Literatuur en moderniteit (MNL 2)

College 10 – Awater (M. Nijhoff), deel 2

Thomas Vaessens

Even terug: eerste ‘Awater’-college

Typ hier de footer 2

• ‘Awater’ is een ambiguë tekst die in de loop van zijn eigen geschiedenis

steeds anders geïnterpreteerd is (uiteenlopende ‘symptomatische

betekenissen’). • ‘Awater’ is als voorbeeld van verschillende ‘stromingen’ aangemerkt.• Ambiguïteit en onbeslisbaarheid vergroten het betekenispotentieel van een

tekst

Tweede ‘Awater’-college: 2 vragen

Typ hier de footer 3

1. Welke aanknopingspunten biedt ‘Awater’ voor een lectuur

vanuit het

• Romantische frame?• Realistische frame?• Avant-gardistische frame?• Modernistische frame?• Postmodernistische frame?

2. Welke frames zijn te herkennen in daadwerkelijk

gerealiseerde interpretaties van ‘Awater’?

Tweede ‘Awater’-college: 2 vragen

Typ hier de footer 4

1. Welke aanknopingspunten biedt ‘Awater’ voor een lectuur

vanuit het

• Romantische frame?• Realistische frame?• Avant-gardistische frame?• Modernistische frame?• Postmodernistische frame?

2. Welke frames zijn te herkennen in daadwerkelijk

gerealiseerde interpretaties van ‘Awater’?

Ideaaltypische interpretaties

Symptomatische betekenissen

Tweede ‘Awater’-college: 2 vragen

5

1. Welke aanknopingspunten biedt ‘Awater’ voor een lectuur

vanuit het

• Romantische frame?• Realistische frame?• Avant-gardistische frame?• Modernistische frame?• Postmodernistische frame?

2. Welke frames zijn te herkennen in daadwerkelijk

gerealiseerde interpretaties van ‘Awater’?

Ideaaltypische interpretaties

Symptomatische betekenissen

Bijvoorbeeld: romantisch, realistisch of

modernistisch geïnformeerde lecturen van

‘Awater’

6

Ideaaltypische interpretaties I:het romantische frame

7

Ideaaltypische interpretaties I:het romantische frame

Nijhoff door een romantische bril: het gedicht als expressie

8

Ideaaltypische interpretaties I:het romantische frame

9

Ideaaltypische interpretaties I:het romantische frame

10

Ideaaltypische interpretaties I:het romantische frame

11

Ideaaltypische interpretaties I:het romantische frame

organisch

vs

mechanischmechanisch

12

Ideaaltypische interpretaties II:het realistische frame

13

Ideaaltypische interpretaties II:het realistische frame

Nijhoff door een romantische bril: de dichter als ‘mens’

14

Ideaaltypische interpretaties II:het realistische frame

Poëtica (literaire denkstijl):o De literaire tekst wordt opgevat als een representatie van de werkelijkheid en als

onderdeel van de geschiedenis; de tekst presenteert een wereld die de lezer kan herkennen. Aan de kennismaking met die fictionele wereld kan de lezer consequenties verbinden voor de manier waarop hij naar zijn eigen wereld kijkt.

o Het lezen van een literaire tekst wordt opgevat als een reconstructie; de lezer reconstrueert de reële samenhang van de elementen van de fictie door na te gaan welke plaats die elementen innemen (of zouden kunnen innemen) in de werkelijkheid achter de fictie.

o De belangrijkste poëticale norm die in het realistische frame geldt, is de norm van menselijkheid: goede fictie maakt de abstracties van de geschiedenis invoelbaar door echte, herkenbare mensen op te voeren als actoren in die geschiedenis.

Referentiekader (sociaal-culturele denkstijl):o Het realistische referentiekader wordt bepaald door een aantal metaforische

opposities die samengenomen kunnen worden onder de overkoepelende tegenstelling menselijk-onmenselijk

De term ‘menselijk’ veronderstelt de subteksten van de medische wetenschap en de psychologie en zij verwijst naar de verworvenheden of de idealen van de moderne democratiserings- en emancipatiebewegingen.

Connotaties: vitaal, natuurlijk, hartstochtelijk, rechtvaardig, zelfbeschikkend, individualistisch…

De term ‘onmenselijk’ verwijst naar de schaduwzijden van de modernisering die correctie behoeven: een op drift geraakte moderniteit die slachtoffers maakt.

