Market Garden?

De hulp vanuit Nijmegen liet op zich wachten omdat de grondtroepen niet door

de Betuwe kwamen waar de smalle wegen slecht begaanbaar waren vanwege de

regen. Ook hadden de geallieerde troepen niet deze sterke tegenstand

verwacht.

Evacuatie

InhetgebiedtussendeWaalendeRijnvoerendeDuitseendegeallieerdetroepeneen

verwoedestrijd.Om ervoor te zorgen dat de geallieerde soldaten vanuit Driel weg kunnen

komen, moet de route naar Elst bevrijd. Dit zorgt voor hevige gevechten waar de inwoners van

Elst voor moeten schuilen.

DeinwonersvanElstzittenmiddenindevuurlinieenzijngenoodzaaktzichdagennachtschuil

tehoudeninkelders.Indegehelestreekishettegevaarlijkvoordebevolkingomthuiste

blijven.Iedereenmoetweg.Zemogenslechtshethoogstnoodzakelijkemeenemenalszenaar

Noord-BrabantenBelgiëvertrekken.

Foto:Hetisnovember1944.BurgersuitElstwachtenopevacuatie.Delinkermanneemtzijn

eigengekweektevoorraadtabaksbladerenmee.

Fotomeisjemetpop:Kijkeensgoednaardezefoto.DitiseengezinuitElst.Dagenlanghebben

zemoetenschuilenvanwegedegevechten.Nuwachtenzeopdegeallieerdemilitairendiehun

gaanhelpenbijdeevacuatie.Hetmeisjeheefthaarkapottepopgereduithunbeschadigde

huis.

Vraag 3. Stel je voor dat je net als dit meisje, je spullen zou moeten pakken. Je mag maar

tien dingen meenemen. Maak een lijstje van de tien dingen die je mee wilt

nemen. Het belangrijkste zet je bij nummer 1 en het minst belangrijke van je

lijstje staat op nummer 10.

Eigen inzicht. Praat erover met de leerlingen.

Bijlage 634

Ondergelopen Betuwe

Vraag 4. Kijk naar de foto (ondergelopen boerderij). Hoeveel centimeter hoog staat het

water ongeveer?

Ongeveer 50 centimeter

Hetis2december1944.Delaatstebewonershebbenhetgebiedverlaten.OmdatdeDuitsers

ookopandereplekkenveelsoldatennodighebben,blazenzededijkbijEldenendeGriftdijk

bijOosterhoutop.Hethogewaterstroomtdoorhetvlakkeland.De Duitsers noemden deze

actie ‘Actie Ooievaar’.

Vraag 5. Wat hebben de Duitsers eraan als de Betuwe onder water ligt?

De Duitsers hadden elders ook veel soldaten nodig. Door het water is het gebied

moeilijk en op minder plekken begaanbaar dus moeilijker te bevrijden.

DedijktussenOchtenenKesterenmoethetwassendewatertegenhouden.Alleenblijktdedijk

nietsterkgenoeg.Dedijkbreektdoor.HierdoorlopenookdeDuitsestellingentenwestenvan

dedijkookonderwater.DeBetuweverandertineennatniemandsland.

(kaartjevandeBetuwe,ondergelopengebied)

Vraag 6. Kijk maar eens op het kaartje welke dorpen allemaal onder water kwamen te

liggen. Zet een kruisje op de plek waar jouw huis staat. Stond die plek toen ook

onder water?

Eigen inzicht. Praat met de leerlingen of de plek van hun huis ook onder water lag.

Manneneiland

Lentisalwelbevrijd.RondomLentiseenklein,hogergelegenendusdrooggebied.Inditkleine

gebiedzittenduizendensoldaten.DeEngelsemajoorHenkPiersonishierdebaas.Pierson wilde

graag in de Betuwe dienen: hij was hier geboren.Hijoverlegtveelmetdewaarnemend

burgemeestervanElst(Stan Asche).Zewillenzoveelmogelijkveeenlevensmiddelenuitde

Betuweredden.Zevragenwiehundaarbijwilhelpen.OngeveerduizendBetuwnarenmelden

zichaanalsvrijwilliger.

DezeduizendmannenblijvenindeBetuweachterterwijlhunvrouwenkinderennaarveiliger

gebiedzijnvertrokken.Middeninhetoorlogsgeweldproberenze-metgevaarvooreigen

leven-tereddenwatertereddenvalt.Zebrengenzoveelmogelijkveeuithetondergelopen

gebiedinveiligheid.Ookdevoorradenvoedselhalenzebijdeboerderijenuithetniemandsland

vandaan.Delevensmiddelengaannaarhetzuidenvanhetland.

