de menselijke maat van de levenskunst1

reisgids Levenskunst

Vier trektochten• eigen leefstijl • succesvol zelfstandig wonen • inspraak en persoonlijke betrokkenheid • voorkomen van eenzaamheid

Een handreiking rond zingeving van

VDZ Nederland voor management en

cliëntenraden van zorginstellingen

2

Colofon

VDZ Nederland heeft het initiatief genomen voor een extra kwaliteitszorgimpuls op

het levensgebied zingeving. Daartoe is de Reisgids levenskunst ontwikkeld als

handreiking voor management en cliëntenraden van zorginstellingen.

De reisgids is opgezet door Geert A.H. Beke van het gerontologisch onderzoeks-

en adviesbureau Beke & Netwerk, samen met Friso Teerink (beleidsmedewerker

VDZ Nederland) en Trees van Gennip (lid van de Stichting Vrije Levensloop Academie).

Tijdens twee expertmeetings is gekeken naar de inhoudelijke en methodische opzet.

Aan deze expertmeetings hebben deelgenomen: Daan Iken (M&A, Leiden), Ruud van

Doorn (ondersteuner cliëntenraden De Stromen, Rotterdam), Peter Meijs (algemeen

directeur Stichting De Kreite en Woningstichting St. Lambertus) en Jan van Mossel

(algemeen directeur Stichting Ewoud). Ook Marthijn Laterveer van de Landelijke

Organisatie Cliëntenraden was bij de totstandkoming van de Reisgids Levenskunst

betrokken. De Reisgids levenskunst is mogelijk gemaakt dankzij bijdragen van de

fondsen Stichting Sluyterman van Loo, Stichting RCOAK en de Bavo stichting

te Heemstede.

ontwerp: Studio VoetNoot, Utrecht

fotografie: Dick Groot Hulze, Joost Radstake, Maarten Radstake, Inge Stolwijk

drukwerk: Drukkerij Zuidam & Uithof, Utrecht

© Geert Beke van Beke & Netwerk gerontologisch onderzoek en advies, Vlaardingen,

tevens lid van het IOG-Netwerk en deelnemer van de Stichting Vrije Levensloop

Academie.

Meer info: www.bekenet.nl en www.vrijelevensloopacademie.nl

januari 2005

Werken aan het dagelijkse welbevinden

leidt tot succes als de oudere zelf zoveel

mogelijk kan sturen en daarover zo goed

mogelijke kan communiceren met zijn

omgeving.

En hier wringt nu juist de schoen, want in

welke mate worden zorgafhankelijke

ouderen in staat gesteld hun eigen regie

te voeren? Bestaat er in en rond zorg-

instellingen evenwicht tussen denken in

systemen” en “denken in individuen”,

zodat de oudere haast als vanzelf de

mogelijkheid geboden wordt om vorm

en zin te geven aan zijn eigen dagelijkse

leven, ondanks toenemende afhankelijk-

heid van zorg?

De gerontologie leert ons dat ouderen tot

op zeer hoge leeftijd de behoefte hebben

zich te ontplooien op alle levensgebieden,

ook op die van de sociale relaties, de

inspiratie en de zingeving. Veel van de

bestaande zorgsystemen schieten te kort

in de ondersteuning van deze levensge-

bieden, simpelweg omdat de indicatie-

stelling andere, functionele aanspraken

honoreert. Deze kritiek leeft maatschap-

pijbreed. Dat is af te lezen aan het steeds

nadrukkelijker vermijden van opname in

zorginstellingen en de toenemende vraag

naar mogelijkheden om zelfstandig te

blijven wonen. Tegelijkertijd neemt - met

name in de psychogeriatrie- de vraag toe

naar kleinschalige zorgvoorzieningen,

dicht bij mensen en zo “normaal”

mogelijk. Dat is in feite een vraag naar

zorg op menselijke maat, die het individu

ook op hogere leeftijd in staat stelt om zo

voordelig mogelijk partij te trekken van

de mogelijkheden die het leven en zijn

eigen persoonlijke omstandigheden hem

bieden. Deze omschrijving van het doel

van zorg op menselijke maat valt samen

Veel ouderen in en rond zorginstellingen hebben op de een of andere manier ondersteuning nodig. Het dagelijkse leven vraagt veelal extra energie van de oudere zelf en van zijn familie, vrienden en professionele ondersteuners. Het gaat daarbij niet alleen om zorg en de balans tussen gezond en ziek. In deze periode van zijn leven gaat de oudere samen met zijn omgeving op zoek naar evenwicht tussen onafhankelijkheid en afhankelijkheid, tussen sociale contacten en eenzaamheid, tussen privé en openbaar, maar ook tussen zelf doen en betutteld worden, tussen heden, verleden en toekomst, tussen zingeving en zinervaring.Iedere dag opnieuw is het een opgave voor de individuele oudere om te werken aan zijn eigen welbevinden. Het bijzon-dere is dat ieder mens voor zich weet en voelt wat dat welbevinden op dat moment inhoudt. Ieder mens weet namelijk wat goed voor hem is. En juist op dat punt is er vernieuwend denken in en rond zorginstellingen mogelijk.

met de definitie van “levenskunst”, het

begrip dat centraal staat in deze handlei-

ding in de vorm van een reisgids.

De menselijke maat komt bij zorgafhan-

kelijke ouderen tot stand in het directe

contact tussen degene die ondersteuning

verleent en degene die deze ontvangt.

Dat contact moet in een betekenisvolle

relatie plaatsvinden. Dat houdt in dat

daarin ook zaken die mensen belangrijk

vinden in het leven hun plek krijgen. Niet

voor niets missen heel veel ouderen -

maar ook ondersteuners - het gewone

praatje, de persoonlijke aandacht, het

gesprek van mens tot mens.

Vernieuwing in de zorgsector heeft lang

in het teken gestaan van meer vierkante

meters en integrale zorg en zich gericht

op de “harde kant” van zorgsystemen. De

benadering en de inbreng vanuit de

ouderen zelf is lange tijd onderbelicht

gebleven, ondanks de wetenschap dat

een zelfsturende oudere minder een

beroep zal doen op zijn omgeving. En dat

is op zijn zachtst gezegd zeer opmerkelijk

in een tijd waarin kosten en baten goed

in evenwicht met elkaar moeten zijn.

Directeuren kunnen zich uitgedaagd

voelen om op basis van bovenstaande

inzichten zorgvernieuwing in hun

organisatie in gang te zetten. VDZ

Nederland biedt hen een handreiking in

de vorm van deze Reisgids levenskunst.

Laat u uitdagen samen met ouderen en

ondersteuners één van de trektochten in

deze gids te maken. Doe zelf mee, daag

de cliëntenraad uit mee te doen en ga

samen op basis van gelijkwaardigheid op

zoek naar betere mogelijkheden van de

invulling van het dagelijkse leven, naar

de kunst van het leven.

Vernieuwend denken in plaats van indiceren

de menselijke maat van de levenskunst3

Het idee en de opzetIn en rond zorginstellingen wonen en

werken mensen die dag in dag uit samen

proberen het elkaar naar de zin te maken.

Het is een kunst om in moeilijke situaties

van het leven gelukkig en tevreden te

zijn. Iedereen weet dat “gelukkig zijn” iets

is waar je zelf voor moet zorgen en dat

een ander dat niet voor je kan doen. Wel

kunnen mensen elkaar daarbij helpen.

De Reisgids levenskunst die VDZ Nederland

heeft laten samenstellen is in eerste

instantie een handreiking aan manage-

ment en cliëntenraden van zorginstellin-

gen. In deze “anders dan andere” reisgids

wordt het leven van alledag in en rond de

zorginstelling gezien als een trektocht:

samen gaan groepjes ouderen, mantel-

zorgers, professionals en managers een

speciale reis maken, elkaar onderweg

helpend waar nodig. De trektochten

waaruit men kan kiezen hebben te maken

met onderwerpen die van groot belang

kunnen zijn om als individu gelukkig en

tevreden in en rond de zorginstelling te

wonen en te werken.

Wie op reis gaat, bereidt zich meestal

goed voor en haalt bij het reisbureau een

aantal reisgidsen. In dit geval bestaat uw

reisgids uit een aantal brochures:

• deReisgidslevenskunst,metalgemene

informatie,

• vierbrochuresdietrektochten

beschrijven:

1. trektocht Eigen leefstijl,

2. trektocht Succesvol zelfstandig

wonen,

3. trektocht Inspraak en persoonlijke

betrokkenheid,

4. trektocht Voorkomen van

eenzaamheid.

Daarnaast heeft u een map met “reis-

bescheiden”. Daarin treft u algemene

achtergrondinformatie aan en per

trektocht allerlei “voorbeeldwegwijzers”,

die onderweg te gebruiken zijn. Hoewel

elke trektocht zijn eigen voorbeeldweg-

wijzers heeft met specifieke inhoudelijke

accenten, is een groot aantal onderling

uitwisselbaar. De gebruiker zelf bepaalt

uiteindelijk of en hoe hij gebruikmaakt

van zijn map met reisbescheiden.

Voor een algemene indruk van de reis kan

men het beste eerst deze brochure

Reisgids levenskunst goed doorlezen. Hij

beschrijft het doel van deze speciale reis

en hoe de reis verloopt (of, als we de

reismetafoor even loslaten: inhoud en

methodiek van dit ontwikkeltraject).

Daarna kan men kiezen voor één van de

vier trektochten, die elk in een aparte

brochure beschreven zijn. De keuze hangt

af van de actualiteit die in en rond de

zorginstelling speelt. Heeft men besloten

een van de trektochten te maken, dan

bekijkt men ook de map met reis-

bescheiden die daarbij hoort.

Daarna begint het avontuur. Een trektocht

heeft per definitie iets avontuurlijks, iets

spannends. Er zijn in de map met

reisbescheiden mooie routes uitgezet en

de reizigers kunnen onderweg van alles

doen, maar het is aan hen zelf om te

bepalen waar zij van de route afwijken en

waar ze langer verblijven.

Een trektocht met de uitdaging om betekenisvolle relaties aan te gaanIeder mens is gedurende zijn gehele

leven van nature op zoek naar de zin van

het leven. Het leven is een zoektocht met

een telkens wisselende route, in een

telkens wisselende omgeving, met

telkens wisselende medereizigers,

meestal vanuit een zelfstandige woon- en

leefsituatie.

Bij toenemende zorgafhankelijkheid kan

de woon- en leefsituatie zich verplaatsen

naar de omgeving van een zorginstelling

of zelfs naar binnen de muren van een

zorginstelling. De natuurlijke zingeving

komt dan onder druk te staan, mede ten

Een reisgids die anders dan andere is

4

gevolge van functieverlies en verlies van

de oorspronkelijke sociale contacten.

Juist dan vereist levenskunst dat er

aandacht is voor de menselijke maat.

Daarom staat tijdens de trektochten het

principe van het aangaan van betekenis-

volle relaties met zichzelf en met anderen

centraal. Als de reiziger onderweg voelt

dat hij “lekker in zijn vel steekt”, weet hij

zeker dat de reis naar wens verloopt.

Een trektocht met de inzet van de eigen levenservaringOp de avontuurlijke reis van het leven

leert de mens met vallen en opstaan hoe

hij het beste kan leven. Daarbij gaat het

niet zozeer om eigen regievoering in de

betekenis van “beheersing”, maar veel

meer om zelfsturing van de totale

persoon in open communicatie met de

omgeving: “Kan ik het mezelf goed naar

de zin maken, zonder mijn eigen

identiteit te verliezen?”