Connotaties: onderdrukking, beheersing, uitbuiting, onrecht, hypocrisie…

15

Ideaaltypische interpretaties II:het realistische frame

Poëtica (literaire denkstijl):o De literaire tekst wordt opgevat als een representatie van de werkelijkheid en als

onderdeel van de geschiedenis; de tekst presenteert een wereld die de lezer kan herkennen. Aan de kennismaking met die fictionele wereld kan de lezer consequenties verbinden voor de manier waarop hij naar zijn eigen wereld kijkt.

o Het lezen van een literaire tekst wordt opgevat als een reconstructie; de lezer reconstrueert de reële samenhang van de elementen van de fictie door na te gaan welke plaats die elementen innemen (of zouden kunnen innemen) in de werkelijkheid achter de fictie.

o De belangrijkste poëticale norm die in het realistische frame geldt, is de norm van menselijkheid: goede fictie maakt de abstracties van de geschiedenis invoelbaar door echte, herkenbare mensen op te voeren als actoren in die geschiedenis.

Referentiekader (sociaal-culturele denkstijl):o Het realistische referentiekader wordt bepaald door een aantal metaforische

opposities die samengenomen kunnen worden onder de overkoepelende tegenstelling menselijk-onmenselijk

De term ‘menselijk’ veronderstelt de subteksten van de medische wetenschap en de psychologie en zij verwijst naar de verworvenheden of de idealen van de moderne democratiserings- en emancipatiebewegingen.

Connotaties: vitaal, natuurlijk, hartstochtelijk, rechtvaardig, zelfbeschikkend, individualistisch…

De term ‘onmenselijk’ verwijst naar de schaduwzijden van de modernisering die correctie behoeven: een op drift geraakte moderniteit die slachtoffers maakt.

Connotaties: onderdrukking, beheersing, uitbuiting, onrecht, hypocrisie…

16

Ideaaltypische interpretaties II:het realistische frame

17

Ideaaltypische interpretaties II:het realistische frame

menselijk

vs

onmenselijk

zoon

vader

18

Ideaaltypische interpretaties III:het avant-gardistische frame

19

Ideaaltypische interpretaties III:het avant-gardistische frame

Nijhoff door een avant-gardistische bril: strijdbaarheid en verandering

20

Ideaaltypische interpretaties III:het avant-gardistische frame

Poëtica (literaire denkstijl):o De literaire tekst wordt opgevat als een interventie: hij grijpt in in het leven van de lezer doordat

hij die lezer confronteert met vormen en uitdrukkingswijzen die zodanig nieuw en ongewoon zijn dat ze desoriënterend en activerend werken.

o Het lezen van een literaire tekst wordt opgevat als een confrontatie: de lezer moet zich zien te verstaan met iets dat hem (nog) niet eigen is, en hij is daarnaar ook op zoek. Lezen is een activiteit die op (zelf)onderzoek gericht is, niet op amusement, geruststelling of herkenning.

De avant-gardistische leeshouding gaat ervan uit dat een tekst iets in beweging wil zetten.

De lezer die deze houding aanneemt is er dus op voorbereid dat de tekst hem/zijn wereldbeeld/zijn verwachtingspatroon kan ontwrichten, dat de tekst een appel op hem doet.

o De normatieve vooronderstelling die aan de avant-gardistische literaire denkstijl ten grondslag ligt is dat waardevolle teksten ontregelend zijn: zij confronteren de schrijver en de lezer ervan met onaangename waarheden, met de ondeugdelijkheid van zijn eigen visie of met het tekortschieten van zijn instrumenten om de tekst of de wereld te begrijpen.

Referentiekader (sociaal-culturele denkstijl):

o Het avant-gardistische referentiekader wordt bepaald door een aantal metaforische opposities die samengenomen kunnen worden onder de overkoepelende tegenstelling dynamisch-statisch.

De term ‘dynamisch’ veronderstelt de subtekst van de vooruitgang en zij verwijst naar het geloof in de realiseerbaarheid van abstracte (politieke, maatschappelijke) idealen en in de mogelijkheid radicaal te breken met het verleden.