Bijlage 635

Vraag 7. Waarom heeft dit gebied de bijnaam het Manneneiland gekregen?

Omdat er in dit kleine gebied zoveel mannen bij elkaar zitten. Het wordt ook wel

het Duizend Manneneiland genoemd.

Vrouwen

Vanwegedegevaarlijkegevechtenzijnallevrouwenenkinderengeëvacueerd.Tochzijnerook

nogeenpaarvrouwengebleven.Sommigenzijnhierstiekem.Zewillennietzonderhunmanzijn

ofhuneigendommenachterlaten.Zijvermommenzichalsmanomnietoptevallen.Verderzijn

erveertienvrouwenlegaalinLent.Datzijndetienachtergeblevennonnenuithetklooster

HuizeSintJosephteLent,drieverpleegstersendesecretaressevanmajoorPierson.Inhet

kloosterverzorgendezustersgewondenenziekenenkokenzevoordemannen.

Vraag8.Jehebtnetgelezendatermannenenvrouwenwarendieervoorkozenindit

gevaarlijkegebiedteblijven.Steldatjijzelfindiesituatiezouzitten.Bespreekmetelkaar

waaromjewelenwaaromjenietzoublijven?Watzoujezelfdoen?

Bespreek met de leerlingen wat ze zelf zouden doen.

De oorlog voorbij

DevertragingstactiekvandeDuitserswerkt.DeEngelseenAmerikaansgeallieerdenkunnen

vanwegehetwatergeenkantop.Stukjebijbeetjelukthetzemeergebiedteheroveren.Pasin

delentevan1945isdeBetuweweerdroog.Inaprilishethelegebiedbevrijdeninmeienjuni

kerendeBetuwnarenweerterugnaarhuis.

Depuinhoopisgroot.Veelhuizenzijnafgebrand,vernieldenleeggeroofd.Hetlandschapis

bezaaidmetachtergelatenwapentuig.Overalliggenmijnenengesneuveldesoldaten.De

Betuwnarenbeginnenmethetopruimenvanhetpuinendereparatievanhunhuizen.Er zijn

landelijke hulpacties opgezet om de Betuwnaren hierbij te helpen.

Bijlage 636

NadeoorlogiseenliedjegeschrevenoverdeBetuwe.

Hetheet‘EenszaldeBetuweinbloeiweerstaan’.

Heteerstecoupletgaatzo:

‘tAlombekendeNederland

Waarmenigeenvanhield

Isdoordegrotewereldbrand

Helaasookdeelsvernield

DeBetuwe,diesprookjestuin

Isnugeensprookjemeer

Maarbloeit,alligtzethansinpuin

Weldraweeralsweleer

Vraag 9. Schrijf in twee regels hoe volgens jou de Betuwe weer is gaan bloeien.

Zo gaat de rest van het lied:

refr.:

Eens zal de Betuwe in bloei weer staan

Nog mooier en voller dan voorheen

Eens groeit op Walcheren weer goudgeel graan

We zullen herbouwen steen voor steen

We malen weer droog ‘t land dat onder water staat

Traditie zegt dat Neerlands glorie nooit ten onder gaat

Eens zal de Betuwe in bloei weer staan

En groeit op Walch’ren goudgeel graan

Door d’eeuwen heen hielden wij stand

Bedwongen zelfs de zee

Getrouw ‘t devies van ‘t vaderland

Dat luidt ‘je maintiendrai’

Eendrachtig gaan wij aan de slag

Tevreden zijn wij pas

Wanneer ons land weer worden mag

Zo mooi als ‘t immer was

Tip: Laat het lied horen. U kunt het via google opzoeken.

Bijlage 637

amfibievoertuig

Na de verwoesting van de Waalbrug bouwden de

geallieerden In september 1944 de pontonbrug tussen

Nijmegen en Lent

Een Betuwse verzetsgroep in het Manneneiland

restaurant Het Witte Huis te Lent Een ondergelopen boerderij

Bijlage 738

Monumenten

Monumenten in Elst:

ErzijninElstverschillendemonumentendieherinnerenaan

deTweedeWereldoorlog.

1. OpdeAlgemeneBegraafplaatsstaateenmonumentdie

isopgerichtternagedachtenisaanHendrikvander

Horst.HendrikvanderHorstwaskostervandeN.H.

kerk.HijdeeersteinwonervanElstdieinde

bezettingsjarenisomgekomen.Op17september1944

werdhijopdebovensteomloopvandetorenvande

kerkgetroffendooreenkogelvandebezetter.