In deze tijd van toenemende individuali-

sering ziet men steeds meer mensen hun

eigen levensreis bepalen, wat tevens

inhoudt dat er evenzoveel reisplannen

gemaakt en bijgesteld dienen te worden.

Als de reiziger ouder wordt, in de tweede

levenshelft belandt, zorgafhankelijker

wordt en in of bij een zorginstelling komt

te wonen, is een uitnodigende, kansrijke

omgeving in combinatie met eigen

mogelijkheden letterlijk van levensbe-

lang! Zijn eigen mogelijkheden kent juist

de oudere het best, vanwege de vele

ervaringen die hij opgedaan heeft. De

innerlijke drijfveer van iedere mens is om

deze ervaringen te gebruiken, maar dat

kan alleen als zijn omgeving wil luisteren

en meedenken.

De trektochten maken deze inzet van de

eigen levenservaring van iedere reiziger

mogelijk. Deze levenservaring zit in de

reiskoffer, niet als ballast, maar als

“verborgen talenten”, die op het juiste

moment en op de juiste plaats te

voorschijn gehaald kunnen worden.

Een trektocht met de inzet van ieders eigen, specifieke verantwoordelijkheidNatuurlijk heeft iedereen onderweg zijn

eigen specifieke verantwoordelijkheid. Of

het nu gaat om de trektocht die te maken

heeft met eenzaamheid, inspraak, eigen

leefstijl of succesvol zelfstandig blijven

wonen; het belangrijkste is dat een ieder

weet wat hij in zijn reiskoffer heeft

gestopt. Als er van alles in zit dat niet

gebruikt wordt, zal de reiziger zich op de

trektocht steeds ongemakkelijker gaan

voelen. En hij zal het merken, want hij

“steekt niet meer lekker in zijn vel”.

Op de trektochten worden de individuele

oudere reizigers uitgedaagd hun eigen

keuzes te maken en de ondersteuners –

zowel de mantelzorgers als de professio-

nals en de managers- worden uitgedaagd

te helpen om voor die keuzes een

kansrijke omgeving te bieden, ieder

vanuit zijn eigen positie en zoveel

mogelijk op zijn eigen manier.

Onderweg wordt voortdurend met elkaar

gesproken, op basis van gelijkwaardig-

heid en met respect en vertrouwen in

elkaar. Meestal spreekt men al reizende

met elkaar, maar soms moet men even

halt houden en rond de tafel gaan zitten.

Vier trektochten die anders dan andere zijnWerden er tot nu toe vooral systeemin-

strumenten ontwikkeld, de komende

jaren zullen er steeds meer instrumenten

ontwikkeld worden die rechtstreeks in

handen van de individuele zorgvrager

komen. Daardoor zal de gelijkwaardig-

heid tussen zorgvrager en zorgaan-

bieder toenemen, zal er een eind komen

aan de vele standaardpakketten die de

huidige instellingen aanbieden en zal er

een bepaalde mate van scheiding van

vraag en aanbod ontstaan, waarbij de

zorgvrager hoofdzakelijk zelf de keuzes

kan maken. Voor de managers van

zorginstellingen is het een grote uitda-

ging concepten te ontwikkelen waarbin-

nen de individuele zorgvrager een

centrale rol speelt. De keuze van de

trektocht kan daarbij helpen, iedere

trektocht heeft zijn eigen karakter.

reisgids levenskunst5

Oud worden is blijven groeienMevrouw Persoon: “De zuster die mij laatst

met het aankleden hielp, zat een beetje in

de put. Ik heb haar gelukkig wat op kunnen

beuren”.

Anders dan wat vaak gedacht wordt,

houdt oud worden nog steeds groei-

mogelijkheden in, met name op de

persoonlijke emotionele levenslooplijn.

Dit is overigens wel in tegenstelling tot de

neergaande fysieke levenslooplijn van de

mens. In onze samenleving kan de

groeipotentie van ouderen, die gemid-

deld na het 45ste levensjaar een extra

impuls krijgt en zeker door kan lopen tot

op hoge leeftijd, veel beter benut worden.

Uiteindelijk wordt iedereen daar beter

van:

• deouderezelf,wantdievoeltenweet

zich gewaardeerd, ook bij toenemende

ouderdom,

• dedirecteomgevingvandeoudere,

want die kan gebruik maken en leren

van ervaringen,

• desamenleving,wantdiezalminder

depressiviteit, isolement en burn out

tegenkomen.

In en rond zorginstellingen kan deze

groeipotentie ook veel beter benut

worden, door in plaats van het accent te

leggen op wat men niet kan, te kijken

naar wat men wel kan, en dat te stimule-

ren.

Het levensverhaal vertellen en verhelde-

ren kan de oudere mens helpen zijn

persoonlijke talenten te (her)vinden. Dit

wordt in de fase van toenemende

afhankelijkheid steeds belangrijker, want

allerlei levensgebieden, die onze

identiteit bepalen, komen steeds meer

onder druk te staan:

• hetlichaamendegeestgaanachteruit,

• heteigennetwerkvansociale

contacten kan afbrokkelen,

• materiëlezaken,zoalalswonen,kunnen

aanpassingen vereisen,

• hetkanmoeilijkerwordenomzelf

dingen te doen,

• entenslotteishetdevraaghoe

geïnspireerd men in het leven kan

blijven staan.

In het “met elkaar invullen” van het

dagelijkse leven van ouderen in en rond

zorginstellingen zullen keuzes gemaakt

moeten worden op deze levensgebieden.

Het ene levensgebied zal nog verbeterd

kunnen worden, het andere niet en dan

zal men er belang bij hebben te zoeken

naar compensatie op een ander

levensgebied.

Trektocht Eigen leefstijl - Het dagelijkse zoeken naar zinvolle

dagbesteding geeft ouderen levenslust.

- Professionals en anderen die met

ouderen zoeken naar wat hen “echt

beweegt” in het dagelijkse leven

ervaren werken als zinvol en leuk.

- Directies die zich laten uitdagen om

een luisterend oor te bieden aan

ouderen en medewerkers worden

gestimuleerd om een organisatie te

leiden met minder regels en meer

dynamiek.

Trektocht Succesvol zelfstandig wonen - Het individuele netwerk van de

afzonderlijke oudere en zijn eigen regie

daarbinnen vormen dé uitgangspunten

voor professionele en niet-professio-

nele ondersteuning.

- De ondersteuning van en in het

individuele netwerk geschiedt vanuit

een goed georganiseerd en op de

vraag gericht zorg- en dienstennet-

werk.

Trektocht Inspraak en persoonlijke betrokkenheid - Er wordt gekeken naar mogelijkheden

van ouderen in plaats van naar hun

tekorten.

- De ouderen worden uitgedaagd een

volwaardige bijdrage te leveren aan

hun eigen dagelijkse leven.

- De omgeving staat open voor de stille,

sterke kant van de ouderen.

Trektocht Voorkomen van eenzaamheid - Het gaat om de eigen beleving van de

reizigers.

- Men herkent en kent eenzaamheid en

raakt daardoor bij elkaar betrokken.

- Men helpt elkaar bij het omgaan met

eenzaamheid.

Belangrijke bagage voor onderweg

6

Onderzoek bij ouderen laat zien dat de

levensgebieden “sociale relaties” en

“inspiratie en waarden” steeds belangrijker

worden en uiteindelijk bepalen of het

leven nog als zinvol ervaren kan worden.

De trektochten bieden de mogelijkheden

juist op deze levensgebieden met elkaar

op een positieve en individuele manier te

werken.

De mens en zijn omgevingDe heer Van Wijk: “Mijn dochter doet heel

veel voor mij en ze bedoelt het hartstikke

goed, maar tegelijkertijd merk ik dat ik toch

meer zelf over allerlei zaken wil beslissen.”

Ieder mens is in eerste instantie zelf

verantwoordelijk voor de vorm- en

zingeving van zijn dagelijkse leven. Men

zet daarvoor allereerst zijn eigen

stuurvermogens en talenten in en

probeert - idealiter - van daaruit met de

omgeving te communiceren. Het proces

dat zich afspeelt tussen de persoon en

zijn omgeving is een dynamisch proces

van elkaar uitdagen, ruimte zoeken en

bieden, gezamenlijk toetsen en zich laten

beïnvloeden. In de tweede, afhankelijke

levensfase van de mens is het soms nodig

extra aandacht te besteden aan de kunst

van het “interactief je eigen levensloop

ontwerpen”. Het gaat erom dat de

persoon en de omgeving er samen achter

komen wat de juiste invulling voor dát

moment is.

Het zoeken naar de juiste balans in

samenwerking en samenhang met de

directe omgeving is een belangrijk aspect

bij het inzetten en benutten van de

stuurvermogens van zorgafhankelijke

ouderen op deze groeilijn. Als de

omgevingsdruk te groot is, raakt men in

de stress of wordt men apathisch;

anderzijds vervalt men in gevoelens van

zinloosheid als de omgevingsdruk te laag is.

De omgeving omvat niet alleen het

individuele sociale netwerk van de

oudere, maar ook bijvoorbeeld de

zorginstelling, de wijk, de gemeente of

het land.

Alle omgevingen hebben hun eigen

dynamiek en accenten en daarom is vaak

zo moeilijk voor de oudere om de balans

te vinden:

• hijzelfheeftzijneigenstuurvermogens,

zijn (verborgen) talenten;

• zijnsocialenetwerkheeftzijneigen

ideeën en behoeften;

• zijnomgeving“verderweg”(de

gemeente, het land ) heeft allerlei wet-

en regelgeving met mogelijk

belangrijke invloed op zijn leven.

Dit alles maakt de dagelijkse zoektocht

naar de balans in het eigen leven tot een

ingewikkeld, dynamisch proces, dat grote

stuurkunst van alle partijen vraagt.

De kiezende oudere in een kansrijke omgevingMevrouw Den Anker: “De zusters vinden het

belangrijk dat ik zoveel mogelijk zelf doe

wat ik zelf kan en daar praten we dan over.

Soms vind ik dat vervelend, maar uiteinde-

lijk geeft het me wel veel voldoening.”

Eén van de belangrijkste pijlers van de

trektochten is het hanteren van het

principe dat de kern van het zorgsysteem

eruit moet bestaan dat ouderen zelf

kunnen kiezen hoe zij hun leven invullen.

De zelfsturend kiezende oudere kan dat

alleen in communicatie met een kansrijke

omgeving.

Zelfsturend kiezen wil zeggen dat men

als totale persoon zélf het initiatief neemt

om een zinvolle leefsituatie voor zichzelf

te ontwerpen.

Communicatie met een kansrijke

omgeving betekent dat men zo gelijk-

waardig mogelijk samen met anderen

zoekt naar betere mogelijkheden van de

invulling van het dagelijks leven als de

bestaande situatie niet meer voldoet.

Als binnen het zorgsysteem de oudere

zélf op deze wijze in het leven wil staan

en als zorgaanbieders zó naar de oudere

willen kijken, is de kans groot dat de

zorgafhankelijke oudere het leven nog als

zinvol en de moeite waard blijft beschou-

wen, ook als hij ernstig chronisch ziek is.

Alvorens aan één van de trektochten te

beginnen, is het van belang dat men zich

realiseert dat er fikse belemmeringen

bestaan in de omgeving van de ouderen.

• Oudwordenheefteenslechtimagoin

de samenleving; waar men denkt dat

hoogbejaarde mensen niet veel meer

zelf kunnen en daardoor sterk afhanke-

lijk zijn of worden.

• Debasishoudingvanveelmensen,dus

ook van ouderen, is sowieso dat men

zich afhankelijk van anderen opstelt.

