Lise Amundsen & Esmée den Boef 2016 · 2017. 3. 27. · Medicijnen in ons drinkwater Voorwoord...

Medicijnen in ons drinkwater Lise Amundsen & Esmée den Boef

Fioretti College 2016

1

Medicijnen in ons drinkwater

Voorwoord Wij, Lise Amundsen en Esmée den Boef, hebben dit verslag geschreven voor ons profielwerkstuk op het Fioretti College. Dit profielwerkstuk gaat over medicijnresten in ons drinkwater. Het verslag is onderverdeeld in verschillende deelvragen met als hoofdvraag: ‘Wat is de invloed van medicijnen op ons drinkwater?’. We beginnen met de algemene informatie over drinkwaterzuivering, waarna we vervolgen met de verschillende soorten medicijnen in ons water. Dit is weer onderverdeeld in de oorzaak van deze medicijnresten in het water en de gevolgen hiervan op het oppervlaktewater en drinkwater. We zijn voor ons onderzoek naar de waterleidingduinen in Leiduin geweest, hebben een dagje meegelopen bij het RIVM en we hebben een bezoek gebracht aan de grootste waterzuiveringsinstallatie van Noorwegen. De mensen die ons hierbij hebben geholpen en die wij hebben mochten interviewen, willen wij bedanken. Daarnaast bedanken we Ron Didden die ons geholpen heeft bij de proef, die voorkomt in één van de deelvragen. Als laatste bedanken wij mevrouw Teuben voor het begeleiden van ons profielwerkstuk. Ze was heel enthousiast en wij konden met onze vragen altijd bij haar terecht.

Lise Amundsen & Esmée den Boef 2


Inhoudsopgave

Inleiding 5

Deelvraag 1 Hoe wordt ons drinkwater eigenlijk gezuiverd?

1.1 Hoe wordt het drinkwater in Nederland gezuiverd? 6

1.2 Desinfectie door middel van chloor, ozon of UV-licht, waarom?

7

1.3 Wat is ijzerchloride en wat heeft het te maken met waterzuivering?

8

1.4 Waterzuivering door de jaren heen 9

1.5 Waterzuivering in het buitenland (Noorwegen) 10

Deelvraag 2 Welke medicijnen zitten er vooral in ons drinkwater?

2.1 Wat is drinkwater eigenlijk precies? 12

2.2 Welke medicijnen zitten er in ons water? 13

Deelvraag 3 Hoe komen deze medicijnen in ons drinkwater?

3.1 Chemisch afval 15

3.2 Urine en ontlasting van mensen 15

3.3 Urine en ontlasting van dieren 15

3.4 Afval 16

Deelvraag 4 Wat doen deze medicijnen met ons/het milieu?

4.1 Antibiotica 17

4.2 Pijnstillers 17

4.3 Anti-epileptica 18

4.4 Anticonceptiepil 18

4.5 Diclofenac 18

4.6 Antidepressiva 18



Deelvraag 5 Hoe kunnen wij er voor zorgen dat er minder medicijnen in ons drinkwater komen?

5.1 Wat zou er kunnen veranderen om dit te verminderen?

20

5.2 Wat kunnen wij zelf doen om dit te verminderen? 22

Practicum 23

Conclusie 26

Discussie 27

Nawoord 28

Bronnenlijst 29

Logboek 33

Bijlagen: interviews (vragen en antwoorden) 38



Inleiding Schoon (drink)water is natuurlijk voor iedereen van belang, niet alleen voor mensen, maar ook voor dieren. Zonder schoon drinkwater zouden wij niet overleven. De laatste jaren wordt het drinkwater echter steeds minder schoon. Dit komt mede door het lozen van chemisch afval en onzorgvuldige handelingen in fabrieken. Het meeste afval kan uit het water gezuiverd worden, zodat dit geen negatieve effecten heeft op het oppervlaktewater of drinkwater. Er komen echter ook steeds meer medicijnresten in ons water. Dit is een groot opkomend probleem, aangezien deze medicijnresten niet volledig uit het water gefilterd kunnen worden. Wij drinken dus water dat medicijnresten bevat en deze medicijnen komen vervolgens weer in ons lichaam terecht. Een toename in het medicijngebruik leidt dus ook tot een toename in vervuiling. Dit kan op lange termijn enorm veel invloed hebben op mens en dier. Langzamerhand beginnen de eerste gevolgen hiervan zichtbaar te worden en deze gevolgen zullen in de toekomst steeds zichtbaarder worden. Dat dit een toenemend probleem is, is niet heel bekend onder de bevolking. Dat is vreemd, aangezien de effecten hiervan langzamerhand al te zien zijn. Wij vinden dat dit onderwerp meer onder de aandacht gebracht moet worden, aangezien het verschillende negatieve effecten met zich meebrengt. Daarom hebben wij in dit werkstuk dit probleem, van oorzaak tot gevolg, uitgebreid beschreven, met als hoofdvraag: Wat is de invloed van medicijnen op ons drinkwater?



Deelvraag 1: Hoe wordt ons drinkwater gezuiverd? 1.1 Hoe wordt het drinkwater in Nederland gezuiverd? In Nederland zijn er verschillende manieren om ons water te zuiveren en klaar te maken voor gebruik. De manier waarop dit gedaan wordt, verschilt per gebied. Aan de kust wordt het bijvoorbeeld anders gezuiverd dan in het oosten van het land. Dit komt door de verschillende mogelijkheden die verschillende locaties met zich meebrengen. Zo hebben de kustplaatsen bijvoorbeeld de duinen; daarin kan water makkelijker en sneller gezuiverd worden dan op plekken waar ze geen duinen tot hun beschikking hebben. In het binnenland wordt rivierwater gebruikt om te filteren tot drinkwater. In zuid-Nederland, zoals Brabant, komt het water uit de grond. De plek waar het water vandaan komt en waar het gezuiver wordt, heeft dus al invloed op hoe schoon het water is en de hoeveelheid medicijnresten in ons drinkwater. Het drinkwater van zuid-Nederland bevat de minste medicijnresten. Dit komt, omdat zij daar grondwater gebruiken. Dit water komt diep uit de grond en is van duizenden jaar geleden. Er werden toen nog geen medicijnen gebruikt, dus dit water bevat geen medicijnen. Wel kan het zo zijn dat er alsnog een kleine hoeveelheid de bodem in is getrokken, maar dit zal dan in mindere mate zijn dan in het oppervlaktewater. Voor het zuiveren van drinkwater zijn veel stappen nodig. Hieronder staan de stappen beschreven hoe ze in Leiduin het water filteren. Ook de plek van de handeling vermelden we er bij. In andere delen van ons land wordt het water op een iets andere manier gezuiverd, maar de stappen zijn grotendeels gelijk. 1. Spaarbekken De eerste stap is eigenlijk vrij eenvoudig. Het water uit de rivier stroomt naar het Spaarbekken. Vanaf hier stroomt het verder naar het WOK. 2. WOK Na het Spaarbekken komt het water in het WOK (water onttrekking kanaal) terecht. In sommige gevallen wordt het Spaarbekken overgeslagen en stroomt het water uit de rivier direct naar het WOK. Ook hier gebeurt nog niet zo veel en het water wordt door een lagedrukpomp naar het doseergebouw gepompt. 3. Doseergebouw In het doseergebouw beginnen ze met het reinigen van het water. Als eerste loopt het water langzaam door microzeven. Deze zeef houdt niet alleen de grote deeltjes, maar ook de iets kleinere deeltjes tegen. Door dit zeefproces wordt echter lang niet alles eruit gefilterd. Het is belangrijk dat de zeef voldoende wordt gereinigd: de afvaldeeltjes blijven namelijk hangen in de zeef. Na het zeven komt het water in een soort trap, een cascade. Het water valt hier naar beneden en door vrij verval komt er zuurstof bij het water. 4. Coagulatie De volgende stap is coagulatie. Dit is een moeilijk woord voor het toevoegen van chemicaliën. Tijdens het coagulatieproces wordt er bijvoorbeeld ijzerchloride toegevoegd



aan het water; zo ontstaat er een neerslag van afvalstoffen. Ook de iets kleinere afvaldeeltjes worden op deze manier eruit gehaald. Na het coagulatieproces wordt de pH waarde van het water hersteld. Dit is nodig aangezien ijzerchloride de pH van het water aantast, waardoor het zuurder wordt. Door middel van natronloog kan dit probleem verholpen worden. Als we hier niets aan zouden doen, zou het water onze waterleidingen kunnen aantasten door een te hoog zuurgehalte. 5. Filtergebouw Na het coagulatieproces komt het water in het filtergebouw. In dit water bevinden zich vlokken; deze zijn aan elkaar gaan plakken en het zijn dus grotere vlokken dan voorheen. Door middel van een dubbellaags filter worden deze vlokken uit het water gefilterd, dit wordt ook wel mechanische filtering genoemd. 6. UV-gebouw In het UV-gebouw wordt het gefilterde water bestraald met UV-straling. Hierdoor wordt het water gedesinfecteerd. Dit is misschien wel de belangrijkste stap van de waterzuivering. Het water stroomt door buizen die worden bestraald met de UV-straling. Deze straling doodt de bacteriën en virussen in het water. Deze manier van desinfecteren levert geen restproduct op, omdat de straling gewoon verdwijnt. Dit is heel gunstig, want zo is het niet nodig om een restproduct af te voeren. 7. Koolfilters Het tweede gedeelte van de desinfectie vindt plaats in de koolstoffilters, waar actieve kool in zit. Deze actieve kool zou je kunnen vergelijken met Norit. De actieve kool absorbeert de smaak-, geur- en kleurstoffen uit het water. Ook bevinden zich in de actieve kooldeeltjes bacteriën. Deze bacteriën komen vrij in het water en produceren , waardoor het waterCO2 zuurder wordt en dus een lagere pH-waarde krijgt. 1.2 Desinfectie door middel van chloor, ozon of UV-licht, waarom? Bij het proces van drinkwaterzuivering zijn er verschillende stappen. De laatste stap van dit proces -de pH correctie niet meegerekend- is het desinfecteren van het water. Dit wordt gedaan door middel van ozon, UV-licht of chloor. Wat zijn dit voor stoffen en wat doen ze precies met het drinkwater? Chloor Chloor ( ) werd als eerste gebruikt voor het desinfecteren van het water. Chloor isCl2 goedkoop, maar doodt de ziekteverwekkers in het water wel goed. Daarentegen krijgt het water er wel een vreemde smaak van. Chloor wordt tegenwoordig niet meer veel gebruikt, omdat het ook negatieve effecten aan het water afgaf. Daarom zijn er andere manieren bedacht om het water te desinfecteren. Ozon Ozon ( ) is, bij standaardtemperatuur en standaarddruk, een lichtblauw tot kleurloos gas.O3 De stof ozon is een sterke oxidator, waardoor het handig is om te gebruiken bij het desinfecteren van het water. Ozon knipt lange ketens van moleculen kapot, waardoor ze makkelijker uit het water gezuiverd kunnen worden.