Hetmonumentiseengrafsteenvanwittenatuursteenmet

daaropeencitaatuitdeBijbel:

‘EN TOEN ANTWOORDDE DE HEERE JOB IN EEN

STORMWIND’.

2. InhetNS-StationvanElstiseenplaquetteter

nagedachtenisaantweepersoneelsledenvande

NederlandseSpoorwegen,dietijdensdebezettingsjaren

dooroorlogshandelingenzijnomgekomen.Ditwas

seinwachterCornelisMientjes.Op30september1944

kwamhijdoorgranaatschervenlangsdespoorlijn

Arnhem-Elstomhetleven.OokzijncollegaWillem

Zwijnenkwamomhetlevendoorgranaatscherven.Op

23september1944stierfhijbijzijnwoningaande

Visstee.

DedirectievandeNederlandseSpoorwegenbeslootnahet

eindevandeTweedeWereldoorlogalleomgekomen

personeelsledentegedenkendoorhunnamente

vereeuwigenopidentiekeplaquettes.Dezeplatenwerden

aangebrachtindediversestations,behorendetothet

districtofrayonvandeoorlogsslachtoffers.Hetmonument

inElstisonthuldop21december1948.

3. HetderdeoorlogsmonumentinElststaatbijhet

gemeentehuis.Hetmonumentisopgerichtter

nagedachtenisaanalleinwonersvandegemeentedie

doorgeweldvandebezetterzijnomgekomen,eninhet

bijzonderaandrieburgersdieop14september1944zijn

gefusilleerd.(ziefoto)

AlsvoorbereidingopdeOperationMarketGardenbliezen

indenachtvan13op14september1944ledenvande

Arnhemseverzetsgroepeendeelvandespoorlijn

Nijmegen-ArnhemopbijDeLaaronderElst.Alsvergelding

hebbendrieledenvandeArnhemseSicherheitsdiensteen

boerderijinbrandgestokeneneenaantalinwonersvanElst

geëxecuteerd.Zesonschuldigepersonenwerdenopgepakt.

Drievanhenwerdendoodgeschoten(tweeschoolhoofden

eneenambtenaarvandeRaadvanArbeid).DatzijnW.L.

vanDijk,G.deKoningenA.M.M.Puthaar.

Hetmonumentiseengemetseldegedenkmuurmetinhet

middeneenomlijsteplaquettevanwittenatuursteen.Voor

demuuriseenbloemenbakgeplaatst.

Detekstopdeplaquetteluidt:

‘TER HERDENKING VAN

W.L. van DIJK

G. de KONING

A.M.M. PUTHAAR

DIE DEN 14 SEPTEMBER 1944 OP DEZE PLAATS WERDEN

GEFUSILLEERD EN ALLE INGEZETENEN DER GEMEENTE DIE

DOOR HET GEWELD VAN DEN BEZETTER HET LEVEN

LIETEN.’

Bijlage 739

Monumenten in Lent:

ErzijninLentverschillendemonumentendieherinneren

aandeTweedeWereldoorlog.

1. AandeOosterhoutsedijkbijhetHofvanHollandstaat

hetmonument‘DeOversteek’.Hetherinnertde

inwonersaandeSlagbijArnhemwaarbij47

Amerikaansemilitairenom,kwamen.Hetmonument

bestaatuittweezuilenvannatuursteeneneenliggende

gedenksteen.

Opwoensdagmiddag20september1944landdeninhet

kadervanOperatieMarketGarden504Amerikaanse

parachutistenindeuiterwaardenvandeWaal.Onder

zwarebeschietingenvandebezetterstakenzijin

opvouwbarebootjesvantriplexencanvasderivieroverter

hoogtevandehuidigeelektriciteitscentrale.Datwasop

klaarlichtedageninhetvollezichtvaneenzwaar

bewapendeengoedverschanstevijand.Zehaddenhier

nooitopgeoefendenhetwarenslechtsfragieleBritse

canvasbootjesdiezijterbeschikkingkregen.Ondanksvele

dodenengewonden,veroverdendepara’sdenoordzijde

vandebruggen,waardoordezeuiteindelijkgeheelin

geallieerdehandenvielen.Deoversteekwerdvoordeze

Amerikaansepara’seenvandefelsteenbloedigste

gevechtenuithunleven.Opdegedenksteenzijndenamen

van47gesneuveldeAmerikaansemilitairenaangebracht.

Opderechterzuilstaat:

‘HIER VOND PLAATS OP 20-9-1944 DE HELDHAFTIGE

OVERSTEEK VAN DE WAAL’.