• Belemmeringentreffenweookaanin

de systemen van veel organisaties.

Allerlei effecten zijn daarvan bekend:

eenmaal per week op een vaste tijd

douchen, de thuiszorg medewerker

heeft een specifieke taak en mag niet

gewoon een half uurtje “sociaal bezig

zijn”, het zorgproduct valt onder de

thuiszorgorganisatie, maar een

activiteitenproduct valt weer nergens

onder.

De kiezende oudere in een uitdagende omgevingEen oudere die in een zorginstelling

woont of er diensten afneemt heeft

belang bij een uitdagende omgeving,

gericht op het weer bewust maken van

zijn eigen stuurvermogens en daarmee

op versterking van zijn eigen

zelfstandigheid.

De omgeving wordt vooral bepaald door

zijn individuele netwerk, waarvan

natuurlijk zijn familie, vrienden en buren

deel uitmaken, maar ook personen uit de

zorginstelling(en). Belangrijk is niet alleen

het behoud van zijn individuele netwerk,

maar ook de herkenbaarheid en het

persoonlijke karakter ervan.

Daarom zou met name de eerst-verant-

woordelijke verzorgende (EVV’er

intramuraal) en de contactpersoon

reisgids levenskunst7

(coördinator extramuraal) deel kunnen

gaan uitmaken van dat individuele

netwerk, als de oudere dat wenst. De rol

van deze professionals is dan gericht op

de ondersteuning van de oudere bij het

(her)vinden en gebruiken van zijn eigen

talenten en de communicatie daarover

met de anderen.

In de trektochten wordt een versterkend

effect van dit proces gezocht in het

hanteren van het principe van de

lotgenotengroep. Ouderen die min of

meer in dezelfde situatie verkeren en

samen op trektocht gaan, versterken

met elkaar hun eigen kracht en

mogelijkheden.

In de directe contacten met de ouderen,

zowel individudeel als in groepsverband,

wordt gezocht naar praktische oplossingen

van knelpunten, waarbij de belangrijkste

doelstellingen zijn:

• deoplossingmoetminstensvooreen

deel door de betrokkene zelf

aangedragen zijn;

• hetactiepuntishaalbaar;

• hetactiepuntiszinvol,watbetekent

dat het dat de oudere een tevreden

gevoel geeft.

In de lotgenotengroep hoeft men niet het

verschil tussen zichzelf en de anderen te

verdoezelen. Tijdens de trektocht vindt er

tussen de deelnemers een onderling

proces plaats: je maakt verbinding met de

ander, ontdekt jezelf daarin nog beter en

geeft “het beste in jezelf” door aan de

ander.

Een trektocht met een ultiem doelDeze reisgids werkt een aantal trektoch-

ten uit. Elke tocht start met reizigers die

vanuit eigen motivatie actief mee willen

doen. De dragende beginsels zijn dat

men zelf aan de slag gaat, dat er vertrou-

wen is in blijvende groei van mensen en

er dialoog plaatsvindt met respect voor

ieders eigenheid en ervaringskennis.

De verschillende soorten deelnemers aan

de trektochten hebben ieder hun eigen

doel.

• Voordeouderenzelfbestaathet

“ultieme” doel van het trektocht uit:

het scheppen van een veilig sociaal

klimaat, waar men kan zijn wie men is,

voor en met elkaar.

• Voordeprofessionelemedewerkersen

de directie is het einddoel vooral:

een keten van aandacht voor en

herkenning van het zo belangrijke

thema levenskunst en van interventie

op dat gebied. De keten staat voor een

samenhangend en betrouwbaar

geheel.

De ‘gouden’ driehoekBij trektochten geldt een maximale doe-

het-zelfbenadering van alle reizigers bij

de minder concrete zaken. Dat zijn de

zaken die buiten de concrete zorg- en

dienstverlening liggen waarop men

gewend is in zorginstellingen het accent

te leggen. Centraal in deze unieke

reisformule staat de zogenaamde

“gouden driehoek”, waarbinnen het

proces van communicatie en zelfsturing

plaatsvindt: interactief je eigen dagelijkse

leven ontwerpen en vormgeven.

De oudere

De (semi) professional De directie

In de leefsfeer in en rond de zorginstelling

kan dat dagelijkse ontwerpen niet zonder

de directe betrokkenheid en motivatie

van de oudere zelf, de (semi-)professio-

Een unieke reisformule

8

nele medewerker (waarmee hier ook

mantelzorger bedoeld wordt) en de direc-

tie.

Tijdens de trektocht houdt de gouden

driehoek in dat de deelnemers ervarings-

kennis en kennis afkomstig uit weten-

schap en beleidsnotities zo gelijkwaardig

mogelijk met elkaar uitwisselen, ieder

vanuit zijn specifieke verantwoordelijk-

heid. Voor ieder mens geldt dat hij –hoe

afhankelijk ook- kan beschikken over zijn

eigen dag, zijn eigen “logboek”. Zingeving

en levenskunst hebben alles met elkaar te

maken. Binnen zorginstellingen houdt

levenskunst in dat men zelf mogelijkhe-

den heeft om de organisatie aan te

sturen.

Speciale trajectenTijdens deze “anders dan andere”

trektochten legt men zowel gezamenlijk

als individueel een traject af. Van het

begin af aan is ieder samen met anderen

actief bezig om reisplannen te ontwerpen.

Van de deelnemers aan de trektochten

wordt dan ook verwacht dat zij persoon-

lijk betrokken willen zijn en die betrok-

kenheid samen met anderen willen uiten

en dat zij bovendien willen werken aan

hun eigen persoonlijke ontwikkeling.

Iedereen die daarin geïnteresseerd is kan

dan meedoen.

a. Voorbereiding: wil de zorginstelling

op reis en wie doen er mee?

Voorafgaand aan iedere trektocht

kijken managers en/of bestuurders

samen met cliëntenraden en medewer-

kers of men echt gemotiveerd is en dus

bereid is de noodzakelijke voorwaar-

den te scheppen. Dan wordt gekeken

wie er allemaal mee op trektocht gaan.

b. Het eerste deel van het traject: het

verkennen van deze specifieke

trektocht, om zich er een beeld van

te vormen

Dit deel van het traject houdt in: samen

praten over de dingen die men

onderweg tegenkomt en vooral ook

daarvan alvast genieten. Wat stellen we

ons voor onderweg te doen en kunnen

we met elkaar aangeven welke

gezamenlijke ontdekkingstochten we

belangrijk vinden? Waar zit de uitdaging?

De reizigers worden aangesproken als

eigenaar van de eigen levensloop .

c. Het tweede deel van het traject:

plannen ontwerpen

Samen maken we enkele reisplannen

en kijken we hoe ze uitgevoerd kunnen

worden. De reisplannen worden

vertaald in concrete routes met

pleisterplaatsen; proeftrajecten worden

uitgeprobeerd en aan het einde van

deze planfase goed nagesproken.

d. Het derde deel van het traject:

uitvoering van de plannen

We gaan op trektocht, genieten van de

reis en kijken of anderen mee willen.

De nieuwe manier van reizen wordt

definitief ingevoerd en na verloop van

tijd wordt nog eens bekeken of het

allemaal goed gaat.

Gesprekken onderwegOnderweg zal veel met elkaar gesproken

moeten worden, want telkens bepaalt

men samen hoe de reis verder gaat. De

kern van een “goed gesprek onderweg” is

gelijkwaardige uitwisseling van kennis en

ervaring van alle reisgenoten.

Doel en manieren van met elkaar in

gesprek gaan verschillen per traject. De

werkwijze heeft veel weg van een

trechter: een breed uitwaaierend eerste

traject, dat zich langzaam versmalt naar

het tweede en zich dan toespitst op het

concreet te bereiken reisdoel. Deze

processen vragen veel energie, stuurmans-

kunst en goede onderlinge communica-

tie. De directie en de cliëntenraad worden

aangeraden om voorafgaand aan de

trektocht een goede inschatting te

maken van mogelijke succes- en

faalfactoren.

Het gebruik van de reisgids Voor elke trektocht is het voorwaarde dat

de zorginstelling één of meer reisleiders

aanstelt. Het spreekt voor zich dat deze

reisleider de “taal” van de trektocht

spreekt. De reisgidsformule gaat er vanuit

dat zorginstellingen voldoende kennis en

kwaliteit in huis hebben na het lezen van

de algemene reisgids, de overzichten van

de trektochten en de map met reisbe-

scheiden, om een gekozen trektocht te

starten. De gemiddelde duur van een

trektocht is ruim tien maanden, opge-

deeld in drie grote stukken van gemid-

deld ieder drie maanden:

• defasevandebeeldvorming,

• degezamenlijkeontwerpfaseen

• degezamenlijkereis-of

implementatiefase.

reisgids levenskunst9

De reisleider kan zich laten ondersteunen

door een kerngroepje, bestaande uit

reizigers. Samen zetten zij -telkens in

overleg met alle reizigers- het nieuwe

stuk uit van de trektocht. Daarnaast is het

wenselijk om onderweg verslagen te

laten maken door één of twee reizigers,

zodat het proces van de trektocht goed

gevolgd kan worden.

Mogelijke specifieke doelgroepen per trektochtEr zijn geen beperkingen aan wie er mee

willen en kunnen doen aan een trektocht.

Het is zelfs zeer aan te bevelen ervoor te

zorgen dat de trektocht ondernomen

wordt met groepen van binnen en buiten

de zorginstelling, zodat er voldoende

inspiratie en blikverruiming kan ontstaan.

Om het toch enigszins praktisch te maken

staat hieronder een aantal

keuzemogelijkheden.

Map met reisbescheidenBij elke trektocht hoort een map met

reisbescheiden. De volledige map met

reisbescheiden bestaat uit:

• dealgemenedocumentatiewegwijzer

en de reisthermometer,

vervolgens specifiek per trektocht:

• eendocumentatiewegwijzer,

• wegwijzersofdraaiboeken,

• inspiratiewijzers,

• voorleesimpressies.

De wegwijzers of draaiboeken zijn als

optie bedoeld; u kunt naar eigen inzicht

op trektocht gaan. Met de zogenaamde

“reisthermometer” kan iedere reiziger

tijdens de reis “meten” hoe het staat met

zijn eigen motivatie op dat moment.

Voordat men op trektocht gaat, dient

deze Reisgids levenskunst goed gelezen en

met elkaar besproken te worden, want

hierin staat het centrale gedachtegoed

dat aan de basis ligt van elke “anders dan

andere” trektocht.

Hoewel de reisgidsen in eerste instantie

bedoeld zijn voor gebruik in en rond

zorginstellingen, zijn met enige creativi-

teit deze gidsen ook te gebruiken in

‘opener’ situaties, waarin ouderen zich

bevinden, zoals in het kader van de

Thuiszorg en het Ouderenwerk.