Ozon geeft geen smaak af aan het water, waardoor het een betere stof is om te gebruiken in vergelijking met chloor, wat wel smaak afgeeft. (http://www.aquatechnic.nl/ozon_water_oxidatie_zuiveren.html) UV-licht UV-licht is de zuiveringsmethode van de natuur zelf. Het voegt niets toe aan het water, maar zuivert het wel. Hierdoor zijn mensen ook gebruik gaan maken van UV-licht. Maar waarom UV-licht? UV-licht is, net zoals ozon, een middel om hele kleine bacteriën en virussen uit het water te halen, doordat zij lange ketens doormidden knippen. Met UV-licht kunnen dus erg veel van deze deeltjes eruit gehaald worden zonder gebruik te maken van weer negatieve stoffen. Het wordt veel gebruikt in Nederland, ondanks dat het duur is. Het is wel heel betrouwbaar en milieuvriendelijk. (http://www.hydrotense.eu/Hoe-werkt-het/Ultra-Violet-Desinfectie). Daarentegen kan door UV-licht ook weer een giftige stof ontstaan. Bromide reageert met UV straling en vormt zo bromaat. De stof bromaat is giftig. Voor UV-licht en ozon geldt dat momenteel onderzocht wordt of deze technieken gebruikt kunnen worden om medicijnen uit het water te zuiveren. Dit zou een positieve ontwikkeling zijn ten aanzien van de filtering van medicijnen uit ons water. 1.3 Wat is ijzerchloride en wat heeft het te maken met waterzuivering? Als we het hebben over ijzerchloride zijn er meerdere mogelijkheden. De meest gebruikte vorm van ijzerchloride is ijzer(lll)chloride. Dit wordt in laboratoria gebruikt als katalysator voor bepaalde reacties. In de diergeneeskunde wordt het gebruikt om de klauwen van dieren te behandelen tegen wildgroei en het is bijvoorbeeld nodig voor het etsen van dingen in een drukkerij. Dit is lang niet alles, ijzer(lll)chloride wordt namelijk ook gebruikt om drinkwater te zuiveren. Hierbij wordt ook een andere vorm van ijzerchloride gebruikt, ijzer(ll)chloride. Deze twee vormen van ijzerchloride hebben nagenoeg dezelfde functie. Wat is dan precies het verschil? Er zit eigenlijk niet heel veel verschil tussen ijzer(ll)chloride en ijzer(lll)chloride. Het enige verschil is de kleur. IJzer(ll)chloride is van zichzelf lichtgroen, terwijl ijzer(lll)chloride eigenlijk lichtgeel is. Dit is het enige echte verschil. Hoe komt het dan dat er zo veel meer ijzer(lll)chloride wordt gebruikt dan dat er ijzer(ll)chloride wordt gebruikt? Het antwoord hierop is makkelijk dan verwacht; als je ijzer(ll)chloride een tijdje laat staan zal deze stof reageren met stoffen in de lucht. De redoxreactie die ontstaat zorgt ervoor dat ijzer(ll)chloride door middel van verandert in ijzer(lll)chloride. O2 Dat is dus ook gelijk de reden dat er vaker ijzer(lll)chloride wordt gebruikt dan ijzer(ll)chloride. Het is makkelijker te bewaren en mocht je al ijzer(ll)chloride willen gebruiken, dan is de kans dat je uiteindelijk toch met ijzer(lll)chloride aan de slag gaat (door de redoxreactie die plaats vindt bij contact met zuurstof) erg groot.


http://www.aquatechnic.nl/ozon_water_oxidatie_zuiveren.htmlhttp://www.hydrotense.eu/Hoe-werkt-het/Ultra-Violet-Desinfectie


In de waterzuivering wordt ijzerchloride gebruikt als ‘reducerend flocculatiemiddel’. Dit houdt in dat de deeltjes van de afvalstoffen gaan samenklonteren en opgenomen worden door ijzerchloride. Dit veroorzaakt neerslag: de afvaldeeltjes zinken naar de bodem. Hierdoor wordt een groot gedeelte van het water gezuiverd. Dit is ook wel de eerder genoemde term ‘coagulatie’. Voor dit proces wordt dus ook meestal ijzer(lll)chloride gebruikt, maar ijzer(ll)chloride werkt in principe net zo goed. Soms voegen sommige zuiveringsinstallaties (zoals VEAS in Oslo, Noorwegen) er een bepaald polymeer aan toe. Dit polymeer werkt als katalysator en versnelt het coagulatieproces. Nog één keer, wat is coagulatie precies? Coagulatie houdt in dat je chemicaliën toevoegt. Dit wordt dus gedaan door bijvoorbeeld ijzer(lll)chloride toe te voegen aan het water. Dit veroorzaakt een reactie: ijzer(lll)chloride splitst op en hecht aan andere deeltjes (OH). Dit proces vormt vlokken en deze vlokken zakken naar de bodem, dit is de neerslag die je waarneemt bij dit proces. Het opsplitsen van ijzer(lll)chloride ( ) :eClF 3 eCl (s) (aq) Cl (aq)F 3 → Fe

3+ + 3 − Het hechten van aan OH deeltjes :Fe

3+ (aq) OH (aq) (s)Fe

3+ + 3 − → Fe(OH)3

De vlokken kunnen daarna makkelijk uit het water gefilterd worden en zo ben je al een groot gedeelte van je afvaldeeltjes kwijt. 1.4 Waterzuivering door de jaren heen Europa is al enorm gegroeid met kennis over waterzuivering in de afgelopen eeuwen. Het riool bestond al vóór de Grieken en de Romeinen. Afvalwater kregen zij weer schoon, dankzij het zelfreinigend vermogen van het ecosysteem, door gebruik van beluchtingsbekkens. Door de val van het Romeinse Rijk stortte ook de riolering ineen. Dit betekende dat men hun urine, ontlasting en ander afval nergens kwijt kon, oftewel het werd op straat gegooid. Het afval kwam in het grond- of oppervlaktewater terecht, wat ook als drinkwater werd gebruikt. Men werd ziek en stierf van het drinken van het vuile water. Tijdens de Industriële Revolutie dumpten fabrieken hun afval ook op straat. Het water ging er op achteruit en ziektes bleven. Er moest dus wat gebeuren aan het drinkwater en hier werd dus zeer veel onderzoek naar gedaan. Rond 1850 werd in Nederland de eerste drinkwaterleiding aangelegd. Nederland was hier niet de eerste mee, want de eerste drinkwaterleiding wereldwijd was in 1804 in Schotland. Het water werd schoongemaakt door het te filteren met zand en houtskool. Tegenwoordig is het water schoner. Bijna alles kan al uit het afvalwater gefilterd worden, zelfs deeltjes waarvan de dichtheid kleiner is dan het water zelf. Er zijn helaas nog steeds deeltjes die niet uit het water gefilterd kunnen worden, zoals de medicijnresten waarop wij ons in dit profielwerkstuk focussen.



In Nederland wordt veel onderzoek gedaan naar het filteren van medicijnresten uit het afvalwater, omdat deze medicijnresten niet in het ecosysteem moeten komen. Het probleem kan aangepakt worden bij de bron. In ziekenhuizen worden veel medicijnen gebruikt en dit is dus een bron die aangepakt kan worden. Als dit water ergens anders wordt opgevangen en er extra zuiveringscapaciteit wordt ingezet op dit water, zou dit betekenen dat er minder medicijnresten in het oppervlaktewater terecht komen. Dit project wordt door verschillende landen getest en Nederland is daar één van. De techniek die getest wordt in Nederland lijkt te werken. Dit is de zuivering van water door middel van een koolstoffilter in combinatie met een speciale membraanbioreactor. Hiermee zouden medicijnresten uit het water gefilterd kunnen worden, maar dit moet nog verder ontwikkeld worden. 1.5 Waterzuivering in het buitenland (Noorwegen) In sommige andere landen, zoals bijvoorbeeld Noorwegen, gaat waterzuivering er heel anders aan toe. Kunnen wij hier in Nederland daar een voorbeeld aan nemen? In Noorwegen zijn veel bergen. Op deze bergen ligt het grootste gedeelte van het jaar sneeuw. Deze sneeuw smelt in de zomer, dan komen er veel kleine en soms ook grotere rivieren van deze berg naar beneden stromen. Dit water is vaak schoon, omdat niemand op deze bergen woont en er dus ook amper afvalstoffen in terecht komen. Het water van deze bergen hoeft dus niet meer gedesinfecteerd te worden. In Noorwegen halen ze dus al het drinkwater uit de bergen. Hun afvalwater hoeven ze dus niet te zuiveren tot schoon drinkwater. Dit moet daarentegen wel nog gezuiverd worden tot schoon water. Dit schone water kan je niet drinken, daarvoor zitten er nog te veel bacteriën in het water, maar het water is schoon genoeg om te lozen in het fjord. In het koude water van het fjord gaan deze bacteriën dood, en tegen de tijd dat het water verdampt is en in sneeuw vorm in de bergen terecht komt, zijn deze bacteriën er zo goed als uit. Vanuit deze bergen komt het drinkwater. Dit wordt nog wel gezuiverd, maar is eigenlijk al ontzettend schoon. Veel mensen in Noorwegen drinken dan ook gewoon uit beekjes of rivieren als ze aan het wandelen zijn. De waterkringloop is dus onderdeel van het Noorse waterzuiveringssysteem. In Noorwegen zijn ze niet heel zuinig met hun schone drinkwater, lijkt het wel. Ze laten schoon water in het fjord lopen en regelen met de minste moeite nóg schoner water om te drinken. De waterleidingen in Noorwegen zijn dan ook niet heel stevig en er zijn nog redelijk veel lekkages (ondergronds). De reden dat deze lekkages niet gerepareerd worden is voornamelijk het overschot aan water. Dat er een gedeelte van het gezuiverde water verloren gaat is niet erg, want er is genoeg voor iedereen. Dit is in Nederland natuurlijk wel anders, omdat schoon drinkwater hier niet zomaar uit de bergen naar beneden stroomt. Er wonen in Noorwegen veel minder mensen dan in Nederland op een veel groter oppervlak. Er zijn dus minder mensen die medicijnen gebruiken en minder afvalstoffen die in het water terecht kunnen komen. Hierdoor zou je verwachten dat het drinkwater in



Noorwegen schoner is dan het drinkwater in Nederland. Dit hangt echter af van de plek waarop je dit gaat controleren. Sommige Noorse rivieren zijn heel erg lang en lopen dus door het halve land, langs verschillende steden, boerderijen en fabrieken. Alle afvalstoffen van deze steden en bedrijven komen dus of via afvallozing, of via het grondwater, in deze grote rivier. Als deze rivier dan zijn eindbestemming heeft bereikt, is dit water dus erg vervuild en zal het absoluut gereinigd moeten worden. Ook qua hoeveelheid medicijnen in het water verschilt het heel erg waar je gaat kijken. In het westen voor Noorwegen wonen meer mensen, dus hier worden meer medicijnen gebruikt. Er zitten daar dus meer medicijnen in het water dan bijvoorbeeld in het noorden, waar veel minder mensen wonen. Aan de andere kant, omdat Noorwegen zo’n uitgestrekt land is, is het lastig om het water over lange afstanden te vervoeren. In afgelegen, kleine dorpjes is het drinkwater soms een week afgesloten of zo ernstig vervuild door bacteriën in de leidingen, dat iedereen flessenwater moet drinken. Dit is natuurlijk erg vervelend, zeker als er hierdoor een tekort ontstaat aan drinkwater en de bewoners uren moeten rijden om in andere dorpen water te kopen. Veel oude mensen, met een slechte weerstand, worden ziek door dit leidingwater. Soms zijn deze problemen pas na een week opgelost, dit veroorzaakt natuurlijk veel overlast en problemen. (http://www.abvann.no/om-oss/kontakt-oss/) Vestfjorden Vann og Avløp AS Vestfjorden Vann og Avløp AS is een waterzuiveringsbedrijf in de buurt van Oslo, Noorwegen. Dit bedrijf voorziet Oslo en omstreken van schoon drinkwater. Vestfjorden is de naam van het fjord waarin Oslo ligt en dus gelijk ook het gebied waarin VEAS (Vestfjorden Avløpselskap) te werk gaat. Bij VEAS komt het rioolwater terecht vanuit Oslo en omstreken. Zij werken in opdracht van de regering. Alle nieuwe normen en aanpassingen aan de waterzuivering komen dus vanuit de regering en zelf hebben zij daar weinig inbreng in. Wel kunnen zij voorstellen doen en hopen dat de regering daar gehoor aan geeft.