2. HetbevrijdingsmonumentopdeLawickstraat-

Lentseveldbestaatuiteenzwarte,afgestorventaken

eenblanke,jongeboom.Hetgedenktekenis

vervaardigduitijzer.Dejongeboomiseensymboolvoor

hetherrijzenvanLentna1945.Hetkunstwerkis

gemaaktdoorPietSchoenmakers.(ziefoto)

Ophetmonumentstaatdetekst:

‘UIT DE VERWOESTE STAM GROEIDE EEN NIEUWE BOOM

TER HERDENKING AAN 1944’.

Deafgestorventaksymboliseertdedonkereoorlogsjaren.

Debrugvormvandetakgeeftdesituatieweervanhet

‘Manneneiland’.

3. DegevelplaatopHuizeSintJosephherinnertaande

hulpverleningdiedenonnentijdensdelaatstemaanden

vandeTweedeWereldoorloggavenaandegewonden

enzieken.(ziefoto)

Bijlage 740

Oorlogsmonument te Elst:

Bijlage 741

Bevrijdingsmonument te Lent:

Herdenkingsplaats op de gevel

van Huize Sint Joseph te Lent:

Bijlage 842

Plattegrond en ansichtkaarten Elst

Bijlage 943

Plattegrond en ansichtkaarten Lent

Bijlage 1044

Luchtfoto’s: toen en nu

Elst, Maart 1945:

Herkomst foto: Universiteit Wageningen afdeling Speciale Collecties

Bijlage 1045


Herkomst foto: Gemeente Overbetuwe

Elst luchtfoto nu

Bijlage 1046


Lent, Maart 1945:

Bijlage 1047


herkomst foto: gemeente Nijmegen

Lent, nu

Bijlage 1148

Hoe maak je een boek

Benodigdheden:

A3tekenpapier

Naaldengaren

Lint

Dikpapier

Kartonvoorkaft

Stappenplan:

1. GebruikA3-formaattekenpapier.

2. Vouwdezedubbel.

3. Naaidoordevouwrandgarenzodatertweelussenontstaan.

4. Legallevellenpapieropelkaarindegoedevolgorde.

5. Rijgdoorbeidelusseneenlint.

6. Plakdelintenaanbeidekantenopstevigpapier.

7. Plakdaardekartonnenkaftop.

Bronnen49

Literatuur

Hetmanneneiland,KroniekvandegebeurtenissenindeOver-Betuwevanseptember

1944totjuni1945,vanHenBollenenHermanJansen,uitgegevendoorTerraZutphen

DeCanonvanOverbetuwe,eenuitgavevanHistorischeVerenigingMarithaime,ende

WerkgroepZettenvandeHistorischeKringKesteren

Internet:

http://www.4en5mei.nl/oorlogsmonumenten

http://www.marithaime.nl

Foto’s:

BeeldbankWOII,NIOD

CollectieSPAARNESTADPHOTO/CecilPhillip

HistorischeVerenigingMarithaime(ansichtkaartenElst)

RegionaalArchiefNijmegen

NationaalBevrijdingsmuseum’40-‘45

GemeenteOverbetuwe

GemeenteNijmegen

ElsebethHoeven

Met dank aan:

HistorischeVerenigingMarithaime:

JanBrouwer

RenéHartman

BertSwaan

RuudvanHoutum

Colofon50

Dit is een uitgave van:

Stichting Liberation Route Europe

Postbus156

6660ADElst


Ontwikkeling en samenstelling:

EDU-ART:

MaudHeldens

JannekeBonekamp

BenBregman

ElsebethHoeven

Vormgeving:

GiesbersCommunicatiegroep,Velp

Met medewerking van:

GeldersOverijsselsBureauvoorToerisme

RegionaalBureauvoorToerismeArnhemNijmegen

VeluwsBureauvoorToerisme

AirborneMuseum‘Hartenstein’

NationaalBevrijdingsmuseum1944-1945

EDU-ART

Zeelandsingel40

6845BHArnhem

Postbus301000

6803ACArnhem

www.edu-art.eu

DeLiberationRouteismedemogelijkgemaaktdoorbijdragen

vandeProvincieGelderlandengemeenteninGelderland,

UtrechtenNoordLimburg.

©2011EDU-ART/StichtingLiberationRouteEurope

Luisterplek 32 · 2016. 7. 1. · De lessenserie bestaat uit vier lessen. De eerste les is een...

Documents

Transcript of Luisterplek 32 · 2016. 7. 1. · De lessenserie bestaat uit vier lessen. De eerste les is een...