Trektocht Trektocht Trektocht Trektocht

Eigen Leefstijl Succesvol Zelfstandig Inspraak persoonlijke Voorkomen van eenzaamheid

Wonen betrokkenheid

Reizigers Reizigers Reizigers Reizigers

Uit een of meer Uit visiteclubs, Uit cliëntenraden Uit de zorginstelling

afdelingen als geheel

Uit dienstencentra, Uit andere

Uit kleinschalige medezeggenschapsorganen Uit aanleunwoningen

woonvormen Uit de dagverzorging,

Uit huiskamers Uit gespreksgroepen Uit belangenorganisaties Uit een of meer

van ouderen afdelingen

Uit aanleunwoningen Uit deelnemers aan

wijk- en buurtgesprekken Groepjes uit verschillende

zorginstellingen

Individuele ‘losse’ reizigers Uit kerkelijke verbanden

binnen de instelling

10

Gebruikt studiemateriaalVoor de samenstelling van deze reisgids is

gebruik gemaakt van o.a. de ervaringen

van Beke & Netwerk in de navolgende

specifieke ontwikkeltrajecten, die allen

tussen 2000 en 2004 hebben plaatsge-

vonden:

• dewijkgerichtereistrajectenSenioren-

BuurtNetwerk en Succesvol zelfstandig

wonen; in respectievelijk Vlaardingen

(wijk Ambacht) en Rotterdam

(IJsselmonde wijk Hordijkerveld);

• hetHaagseestafettetrajectinzes

zorginstellingen Eenzaam? Wat doe ik

er aan?; in de Ametisthorst, Centrum

Carel van den Oever, Tabitha,

Wijndaelercentrum, Loevestein en

Duinrust;

• hetbungalowwonentrajectEigen

Leefstijl in het Zorgcentrum De

Meerpaal, Vlaardingen;

• deontwikkeltrajectenZinvolle

Dagbesteding en KOKO ( Kiezende

Oudere in de Kansrijke Omgeving ),

Vragen Staat Vrij en Samen bouwen

aan zelfstandig wonen; in respectie-

velijk Stichting De Stromen

(Rotterdam), Stichting ZorgCompas

en Stichting KVV

Daarnaast is gebruik gemaakt van andere

ervaringen en projecten die hebben

plaatsgevonden binnen het Rotterdams

Forum Communicatie en Zelfsturing

Ouderen en binnen het IOG-Netwerk

(Interactief Ontwerp Gerontologie). Vanaf

juni 2004 is veel van het ontwikkelde

instrumentarium en het gedachtegoed

ondergebracht in de Stichting Vrije

Levensloop Academie.

LiteratuurAndreoli, P. ‘Het actuele welbevinden, baken voor de zorg- en welzijnssector’.

In Geron 3-4, pag. 60-68 (2001)

Baart, A. Een theorie van de presentie. LEMMA, 2003

Baltes, P. Baltes, P. en K.U. Mayer (eds.), The Berlin Aging study.;

University Press, Cambridge, 1999

Beke, G.A.H. Intimiteit in de hoge ouderdom. Thesis master of arts in gerontology

B.U.C. Antwerpen/ Eindhoven. Beke & Netwerk, Vlaardingen, 1997

Cornelis, A. Logica van het gevoel. Stichting Essence,

Amsterdam-Brussel-Middelburg, 1998

Egan, G. Deskundig hulpverlenen. Een model, vaardigheden en methoden.

Van Gorcum, 1998.

Gennip, T. van Het Persoonsgerichte Tweegesprek, een

en P.Houben methodiek in ontwikkeling. Werkcahier, onderdeel van training

ouderenadviseurs door de IOG-groep. Rotterdam, 2004

Hortulanus, R., e.a. Sociaal Isolement in Nederland. Reed Business Information,

Den Haag, 2003

Houben, P.P.J. Levensloopbeleid. Interactief levensloopbeleid ontwerpen in de

tweede levenshelft. Elsevier, Maarssen, 2002

SCP Overzicht risicofactoren van beperkingen ouder worden.

Rapportage ouderen 2001, Sociaal Cultureel Plan.

reisgids levenskunst11

persoonlijke groei individuele balans

ouderen gaan ermee op reis

eigen leefstijl

trektocht

Tijdens de trektochten wordt er veel met

elkaar gesproken. De gesprekken zijn

vooral interactief en informeel, want een

gesprek is tenslotte geen vergadering.

Voorop staat het principe van de

“ontmoeting” en daarvoor is een infor-

mele, gezellige omgeving, waar men zich

zo ongedwongen mogelijk kan gedragen,

erg belangrijk. De duur van deze ge-

spreksbijeenkomsten wordt afgestemd

op de draagkracht van vooral de

aanwezige ouderen.

Op de trektochtbijeenkomsten worden

“reisopdrachten” gegeven, die uitgevoerd

In dit deel van de reisgids treft u een voorbeeld van de trektocht Eigen

leefstijl aan.

Voorafgaand aan deze trektocht is het nodig om de Reisgids levenskunst

te lezen.

Het is aan te raden dit voorbeeld van de trektocht eerst volledig door te

lezen om daarna te kijken hoe u er zoveel mogelijk op eigen wijze invulling

aan zou kunnen geven.

Vervolgens, om u nog concreter op weg te helpen, treft u in de map met

reisbescheiden Eigen leefstijl een grote hoeveelheid achtergrondinformatie

en draaiboeken aan. De wegwijzers zijn voorbeelden van concrete draai-

boeken met tijdschema’s en activiteiten. In een aantal situaties, met name

tijdens het ontwerptraject en het invoertraject is de eigen, specifieke

invulling van de betreffende organisatie gewenst. Om die reden zijn som-

mige wegwijzers geen draaiboeken, maar “inspiratiewijzers”.

Algemeen

worden voor de volgende bijeenkomst,

zodat men al meteen in de dagelijkse

praktijk op avontuur kan gaan. In de

reisopdrachten staan zelfreflectie en de

eigen ervaring meestal voorop.

Het spreekt voor zich dat men zelf

bepaalt of er nog extra ontmoetings-

bijeenkomsten onderweg nodig zijn. Als

het gaat om de methodische kant, is het

aan te raden veel in gemengde, kleine

groepjes te werken.

Citaten uit het gastenboek

Een oudere schrijft: “Als ik meer vrijheid

heb om de dingen op mijn eigen manier

te regelen en te doen, dan heb ik het erg

naar mijn zin”.

Een medewerker schrijft: “Je bent in de

schoonmaak erg taakgericht bezig, maar

je merkt meteen dat het veel leuker gaat,

als je ingaat op het verzoek van de

bewoner om zelf te stoffen.

Een directeur schrijft: “Als de leefom-

geving bewoners uitdaagt zélf het heft in

handen te nemen, heb je veel minder te

organiseren en over het algemeen is de

tevredenheid dan ook veel groter.

14

Het gaat om een trektocht die anders dan

andere is. Voor de ouderen biedt het

behoud van hun eigen leefstijl in de

nieuwe woonsituatie een kans op meer

levenslust bij de dagelijkse bezigheden.

Voor de professionele ondersteuners

wordt het dagelijks werk dan ook leuker

en zinvoller en de directie zal een

organisatie kunnen leiden met minder

regels en meer dynamiek.

Op deze trektocht Eigen leefstijl nemen

alle reizigers twee bijzondere “gespreks-

thema’s” mee in hun reiskoffer, die telkens

ingezet zullen worden tijdens de

bijeenkomsten onderweg.

De persoonlijke groei van ouderen Dat betekent dat men als oudere

• eigenkeuzeskanmakenendaadwer-

kelijk maakt,

• probeertindenieuwesituatiezoveel

mogelijk aan te sluiten bij de eigen

leefstijl,

• vervolgenseeneigendagelijks

leefconcept ontwerpt en samen met

anderen invult.

De trektocht Eigen leefstijl verloopt als

een ontdekkingsreis. Een zoektocht naar

het antwoord op de vraag hoe de mens in

de laatste fase van zijn levensloop een

zinvol en gelukkig bestaan kan realiseren.

Het is een reis waarbij de reizigers zelf

hun route en hun uiteindelijke doel

kunnen bepalen. De centrale figuur in het

reisgezelschap is de oudere die gecon-

fronteerd wordt met een aanzienlijke

afname van zijn fysieke en vaak ook

psychische functies. Oud worden

betekent voor de meeste mensen, dat zij

niet kunnen blijven leven zoals zij altijd

gedaan hebben. Dit geldt zeker als zij

verhuizen naar een zorginstelling. In dat

laatste geval verandert het leven van de

ene dag op de andere. Door te blijven

werken aan zijn eigen persoonlijke groei

kan de oudere zijn route (levensloop-

verhaal) zelf tot een goed en zinvol einde

(doel) brengen. Veel ouderen hebben

daarbij ondersteuning en hulp van

anderen nodig. Professionele verzorgers,

mantelzorgers en vrijwilligers treden dan

binnen in iemands meest persoonlijke

leefgebied. Zij gaan een belangrijk deel

uitmaken van de trektocht van de

individuele oudere in deze levensfase.

De individuele balans van ouderen Dat betekent dat

• betrokkenouderen,(professionele)

ondersteuners en directie elkaar

interactief ondersteunen bij het zoeken

naar en het ontwerpen van een zinvolle

daginvulling.

Tijdens de trektocht Eigen leefstijl wordt

met elkaar gezocht naar een goede

afstemming tussen enerzijds de stuur-

vermogens van de individuele oudere en

anderzijds de door de omgeving aan te

reiken steun.

Wanneer de stuurvermogens van een

oudere door lichamelijke en geestelijke

beperkingen een onomkeerbare

teruggang vertonen, is er vanuit zijn

omgeving actie nodig om hem in staat te

stellen zelfstandig te blijven leven en zijn

eigen leefstijl te behouden. Als er te

weinig steun is wordt de oudere over-

vraagd, wat zijn mogelijkheden van

persoonlijke groei aantast. Als de

omgeving te veel steun geeft en te

weinig vraagt van hem, ontstaat er

onderstimulering. Daar de teruggang van

stuurvermogens in de vierde levensfase

bij ieder mens anders verloopt, dient

regelmatig bezien te worden in hoeverre

een bepaald bereikt evenwicht onderweg

aanpassing behoeft, hetzij door onder-

steuning van de persoon zelf, hetzij door

extra steun vanuit de omgeving. Steeds is

er het gevaar van onevenwichtigheid,

waarbij mensen te zwaar onder druk

komen te staan of juist te weinig

uitgedaagd worden.

trektocht eigen leefstijl

In de reiskoffer

15

De directie die deze trektocht wil laten

plaatsvinden, kan wellicht gebruik maken

van de volgende reistips.

• DetrektochtEigenleefstijlisindeze

gids uitgewerkt binnen de organisatie-

structuur van één zorginstelling.

Geadviseerd wordt te starten met

maximaal drie afdelingen of units, ieder

met een reizigersgroep van tien à

twaalf personen, waarvan telkens

ongeveer de helft bestaat uit ouderen

en de overigen uit medewerkers,

leidinggevenden, vrijwilligers en

familieleden. Het kan ook erg inspirerend

zijn deze trektocht te maken met

reizigers uit verschillende zorginstellin-

gen.

• Voordezereisiseenkleine,maarbreed

samengestelde kerngroep onder

leiding van een reisleider noodzakelijk.

De kerngroep is verantwoordelijk voor

de aansturing en uitvoering. Zij

organiseert de gezamenlijke “grote”

bijeenkomsten, fungeert als meedenker

in het inhoudelijke proces en als

schakel tussen de diverse afdelingen

van de zorginstelling.

• Opdezetrektochtwordtmetbehulp

van allerlei creatieve werkvormen

geprobeerd de oudere “een kiezende

oudere” te laten zijn en hem een

kansrijke omgeving te bieden.

Betrokken medewerkers, vrijwilligers,

mantelzorgers en managementleden

dienen daarom voldoende ruimte te

krijgen om eigen keuzes te kunnen

maken in hun dagelijkse werk.

• Debeeldvormingsfaseisoverhet

algemeen overal hetzelfde. Naarmate

de trektocht meer overgaat naar de

ontwerp- en de invoeringsfase, zal er

meer invulling–op-maat nodig zijn,

want alle organisaties hebben hun

eigen identiteit. Om deze reden treft

men vooral concrete draaiboeken aan

ten behoeve van het traject

beeldvorming.