http://www.abvann.no/om-oss/kontakt-oss/


Deelvraag 2: Welke medicijnen zitten er vooral in ons drinkwater? Het aantonen van medicijnresten in drinkwater is moeilijker dan wij aanvankelijk dachten. We hebben dit nagevraagd bij een Noors waterzuiveringsbedrijf Zij testen het water niet zelf, maar sturen alles op naar een laboratorium. Dit kost erg veel geld en tijd en het is voor ons dus erg lastig om zelf te onderzoeken welke medicijnen er precies in water zitten. Wel kun je op internet vinden welke medicijnen er in ons drinkwater zitten. Wij gaan er dus voorlopig van uit dat deze bronnen betrouwbaar zijn. 2.1 Wat is drinkwater precies? Voordat we dieper in kunnen gaan op de medicijnen in het drinkwater, moeten we eerst onderscheid maken tussen de verschillende soorten drinkwater. In Nederland drinken we vooral water uit de kraan, dit is leidingwater. Dit zegt echter niets over de kwaliteit van het water, maar alleen over de manier waarop het getransporteerd en afgeleverd wordt. Drinkwater is het water dat direct geschikt is voor menselijke consumptie. Dit water kan op verschillende manieren gebruikt worden en is dus niet alleen om te drinken. In Nederland gebruiken we bijvoorbeeld ook drinkwater om te douchen of om de wc door te spoelen. Er zijn drie soorten drinkwater: flessenwater, grondwater en oppervlaktewater. 2.1.1 Flessenwater Flessenwater, ook wel bronwater en veel soorten mineraalwater, is niet geschikt voor alle vormen van menselijke consumptie. Dit water bevat veel mineralen en is dus eigenlijk vooral om te drinken. Flessenwater is op deze grote hoeveelheid mineralen na vaak schoon, maar wel duur. 2.1.2 Grondwater Tweederde van ons drinkwater is grondwater. Dit grondwater is door de grond naar beneden gezakt en bevat dus eigenlijk geen bacteriën en virussen meer. Hoe dieper het water dus is, hoe schoner het al is. Echter door de toenemende afvallozingen en milieuverontreiniging wordt ook het grondwater steeds minder schoon, maar tot nu toe is het altijd vrij makkelijk geweest om dit te zuiveren. Het grondwater wordt uit de bovenste laag gepompt. Door zuurstof aan het water toe te voegen, klontert het vuil bij elkaar. De laatste stap is om dit vuil eruit te filteren, door grind, koolstof of zand. Hierna is het water schoon genoeg om te drinken. 2.1.3 Oppervlaktewater Eénderde van ons drinkwater komt uit de rivieren, vooral de Rijn en de Maas. Dit doen we, omdat het in het westen van Nederland niet mogelijk is om grondwater omhoog te pompen. Het grondwater is hier namelijk aangetast door het zoute water uit de Noordzee. Dit zoute water komt onder de duinen door en vermengt zich ondergronds met het zoete grondwater. Drinkwater maken van dit mengsel kost veel geld en tijd, dus daarom hebben we hiervoor



een alternatief gevonden: oppervlaktewater. Dit water halen we vooral uit de Rijn en de Maas. Doordat er veel afval wordt geloosd in deze rivieren, is dit water vrijwel nooit meteen bruikbaar. Het water wordt een aantal maanden in een spaarbekken opgeslagen. Zo kunnen de meeste afvalresten alvast bezinken en kan het daarna makkelijker gezuiverd worden. Waar het desinfecteren bij grondwater niet nodig was, is dat bij oppervlaktewater wel degelijk het geval. In oppervlaktewater zitten namelijk veel bacteriën, virussen en medicijnresten. Bacteriën en virussen kunnen vrij gemakkelijk uit het water gezuiverd worden. Als eerste moeten de grotere stoffen eruit gezuiverd worden. Hiervoor wordt ijzerchloride gebruikt. De zwevende deeltjes in het water plakken zich vast aan het ijzerchloride en zakken naar de bodem. Dit proces heet coagulatie. Verder is het waterzuiveringsproces gelijk aan die van het grondwater. Oppervlaktewater kan ook rioolwater geweest zijn; dit rioolwater wordt gezuiverd en daarna in rivieren of meren geloosd. Het rioolwater is nu net zo schoon als het oppervlaktewater en ondergaat vanaf daar dus dezelfde zuiveringsstappen om drinkwater te worden. 2.2 Welke medicijnen zitten er in ons water? Nu gaan we ons focussen op de medicijnresten in het water. Dit wordt namelijk steeds een groter probleem en deze moeten ook zeker eruit gezuiverd worden. Het is belangrijk dat we onderscheid maken tussen medicijnen in het oppervlaktewater en medicijnen in het drinkwater. Sommige medicijnresten zitten namelijk wel in het oppervlaktewater, maar komen bijna niet in het drinkwater terecht. Voordat het water uit het riool in het oppervlaktewater terecht komt, wordt het nl. eerst gezuiverd. Hierbij wordt al ongeveer 65% van de medicijnen uit het water gehaald. Voorbeelden van veelvoorkomende medicijnen die opgelost zijn in ons oppervlaktewater:

- sulfamethaxol en erytromycine (antibiotica) - ibuprofen en diclofenac (pijnstillers) - bezafibraat (cholesterolverlager) - carbamazepine (anti-epilepticum)

Het oppervlaktewater wordt gedesinfecteerd en er worden nog meer medicijnresten uitgehaald bij dit proces. Dit desinfecteren doen ze door bijvoorbeeld chloor, ozon of UV-licht te gebruiken. Toch blijven er altijd nog opgeloste deeltjes achter die in ons drinkwater terecht komen. Voorbeelden van veelvoorkomende medicijnen die opgelost zijn in ons drinkwater:

- carbamazepine (anti-epilepticum) - acetylsalicylzuur (pijnstiller)

Er zitten erg veel verschillende medicijnen in het water die een negatief effect op het water kunnen hebben. Het kan ook dat de medicijnen op zichzelf niet gevaarlijk zijn, maar in combinatie met andere medicijnen dit wel zijn. We zullen twee voorbeelden van medicijnen in het water behandelen.



2.2.1 Fenol De stof fenol, ook wel hydroxybenzeen of carbolzuur, is een giftige stof die gebruikt wordt in veel soorten medicatie. In januari 2015 is deze stof in zulke grote hoeveelheden gevonden in het Utrechtse Lekkanaal dat er een verbod kwam op drinkwater uit de Lek. Deze grote hoeveelheid medicijnen kwam vanuit Duitsland ons land binnen. Het is niet helemaal duidelijk waar de stof vandaan komt. Er is veel industrie in het Ruhrgebied, maar het zou ook kunnen dan schepen hun afvalstoffen in de Rijn hebben geloosd. 2.2.2 De pil De anticonceptiepil, beter bekend als gewoon ‘de pil’, wordt in Nederland door steeds meer vrouwen en meisjes gebruikt. Deze pil bevat hormonen, zoals oestrogeen, die door je lichaam worden opgenomen. Toch neemt je lichaam niet alle hormonen op. Deze overige hormonen verlaten je lichaam via je urine. Door het toenemende aantal gebruikers komen er dus ook steeds meer van deze hormonen in het riool terecht. Omdat hormonen zo klein zijn en opgelost zijn in het water, kan men deze er niet zo makkelijk uit krijgen. Het water filteren heeft geen invloed op de hoeveelheid oestrogeen in het water. Uiteindelijk komt er dus steeds meer oestrogeen in ons drinkwater, wat betekent dat wij ook steeds meer oestrogeen binnen krijgen. Relatief gezien is de hoeveelheid oestrogeen voor ons mensen niet zo groot. Er worden wel steeds meer meisjes geboren dan jongens en teelbalkanker komt steeds vaker voor dan voorheen. Wetenschappers vermoeden of er een relatie kan zijn met de toegenomen hoeveelheid oestrogeen in ons drinkwater.Echter, het grootste probleem ligt voorlopig bij de kleinere dieren, zoals vissen en kikkers. De kleine hoeveelheid oestrogeen heeft op hun kleine lichamen veel meer invloed dan op ons lichaam. De lichamen van deze dieren zijn kleiner en de hormonen hebben dus relatief veel meer impact.



Deelvraag 3: Hoe komen deze medicijnen in ons drinkwater? Wetend dat er medicijnen in het water zitten, is het ook belangrijk om te weten hoe deze er dan in zijn gekomen. Dit kan op verschillende manieren: chemisch afval, urine en ontlasting van mensen en urine en ontlasting van dieren en gewoon afval. 3.1 Chemisch afval Veel farmaceutische bedrijven droppen nog steeds hun afval in rivieren. Voorbeelden van rivieren die daardoor ernstig vervuild raken zijn de Rijn en de Maas. Dit zijn twee belangrijke rivieren waar wij ons water uit halen en de vervuiling hiervan is dus erg ongunstig. Het afval van zulke farmaceutische bedrijven of ziekenhuizen bevat medicijnresten en hormonen die nog niet uit het water gezuiverd kunnen worden. Dit zijn kleine hoeveelheden, maar dit stapelt zich op en wordt steeds een groter probleem. 3.2 Urine en ontlasting van mensen Onze urine en ontlasting komt via buizen in het riool en zo in de rioolwaterzuivering terecht. Dit wordt gezuiverd tot schoon water en komt vervolgens in rivieren of zeeën terecht. Echter, niet alles kan uit het water gezuiverd worden. Medicijnresten gaan met onze urine mee, bijvoorbeeld oestrogeen uit de pil. Overig oestrogeen, dat het lichaam niet heeft opgenomen, verlaat via urine het lichaam en dit komt dus ook in het riool terecht. Dit kan echter niet volledig gefilterd worden uit het water, dus gaat dit mee naar de rivieren of zeeën. Rivierwater kan gebruikt worden voor drinkwater. Dit water wordt dan gezuiverd tot schoon drinkwater. Onze hedendaagse waterzuivering kan kleine medicijnresten, zoals bijvoorbeeld oestrogeen uit de pil, nog niet volledig verwijderen uit het water. In ons drinkwater zit dus een kleine hoeveelheid medicijnresten dat uit ons eigen lichaam komt. Er zijn ook medicijnresten die wel gefilterd kunnen worden. Het gefilterde afval komt in zuiveringstanks terecht, die ook weer schoongemaakt moeten worden. Het afval zal gebruikt worden als mest. Dit betekent dat de medicijnresten alsnog in de natuur terecht komen. 3.3 Urine en ontlasting van dieren Boeren willen dat koeien meer melk produceren dan dat ze op natuurlijke wijze kunnen doen. Koeien produceren alleen melk vanaf de helft van hun zwangerschap en tijdens de zorg voor de kalveren. Door koeien te insemineren blijven ze constant melk produceren. Tijdens een zwangerschap is het oestrogeengehalte hoger. Dit geldt ook bij koeien. Doordat koeien constant zwanger zijn, kan het oestrogeengehalte nauwelijks zakken. Er komt dus meer oestrogeen in de melk. Deze melk wordt gedronken door ons, dus op deze manier krijgen wij ook weer oestrogeen binnen. We krijgen extra oestrogeend us niet alleen via medicijnresten in het water binnen, maar ook via koemelk. De zwangerschap van de koeien verzwakt ze. Hiervoor krijgen ze vaak antibiotica toegediend. Vee krijgt gemiddeld per jaar zeshonderd ton antibiotica toegediend. Net zoals bij mensen nemen koeien niet alle antibiotica op. De antibioticaresten komen in de melk, urine en mest terecht. De melk van de koeien waar antibiotica in zit, wordt afgekeurd en dus niet verkocht. De overige medicijnresten in urine en in mest komen in de rivier terecht. Van



water uit rivieren wordt ons drinkwater gemaakt. De antibiotica van dieren komen op deze manier dus ook in ons drinkwater. 3.4 Afval Er is nog een laatste manier waarop medicijnen in ons drinkwater komen, zonder dat de medicijnen daadwerkelijk in ons lichaam zijn geweest. Het kan bijvoorbeeld dat je een zalfje op smeert en vervolgens gaat douchen. Op deze manier komen de stoffen in het afvalwater terecht. Als medicijnen over de datum zijn, wordt het gezien als afval. Er zijn dan verschillende dingen die mensen doen:

1. Sommigen spoelen het door de wc, waardoor de medicijnen weer terecht komen bij de rioolzuivering, net zoals dit gebeurt via de urine.