Connotaties: progressief, onderzoekend, nieuwsgierig… De term ‘statisch’ verwijst naar alles waardoor mensen (in deze visie) buitenspel komen

te staan: nostalgie, traagheid, gehechtheid aan traditie en zekerheden… Connotaties: conservatief, lui, tevreden…

 

21

Ideaaltypische interpretaties III:het avant-gardistische frame

Poëtica (literaire denkstijl):o De literaire tekst wordt opgevat als een interventie: hij grijpt in in het leven van de lezer doordat

hij die lezer confronteert met vormen en uitdrukkingswijzen die zodanig nieuw en ongewoon zijn dat ze desoriënterend en activerend werken.

o Het lezen van een literaire tekst wordt opgevat als een confrontatie: de lezer moet zich zien te verstaan met iets dat hem (nog) niet eigen is, en hij is daarnaar ook op zoek. Lezen is een activiteit die op (zelf)onderzoek gericht is, niet op amusement, geruststelling of herkenning.

De avant-gardistische leeshouding gaat ervan uit dat een tekst iets in beweging wil zetten.

De lezer die deze houding aanneemt is er dus op voorbereid dat de tekst hem/zijn wereldbeeld/zijn verwachtingspatroon kan ontwrichten, dat de tekst een appel op hem doet.

o De normatieve vooronderstelling die aan de avant-gardistische literaire denkstijl ten grondslag ligt is dat waardevolle teksten ontregelend zijn: zij confronteren de schrijver en de lezer ervan met onaangename waarheden, met de ondeugdelijkheid van zijn eigen visie of met het tekortschieten van zijn instrumenten om de tekst of de wereld te begrijpen.

Referentiekader (sociaal-culturele denkstijl):

o Het avant-gardistische referentiekader wordt bepaald door een aantal metaforische opposities die samengenomen kunnen worden onder de overkoepelende tegenstelling dynamisch-statisch.

De term ‘dynamisch’ veronderstelt de subtekst van de vooruitgang en zij verwijst naar het geloof in de realiseerbaarheid van abstracte (politieke, maatschappelijke) idealen en in de mogelijkheid radicaal te breken met het verleden.

Connotaties: progressief, onderzoekend, nieuwsgierig… De term ‘statisch’ verwijst naar alles waardoor mensen (in deze visie) buitenspel komen

te staan: nostalgie, traagheid, gehechtheid aan traditie en zekerheden… Connotaties: conservatief, lui, tevreden…

 

22

Ideaaltypische interpretaties III:het avant-gardistische frame

23

Ideaaltypische interpretaties III:het avant-gardistische frame

dynamisch

vs

statisch

aanvang

Typ hier de footer 24

Symptomatische betekenissen I:Modernistisch geïnformeerde lecturen

Theo de Boer, ‘Awater als plaatsvervanger’

•‘de sleutel tot het gedicht’ (p.946)•‘de centrale betekenis van het gedicht’ (p.946)•‘de eerste drie regels […] lijken op het eerste gezicht

raadselachtig, maar…’ (p.950):• wat op eerste gezicht raadselachtig lijkt, blijkt op

hogere abstractieniveau van de veronderstelde

eenheid van het gedicht verklaarbaar te zijn

Typ hier de footer 25

Symptomatische betekenissen I:Modernistisch geïnformeerde lecturen

Theo de Boer, ‘Awater als plaatsvervanger’

•De complementaire benadering: aansluiten bij eerdere

commentatoren, hun observaties gebruiken• Interpretatie als een doorgaans proces, op weg naar

een ‘definitieve’, ‘juiste’ betekenis….

Typ hier de footer 26

Symptomatische betekenissen I:Modernistisch geïnformeerde lecturen

Van den Akker, ‘Een onduidelijk kletsverhaal’

•Afstand nemen van Van den Akkers historische classificering van

‘Awater’ als historisch modernistische tekst en van Nijhoff als

vertegenwoordiger van het historisch modernisme

•Op zoek naar Van den Akkers eigen vooronderstellingen

Typ hier de footer 27

Symptomatische betekenissen I:Modernistisch geïnformeerde lecturen

‘Wat aanvankelijk nog ‘onduidelijkheid’ werd genoemd en dus afgekeurd, veranderd allengs [als je maar goed genoeg leest] in een fascinerende raadselachtigheid die tot nadenken en schrijven prikkelt’ (p.23).

Wat zegt dit over Van den Akkers visie op het lezen van een gedicht?