• Omhetcultuurveranderingsproces

goed te kunnen volgen is het handig

ëén of twee rapporteurs aan te stellen.

16

Reistips

Doel ”Eigen leefstijl” als thema op de

beleidsagenda van directie en

cliëntenraad

Tijdsspanne Ongeveer één maand

Acties Twee bijeenkomsten:

• overlegbijeenkomstcliëntenraaden

directie

• koffieochtendomreizigerstewerven

Wegwijzer Eigen leefstijl 1

Inhoud traject Voordat de trektocht start, moeten het

management en de cliëntenraad

voldoende geïnformeerd en gemotiveerd

worden (bijvoorbeeld tijdens een speciale

overlegvergadering ). Voor het welslagen

van de reis zijn draagvlak en eigenaar-

schap voorwaarden. Het lezen en

bespreken van deze reisgids kan daar

zeker bij helpen.

Indien positief besloten wordt, kunnen

tijdens speciaal georganiseerde koffie-

ochtenden per afdeling of unit bewoners,

trektocht eigen leefstijl

De start van de trektocht

De voorbereiding

medewerkers, vrijwilligers en familieleden

uitgenodigd worden om samen te kijken

of er interesse bestaat om een trektocht

Eigen leefstijl te starten.

Aan het eind van deze koffieochtenden

wordt gevraagd wie er mee wil praten

over dit thema in een aantal ontmoetings-

bijeenkomsten, die de komende

maanden gehouden worden.

17

Inhoud trajectIn het traject van de beeldvorming gaat

het erom zodanige ruimte te creëren, dat

de verschillende soorten reizigers -

medewerkers, ouderen, vrijwilligers,mantel-

zorgers en management - zich vrij voelen

hun ervaringen ten aanzien van “eigen

leefstijl” te benoemen, evenals hun sterke

en zwakke kanten. Bestaande denkkaders

dienen in dit deel van de trektocht zoveel

mogelijk losgelaten te worden; men

wisselt met elkaar ideeën en meningen

uit. Deze ruimere manier van kijken levert

allerlei thema’s op die aan het eind van

deze beeldvormingsfase geformuleerd

worden in trefwoorden. Hier kan straks in

het ontwerp traject verder mee gewerkt

worden.

Ieder thema is een inspirerende opgave,

waar mensen zich door uitgedaagd

voelen. De onderwerpen leven zodanig

bij de deelnemers, dat zij er iets mee

willen doen. Voor de reisleider en de

rapporteur is het de kunst de juiste

themaonderwerpen te vinden in de

“soep” van alles wat er tijdens bijeen-

komsten op tafel komt. Er is pas sprake

van een themaonderwerp als er duidelijk

thema-eigenaren zijn die ermee aan de

slag willen. In de laatste bijeenkomst

worden die onderwerpen gepresenteerd

en dan zal moeten blijken of ze inderdaad

als thema’s herkend worden en of

voldoende mensen zich aanmelden als

initiatiefnemers voor verdere uitwerking.

Het is van belang dat het management

zich vooraf op de een of andere manier

committeert aan de uitvoering van de

ontwerpuitkomsten en zich zo mogelijk

zich uitspreekt over de eventuele kaders:

“Doen wat je belooft”.

Ontmoetingsbijeenkomst 1 zie wegwijzer EigenLeefstijl 2 Op de eerste ontmoetingsbijeenkomst

wordt het begrip eigen leefstijl met elkaar

verkend.

• Voelingkrijgenmethetbegripeigen

leefstijl in relatie tot individuele wensen

en behoeften.

• Versterkenvanhetpositieveen

gezellige gevoel als we praten over

eigen leefstijl

• Gemotiveerdrakenomerzowelzelfals

met elkaar iets mee te gaan doen de

komende periode.

Eigen leefstijl wordt bespreekbaar

gemaakt vanuit eigen ervaringen, zodat

de reizigers, zowel de ouderen zelf als de

(jongere) medewerkers, de vrijwilligers en

de mantelzorgers, voeling krijgen met het

thema en min of meer dezelfde woorden

kunnen gebruiken als ze er met elkaar

over praten.

Het is belangrijk om te beginnen bij de

ouderen, en hen te vragen zelf iets aan

hun eigen leefstijl te doen. Onderweg

wordt uitvoerig gesproken over de

reisboodschap, die in dit geval inhoudt: “de

stille, sterke kracht van mensen genereren”.

De reisopdracht die iedere deelnemer

meekrijgt heeft te maken met de “wens

van de dag”.

Doel Verduidelijking van elkaars beeld

van ”eigen leefstijl”

Tijdsspanne Ongeveer drie maanden

Acties Vijf bijeenkomsten.

• Deeerste,tweedeenvijfde

ontmoetingsbijeen komst vinden

plaats met alle afdelingen, units

en/of groepen samen.

• Dederdeenvierdebijeenkomst

vinden plaats per afdeling, unit of

groep afzonderlijk.

Wegwijzers Eigen leefstijl 2 t/m 5

De beelden verkennen

18

Ontmoetingsbijeenkomst 2 zie wegwijzer Eigen Leefstijl 3 In de tweede gemeenschappelijke

bijeenkomst wordt het thema “eigen

leefstijl” verder uitgediept.

• De“wensvandedag”nietbijvoorbaat

beperken, maar ruim houden, want het

gaat om de wensen die er echt toe

doen.

• Aandachtvoorelkaarseigenleefstijl

betekent dat de verschillende betrok-

ken partijen of geledingen meer met

elkaar in contact gebracht worden.

• Ruimteaanelkaargevenenzoeken

naar onderlinge inspiratie rond dit

thema.

De reisboodschap voor onderweg is: in

gesprek gaan over de eigen wensen. Hoe

kan men het zichzelf naar de zin maken?

De reisopdracht luidt: elkaar vertellen over

fijne momenten.

IntermezzoNa deze bijeenkomsten bekijkt de

reisleider samen met de rapporteur(s) in

de kerngroep welke thema’s op dat

moment relevant zijn met betrekking tot

eigen leefstijl. Deze gegevens worden in

kaart gebracht ten behoeve van de

(laatste) ontmoetingsbijeenkomst in het

beeldvormingstraject.

Bijeenkomsten 3 en 4; per groepje afzonderlijk zie wegwijzer Eigen Leefstijl 4 - algemene

documentatiewegwijzer - documentatie-

wegwijzer Eigen Leefstijl

De twee kleine ontmoetingsbijeenkomsten

richten zich op de eigen stuurkracht van

het individu en van de reizigersgroep als

geheel. Om deze reden wordt er met elkaar

gesproken in het kleine verband van de

afdeling, de unit of het “groepje”.

Eerst wordt uitgebreid aandacht besteed

aan de levenservaring van individuele

mensen, het (her)ontdekken van de

ontwikkeling van de eigen stuurkracht.

In de volgende kleine bijeenkomst wordt

gekeken hoe met deze levenservaring iets

gedaan kan worden binnen de vijf

levensgebieden:

• lichaamengeest,

• socialecontacten,

• materiëlesituatie,

• activiteitenenpresterenen

• inspiratieenzingeving.

Deze levensgebieden samen bepalen de

leefstijl van het individu. De reisboodschap

richt zich op het gebruik van de eigen stille

kracht van de deelnemers aan deze

trektocht. In de reisopdracht wordt

gevraagd voor elkaar de eigen leefstijl

inzichtelijk maken.

Ontmoetingsbijeenkomst 5 zie wegwijzer Eigen Leefstijl 5 en

inspiratiewijzer Eigen Leefstijl 5A

Deze ontmoetingsbijeenkomst is de

afsluiting van het traject beeldvorming en

daarom wordt het een extra feestelijke

bijeenkomst. Op interactieve wijze

worden de themaonderwerpen, die

vooral in de eerste twee bijeenkomsten

zijn genoemd, bekeken en besproken.

Alle elementen die daarbij de rode draad

vormen dienen samen te komen rond

deze onderwerpen.

• Rangschikkenvandethemaonderwer-

pen op de vijf levensgebieden.

• Stille,sterkekrachtenlevensmotto’s

van mensen verbinden aan de

onderwerpen.

• Zogenaamdethemaeigenaren

koppelen aan de onderwerpen.

• Verdereafsprakenmakenoverhet

volgende traject: de plannen ontwerpen.

De reisopdracht is voor alle reizigers: gaan

voor een inspirerende opgave!!

trektocht eigen leefstijl19

Inhoud traject Op dit moment tijdens de trektocht

wordt de eigenheid, de specifieke manier

van werken in de organisatie, zeer belang-

rijk. Het vervolg zal dan ook zoveel

mogelijk aan moeten haken bij de

organisatiecultuur. Van daaruit wordt in

kleine stappen geprobeerd te komen tot

concrete cultuurveranderingsprocessen

op het gebied van eigen leefstijl. De

reisleider blijft samen met de kerngroep

de stimulerende en voorwaardenschep-

pende krachten, maar meer en meer zal

naar inbedding in de bestaande organisa-

tiestructuur gezocht gaan worden.

In het traject “plannen ontwerpen”

worden de zelf-gekozen thema’s eerst

nader verkend, alvorens ze verder

geconcretiseerd worden. De afdelings- of

unitstructuur dient enigszins losgelaten

te worden, omdat er ongetwijfeld

themaonderwerpen geconcretiseerd

zullen gaan worden die verder reiken dan

de eigen afdeling. Daarom wordt

aanbevolen in nieuw samengestelde

groepjes rond een specifiek thema te

gaan werken.

De vertaalslag naar de praktijk van

alledag is razend moeilijk. Vaak is binnen

de zorginstelling niet alleen de oudere

gehospitaliseerd, maar ook de (semi-)

professionele ondersteuner!

In het ontwerptraject gaan groepjes

stapje voor stapje met elkaar proberen

anders naar dingen te kijken, niet vanuit

het idee dat het niet anders kan, maar

vanuit de motivatie dat ze het anders

willen. De vraag “Hoe gaan we dat samen

voor elkaar krijgen?” dient telkens opnieuw

gesteld te worden. Door de oudere zelf

(die kracht punt uit zijn eigen, stille

kracht), door de medewerker, maar ook

door de manager en de leidinggevende.

De gekozen themaonderwerpen zijn

daarbij richtinggevend. Successen

onderweg, hoe klein ook, worden

gekoesterd en vooral ook aan anderen

zichtbaar gemaakt. Dat betekent dat er

tijdens de drie maanden van dit ontwerp-

traject er één of twee feestelijke momenten

zijn, waarop de resultaten voor alle

deelnemers extra in de schijnwerpers

gezet worden.

Reisboodschap op spoor 1: aandacht voor persoonlijke betrokkenheidDe oudere wordt uitgedaagd om uit te

komen voor wat hij wil en de medewer-

ker leert daar ontvankelijk voor te zijn. Bij

de communicatie daarover zijn de sfeer

en de beleving van het gesprek belang-

rijk. Kernbegrippen zijn: vertrouwen, veilig

voelen, eigen zijn, aantrekkelijke ambiance.

Ook op allerlei andere momenten tijdens

de trektocht is deze andere manier van

kijken en contact maken inzetbaar.

Reisboodschap op spoor 2: “opzoomeren”Al naar gelang de organisatiestructuur

van de zorginstelling kan gekozen

worden voor het opstarten van groepjes

die de themaonderwerpen rond eigen

leefstijl gaan “opzoomeren”. Deze term is

ontleend aan de Rotterdamse “Opzoomer-

comités”. Daarin hebben buurtbewoners

die zich mede verantwoordelijk voelen

voor de leefbaarheid in hun eigen straat

of buurt zich verenigd. Van de gemeente

kunnen ze daarvoor enige (financiële)

ondersteuning krijgen.