2. Anderen gooien medicijnen weg in bijvoorbeeld de prullenbak. Dit komt dan terecht bij de vuilnisbelt. In Nederland wordt afval verbrand. Dit afval, waaronder dus medicijnen, kan dan niet in het ecosysteem terecht komen. Nederland is één van de weinige landen die hun afval verbrandt. Veel andere landen maken van afval mest. Dit lijkt milieubewust, omdat het afval wordt hergebruikt. Echter, de medicijnen die in het afval zitten, komen zo weer terecht op het land en

dus ook in het ecosysteem. 3. Resterende medicatie kan worden teruggebracht bij de apotheek. Op deze manier is

het 100% zeker dat de resten niet in het ecosysteem terecht komen - ze worden namelijk verbrand.



Deelvraag 4: Wat doen deze medicijnen met ons/het milieu? Medicijnresten in ons drinkwater blijven natuurlijk niet zonder negatieve effecten. Het heeft echter tot nu toe geen effect op ons mensen. Wij zouden 100 miljoen liter water moeten drinken om de hoeveelheid werkzame stoffen van één paracetamol tablet van 400 mg binnen te krijgen. In deze hoeveelheden hebben medicijnresten in het drinkwater dus nog geen impact heeft op de mens. Het milieu ondergaat er daarentegen wel al negatieve effecten van. 4.1 Antibiotica In ons drinkwater zitten antibioticaresten, maar eigenlijk heel erg weinig. Uit onderzoek is gebleken dat er minder dan 1 nanogram aan antibioticum is opgelost in het water dat wij drinken, dit kan dus bijna geen schade aanrichten. Medicijnresten die ons lichaam verlaten zijn vaak niet meer actief. Áls ze wel nog actief zijn en mengen met andere actieve medicijnresten vormt dit echter wel een gevaar. Antibioticaresistente bacteriën zijn ook gevaarlijk. Deze bacteriën zitten vaak in de leidingen en zijn zo klein dat een beperkte hoeveelheid antibiotica in het water wel degelijk invloed op hen heeft. Op een gegeven moment leidt dit dus tot resistentie en kunnen deze bacteriën een gevaar voor de mens gaan vormen. Deze bacteriën nestelen zich in de waterleidingen van ons drinkwater, maar daar ontstaan ze niet. De meeste bacteriën worden gevormd in de darmen van mensen of dieren. Hier wordt vaak ook al een soort van resistentie opgebouwd tegen bepaalde medicijnen, zoals antibiotica. Een patiënt die dus veel antibiotica binnen heeft gekregen, zal hier na verloop van tijd niet meer of minder goed op reageren. Deze bacteriën blijven echter niet in zijn/haar lichaam, maar komen via het riool in het oppervlaktewater terecht, samen met de antibioticaresten. Zo krijg je dus resistente bacteriën in het water, die in onze waterleidingen alleen nog maar resistenter worden. Onderzoekers vermoeden dat deze resistente bacteriën uit resistente patiënten hun resistentie op een of andere manier overdragen aan bacteriën die nog niet resistent zijn. Als deze bacteriën in ons lichaam komen is er een kans dat wij ook, of in ieder geval sneller, immuun raken en dus niet meer geholpen kunnen worden bij bijvoorbeeld een bacteriële infectie, door middel van een antibioticakuur. Aangezien een antibioticakuur in sommige gevallen de enige oplossing is, is het dus heel gevaarlijk als patiënten hier resistent voor worden. Volgens het RIVM is het drinken van water met resistente bacteriën op zich nog niet eens zo schadelijk. Het wordt wel wat gevaarlijker als je bijvoorbeeld in besmet water gaat zwemmen. 4.2 Pijnstillers Pijnstillers in het water hebben in de huidige concentraties amper impact op de mens. Het enige effect wat je zou kunnen verwachten is, net als bij de antibiotica, een soort immuniteit. Als je lichaam went aan pijnstillers, zal het uit zichzelf minder endorfine aanmaken en zul je dus een lagere pijngrens hebben dan als je geen pijnstillers binnen krijgt. Je raakt een soort van afhankelijk van dit middel. Hiervoor is de concentratie in het drinkwater echter nog veel te laag.



Andere, kleinere dieren, zoals vissen, hebben hier wel last van. De resten pijnstillers in het water kunnen bij deze dieren nier-, kieuwen leverschade veroorzaken. Ook hartproblemen en een minder snelle reactietijd worden steeds vaker veroorzaakt door medicijnresten in het water, waardoor vissen minder snel kunnen vluchten en dus eerder gevangen worden door bijvoorbeeld andere dieren. 4.3 Anti-epileptica In hoeverre anti-epileptica de natuur aantasten, weten we niet precies. Volgens onderzoek tast dit medicijn het leven van watervlooien en vlokreeften wel behoorlijk aan, maar hoe dat precies te werk gaat en wat de gevolgen daarvan zijn, is nog niet helemaal duidelijk. 4.4 Anticonceptiepil Het grootst groeiende probleem, wat betreft medicijnen in drinkwater, is naar onze mening toch wel de anticonceptiepil. In deze pil zit vooral het hormoon oestrogeen; dit reguleert de menstruatie en voorkomt zwangerschap. Steeds meer meisjes en vrouwen slikken ‘de pil’ en er komen dus steeds meer resten in ons drinkwater terecht. Deze hormonen hebben een enorme invloed op het lichaam, nog niet zo zeer op het menselijk lichaam, vanwege de relatief kleine concentratie, maar wel op dieren zoals vissen of kikkers. Bij deze dieren is de kleine hoeveelheid van het hormoon oestrogeen al genoeg voor bijvoorbeeld kleine gedaanteveranderingen. Mannetjes vissen krijgen langzamerhand steeds meer vrouwelijke trekjes en naarmate er meerdere generaties verstrijken wordt dit effect alleen maar beter zichtbaar. Ook komen uit de visseneitjes meer meisjes dan jongetjes, doordat ook de zwangere moedervis beïnvloed is door de hormonen uit de anticonceptiepil. 4.5 Diclofenac Diclofenac is een heftige ontstekingsremmer die niet volledig uit ons drinkwater gezuiverd kan worden. Er is geconcludeerd dat diclofenac veel schade aan natuurwater kan toebrengen. Hier moet echter nog meer onderzoek naar gedaan worden. Verder heeft diclofenac een negatief effect op waterdieren. De lever, nieren en kieuwen van vissen kunnen weefselbeschadigingen oplopen. Verder heeft het een negatief effect op roofdieren. Ook koeien kunnen diclofenac toegediend krijgen. Als zo’n koe die dit toegediend krijgt vervolgens sterft, zullen er nog resten medicijn in het lichaam zitten. Roofvogels eten karkassen van dode beesten en zij kunnen dus vervolgens diclofenac in hun lichaam krijgen. Aangezien zij een kleiner lichaam hebben, zal een kleine hoeveelheid sneller reageren. De diclofenac heeft een negatieve werking op hun lever en zij kunnen hiervan sterven. In Azië is al 90% van de roofvogels, door diclofenac overleden. Dit is een onwijs hoog getal en het is dus van noodzaak dat hier wat aan gedaan wordt. 4.6 Antidepressiva Antidepressiva is een middel dat mensen slikken als ze depressief zijn. Bijwerkingen van antidepressiva zijn sufheid en slaperigheid. Mensen moeten dit medicijn voor een lange tijd slikken, voordat het daadwerkelijk bij hen aanslaat. Dit betekent dat er veel resten van dit medicijn in het oppervlaktewater terecht komen, aangezien deze ook niet volledig uit het water gefilterd kunnen worden.



Antidepressiva heeft op waterdieren hetzelfde effect als op mensen: sufheid en slaperigheid. De onderste dieren van een voedselpiramide hoeven niet te jagen. Zij leven van bijvoorbeeld algen en plantjes. Hoe hoger je komt in een voedselpiramide, hoe actiever de dieren moeten jagen. Als de dieren van de bovenste laag van een voedselpiramide leven in een gebied met veel antidepressiva in het water, zullen zij dus suffer en slaperiger worden met als effect dat zij minder tot niet meer zullen jagen. Deze populatie zal erg afnemen, terwijl de populatie van de onderste laag van de voedselpiramide enorm zal groeien. Het kan dat dit probleem als niet heel heftig beschouwd wordt. Maar dan gaan we verder kijken. Als de onderste laag van de populatie enorm zal groeien, zullen de algen in het water enorm afnemen. Dit zal als gevolg hebben dat er teveel O2 in het water komt, waardoor alle waterdieren zullen overlijden.



Deelvraag 5: Hoe kunnen wij er voor zorgen dat er minder medicijnen in ons drinkwater komen? Er zitten tot nu toe kleine hoeveelheden medicijnresten in ons water. Er worden echter steeds meer medicijnen gebruikt, mede door de vergrijzing en immuniteit. De hoeveelheid medicijnresten in water gaat dus groter worden en de problemen hiervan zullen toenemen. De gevolgen van de medicijnresten in ons drinkwater zijn tot nu toe niet schrikbarend. Om deze gevolgen te beperken zijn oplossingen nodig, waarbij de positieve effecten van medicijnen behouden moeten worden. 5.1 Wat zou er kunnen veranderen om dit te verminderen? Het is dus duidelijk dat er maatregelen genomen moeten worden. Er zijn in ieder geval twee theorieën hoe dit kan gebeuren: nieuwe medicijnen ontwikkelen die uit het water gezuiverd kunnen worden en medicijnen vervangen kunnen worden door andere, milieuvriendelijkere medicijnen. Als nieuwe medicijnen ontwikkeld worden, die uit het water gezuiverd kunnen worden, zou het probleem aangepakt kunnen worden bij de bron zelf, de medicijnen. Ze kunnen tot nu toe niet allemaal gezuiverd worden uit het water. Als echter alle medicijnen wél uit het water gezuiverd kunnen worden, is het probleem opgelost. Dus nieuwe medicijnen ontwikkelen die uit het water gezuiverd kunnen worden, zou misschien wel een oplossing kunnen zijn. De theorie om bepaalde medicijnen vervangen kunnen worden door andere, meer milieuvriendelijker medicijnen, is al uitgewerkt. Huisartsen en apothekers in Meppel hebben samen met het Waterschap Drents Overijsselse Delta (WDODelta) een oplossing bedacht. Diclofenac is niet volledig uit het water te filteren. Daarom willen zij diclofenac vervangen voor naproxen. Naproxen en diclofenac zijn allebei niet-sterïodale ontstekingremmers (NSAID’s). Er zit weinig verschil tussen deze twee medicijnen, maar naproxen zijn veel milieuvriendelijker dan diclofenac is. Het negatieve effect op het milieu zou dus verminderen. (http://www.helpdeskwater.nl/algemene-onderdelen/structuur-pagina'/zoeken-site/@42786/minder-schadelijke/) Het is overigens de vraag of deze voorgestelde oplossingen gaat werken. Medicijnen zijn ontwikkeld op hun werking in het lichaam van de mens. Als deze medicijnen zouden worden aangepast, is het de vraag of de werking hetzelfde blijft. Hier zouden dus veel onderzoeken en testen voor gedaan moeten worden, wat weer onwijs veel geld kost. Dit geldt ook voor het vervangen van bepaalde medicijnen. Hier zou ook veel onderzoek naar gedaan moeten worden, aangezien het moeilijk te bepalen is of een bepaald medicijn precies dezelfde werking op het menselijk lichaam heeft als een ander medicijn, die daarnaast uit het water gefilterd kan worden. Overigens is er ook nog een probleem met de bedrijven. Hun doel is om zoveel mogelijk geld te verdienen met het middel dat zij produceren. Hierbij denken zij niet aan bijvoorbeeld de natuur, dit is namelijk niet hun prioriteit. Er is hier dus een botsing tussen verschillende


http://www.helpdeskwater.nl/algemene-onderdelen/structuur-pagina%27/zoeken-site/@42786/minder-schadelijke/http://www.helpdeskwater.nl/algemene-onderdelen/structuur-pagina%27/zoeken-site/@42786/minder-schadelijke/