Typ hier de footer 28

Symptomatische betekenissen I:Modernistisch geïnformeerde lecturen

Thematisch:

‘Awater handelt […] over de fundamentele vervreemding van de mens in de moderne wereld’ (p.26).

‘De wereld is een woestijn, onleefbaar, en de enige manier om zin aan het bestaan te geven is illusies projecteren en de werkelijkheid te mythologiseren’ (p.26).

Typ hier de footer 29

Symptomatische betekenissen II:Postmodernistisch geïnformeerde lecturen

Typ hier de footer 30

Symptomatische betekenissen II:Postmodernistisch geïnformeerde lecturen

Opnieuw Van den Akker, ‘Een onduidelijk kletsverhaal’:

‘De tekst biedt voortdurend suggesties en interpretaties aan, maar zonder dat het leidt tot enig houvast. […] De lezer krijgt de vrijheid om de tekst op meer dan één manier betekenis te geven’ (p.25).

‘Nogal wat commentatoren willen de enigjuiste interpretatie geven en hebben de neiging om de speelruimte van de ander te verkleinen. […] Maar wie enige afstand neemt, komt al snel tot het inzicht dat niemand het patent op de ware interpretatie kan krijgen’ (p.25).

Typ hier de footer 31

Symptomatische betekenissen II:Postmodernistisch geïnformeerde lecturen

Dirk van Bastelaere, ‘Rifbouw’

“Het postmodernisme […] is de perfecte antipode van het soort neo-klassiek dat zich beroept op orde, maatgevoel, helderheid, metrum, structuur, enzovoort (zijn patroon: Nijhoff, zijn motto: ‘Het leven ordenen!’”

• Een vertegenwoordiger van het historisch postmodernisme

zet zich af tegen Nijhoff als historisch modernist.

•Maar tegelijkertijd nodigt de passage uit te denken: ‘nou…

misschien kun je Nijhoff best in van Bastelaere’s richting lezen’

(zie Van Den Akker)

Typ hier de footer 32

Symptomatische betekenissen II:Postmodernistisch geïnformeerde lecturen

•Maar tegelijkertijd nodigt de passage uit te denken: ‘nou…

misschien kun je Nijhoff best in van Bastelaere’s richting lezen’

(zie Van Den Akker)

Van Bastelaere dringt Nijhoff een ideaaltypische,

modernistische lectuur op

Het postmoderne frame zou óók vruchtbaar kunnen zijn.

Alles tegelijk: Vestdijk over Awater

Typ hier de footer 33

“Awater is Bernard of Willem Awater, een banaal kantoorheer; maar tevens is hij de broer, de

vriend, de reisgenoot, de dubbelganger, de middelaar, de profeet, de boetgezant, de verlosser,

de gangmaker, de mentor, het betere Ik, het demonisch losbrekende Ik, het oorspronkelijke,

allereerste begin, het oerwater waarover de geest zweeft […], de anonieme mens der

gemeenschap, de eerste de beste maar ook de mens der uiterste vereenzaming, de ontwortelde

mens, de gemechaniseerde mens, de opnieuw bezielde, de wedergeboren mens, […] de

verlossersfiguur tegelijk Mithras, Mani, Hermes, Osiris, Adonis, Attis, Kadmos, Orpheus,

Dionysos, Zagreus is, de Stoïsche of Philonische Logos, de gnostische demiurg, de Indische

Garuda, de Egyptische Chnum, god, mens, vis, leeuw, adelaar, in één eindeloze historische

litanie verenigd die iedere nieuwe uitlegging aan het woord laat, omdat zij nooit meer en anders

kan behelzen dan het oude...”

Simon Vestdijk (1935)

Typ hier de footer 34

“Awater is Bernard of Willem Awater, een banaal kantoorheer; maar tevens is hij de broer, de

vriend, de reisgenoot, de dubbelganger, de middelaar, de profeet, de boetgezant, de verlosser,

de gangmaker, de mentor, het betere Ik, het demonisch losbrekende Ik, het oorspronkelijke,

allereerste begin, het oerwater waarover de geest zweeft […], de anonieme mens der

gemeenschap, de eerste de beste maar ook de mens der uiterste vereenzaming, de ontwortelde

mens, de gemechaniseerde mens, de opnieuw bezielde, de wedergeboren mens, […] de

verlossersfiguur tegelijk Mithras, Mani, Hermes, Osiris, Adonis, Attis, Kadmos, Orpheus,

Dionysos, Zagreus is, de Stoïsche of Philonische Logos, de gnostische demiurg, de Indische

Garuda, de Egyptische Chnum, god, mens, vis, leeuw, adelaar, in één eindeloze historische

litanie verenigd die iedere nieuwe uitlegging aan het woord laat, omdat zij nooit meer en anders

kan behelzen dan het oude...”