Van belang is het te voorkomen dat er

binnen de gevormde opzoomer groepjes

een “werkgroepensfeer” ontstaat,

waardoor de reizigers een bepaalde druk

ervaren om iets te moeten presteren.

Hierdoor zouden de dynamiek en het

enthousiasme snel kunnen verdwijnen.

Reisboodschap op spoor 3: aandacht voor inpassen in beleidHet zal iedereen duidelijk zijn dat het

traject van de invoering van de plannen

alleen kan slagen als er:

• ruimteisvoordenkenineenkader

waarbinnen de oudere, de medewerker

en het management gezamenlijk de

mogelijkheid hebben de ondersteuning

van het individuele leefconcept van de

ouderen te realiseren,

• thema-eigenarenzijn,

• aansluitingwordtgevondenmetde

eigen communicatiestructuur van de

zorginstelling (bijvoorbeeld met de

kwaliteitscirkels, als men daarmee

werkt.

De plannen ontwerpen

Doel Concrete plannen bedenken, die

gericht zijn op de eigen leefstijl.

Tijdsspanne Ongeveer drie maanden

Acties Vijf á zes bijeenkomsten:

• drieávierbijeenkomstenper

themagroepje,

• tweebijeenkomstenmetalle

themagroepjes samen.

Inspiratiewijzer Eigen leefstijl 6

20

Inhoud traject Iedere zorginstelling legt dit laatste

traject op geheel eigen wijze af, met

eigen reisdoelen en in eigen tempo.

Feitelijk is de invoering van de plannen

het dagelijkse reizen. De reisplannen en

de daaraan gekoppelde voorwaarden

moeten uiteraard goed vastgelegd en

bewaakt worden. Natuurlijk kan er tijdens

het reizen gekozen worden voor aanpas-

singen in de route, voor langere rustpauzes,

voor totale wijzigingen en dergelijke

meer. In bepaalde situaties zal de

trektocht weer even terug moeten gaan

naar een van de eerder geschetste

trajecten van de beeldvorming en de

planvorming.

Belangrijk voor de communicatie is de

invoering van de plannen één voor één

concreet zichtbaar te maken in de

zorginstelling en goed, transparant en

breed te verspreiden.

Het is zoals eerder gezegd, niet mogelijk

om dit deel van het traject concreet uit te

werken in deze reisgids. Desalniettemin

kunnen directie en cliëntenraad het

volgende schema van de beleidszuilen

gebruiken om de beleidsresultaten in

onder te brengen. (Beke 2001)

De meeste reisdoelen en de daaraan

gekoppelde plannen en ideeën kunnen

waarschijnlijk in één van deze beleidszuilen

geplaatst worden. Daarbij zal telkens

ruimte gecreëerd dienen te worden voor

ieders eigen wensen en behoeften op

deze gebieden en van de persoonlijke

betrokkenheid van ieder bij de concrete

invulling.

Wist u dat….De verschillende geledingen hebben

ieder hun eigen verantwoordelijkheden

en doelen in het eigen-leefstijl-beleid.

• Voordeoudereishetdoelhet

aanleggen en verbeteren van het

sociale veld in en rond de zorginstelling.

trektocht eigen leefstijl

De invoering van de plannen

wonen

Persoonlijke

invulling

van het wonen

zorg

Flexibele vraag

bepaalt zorg

dienstverlening

Flexibele vraag

bepaalt diensten

zingeving

Persoonlijke én

gezamenlijke in-

vulling activiteiten

Doel Eigen leefstijl? Doe er iets mee

met elkaar!

Tijdsspanne Drie maanden en

daarna

Acties Bijeenkomsten van de

themagroepjes met directie en

cliëntenraad

Inspiratiewijzer Eigen Leefstijl 7

• Deondersteunerheeftdeverantwoor-

delijkheid erachter te komen wat de

individuele wensen en behoeften van

de oudere zijn.

• Dedirectieheeftdeverantwoordelijk-

heid een manier te vinden om eigen-

leefstijl-beleid binnen wet- en regelge-

ving te ontwikkelen en van

voorwaarden te voorzien.

21

regie eigen leven individueel netwerk

ouderen gaan ermee op reis

trektocht succesvol zelfstandig wonen

De keuze om de trektocht Succesvol

zelfstandig wonen te gaan doen is

idealiter een bewuste beleidskeuze van

een aantal woon-, welzijn- en zorgaanbieders

(“touroperators”) die willen samenwerken

op het zogenaamde extramurale terrein.

Voorbeelden van samenwerking zijn:

• zorgcentrum,(deel)gemeenteen

woningbouwcorporatie,

• zorgcentrum,thuiszorgen

woningbouwcorporatie,

• zorgcentrum,ouderenwerken

woningbouwcorporatie.

Deze samenwerkende partners zoeken

naar zorgafhankelijke, zelfstandig

wonende ouderen die gemotiveerd zijn

om mee te gaan op trektocht. Vaak zijn er

reeds concrete verbanden waar ouderen

elkaar regelmatig treffen, zoals de

visiteclub, het dienstencentrum of de

dagverzorging.

Voorafgaand aan deze trektocht is het

nodig om de Reisgids levenskunst te

lezen. Het is verder aan te raden dit

voorbeeld van de trektocht eerst volledig

door te lezen om daarna te kijken hoe u

er zoveel mogelijk op eigen wijze

invulling aan zou kunnen geven.

Vervolgens, om u nog concreter op weg

te helpen, treft u in de map met reis-

bescheiden Succesvol zelfstandig wonen

een grote hoeveelheid achtergrondinfor-

matie en draaiboeken aan. De wegwijzers

zijn voorbeelden van concrete draaiboeken

met tijdschema’s en activiteiten. In een

aantal situaties, met name tijdens het

ontwerptraject en het invoertraject is de

eigen, specifieke invulling van de

betreffende organisatie gewenst. Om die

reden zijn sommige wegwijzers geen

draaiboeken, maar “inspiratiewijzers”.

Tijdens de trektochten wordt er veel met

elkaar gesproken. De gesprekken zijn

vooral interactief en informeel, want een

gesprek is tenslotte geen vergadering.

Voorop staat het principe van de

“ontmoeting” en daarvoor is een infor-

mele, gezellige omgeving, waar men zich

zo ongedwongen mogelijk kan gedragen,

erg belangrijk. De duur van deze ge-

spreksbijeenkomsten wordt afgestemd

op de draagkracht van de aanwezigen,

met name de ouderen.

Op de trektochtbijeenkomsten worden

“reisopdrachten” gegeven, die uitgevoerd

worden voor de volgende bijeenkomst,

zodat men al meteen in de dagelijkse

praktijk op avontuur kan gaan. In de

reisopdrachten staan zelfreflectie en de

eigen ervaring meestal voorop.

Alvorens de bijeenkomsten met de

gezamenlijke “touroperators” te organise-

ren, is het handig om eerst een intentie-

verklaring op te stellen.

Gedurende de trektocht kan de intentie-

verklaring steeds meer het karkater

krijgen van samenwerkingsafspraken. Bij

dit type agendapunten wordt op het

niveau van de directies natuurlijk

zakelijker gedacht en gewerkt dan in de

groepen. Overigens zullen ook de beleids-

makers het principe van de “ontmoeting´

niet mogen vergeten.

Het spreekt voor zich dat de organisatie

zelf bepaalt of er onderweg nog extra

ontmoetingsbijeenkomsten nodig zijn.

Als het gaat om de methodische kant, is

het aan te raden veel in gemengde, kleine

groepjes te werken.

Citaten uit het gastenboek

Een oudere schrijft: “Ik wopon al 32 jaar in

dit huis en met een beetje extra inspan-

ning lukt het mij goed om hier te blijven

wonen. Gelukkig heb ik goede buren, die

af en toe vragen of ze iets voor mij

kunnen doen”.

Een oudere man schrijft: “Elke week ga ik

naar de Probusclub en er is altijd wel

iemand die mij met de auto komt halen

en weer naar huis brengt. Vaak worden er

interessante onderwerpen besproken”.

Een andere oudere schrijft: “Vorige week

heb ik met de thuiszorgmedewerkster

gesproken over hoe ik ’s morgens na het

opstaan en aankleden nog zoveel

mogelijk energie over kan houden.

Samen hebben we een paar handige

ideetjes bedacht en ze werken!”

Algemeen

24

trektocht succesvol zelfstandig wonen

Op de “anders dan andere” trektocht

Succesvol zelfstandig wonen gaan

zorgafhankelijke ouderen die zelfstandig

wonen (in de wijk, een aanleunwoning,

een seniorenwoning of anderszins)

samen op reis. Het behoud van de eigen

woon- en leefomgeving doet een appèl

op ieders gevoel van onafhankelijkheid en

eigenwaarde. Erg belangrijk is de

ondersteuning vanuit het individuele

netwerk van elke oudere, waarbinnen

tegemoet gekomen wordt aan de zo

belangrijke behoefte aan betekenisvolle

contacten. Bij succesvol zelfstandig

wonen is een goed georganiseerd zorg-

en diensten netwerk rond de individuele

oudere noodzakelijk. Binnen die structuur

zal de oudere proberen op eigen stuur-

kracht zijn dagelijkse leven te ontwerpen.

Alle reizigers die meegaan op de

trektocht Succesvol zelfstandig wonen

nemen de volgende twee bijzondere

gespreksthema’s mee in hun reiskoffer,

die zij telkens in kunnen zetten tijdens de

bijeenkomsten onderweg.

De centrale regie over het eigen leven (en dus zeggenschap over wat men je aanbiedt)• Hoemeerinvloeddeindividuelemens

kan uitoefenen op zijn directe lee f-

omgeving, hoe tevredener hij zal zijn.

• Deouderezorgvragerheeftnietalleen

belang bij een persoonlijke benadering,

maar ook wil hij vanuit zijn individuele

sociale netwerk zo lang mogelijk een

centrale rol kunnen blijven spelen in

zijn eigen zorgproces.

Er is hier sprake van een trend, die de

komende jaren alleen maar sterker zal

worden, omdat de zorgvrager en zijn

netwerk mondiger en kritischer zullen

worden. De zorgvrager zal moeite

moeten doen om de plek waar zijn eigen

persoonlijkheid en leefstijl het meest tot

hun recht komen, zo lang mogelijk te

behouden. Deze plek is bijna altijd zijn

huidige woning. Daarnaast zal de

ontwikkeling van de technologie de

komende jaren een spectaculaire

bijdrage kunnen leveren aan de eigen

regiefunctie van het individu. Te denken

valt aan de mogelijkheden van directe

contacten met familie, vrienden, verzor-

gende, arts en specialist met behulp van

telecommunicatie, zelfs met behulp van

beeldtelefonie en spraakherkenning. De

technische mobiliteit in de breedste zin

van het woord zal enorm toenemen en

dat in de levensfase waarin de -vaak

hoogbejaarde- zorgvrager in een kleiner

wordend sociaal netwerk komt te

vertoeven. Mede door deze technologi-

sche ontwikkelingen zullen bijvoorbeeld

hoogbejaarde zorgvragers veel vaker

thuis kunnen blijven wonen.

De balans in het individuele netwerk • Hoeishetprimaire,meestintieme

contactenveld samengesteld?

• Hoeishetprofessionele(zorg)

contactenveld samengesteld?

• Hoeishet(commerciële)service-

contactenveld samengesteld?