actoren: het RIVM (goed milieu) en de producenten van medicijnen (winst). Verder kunnen bedrijven een patent van een aantal jaar hebben op hun product, bijvoorbeeld op een medicijn. Zij willen dit dan niet aanpassen, aangezien zij veel winst maken en een aanpassing voor hen geen voordelen zal hebben. Voor elk product dat wordt gemaakt, staat wettelijk een maximum vast van de hoeveelheid gevaarlijke stoffen die er in dat product verwerkt mogen worden. Behalve bij medicijnen, daar is dat niet het geval. Als dit wettelijk vast zou staan, zouden producten dus wettelijk verplicht rekening moeten houden met het milieu. Echter, hier staat de vraag weer tegenover of de werking van de medicijnen dan niet vermindert. De grootste bron van medicijnen die terechtkomt in het water zijn de farmaceutische bedrijven en de ziekenhuizen. Hier zou het probleem dus aangepakt kunnen worden. Patiënten in ziekenhuizen krijgen vaak medicijnen toegediend die niet uit het water gezuiverd kunnen worden en waarvan dit bekend is. Als deze medicijnen dan niet in het water terecht zouden komen, of in mindere mate, hebben ze geen negatief effect op het oppervlaktewater en vervolgens op het drinkwater. Ook hier staat een onderzoek naar uit. Er is aan mensen gevraagd of zij hun urine willen opvangen in een plaszak na het gebruik van contrastmiddel. Door het gebruik van een plaszak is gebleken dat er een kwart minder contrastmiddel bij de rioolwaterzuivering terecht kwam in de proefperiode (http://www.helpdeskwater.nl/algemene-onderdelen/structuur-pagina%27/zoeken-site/@41975/patienten-willen/). Deze theorieën zijn alleen nog niet volledig van toepassing. De plaszakken zijn namelijk gemaakt van plastic. Als deze dan verbrand worden, is er weer de vraag of dit daadwerkelijk een positief effect heeft op het ecosysteem, niet alleen op de waterkwaliteit. Er moet dus nog meer onderzoek naar gedaan worden om erachter te komen of het een positief effect heeft op het ecosysteem. Daarnaast zou het probleem bij de rioolzuivering opgelost kunnen worden. De grootste hoeveelheid medicijnen komt namelijk via onze urine in het water terecht. Als de rioolwaterzuivering dus aangepast zou worden, zodat deze de medicijnen er volledig uit kan filteren, zou dit het probleem ook aanpakken. De rioolwaterzuivering kan al een groot deel van de medicijnen eruit filteren. Echter, de medicijnen kunnen nog niet volledig eruit gefilterd worden. Deze ontwikkelingen kosten veel geld en daar zou veel in geïnvesteerd moeten worden. Deze kosten zijn alleen een niet-wenselijke bijwerking. Hierdoor zou bijvoorbeeld de belasting omhoog moeten en ook dit is iets dat niemand wil. Aangezien het onderwerp nog niet zo lang bekend is, is er ook nog niet heel veel onderzoek naar gedaan. Er moet dus meer onderzocht worden, wat nu in het binnen- en buitenland volop wordt gedaan. Zoals blijkt kan het probleem op heel veel verschillende manieren en plekken aangepakt en onderzocht worden. Hierboven staat een aantal opties, maar het zou ook nog bij kleinere actoren aangepakt kunnen worden, zoals bijvoorbeeld de verzekering of de apotheek.


http://www.helpdeskwater.nl/algemene-onderdelen/structuur-pagina%27/zoeken-site/@41975/patienten-willen/http://www.helpdeskwater.nl/algemene-onderdelen/structuur-pagina%27/zoeken-site/@41975/patienten-willen/


De verzekering heeft invloed op welke medicijnen mensen nemen. Als de verzekering bijvoorbeeld sommige medicijnen niet meer verzekert of strengere regels hiervoor zou hebben, zullen veel minder mensen bepaalde medicijnen gaan gebruiken. Kleine kans dat dit gaat gebeuren, aangezien mensen gaan voor een goede verzekering, maar het zou wel een kleine oplossing kunnen zijn. De apotheek is, net zoals de verzekering, een kleinere actor die ook invloed kan hebben op het verminderen van medicijnen in drinkwater. Zij kunnen bepalen welke medicijnen zij te koop aanbieden. Als zij rekening zouden houden met hoe milieuvriendelijk een medicijn is, heeft dit al invloed. Zij moeten echter wel denken aan de gezondheid van de patiënt en moeten de medicijnen op voorraad hebben die een dokter voorschrijft. Zij hebben hier dus vrij weinig in te zeggen. 5.2 Wat kunnen wij zelf doen om dit te verminderen? De hoeveelheid medicijnen die wij toebrengen aan het water lijkt minuscuul. Als iedereen echter per jaar deze minuscule hoeveelheid afgeeft, heeft dit toch effect op de concentratie medicijnresten in het water. Daarom zijn er ook kleine aspecten die men thuis kan aanpakken:

1. Gooi nooit niet-gebruikte medicijnen weg in de wc. 2. Lever deze niet-gebruikte medicijnen in bij de apotheek. Zij verbranden de

medicijnen, zodat het niet in het water terecht kan komen. 3. Neem geen medicijnen als het niet nodig is. Het beste is om medicijnen te nemen als

de dokter zegt dat je dit moet doen. Op deze manier weet je (bijna) zeker dat je lichaam deze medicijnen nodig heeft en zal het daadwerkelijk opgenomen worden. Zo plas je minder uit en komt er uiteindelijk minder in het water terecht.



Practicum Waterzuiveren door middel van ijzer(lll)chloride Benodigdheden

- 2 Bekerglazen met een inhoud van minimaal 1L - Buchnerfilter + waterstraalpomp + filterpapier - Driepoot + gaasje - Brander - Spatel - Roerstaaf - 1 lepel Norit (actieve kool) - 1 lepel ijzer(lll)chloride (Fe(lll)Cl) - 10 druppels chloor (bleek) - Natronloog (NaOH) - 1L slootwater - Thermometer - pH-meter of lakmoespapier

Werkwijze Als eerste stap werd al het slootwater (1L) in een bekerglas geschonken. Door een waterstraalpomp aan te sluiten op de waterkraan, trok deze vacuüm. Op deze waterstraalpomp werd het Buchenrfilter aangesloten. Het filterpapier werd bijgeknipt en zo gevouwen dat het precies in het Buchnerfilter paste. Het slootwater werd daarna door het Buchnerfilter gegoten en het gefilterde water kwam terecht in een schoon bekerglas. Het gefilterde water werd in het bekerglas op het gaasje op de driepoot gezet en door middel van een brander verwarmd tot 100℃, dit werd gemeten met een thermometer. Toen het water 100℃was, werd de brander eronder vandaan gehaald om het water een beetje te laten afkoelen. Er zou nu nog ongeveer 850 ml water over moeten zijn, de rest is verdampt. Aan het afgekoelde water werd 1 lepel ijzer(lll)chloride toegevoegd. Na goed roeren met de roerstaaf bleef het mengsel 20 minuten staan, in deze tijd trad er vlokkenvorming op en konden de vlokken naar beneden zakken. Na 20 minuten werd het mengsel opnieuw door het Buchnerfilter gegoten, als het filter halverwege verzadigd raakte werd het vervangen. De gefiltreerde vloeistof werd in een schoon bekerglas gegoten en hier werden 10 druppels chloor aan toegevoegd. Ook dit werd goed doorgeroerd met de roerstaaf. Vervolgens werd hier een lepel Norit aan toegevoegd, dit bleef 15 minuten staan. Hierna werd de vloeistof opnieuw gefilterd door middel van de Buchnerfilter. Het water zag er nu nog niet uit als drinkwater, dus deze stap werd een paar keer herhaald. Zodra het water er iets schoner uitzag werd lakmoes papier gebruikt om de pH van deze vloeistof te meten. Door middel van natroonloog (NaOH) werd de pH van het water teruggebracht naar 8,1. Hiervoor werden er ongeveer 8 druppels toegevoegd. Na elke druppel moest er goed geroerd worden om de natronloog zo goed mogelijk in de vloeistof te vermengen en zeker te zijn van dat de juiste pH-waarde gemeten werd.



Waarnemingen Voordat we begonnen met de proef zag het slootwater er in principe gewoon helder uit, maar wel met veel waterplanten en andere viezigheid erin. Na de eerste filtratie waren al deze grote planten en blaadjes uit het water gehaald, maar er waren nog steeds duidelijk dingen in het water te zien. Toen dit water verwarmd werd, zagen we rond de 100℃ dat het water begon te koken, er verschenen allemaal luchtbelletjes aan het oppervlak en er steeg damp op van het bekerglas. Toen, na het afkoelen, de ijzerchloride werd toegevoegd, kleurde de vloeistof roodbruin. Het water was troebel en had een donkere kleur. Na 20 minuten wachten zagen wij een paar kleine vlokken in het bekerglas liggen, maar niet veel. Deze vlokken waren bijna wit van kleur en zweefden een beetje boven de bodem van het bekerglas. Het toevoegen van chloor had geen zichtbare invloed op het water. Door het toevoegen van de Norit werd het water nog donkerder, dit werd iets minder naarmate wij roerden met de roerstaaf. Ook het toevoegen van natronloog had, zoals de chloordruppels, geen zichtbare invloeden op het water. De filtratie op het einde zorgde er zeker voor dat het water minder troebel werd en een lichtere kleur roodbruin overhield. Naarmate deze stap herhaald werd, werden de effecten iets minder zichtbaar, maar bij elke filtratie werd het water minder donkerbruin en troebel en meer lichtrood en doorzichtig. Discussie Bij het uitvoeren van deze proef gebruikten wij de aangegeven materialen en de werkwijze die we op internet gevonden hadden. Het practicum ging niet echt zoals wij verwacht en gehoopt hadden; we kregen geen schoon drinkwater. Hiervoor zijn verschillende mogelijke verklaringen: Ten eerste was het filterpapier dat wij tot onze beschikking hadden net iets te klein of net iets te groot voor de Buchnerfilter. Wij moesten dit filterpapier dus bij knippen en het kan zijn dat dit niet bij alle filters even goed gegaan is en er dus water langs het filterpapier de Erlenmeyer in is gelopen. Dit zou betekenen dat niet al het water gefilterd werd en dat het water dus nog voor een deel uit slootwater zou bestaan. De tweede mogelijkheid is dat het water te kort gekookt heeft. Zodra de thermometer 100℃ aangaf hebben we de brander onder het bekerglas vandaan gehaald. Hierdoor verdampte er dus niet zo veel water als beschreven stond. Wij hadden zeker 950 mL over. Het zou kunnen zijn dat de hoeveelheid water te groot was en dat we meer van de andere stoffen erbij hadden moeten doen. Nu was de verhouding anders en dat zou zomaar een belangrijke rol gespeeld kunnen hebben. Ook hadden we het water misschien langer moeten laten afkoelen. Nadat we de brander eronder vandaan haalden, hebben we niet heel lang gewacht voordat we de ijzer(lll)chloride erbij deden. De temperatuur van het water had misschien lager moeten zijn, door de hoge temperatuur kan de proef misschien net iets anders zijn verlopen dan de bedoeling was. Hetzelfde geldt voor het wachten na het toevoegen van de verschillende stoffen (jodium, ijzer(lll)chloride, chloor en Norit). De voorgeschreven periodes die we moesten wachten, hebben we gewacht, maar omdat er stond ‘minimaal’, hadden we misschien beter iets langer



kunnen uittrekken hiervoor. Wellicht was het resultaat beter geweest als we de stoffen langer de tijd hadden gegeven om hun werk te doen. Tenslotte hadden we het laatste beetje water vaker kunnen filteren. We hebben het twee keer door de Buchnerfilter gedaan, nadat we alle stoffen hadden toegevoegd en alle stappen hadden uitgevoerd. Het water was nog steeds donkerrood van kleur en een beetje troebel. Nadat we het water één keer door de Buchnerfilter hadden gegoten, werd het een beetje minder. Na de tweede keer werd het weer een heel klein beetje minder. Als we dit vaker hadden geprobeerd, was er misschien een beter gezuiverde vloeistof uitgekomen.