Simon Vestdijk (1935)

Het romantische frame

Alles tegelijk: Vestdijk over Awater

Typ hier de footer 35

“Awater is Bernard of Willem Awater, een banaal kantoorheer; maar tevens is hij de broer, de

vriend, de reisgenoot, de dubbelganger, de middelaar, de profeet, de boetgezant, de verlosser,

de gangmaker, de mentor, het betere Ik, het demonisch losbrekende Ik, het oorspronkelijke,

allereerste begin, het oerwater waarover de geest zweeft […], de anonieme mens der

gemeenschap, de eerste de beste maar ook de mens der uiterste vereenzaming, de ontwortelde

mens, de gemechaniseerde mens, de opnieuw bezielde, de wedergeboren mens, […] de

verlossersfiguur tegelijk Mithras, Mani, Hermes, Osiris, Adonis, Attis, Kadmos, Orpheus,

Dionysos, Zagreus is, de Stoïsche of Philonische Logos, de gnostische demiurg, de Indische

Garuda, de Egyptische Chnum, god, mens, vis, leeuw, adelaar, in één eindeloze historische

litanie verenigd die iedere nieuwe uitlegging aan het woord laat, omdat zij nooit meer en anders

kan behelzen dan het oude...”

Simon Vestdijk (1935)

Het avant-gardistische frame

Alles tegelijk: Vestdijk over Awater

Typ hier de footer 36

“Awater is Bernard of Willem Awater, een banaal kantoorheer; maar tevens is hij de broer, de

vriend, de reisgenoot, de dubbelganger, de middelaar, de profeet, de boetgezant, de verlosser,

de gangmaker, de mentor, het betere Ik, het demonisch losbrekende Ik, het oorspronkelijke,

allereerste begin, het oerwater waarover de geest zweeft […], de anonieme mens der

gemeenschap, de eerste de beste maar ook de mens der uiterste vereenzaming, de ontwortelde

mens, de gemechaniseerde mens, de opnieuw bezielde, de wedergeboren mens, […] de

verlossersfiguur tegelijk Mithras, Mani, Hermes, Osiris, Adonis, Attis, Kadmos, Orpheus,

Dionysos, Zagreus is, de Stoïsche of Philonische Logos, de gnostische demiurg, de Indische

Garuda, de Egyptische Chnum, god, mens, vis, leeuw, adelaar, in één eindeloze historische

litanie verenigd die iedere nieuwe uitlegging aan het woord laat, omdat zij nooit meer en anders

kan behelzen dan het oude...”

Simon Vestdijk (1935)

Het postmodernistische frame

Alles tegelijk: Vestdijk over Awater

Typ hier de footer 37

Symptomatische betekenissen:

‘Awater’ als de drukst becommentarieerde tekst in de moderne Nederlandse literatuur.

Een casus uit het vak Grondslagen (MNL1)

Modernistisch geïnformeerde lectuur vs. postmodernistisch geïnformeerde lectuur:

Een casus uit het vak Grondslagen (MNL1)

Twee interpretaties van ‘De moeder de vrouw’

A.L. Sötemann, ‘De moeder de vrouw. Een analyse in twee etappes’. In: De nieuwe taalgids 1968

Yra van Dijk, ‘Midden in de oneindigheid’. In: Nederlandse letterkunde 2002.

De moeder de vrouw

1 Ik ging naar Bommel om de brug te zien.

2 Ik zag de nieuwe brug. Twee overzijden

3 die elkaar vroeger schenen te vermijden,

4 worden weer buren. Een minuut of tien

5 dat ik daar lag, in 't gras, mijn thee gedronken,

6 mijn hoofd vol van het landschap wijd en zijd –

7 laat mij daar midden uit de oneindigheid

8 een stem vernemen dat mijn oren klonken.

9 Het was een vrouw. Het schip dat zij bevoer

10 kwam langzaam stroomaf door de brug gevaren.