Het gaat er niet alleen om de netwerken

in hun interne samenhang in beeld te

krijgen, maar ook om te kijken of er naar

tevredenheid van de oudere zelf de juiste

keuzes gemaakt worden in mate en wijze

van ondersteuning door het netwerk. De

ondersteuning gekoppeld te zjn aan de

ondersteuningsvragen!

Ieder mens verzamelt gedurende zijn

leven een eigen netwerk van personen

om zich heen. Hij doet dat vanuit zijn

eigen woonomgeving. Deze woon-

omgeving is niet zomaar neutraal terrein:

het is het eigen domein waarop hij zich

kan terugtrekken, waar zichzelf kan zijn

en zich geborgen weet. Hier vanuit kan de

(oudere) mens zich blijvend ontplooien.

Soms staan de eigen woonomgeving en

het daarbij behorende netwerk aanzien-

lijk onder druk bij het ouder worden. Ook

als men thuis blijft wonen krimpt het

persoonlijke netwerk vaak in, terwijl het

formele netwerk daarentegen alleen

maar uitdijt.

In de reiskoffer

25

De gezamenlijke “touroperators” die deze

trektocht organiseren kunnen gebruik

maken van de volgende reistips.

• Deeindverantwoordelijkheidvoordeze

trektocht berust bij één van de partijen,

bij voorkeur bij de zorginstelling.

• Geadviseerdwordtombijdestartextra

aandacht te besteden aan gemeen-

schappelijk inhoudelijk draagvlak bij

betrokken organisaties en partijen, met

name ook bij hun achterbannen, en dit

draagvlak te formaliseren in een

stuurgroep.

• Diestuurgroepkanerzorgvoordragen

dat tijdens de trektocht een kader

gevormd wordt, waarbinnen nieuw

beleid uitgevoerd kan worden.

• Debeeldvormingsfaseisoverhet

algemeen overal hetzelfde. Naarmate

de trektocht meer overgaat naar de

ontwerp- en de invoeringsfase, zal er

meer invulling-op-maat nodig zijn,

want alle organisaties hebben hun

eigen identiteit. Om deze reden treft

men vooral draaiboeken aan ten

behoeve van het traject beeldvorming.

• Inheteerstedeelvanhettrajectdienen

niet alleen de betrokken ouderen extra

gemotiveerd en gestimuleerd te

worden om mee te doen, maar vooral

ook de samenwerkende organisaties en

hun achterbannen.

• Voorsommigeouderenishetwenselijk

gedurende het gehele reistraject terug

te kunnen vallen op iemand die

fungeert als directe contact- en

vertrouwenspersoon. Deze functie kan

(tijdelijk) ingevuld worden door een

bestaande functionaris, bijvoorbeeld

door iemand die werkzaam is in de

extramurale zorg,zoals een ouderen-

werker of een casemanager.

• Voordezereisiseenkleine,maarbreed

samengestelde kerngroep onder

leiding van een reisleider nodig. Deze

kerngroep is verantwoordelijk voor de

aansturing en uitvoering. Zij organiseert

de gezamenlijke (wijk)gesprekken en

fungeert als “meedenker” in het

inhoudelijke proces en als schakel

tussen de diverse partijen.

• Omhetcultuurveranderingsproces

goed te kunnen volgen, is het is handig

één of twee rapporteurs aan te stellen.

Reistips

26

Inhoud traject

In de voorbereiding worden de samen-

werkende partijen op één (beleids)lijn

gebracht met elkaar. Er zijn altijd genoeg

aanleidingen te vinden om dit thema op

de “extramurale” agenda te plaatsen. Het

zorgcentrum, een gemeente of een

woningbouwcorporatie kan in een

beleidsnota gewag maken van “succesvol

ouder worden” van senioren. Als concrete

uitwerking daarvan wordt gekeken naar

wijkactiviteiten die voor en door ouderen

ontwikkeld kunnen worden. Ook zijn er

zorgcentra die in het kader van extramu-

ralisering kijken naar de ontwikkeling van

een extramuraal zorg- en dienstverle-

ningsconcept dat zo maximaal mogelijk

vraaggericht is.

De laatste jaren is de ontwikkeling van de

woonzorgzone erg in opkomst. De

trektocht Succesvol zelfstandig wonen

sluit goed aan bij deze ontwikkeling, met

name als het gaat om onderlinge

communicatie vanuit ieders vermogen

Doel Succesvol zelfstandig wonen op de

beleidsagenda van de gezamenlijke

partijen.

Tijdsspanne Twee maanden

Acties - Enkele overlegbijeenkomsten

van beleidsmakers uit samenwerkende

partijen.

- Werkconferentie met achterbannen

Wegwijzer Succesvol zelfstandig wonen 1

de andere ondersteuners erbij betrokken.

Tijdens reguliere bijeenkomsten van de

groep(en) wordt onder leiding van de

reisleider uitgebreid aandacht besteed

aan deze bijzondere trektocht.

Aan het eind van elke bijeenkomsten

wordt gevraagd wie er mee wil praten

over dit thema in een aantal wijk-

gesprekken, die de komende negen à tien

maanden gehouden zullen worden. Als er

voldoende groepjes reizigers zijn, stelt de

reisleider een kerngroepje samen.

Aansluitend wordt een globaal schema

opgesteld van de trajecten “beelden

verkennen”, “plannen ontwerpen” en

“plannen invoeren”.

De start

De voorbereiding

Doel Individuele ouderen en de

personen in hun individuele netwerk,

inclusief professionele ondersteuners,

uitdagen mee te gaan op deze ‘anders

dan andere’ trektocht.

Tijdsspanne Ongeveer twee maanden

Acties Enkele afzonderlijke bijeen-

komsten met groepjes ouderen en

hun ondersteuners

Wegwijzer Succesvol zelfstandig wonen 2

Inhoud traject In de maand volgend op de voorbereiding

worden groepjes zelfstandig wonende

ouderen, hun individuele netwerken en

trektocht succesvol zelfstandig wonen

minstens twee groepen gewenst, maar

drie of vier is geen bezwaar mits de

groepen niet te groot zijn.

Nadat de keuze van de groep(en) is

gemaakt, nodigtde directie van de

zorginstelling de verantwoordelijke

beleidsmakers van de achterliggende

organisaties uit voor een werkconferentie.

Op deze werkconferentie wordt de start

van de trektocht met elkaar voorbereid.

De start van de trektocht

tot zelfsturing in de woonzorgzone.

Afhankelijk van de specifieke aanleiding

wordt -voorafgaand aan de start van de

trektocht- door de initiatiefnemer(s) ( de

zorginstelling) gekeken met welke groep

of groepen zelfstandig wonende ouderen

de trektocht gemaakt wordt. Reizigers zijn

te vinden bij visiteclubs, groepen ouderen

in dienstencentra, ouderen in de

dagverzorging, bestaande gespreksgroepen

in de wijk, bepaalde wijk- en buurt-

groepen en kerkelijke groepen.

Voor een succesvolle trektocht zijn

27

Inhoud traject

Inhoud trajectIn de gezamenlijke ontmoetingsbijeen-

komsten wordt gewerkt met zogenaam-

de stamtafelgesprekken. De ouderen,

professionals, mantelzorgers en leiding-

gevenden zitten in een aantal gemengde

groepen van zes tot acht personen rond

een tafel. Belangrijke spelregels zijn:

• iederpraatmetelkaar,iederkanzijn

eigen inbreng hebben;

• iedermaaktcontactmetelkaar,schenkt

elkaar aandacht en neemt elkaar

serieus;

• iederkanaangevenwatzijneigen

inbreng is en wat hij van anderen

nodig heeft.

De stille kennis van mensen komt in deze

gespreksvorm goed aan zijn trekken. Men

leert elkaar letterlijk en figuurlijk beter

verstaan.

In de twee bijeenkomsten van de

afzonderlijke kleine groepen is het

belangrijk zo informeel mogelijk bij elkaar

te zitten en met elkaar te praten. Bij deze

kleine groepen worden de verschillende

betrokken groepen apart benaderd. Dat

vergt een groot aantal gesprekken, maar

de eigenheid van iedere groep dient hier

zo goed mogelijk aan haar trekken te

kunnen komen. Er zullen meestal drie of

vier groepjes ouderen zijn (vier tot acht

per groepje ), één of twee groepjes

mantelzorgers en vrijwilligers en één of

twee groepjes professionals.

De duur van de bijeenkomsten wordt

afgestemd op de draagkracht van de

aanwezigen, met name van de ouderen.

Tijdens de bijeenkomsten worden

individuele reisopdrachten gegeven, die

uitgevoerd worden voor de volgende

bijeenkomst.

Doel Verduidelijking van het begrip

succesvol zelfstandig wonen

Tijdsspanne Ongeveer 3 maanden

Acties Vijf bijeenkomsten:

• Deeersteendetweedebijeenkomst

vinden plaats met alle

reizigersgroepen gezamenlijk .

• Dederdeendevierdebijeenkomst

vinden plaats in afzonderlijke kleine

reizigersgroepen.

Wegwijzers Succesvol zelfstandig wonen

3 t/m 6

De beelden verkennen

28

Stamtafelgesprekken 1 zie wegwijzer Succesvol zelfstandig wonen 3

Als men zelfstandig woont zijn aanpas-

singen altijd noodzakelijk bij toemende

zorgafhankelijkheid. De meest voor de

hand liggende aanpassingen betreffen

vaak het huis zelf.

De fysieke (en soms ook geestelijke)

beperkingen van de oudere vergen extra

maatregelen op zaken als persoonlijke en

brandveiligheid, bereikbaarheid van

kamers en ruimten en toegang van

buiten. Minder makkelijk wordt het als

het gaat om aanpassingen in de sfeer van

sociale contacten, activiteiten, gezellig-

heid en onderlinge hulpverlening.

Aanpassingen worden nog ingewikkelder

als er dringende behoefte is aan zorg- en

dienstverlening. Iemand woont zelfstandig

en op een bepaald moment van de dag

heeft hij zorg en ondersteuning nodig.

Wat wil hij precies? Kunnen zijn wensen

en behoeften überhaupt gerealiseerd

worden? En hoe kan dat dan geregeld

worden? Wie heeft men daar allemaal

voor nodig?

Van belang is deze onderwerpen aan de

stamtafel bespreekbaar te maken in de

zogenaamde gouden driehoek van

oudere, mantelzorger en professionele

zorg- of dienstverlener.

De reisboodschap voor onderweg luidt:

ouderen, familie, vrienden, medewerkers

en leidinggevenden hebben elkaar

onderweg permament nodig.

Aansluitend is de reisopdracht dat ieder

een lijstje van wensen en behoeften

maakt en erbij vermeldt wie men

daarvoor nodig denkt te hebben. De

oudere gaat daarbij uit van zijn eigen

situatie, de mantelzorger van zijn situatie

ten opzichte van de oudere en de zorg- of

dienstverlener van zijn werksituatie ten

opzichte van één of meerdere ouderen.

Stamtafelgesprekken 2 zie wegwijzer Sussesvol zelfstandig wonen 4

- algemene documentatiewegwijzer -

documentatiewegwijzer Succesvol

zelfstandig wonen

Het gesprek aan de stamtafel vangt aan

bij de “reisopdracht” die uitgevoerd is.

Na een eerste uitwisseling wordt plenair

gesproken over de vijf levensdomeinen

van Petzold:

• lichaamengeest,

• socialecontacten,

• materiëlesituatie,

• activiteitenenpresteren,

• eninspiratieenzingeving.