Conclusie Wat is de invloed van medicijnen op ons drinkwater? De waterzuivering is door de jaren heen erg gegroeid. Dit is ook wel nodig, aangezien er steeds meer in het water terecht komt, zoals bijvoorbeeld medicijnen. Deze medicijnresten kunnen niet volledig uit het water gezuiverd worden en komen vervolgens terecht in het oppervlaktewater. De medicijnresten in het oppervlaktewater hebben al aardig wat negatieve effecten op ons ecosysteem. De relatief kleine hoeveelheid medicijnen heeft een groot effect op vissen en andere kleine dieren die dit binnen krijgen. Zo krijgen zij bijvoorbeeld vrouwelijke geslachtsdelen door oestrogeen, of kunnen zij suf en slaperig worden, door antidepressiva. Datzelfde water wordt gebruikt voor ons drinkwater. Nu is dus de vraag, hebben de medicijnen net zulke effecten op de mens als op kleine waterdieren? Tot nu toe zitten er vrij weinig medicijnresten in ons drinkwater. Ons drinkwater is dus nog zuiver genoeg om zonder zorgen te drinken. De kleine hoeveelheid medicijnen in het drinkwater heeft dus op dit moment nog geen effect op de mens. Het is niet bekend hoelang het zal duren voordat resten van medicijnen in het drinkwater wél effect hebben op het menselijk lichaam, maar vooralsnog is de invloed van medicijnen op ons drinkwater nog veel te klein om negatieve effecten te veroorzaken.



Discussie Het onderzoek voor dit profielwerkstuk heeft enkele maanden in beslag genomen. In de aanvangsfase was nog weinig duidelijk over het onderwerp, eigenlijk alleen maar dat er probleem bestond. Door verschillende onderzoeken te bestuderen, maar ook eigen onderzoek te doen in de vorm van interviews en bezoek aan diverse organisaties, is antwoord verkregen op de hoofdvraag en verschillende deelvragen van dit profielwerkstuk. In aanvang was het bedenken van deelvragen een opgave. Gaandeweg het onderzoek, toen de eerste vragen beantwoord waren, kwamen er steeds nieuwe vragen bovendrijven. Naarmate deze vragen ook daadwerkelijk uitgewerkt waren, maakten veel antwoorden plaats voor nieuwe vragen. Op deze wijze kon van het ene onderwerp gemakkelijk een link gelegd worden naar een ander onderwerp en werd constant nieuwe informatie verkregen. Het goed uitzoeken van informatie was lastig, omdat er op internet niet veel informatie te vinden is over dit onderwerp. Het onderzoek heeft dus vooral plaatsgevonden middels het lezen van rapporten en andere internetbronnen. Dit was heel interessant, maar soms ook wel een beetje saai. Bepaalde vragen, zoals ‘wat is het verschil tussen ijzer(ll)chloride en ijzer(lll)chloride’, waren zeer moeilijk te beantwoorden. Hier is veel tijd in gestoken. Deze vragen zijn aan verschillende mensen voorgelegd. Het uiteindelijke antwoord bleek achteraf heel simpel. Sommige andere aspecten waren ook moeilijk te begrijpen. Het bezoek aan het RIVM verduidelijkte verschillende dingen, waardoor in het verslag na het bezoek nog verschillende aanpassingen en uitbreidingen konden plaatsvinden. Het practicum is op internet gevonden en leek een prima practicum voor dit profielwerkstuk. Het practicum verliep echter niet helemaal zoals we gehoopt hadden. Het zuiveren van het slootwater mislukte. Eindproduct van het practicum was een roodbruine troebele vloeistof, die niemand zou willen drinken. Het beschrijven van de werkwijze van het practicum heeft twee keer opnieuw moeten plaatsvinden. Bij de afronding van dit profielwerkstuk kan geconstateerd worden dat er nog veel meer over dit onderwerp te onderzoeken is. Binnenkort, maar helaas net na de inleverdatum van dit profielwerkstuk, komt er een nieuw rapport uit van het RIVM, over het onderwerp Medicijnen in ons drinkwater. Vervolgonderzoek naar dit onderwerp wordt waarschijnlijk in de toekomst makkelijker. Op dit moment is er nog weinig over bekend is, maar zodra er methodes komen om snel en efficiënt medicijnen uit het water te filteren, zal er ook meer en nieuwe informatie vrijkomen. Hiermee zou het onderzoek waaraan nu begonnen is, voortgezet kunnen worden.



Nawoord Doordat we in de zomervakantie niet al te veel tijd aan ons profielwerkstuk besteed hebben, moesten we alles na de vakantie doen. Gelukkig was dit redelijk goed gepland en konden we zonder al te veel stress gewoon zo af en toe een paar uur hieraan besteden. Het bezoek aan VEAS in Noorwegen was dan ook pas een paar weken voor de inleverdatum en hetzelfde gold voor het bezoek aan het RIVM. Dit hadden we misschien iets eerder kunnen plannen, zodat we langer de tijd hadden gehad voor het verwerken van de informatie die we bij deze bezoeken verkregen. Om het plaatje compleet te maken, wilden we ook nog een bezoek brengen aan een apotheek, deze speelt natuurlijk ook een rol in het actorenschema van medicijnen. Hier hadden we echter geen tijd meer voor, mede door de openingstijden van de apotheken. De samenwerking verliep niet altijd even best. Door zo veel mogelijk te verdelen wat er gedaan moest worden, kregen we allebei een ‘eigen stukje’. Toen we zelf aan onze eigen stukken konden werken, ging de samenwerking gelijk ook een stuk soepeler. Bij de interviews was het heel fijn om met zijn tweeën te werken; de één stelde de vragen, ondertussen kon de ander de antwoorden mee typen. We zijn blij dat het verslag uiteindelijk toch geworden is wat we voor ogen hadden en dat we het op tijd hebben kunnen afronden. We hebben van dit profielwerkstuk erg veel nieuwe dingen geleerd over de waterzuivering en het groeiende probleem van medicijnresten in het water. We vonden dit heel interessant en zijn tevreden met het resultaat. We hopen dat mensen in de toekomst meer kennis krijgen over dit onderwerp en er beter op kunnen gaan letten. Met de presentatie van ons profielwerkstuk kunnen we hier misschien al een begin in maken.



Bronnenlijst - Interview RIVM (inclusief losse gesprekken, die niet uitgetypt zijn) - VEAS presentatie - Rapport RIVM

(http://www.rivm.nl/dsresource?objectid=rivmp:314257&type=org&disposition=inline) Deelvraag 1

- Infroteur (2014). Hoe werkt een waterzuiveringsinstallatie. Geraadpleegd van: http://dier-en-natuur.infonu.nl/biologie/125040-hoe-werkt-een-waterzuiveringsinstallatie.html

- Informatieboekjes Leiduin - Lenntecht (2016). Regelgeving voor desinfectie van water. Geraadpleegd van:

http://www.lenntech.nl/waterdesinfectie/regelgeving-nederland-desinfectie.htm - Wikipedia (2016). Ozon. Geraadpleegd van:

https://nl.wikipedia.org/wiki/Ozon_(stof) - Hydrotense Europe (z.d.). UV-C drinkwaterzuivering. Geraadpleegd van:

http://www.hydrotense.eu/Hoe-werkt-het/Ultra-Violet-Desinfectie - Aqua Techinc (z.d.). Ozon waterzuivering ozon water oxidatie. Geraadpleegd van:

http://www.aquatechnic.nl/ozon_water_oxidatie_zuiveren.html - Wikipedia (2015). Ijzer(ll)chloride. Geraadpleegd van:

https://nl.wikipedia.org/wiki/IJzer(II)chloride - Paula Dijksta (2014). Zouten. Geraadpleegd van:

http://slideplayer.nl/slide/2073378/ - Nils de Kruijff (2015). Lekkanaal te vervuild om er drinkwater van te maken.

Geraadpleegd van: http://www.ad.nl/utrecht/lekkanaal-te-vervuild-om-er-drinkwater-van-te-maken~ac277f09/

- Hidde Jansen (2015). Hoe schoon is ons drinkwater eigenlijk? Geraadpleegd van: https://www.oneworld.nl/water/drinkwater-hygiene/hoe-schoon-ons-drinkwater-eigenlijk

- Roderick (z.d.). Medicijnen en medicijnresten in ons kraanwater. Geraadpleegd van: https://www.krnwtr.nl/medicijnresten-in-ons-drinkwater/

- Lenntecht (2016). Geschiedenis drinkwaterbehandeling. Geraadpleegd van: http://www.lenntech.nl/processen/desinfectie/geschiedenis/geschiedenis-waterbehandeling.htm

- Waterzuivering NLT-module Deelvraag 2

- MicroLAN (z.d.). MicroLAN. Geraadpleegd van: http://toxcontrol.com/

- Biosense (z.d.). The Biosense solution. Geraadpleegd van: http://biosense.com/

- Het Waterlaboratorium (2016). Geneesmiddelen. Geraadpleegd van: http://www.hetwaterlaboratorium.nl/expertises/geneesmiddelen.html

- Het KNP (2009). De nieuwe milieuvervuiling: medicijnen en hormonen. Geraadpleegd van:


http://www.rivm.nl/dsresource?objectid=rivmp:314257&type=org&disposition=inlinehttp://dier-en-natuur.infonu.nl/biologie/125040-hoe-werkt-een-waterzuiveringsinstallatie.htmlhttp://dier-en-natuur.infonu.nl/biologie/125040-hoe-werkt-een-waterzuiveringsinstallatie.htmlhttps://nl.wikipedia.org/wiki/Ozon_(stof)http://www.hydrotense.eu/Hoe-werkt-het/Ultra-Violet-Desinfectiehttp://www.aquatechnic.nl/ozon_water_oxidatie_zuiveren.htmlhttps://nl.wikipedia.org/wiki/IJzer(II)chloridehttp://slideplayer.nl/slide/2073378/http://www.ad.nl/utrecht/lekkanaal-te-vervuild-om-er-drinkwater-van-te-maken~ac277f09/http://www.ad.nl/utrecht/lekkanaal-te-vervuild-om-er-drinkwater-van-te-maken~ac277f09/https://www.oneworld.nl/water/drinkwater-hygiene/hoe-schoon-ons-drinkwater-eigenlijkhttps://www.oneworld.nl/water/drinkwater-hygiene/hoe-schoon-ons-drinkwater-eigenlijkhttps://www.krnwtr.nl/medicijnresten-in-ons-drinkwater/http://www.lenntech.nl/processen/desinfectie/geschiedenis/geschiedenis-waterbehandeling.htmhttp://www.lenntech.nl/processen/desinfectie/geschiedenis/geschiedenis-waterbehandeling.htmhttp://toxcontrol.com/http://biosense.com/http://www.hetwaterlaboratorium.nl/expertises/geneesmiddelen.html


http://www.hetknp.org/2009/03/21/de-nieuwe-milieuvervuiling-medicijnen-en-hormonen/

- Berber Rouwé (2013). Nederlands drinkwater bevat meer geneesmiddelen dan nodig. Geraadpleegd van: http://www.nu.nl/gezondheid/3011597/nederlands-drinkwater-bevat-meer-geneesmiddelen-dan-nodig.html

- Lexia (2011). Tablet, capsule, dragee, pil: kenmerken en verschillen. Geraadpleegd van: http://mens-en-gezondheid.infonu.nl/diversen/84336-tablet-capsule-dragee-pil-kenmerken-en-verschillen.html

- Nils de Kruijff (2015). Lekkanaal te vervuild om er drinkwater van te maken. Geraadpleegd van: http://www.ad.nl/utrecht/lekkanaal-te-vervuild-om-er-drinkwater-van-te-maken~ac277f09/

- Hidde Jansen (2015). Hoe schoon is ons drinkwater eigenlijk? Geraadpleegd van: https://www.oneworld.nl/water/drinkwater-hygiene/hoe-schoon-ons-drinkwater-eigenlijk

- Thinkquest (2008). Geraadpleegd van: http://water.nl/drinkwaterzuivering.htm

- Elisedus (2007). Hormonen (oestrogenen) in ons drinkwater. Geraadpleegd van: http://mens-en-gezondheid.infonu.nl/gezonde-voeding/11854-hormonen-oestrogenen-in-ons-drinkwater.html