11 Zij was alleen aan dek, zij stond bij 't roer,

12 en wat zij zong hoorde ik dat psalmen waren.

13 O, dacht ik, o, dat daar mijn moeder voer.

14 Prijs God, zong zij, Zijn hand zal u bewaren.

De moeder de vrouw

1 Ik ging naar Bommel om de brug te zien.

2 Ik zag de nieuwe brug. Twee overzijden

3 die elkaar vroeger schenen te vermijden,

4 worden weer buren. Een minuut of tien

5 dat ik daar lag, in 't gras, mijn thee gedronken,

6 mijn hoofd vol van het landschap wijd en zijd –

7 laat mij daar midden uit de oneindigheid

8 een stem vernemen dat mijn oren klonken.

9 Het was een vrouw. Het schip dat zij bevoer

10 kwam langzaam stroomaf door de brug gevaren.

11 Zij was alleen aan dek, zij stond bij 't roer,

12 en wat zij zong hoorde ik dat psalmen waren.

13 O, dacht ik, o, dat daar mijn moeder voer.

14 Prijs God, zong zij, Zijn hand zal u bewaren.

“De tweede zin lijkt de banaliteit zelve. Syntactisch en ritmisch al

even onopvallend, en qua inhoud een haast ontstellende anti-clima

x”.

(p.144) Verwachtingspatroon:

- Poëzie is niet banaal- In poëzie wordt iets opvallends gezegd

“De tweede zin lijkt de banaliteit zelve. Syntactisch en ritmisch al

even onopvallend, en qua inhoud een haast ontstellende anti-clima

x”.

(p.144) Verwachtingspatroon:

- Poëzie is niet banaal- In poëzie wordt iets opvallends gezegd

“Na de bedrieglijk simpele inzet heeft Nijhoff in een zin de lezer geconfonteerd

met een heel complex van zwaar aangezette raadselachtigheden”.

(p.145)

“Wanneer men met dit inzicht gewapend ‘De moeder de vrouw’ opnieuw bekijkt,

verschuiven vele zaken, en krijgen de veronderstelde banaliteiten een diepere zin”

(p.148-9)

MAAR:

“Zo bezien is ‘De moeder de vrouw’ een gaaf, volledig coherent,

complex gedicht, waarin alle aspecten hun volkomen

doorzichtige functie hebben, en waarin het octaaf allerminst een

omslachtige en weinig gemotiveerde introductie vormt”

(p.151)

Sötemann

Sötemann

“Zo bezien is ‘De moeder de vrouw’ een gaaf, volledig coherent,

complex gedicht, waarin alle aspecten hun volkomen

doorzichtige functie hebben, en waarin het octaaf allerminst een

omslachtige en weinig gemotiveerde introductie vormt”

(p.151)

Sötemann

Van Dijk

“Sötemann accepteert de tegenstrijdigheden niet en wil ze oplossen. Hij

ging uit van het structuralistische principe dat het literaire werk een eenheid

is van onderling samenhangende elementen, en wilde dus niet berusten in

het bestaan van […] losse eindjes […]. Sötemann meent dat de ‘splinters

en brokken’ waaruit Nijhoffs tekst bestaat, kunnen worden samengevoegd

bij een symbolische lezing van het gedicht. In zijn vernuftige poging om een

sluitende interpretatie te vinden, werkt Sötemann alle ‘ongerijmdheden’ we

g”

(p.173-4)

“Een sluitende interpretatie […] stopt alle kieren van de poëzie dicht”

(p.175)

Van Dijk

- Gericht op ‘open plekken’ - De tekst niet sluiten, maar openen

Van Dijk

Hoofdpunt college 10

Typ hier de footer 50

• Ideaaltypische interpretaties: hoe zou een tekst betekenis krijgen wanneer

hij gelezen werd vanuit één van de vijf onderscheiden transhistorische

frames?• Een meerduidige, ambigue tekst als ‘Awater’ plooit zich gemakkelijk

naar verschillende frames

• In de successieve symptomatische betekenissen van een tekst

(daadwerkelijk gerealiseerde interpretaties) zijn vaak verschillende frames

te herkennen• Er bestaan modernistisch geïnformeerde lecturen van Awater, maar

ook postmodern, romantisch, realistisch en avant-gardistisch

geïnformeerde lecturen