- Danschutter Dirk, assistent VUB (2009). Ik heb een vraag. Geraadpleegd van: https://www.ikhebeenvraag.be/vraag/8241/Ons-drinkwater-zou-vervuild-zijn-met-het-vrouwelijke-hormoon-oestrogeen.-Is-flessenwater-dat-rechtstreeks-v-d-bron-afgetapt-wordt-veiliger-en-dus-volledig-vrij-van-oestrogeen-en-andere-schadelijke-stoffen

- Roos Goes Green (2013). Wat doen die medicijnen in ons (kraan)water? Geraadpleegd van: http://www.roosgoesgreen.nl/voeding/wat-doen-die-medicijnresten-in-ons-kraanwater

/ Deelvraag 3

- Gert van Wijland (2012). Waterschappen: rijk moet antibiotica in water aanpakken. Geraadpleegd van: http://www.binnenlandsbestuur.nl/ruimte-en-milieu/nieuws/waterschappen-rijk-moet-antibiotica-in-water.4557757.lynkx

- Roderick (z.d.). Medicijnen en medicijnresten in ons kraanwater. Geraadpleegd van: https://www.krnwtr.nl/medicijnresten-in-ons-drinkwater/

- RIONED (z.d.). Alles wat druppelt… Geraadpleegd van: http://www.riool.info/riolering-en-water

- Roos Goes Green (2013). Alles wat je niet wilde weten over MELK. Geraadpleegd van: http://www.roosgoesgreen.nl/voeding/alles-wat-je-niet-wilde-weten-over-melk/

- Mariska van Sprundel (2012). Geen antibiotica maar koeienmelk. Van: http://www.kennislink.nl/publicaties/geen-antibiotica-maar-koeienmelk

- Well Water (2015). Wat doet medicijn in drinkwater met je? Geraadpleegd van:


http://www.hetknp.org/2009/03/21/de-nieuwe-milieuvervuiling-medicijnen-en-hormonen/http://www.hetknp.org/2009/03/21/de-nieuwe-milieuvervuiling-medicijnen-en-hormonen/http://www.nu.nl/gezondheid/3011597/nederlands-drinkwater-bevat-meer-geneesmiddelen-dan-nodig.htmlhttp://www.nu.nl/gezondheid/3011597/nederlands-drinkwater-bevat-meer-geneesmiddelen-dan-nodig.htmlhttp://mens-en-gezondheid.infonu.nl/diversen/84336-tablet-capsule-dragee-pil-kenmerken-en-verschillen.htmlhttp://mens-en-gezondheid.infonu.nl/diversen/84336-tablet-capsule-dragee-pil-kenmerken-en-verschillen.htmlhttp://www.ad.nl/utrecht/lekkanaal-te-vervuild-om-er-drinkwater-van-te-maken~ac277f09/http://www.ad.nl/utrecht/lekkanaal-te-vervuild-om-er-drinkwater-van-te-maken~ac277f09/https://www.oneworld.nl/water/drinkwater-hygiene/hoe-schoon-ons-drinkwater-eigenlijkhttps://www.oneworld.nl/water/drinkwater-hygiene/hoe-schoon-ons-drinkwater-eigenlijkhttp://water.nl/drinkwaterzuivering.htmhttp://mens-en-gezondheid.infonu.nl/gezonde-voeding/11854-hormonen-oestrogenen-in-ons-drinkwater.htmlhttp://mens-en-gezondheid.infonu.nl/gezonde-voeding/11854-hormonen-oestrogenen-in-ons-drinkwater.htmlhttps://www.ikhebeenvraag.be/vraag/8241/Ons-drinkwater-zou-vervuild-zijn-met-het-vrouwelijke-hormoon-oestrogeen.-Is-flessenwater-dat-rechtstreeks-v-d-bron-afgetapt-wordt-veiliger-en-dus-volledig-vrij-van-oestrogeen-en-andere-schadelijke-stoffenhttps://www.ikhebeenvraag.be/vraag/8241/Ons-drinkwater-zou-vervuild-zijn-met-het-vrouwelijke-hormoon-oestrogeen.-Is-flessenwater-dat-rechtstreeks-v-d-bron-afgetapt-wordt-veiliger-en-dus-volledig-vrij-van-oestrogeen-en-andere-schadelijke-stoffenhttps://www.ikhebeenvraag.be/vraag/8241/Ons-drinkwater-zou-vervuild-zijn-met-het-vrouwelijke-hormoon-oestrogeen.-Is-flessenwater-dat-rechtstreeks-v-d-bron-afgetapt-wordt-veiliger-en-dus-volledig-vrij-van-oestrogeen-en-andere-schadelijke-stoffenhttp://www.roosgoesgreen.nl/voeding/wat-doen-die-medicijnresten-in-ons-kraanwater/http://www.roosgoesgreen.nl/voeding/wat-doen-die-medicijnresten-in-ons-kraanwater/http://www.binnenlandsbestuur.nl/ruimte-en-milieu/nieuws/waterschappen-rijk-moet-antibiotica-in-water.4557757.lynkxhttp://www.binnenlandsbestuur.nl/ruimte-en-milieu/nieuws/waterschappen-rijk-moet-antibiotica-in-water.4557757.lynkxhttps://www.krnwtr.nl/medicijnresten-in-ons-drinkwater/http://www.riool.info/riolering-en-waterhttp://www.roosgoesgreen.nl/voeding/alles-wat-je-niet-wilde-weten-over-melk/http://www.kennislink.nl/publicaties/geen-antibiotica-maar-koeienmelk


http://wellwater.nl/2015/02/wat-doet-medicijn-in-drinkwater-met-je/ Deelvraag 4

- Elisedus (2007). Hormonen (oestrogenen) in ons drinkwater. Geraadpleegd van: http://mens-en-gezondheid.infonu.nl/gezonde-voeding/11854-hormonen-oestrogenen-in-ons-drinkwater.html

- KRNWTR (z.d.). Medicijnen en medicijnresten in ons drinkwater. Geraadpleegd van: https://www.krnwtr.nl/medicijnresten-in-ons-drinkwater/

- Berber Rouwé (2013). Nederlands drinkwater bevat meer medicijnen dan nodig. Geraadpleegd van: http://www.nu.nl/gezondheid/3011597/nederlands-drinkwater-bevat-meer-geneesmiddelen-dan-nodig.html

- Gert van Wijland (2012). Wetenschappen: rijk moet antibiotica in water aanpakken. Geraadpleegd van: http://www.binnenlandsbestuur.nl/ruimte-en-milieu/nieuws/waterschappen-rijk-moet-a

n tibiotica-in-water.4557757.lynkx

- Versteegh (2003). Antibiotica (resistentie) in drinkwater. Van: http://www.groenegezondheid.nl/content.php?title=antibiotica_in_drinkwater

- Nils de Kruijff (2015). Lekkanaal te vervuild om er drinkwater van te maken. Geraadpleegd van: http://www.ad.nl/utrecht/lekkanaal-te-vervuild-om-er-drinkwater-van-te-maken~ac277f09/

- https://www.youtube.com/watch?v=OYbRlJLBzn4 - Fonds psychische gezondheid (z.d.). Pillen: antidepressiva. Geraadpleegd van

http://www.psychischegezondheid.nl/antidepressiva Deelvraag 5

- Rijksoverheid (z.d.). Geraadpleegd van: http://www.helpdeskwater.nl/algemene-onderdelen/structuur-pagina'/zoeken-site/?zoeken_term=medicijnen

- Rijksoverheid (2016). Minder schadelijke medicijnresten in water door voorschrijven milieuvriendelijker alternatief. Geraadpleegd van: http://www.helpdeskwater.nl/algemene-onderdelen/structuur-pagina'/zoeken-site/@42786/minder-schadelijke/

- Keesvi (2010). Wat is het verschil tussen ibuprofen en naproxen? Geraadpleegd van: http://www.startpagina.nl/v/persoon-gezondheid/vraag/75372/verschil-tussen-ibuprofen-naproxen

- Rijksoverheid (2015). Patiënten willen meehelpen aan minder medicijnresten in water. Geraadpleegd van: http://www.helpdeskwater.nl/algemene-onderdelen/structuur-pagina'/zoeken-site/@41975/patienten-willen/

- N.G.F.M. van der Aa | G.J. Kommer | G.M. de Groot | J.F.M. Versteegh (2008). Geneesmiddelen in bronnen voor drinkwater. Geraadpleegd van: http://www.rivm.nl/dsresource?objectid=rivmp:16944&type=org&disposition=inline


http://wellwater.nl/2015/02/wat-doet-medicijn-in-drinkwater-met-je/http://mens-en-gezondheid.infonu.nl/gezonde-voeding/11854-hormonen-oestrogenen-in-ons-drinkwater.htmlhttp://mens-en-gezondheid.infonu.nl/gezonde-voeding/11854-hormonen-oestrogenen-in-ons-drinkwater.htmlhttps://www.krnwtr.nl/medicijnresten-in-ons-drinkwater/http://www.nu.nl/gezondheid/3011597/nederlands-drinkwater-bevat-meer-geneesmiddelen-dan-nodig.htmlhttp://www.nu.nl/gezondheid/3011597/nederlands-drinkwater-bevat-meer-geneesmiddelen-dan-nodig.htmlhttp://www.binnenlandsbestuur.nl/ruimte-en-milieu/nieuws/waterschappen-rijk-moet-antibiotica-in-water.4557757.lynkxhttp://www.binnenlandsbestuur.nl/ruimte-en-milieu/nieuws/waterschappen-rijk-moet-antibiotica-in-water.4557757.lynkxhttp://www.binnenlandsbestuur.nl/ruimte-en-milieu/nieuws/waterschappen-rijk-moet-antibiotica-in-water.4557757.lynkxhttp://www.groenegezondheid.nl/content.php?title=antibiotica_in_drinkwaterhttp://www.ad.nl/utrecht/lekkanaal-te-vervuild-om-er-drinkwater-van-te-maken~ac277f09/http://www.ad.nl/utrecht/lekkanaal-te-vervuild-om-er-drinkwater-van-te-maken~ac277f09/https://www.youtube.com/watch?v=OYbRlJLBzn4http://www.psychischegezondheid.nl/antidepressivahttp://www.helpdeskwater.nl/algemene-onderdelen/structuur-pagina%27/zoeken-site/?zoeken_term=medicijnenhttp://www.helpdeskwater.nl/algemene-onderdelen/structuur-pagina%27/zoeken-site/?zoeken_term=medicijnenhttp://www.helpdeskwater.nl/algemene-onderdelen/structuur-pagina%27/zoeken-site/@42786/minder-schadelijke/http://www.helpdeskwater.nl/algemene-onderdelen/structuur-pagina%27/zoeken-site/@42786/minder-schadelijke/http://www.startpagina.nl/v/persoon-gezondheid/vraag/75372/verschil-tussen-ibuprofen-naproxenhttp://www.startpagina.nl/v/persoon-gezondheid/vraag/75372/verschil-tussen-ibuprofen-naproxenhttp://www.helpdeskwater.nl/algemene-onderdelen/structuur-pagina%27/zoeken-site/@41975/patienten-willen/http://www.helpdeskwater.nl/algemene-onderdelen/structuur-pagina%27/zoeken-site/@41975/patienten-willen/http://www.rivm.nl/dsresource?objectid=rivmp:16944&type=org&disposition=inline


- https://www.youtube.com/watch?v=OYbRlJLBzn4 Practicum

- Infoteur (z.d.). Eigen waterzuiveringsinstallatie maken. Geraadpleegd van: http://dier-en-natuur.infonu.nl/diversen/125207-eigen-waterzuiveringsinstallatie-maken.html


https://www.youtube.com/watch?v=OYbRlJLBzn4http://dier-en-natuur.infonu.nl/diversen/125207-eigen-waterzuiveringsinstallatie-maken.htmlhttp://dier-en-natuur.infonu.nl/diversen/125207-eigen-waterzuiveringsinstallatie-maken.html


Logboek

Datum Tijd Plaats Wie Wat

??? ??? Fioretti Lisse Lise & Esmée

Informatie opzoeken

29-04-2016 09.20 - 12.00 Hillegom Lise PvA + bronnen verzamelen

10-05-2016 09.20 - 10.30 Fioretti Lisse Esmée PvA

10-05-2016 16:15 - 17:00 Fioretti Lisse Lise PvA afronden + alle bronnen doorlezen

11-05-2016 08.15 - 10.00 Lisserbroek Esmée Alle bronnen doorlezen

19-05-2016 15.00 - 15.30 Fioretti Lisse Lise Navragen naar GC en informatie opzoeken over mogelijk onderzoek daarmee

19-05-2016 15.30 - 16.00 Fioretti Lisse Lise Informatie zoeken over de waterzuivering in de Waterleidingduinen

13-06-2016 09:30 - 10:20 Fioretti Lisse Lise Contact met waterzuiveringsbedrijf in Noorwegen & werken aan deelvraag 2

09-06-2016 15:40 - 16:20 Fioretti Lisse Lise Begin opzet PWS (deelvragen)

16-06-2016 12:30 - 14:00 Hillegom Lise Deelvraag 2




26-06-2016 10:00 - 11:00 Lisserbroek Esmée Waterzuivering NLT lezen


03-07-2016 20:00 - 21:00 Lisserbroek Esmée Waterzuivering NLT lezen

04-07-2016 11:30 - 12:30 Fioretti Lisse Lise Inleiding & deelvraag 4



04-07-2016 11:30 - 13:30 Fioretti Lisse Esmée Deelvraag 1

04-07-2016 13:00 - 13:30 Fioretti Lisse Lise Deelvraag 2

04-07-2016 19:30 - 20:00 Lisserbroek Esmée Deelvraag 5


05-07-2016 11:30 - 12:55 Lisserbroek Esmée Deelvraag 2, 3 en 5


14-08-2016 13:30 - 14:45 Oslo Lise Deelvraag 1 en inlezen in waterzuiveringsbedrijven ‘Aurevann’ en ‘Holsfjorden’



28-08-2016 14:00 - 17:00 Leiduin Lise & Esmée

Bezoek waternet bezoekerscentrum

01-09-2016 01:00 - 02:15 Hillegom Lise Informatie opzoeken over mogelijke ijzerchloride-proef en deelvraag 1

01-09-2016 17:00 - 18:15 Lisserbroek Esmée Deelvraag 2 en 3


10:10 - 12:00 Fioretti College Lise & Esmée

Practicum waterzuivering

10-09-2016 19.30 - 20.30 Lisserbroek Esmée Bespreking RIVM projectleider

12-09-2016 08:30 - 09:20 Fioretti College Lise Deelvraag 2


13-09-2016 16:25 - 18:00 Lisserbroek Esmée Rapport over medicijngebruik RIVM lezen en uitwerken

14-09-2016 09:20 - 10:00 Hillegom Lise Practicum uitwerken

14-09-2016 10:10 - 11:00 Lisserbroek Esmée Rapport over medicijngebruik RIVM lezen en uitwerken

14-09-2016 14:00 - 14:25 Fioretti College Lise Practicum uitwerken

15-09-2016 14:50 - 15:15 Fioretti College Lise Practicum discussie opstellen

15-09-2016 16:10 - 17:10 Fioretti College Lise & Esmée

Overleg pws



15-09-2016 17:20 - 19:15 Lisserbroek Esmée Interview RIVM en deelvraag 5

16-09-2016 01:45 - 02:30 Hillegom Lise Practicum discussie afmaken + interview RIVM

16-09-2016 09:20 - 10:45 Fioretti College Esmée Interview RIVM + deelvraag 5 en 1

16-09-2016 13:35 - 14:25 Fioretti College Lise Informatie zoeken Aurevann

17-09-2016 12:30 - 13:35 Hillegom Lise Werkwijze practicum schrijven

17-09-2016 18:50 - 19:30 Hillegom Lise Practicum uitwerken

18-09-2016 02:50 - 05:20 Hillegom Lise Deelvraag 1, plannen bezoek Vestfjorden en info zoeken

18-09-2016 19:00 - 19:20 Hillegom Lise Info zoeken Noorse waterzuiveringsinstallatie

18-09-2016 23:25 - 00:30 Hillegom Lise Informatie over Veas verwerken in PWS

19-09-2016 01:50 - 02:30 Hillegom Lise Begin deelvraag 1

19-09-2016 03:30 - 04:00 Hillegom Lise Verder met deelvraag 1

19-09-2016 18:00 - 19:00 Lisserbroek Esmée Bezoek RIVM afgerond

19-09-2016 21:00 - 22:00 Lisserbroek Esmée Deelvraag 2, 4 en proef

19-09-2016 21:30 - 23:00 Hillegom Lise RIVM rapport lezen

20-09-2016 09:30 - 10:00 Hillegom Lise Begin interview VEAS

20-09-2016 13:30 - 14:25 Fioretti College Esmée Beetje van alles wat

21-09-2016 21:00 - 21:30 Hillegom Lise Planning bezoek Noorwegen (logistieke dingen zoals inchecken vliegtuig enzo)

22-09-2016 03:15 - 04:00 Hillegom Lise Eutrofiëring


Overleg


Vragen VEAS

22-09-2016 21:30 - 22:30 Vliegtuig Lise & Esmée

Voorbereiding VEAS

23-09-2016 08:30 - 17:00 Oslo Lise & VEAS



Esmée

26-09-2016 22:00 - 00:15 Hillegom Lise RIVM rapport lezen

26-09-2016 21:15 - 23:00 Lisserbroek Esmée Nieuwe rapporten RIVM doornemen + deelvraag 5

27-09-2016 07:00 - 17:00 Bilthoven Lise & Esmée

RIVM

28-09-2016 12:15 - 13:00 Fioretti College Lise RIVM resultaten uitwerken





02-10-2016 13:30 - 14:30 - Lise & Esmée

Overleg

02-10-2016 14:30 - 18:00 Lisserbroek Esmée Deelvraag 5, uitwerken interview RIVM

02-10-2016 17:00 -18:30 Hillegom Lise Deelvraag 1

03-10-2016 13:35 - 14:25 Fioretti College Lise Uitwerken interview RIVM


04-10-2016 08:00 - 08:30 Hillegom Lise Uitwerken interview RIVM

04-10-2016 10:30 - 11:00 Fioretti College Lise Uitwerken interview RIVM

04-10-2016 10:30 - 11:00 Fioretti College Esmée Deelvraag 5


06-10-2016 15:30 - 18:00 Lisserbroek Esmée Bronnenlijst in orde maken, deelvraag 1 t/m 5 nalopen en kloppend maken

06-10-2016 19:15 - 20:20 Hillegom Lise Verslag kloppend maken

06-10-2016 18:30 - 23:00 Lisserbroek Esmée Voorwoord en inleiding, interview RIVM uitwerken, verslag kloppend maken, deelvraag 1

06-10-2016 22:00 - 23:30 Hillegom Lise Practicum aanpassen




07-10-2016 09:45 - 11:10 Lisserbroek Esmée Deelvraag 1 en conclusie


07-10-2016 13:10 - 13:45 Lisserbroek Esmée Inhoudsopgave, deelvraag 1


07-10-2016 15:20 - 15:55 Fioretti College Lise Deelvraag 1 + verslag doorlezen, dingen verbeteren


11-10-2016 12:25 - 13:00 Fioretti College Lise Interview RIVM uitwerken en deelvraag 1 verbeteren

13-10-2016 17:00 - 18:50 Hillegom Lise Dingen aanpassen en verbeteren, vooral deelvraag 1

13-10-2016 18:30 - 19:00 Lisserbroek Esmée Interview RIVM uitwerken

13-10-2016 20:00 - 00:45 Lisserbroek Esmée Spellingscontrole, interview RIVM uitwerken, discussie, bronvermelding

13-10-2016 21:30 - 00:55 Hillegom Lise Deelvraag 1, opmerkingen van begeleidster verwerken, discussie, interviews uitwerken

13-10-2016 04:15 - 04:50 Hillegom Lise Practicum waarnemingen en algemeen doorlopen

14-10-2016 09:00 - 09:45 Hillegom Lise Laatste dingen aanpassen, nawoord schrijven

14-10-2016 09:40 - 10:00 Lisserbroek Esmée Afronden

14-10-2016 12:35 - 13:00 Fioretti College Lise Discussie en nawoord aanpassen



Bijlage Interviews (vragen en antwoorden)

Interview VEAS 23 september 2016 Kann dere filtrere alt ut av vannet?

(Kunnen jullie alles uit het water filteren?)

Hva er farene av vann som ikke blir helt rensket? (Wat zijn de gevaren van water dat niet helemaal gefilterd wordt?)

Hva skjer med milieuet hvis det kommer mer og mer medisin i vannet?

(Wat gebeurt er met het milieu als er meer medicijnresten in het water komen?) . Hvilken medisin har størst effekt på drikkevannet hittil?

(Welk medicijn heeft tot nu het grootste negatieve effect?) Hvilken negatif effekt har antidepressiva på naturen?

(Welk negatief effect heeft antidepressiva precies op de natuur?) Wat zijn de (al bekende) effecten van diclofenac op het oppervlaktewater? Hvor lang tid vill det antagelig ta før vi begynner å merke negatife effekter av å drikke vann med medisinrester? Hvordan blir det for dyr (land- og havdyr).

(Hoelang zou het duren voordat wij ook negatieve effecten krijgen door het drinken van water met medicijnrestanten? En hoe zit dit met dieren (waterdieren en landdieren)?)

Hvorfor er det ikke mulig nu å filtrere medisiner ut av vannet?

(Waarom kunnen de medicijnen nu nog niet uit het water gefilterd worden?) Findes de theorier over hvordan det er mulig å filtrere medisinrester ut av drikkevannet? Hvis ja, hvordan fungerer de?

(Bestaan er al theorieën hoe de medicijnrestanten uit het water gefilterd kunnen worden? Zo ja, hoe gaan die in werking?)

Zouden alle medicijnen vervangen kunnen worden voor een milieuvriendelijker variant, zoals dit bij diclofenac het geval is? Hvordan kan vi sørge for at det ikke kommer så mye medisinrester i vannet hvår?

(Hoe kunnen we anders voorkomen dat er medicijnen in het water terecht komen?) Hvorfor er dette subjekte ikke i nyhetene og hvorfor er det så lite folk som vet om det? (Waarom komt dit onderwerp niet voor op het nieuws en is het dus niet heel bekend?)



Interview RIVM (1), 27 september 2016 1. Wat gebeurt er met het milieu als er meer medicijnresten in het water komen?

Esther van Grinten, onderzoeker duurzaamheid, water en milieu: We weten nog niet heel veel, maar van sommige medicijnen hebben we metingen van de hoeveelheid in het water. Op basis van die kennis kunnen we nu zeggen dat de concentraties in ons drinkwater zo laag zijn dat er nu geen effecten van te verwachten zijn. Of een stof wel of niet schadelijk is hangt altijd af van de concentratie. Wat gebeurt er als er meer van deze stof in het water komt en de concentratie dus hoger wordt? Dat is een moeilijke vraag. Als je kijkt naar 1 stof, weten we nu al wel in wat voor concentratie deze in het water voorkomt, maar wat het doet met een organisme wordt nu getest. Zo weten we ook bij wat voor concentratie het mis gaat. Hoge concentraties van een bepaalde stof in het veld lijkt onwaarschijnlijk. Om effect te hebben op het milieu moet een concentratie heel hoog zijn. We kunnen nu ongeveer voorspellen wat de concentraties in de toekomst zullen zijn, op deze toekomstscenario’s kunnen we onze plannen en grenzen aanpassen. Het probleem daarbij is wel dat er heel veel verschillende medicijnen

Lise Amundsen & Esmée den Boef 2016 · 2017. 3. 27. · Medicijnen in ons drinkwater Voorwoord...

Documents

Transcript of Lise Amundsen & Esmée den Boef 2016 · 2017. 3. 27. · Medicijnen in ons drinkwater Voorwoord...