Aansluitend wordt aan de stamtafel

opnieuw met elkaar gesproken over de

“reisopdracht”, maar nu wordt het accent

verlegd naar de ondersteuning van de

individuele wensen en behoeften op de

vijf levensgebieden vanuit ieders

individuele netwerk.

De reisboodschap luidt dat ieder kansen

dient te krijgen om de juiste keuzes te

maken voor de dagelijkse invulling van

de vijf domeinen van zijn eigen leven.

De reisopdracht bestaat eruit dat ieder

aangeeft hoeveel invloed hij uitoefent

op zijn eigen individuele netwerk.

Ontmoetingsbijeenkomst 3, per afzonderlijk groepje zie wegwijzer Succesvol zelfstandig wonen 5

- algemene documentatiewegwijzer -

documentatiewegwijzer Succesvol

zelfstandig wonen

Het gaat in deze bijeenkomst om de

eigen groei op de levenslooplijn van de

ouderen en hun mantelzorgers en

vrijwilligers en om de eigen groei op de

werklijn van hun professionele zorg- en

dienstverleners. Daarbij wordt gekeken

naar de persoonlijke ervaringslijn van

mensen. Door (levens)verhalen te

vertellen kan men deze groeilijn aan

elkaar duidelijk maken.

De reisboodschap luidt dat ieder zijn

specifieke inbreng heeft En de reisop-

dracht is zich bewust te worden van het

eigen levensmotto en het gebruik ervan.

Ontmoetingsbijeenkomst 4, per afzonderlijk groepje zie wegwijzer Succesvol zelfstandig wonen

5 vervolg

Doel van de bijeenkomst is voort te gaan

op de weg naar bewustwording van de

eigen groei op de levensloop- en werklijn.

Het gaat ook nu weer om de groei op de

levenslooplijn van de ouderen en hun

mantelzorgers en vrijwilligers en de groei

op de werklijn van hun professionele

zorg- en dienstverleners. Door met elkaar

te praten over levensmotto’s leert men de

levenservaring juist in moeilijke perioden

van het leven te gebruiken. Er ontstaat

iets van een positief “lotgenotengevoel”

en dat versterkt de persoonlijke groei.

De reisboodschap is dan ook: men kan

zichzelf en elkaar sterk maken op deze

trektocht.

IntermezzoHet draaiboek voor de laatste bijeenkomst

in het traject “de beelden verkennen” sluit

inhoudelijke en procesmatig aan op de

vier voorafgaande bijeenkomsten. De

rapporteurs bereiden deze bijeenkomst

samen met de reisleider en de kerngroep

daarom grondig voor.

Om de opstap te maken naar het traject

“plannen ontwerpen”, dient er vooraf-

gaand aan deze bijeenkomst een

inventarisatie plaats te vinden van:

1. opvallende zaken genoemd door de

reizigers op het gebied van succesvol

trektocht succesvol zelfstandig wonen29

zelfstandig blijven wonen; deze

onderwerpen worden gebundeld tot

enkele centrale thema’s;

2. opvallende zaken genoemd door

reizigers op het terrein van de eigen

rol(len) in het proces van succesvol

zelfstandig blijven wonen

Stamtafelgesprekken 5 zie wegwijzer Succesvol zelfstandig wonen 6

De gesprekken tijdens de stamtafel-

bijeenkomsten zijn een eerste stap in de

cultuuromslag in het (mee)denken over

succesvol zelfstandig wonen, ieder vanuit

zijn eigen verantwoordelijkheid, maar

altijd vanuit het kader dat de oudere zijn

eigen individuele plan trekt, al dan niet

met ondersteuning van de persoonlijk

begeleider en de samenwerkende

organisaties. Met name de organisaties

zijn vanuit het principe van het indivi-

duele netwerk mede verantwoordelijk

voor het scheppen van een kansrijke

omgeving.

Tijdens deze afsluitende bijeenkomst van

het traject “de beelden verkennen” wordt

op inhoudelijke en creatieve wijze

aandacht besteed aan de kernboodschap

van het vervolgtraject:

1. de oudere trekt zijn eigen individuele

plan;

2. de samenwerkende organisaties en de

personen van het individuele netwerk

zijn mede verantwoordelijk voor het

scheppen van een kansrijke omgeving.

Belangrijk is dat de reizigers aan het eind

van dit stamtafelgesprek aangeven of zij

de uitdaging om verder mee te doen met

het ontwerpen van de plannen willen

aannemen.

De reisboodschap zal dan moeten luiden:

verder gaan.

Inhoud trajectDe reisleider en de kerngroep zijn en

blijven de stimulerende en voorwaarden-

scheppende krachten in dit traject.

Enerzijds wordt het doel van de trektocht

weer teruggekoppeld naar de samenwer-

kende organisaties en anderzijds gaan

betrokken reizigers verder oefenen met

de routeplanner van de individuele

ouderen. Ook de rol van de persoonlijke

begeleider dient meer in beeld te komen:

zowel de individuele ouderen als de

samenwerkende organisaties hebben een

klankbord nodig.

Eerste stap van het ontwerptraject zie wegwijzer Succesvol zelfstandig wonen 7

De posters uit de stamtafelgesprekken 3

dienen als inspiratiebron voor de tweede

werkconferentie voor alle “touroperators”

en hun achterbannen. Belangrijk is dat

alle betrokkenen ervaren dat het gaat om

de thema’s en onderwerpen die de

individuele ouderen zelf belangrijk

vinden. Criteria voor deze thema’s zijn

dat zij:

• zondermeervanbelangzijn;

• uitermategeschiktzijnom

gelijkwaardig uit te wisselen;

• eenberoepdoenopieders

stuurvermogen en persoonlijke groei.

De betrokken partijen, en dan vooral de

aanwezige directies en managers, kijken

naar de deeltrajecten in deze trektocht en

de daaraan gekoppelde thema’s. Verder

wordt iedereen weer even bijgepraat.

Belangrijk agendapunt is ook het creëren

van een soort “vrijplaats” waarbinnen het

gezaenlijke ontwerpen verder kan gaan.

De randvoorwaarden - onder andere voor

de facilitering- zullen besproken en

vastgelegd dienen te worden in een

samenwerkingsovereenkomst tussen alle

betrokken partijen.

Tweede stap van het ontwerptraject zie wegwijzer Succesvol zelfstandig wonen 8 Vervolgens start het echte ontwerpen:

gezamenlijk wordt de individuele

routeplanner ontworpen.

De individuele oudere en zijn netwerk

gaan oefenen met het omgaan met de

routeplanner en de ondersteunende

De plannen ontwerpen

Doel Plannen ontwerpen om met elkaar

concreet te werken aan succesvol

zelfstandig wonen.

Tijdsspanne Ongeveer drie maanden

Acties Vier bijeenkomsten:

- werkconferentie 2

- drie gespreksbijeenkomsten over de

routeplanner

Wegwijzer Succesvol zelfstandig wonen

7 en 8

30

organisaties gaan oefenen met het

inrichten van een kansrijke omgeving

voor de routeplanner.

Verder is het van belang dat:

a. er meer ouderen, mantelzorgers,

vrijwilligers en professionele zorg- en

dienstverleners mee gaan doen;

b. de ideeën en plannen zelfsturend en

op eigen initiatief worden bedacht en

uitgevoerd;

c. de ideeën en plannen klein, simpel en

eenvoudig zijn, zodat ze gemakkelijk

uitgevoerd kunnen worden.

Net als bij de stamtafelgesprekken in het

traject “de beelden verkennen” wordt ook

nu weer de stilzwijgende, ervaringskennis

van iedere deelnemer zo gelijkwaardig

mogelijk uitgewisseld. Tegelijkertijd

wordt deze ervaringskennis geplaatst

naast de vakkennis van de professionele

zorg- en dienstverlener (die in nota’s,

protocollen, studies en dergelijke is

vastgelegd).

In deze ontwerpfase wordt er al op zeer

kleine schaal op verschillende niveaus

voor gezorgd dat men met elkaar leeft.

Hoe ouderen, mantelzorgers, vrijwilligers

en professionele zorg- en dienstverleners

met elkaar omgaan is minstens zo

belangrijk voor het realiseren van een

goed ontwerp, als de kwaliteit van de

inhoudelijke input.

Na een proef van enkele maanden kan

bekeken worden in hoeverre de ontwerp-

acties meerwaarde hebben of verdere

uitwerking behoeven en kansen beter

benut zouden moeten worden. In dat

kader wordt tevens gekeken naar

ondersteuning en toerusting.

Inhoud traject Bij de invoering van de plannen wordt de

reis vervolgd. In dit traject worden de

werkwijze met de routeplanner en de

inrichting van het individuele netwerk

concreet zichtbaar gemaakt in het

extramurale beleid en goed, transparant

en zo breed mogelijk in de achterbannen

verspreid.

Natuurlijk kan er tijdens het reizen

gekozen worden voor aanpassingen van

de route, voor langere rustpauzes, voor

totale wijzigingen van de route en

dergelijke meer. In bepaalde situaties zal

de trektocht weer even terug kunnen

gaan naar de fasen van het beelden

verkennen of plannen ontwerpen.

De samenwerkende organisaties - de “

touroperators”- proberen nu op formele

wijze het beleid met elkaar te bepalen en

vast te leggen. Geadviseerd wordt dit te

doen op de volgende drie beleidsvelden:

1. de routeplanner en het gebruik van het

individuele netwerk,

2. de (semi-)professionele ondersteuning,

met name door inzet van de

persoonlijke begeleider,

3. de formele samenwerking op beleids-

niveau.

Voortdurende terugkoppeling van beleid

naar de zorgafhankelijke oudere in de

wijk is noodzakelijk om de onderlinge

communicatie levendig te houden.

trektocht succesvol zelfstandig wonen

De invoering van de plannen

Doel Gezamenlijk succesvol zelfstandig wonen mogelijk maken.

Tijdsspanne Drie maanden en daarna.

Acties Diverse bijeenkomsten op het niveau van de beleidsmakers en de uitvoering

Inspiratiewijzer Succesvol zelfstandig wonen 9

31

intimiteit daag elkaar uit

ouderen gaan ermee op reis

trektocht

inspraak enpersoonlijke betrokkenheid

Er zijn vijf “rechten” die van groot belang

zijn op de trektocht Inspraak en persoon-

lijke betrokkenheid van ouderen in en

rond zorginstellingen:

1. recht op het vervullen van een

volwaardige rol in het eigen zorgproces,

ook bij toenemende afhankelijk heid en

afnemende regiefunctie;

2. recht op ondersteuning van de

intimiteit: privacy, levensstijl, geborgen-

heid, psychische en fysieke

vertrouwelijkheid;

3. recht op zodanige sociale, medische en

paramedische ondersteuning, dat men

zijn dagelijks leven als zinvol kan

ervaren;

4. recht op een eigen dagritme en op wat

men daaraan zelf kan bijdragen;

5. recht op eigen contacten.

Deze “anders is andere” trektocht vraagt

van de initiatiefnemers (directie en

cliëntenraad) een extra reflectie vooraf,

die uitgaat van het gegeven dat op dit

moment de organisatie teveel de motor

is: het systeem is maatgevend en

dwingend. Mede daardoor is er vaak geen

betrokkenheid van de individuele oudere .

1. De belangrijkste vraag die de cliënten-

raad zichzelf zou kunnen stellen, luidt:

“Waarmee wil de raad zich bezighou-

den? Consumeert de raad alles wat de

omgeving hem aanreikt, wat vaak

betekent dat de raad mij vooral richt

naar de onderwerpen die de directie

voorlegt? Of besluit de raad zich vooral

bezig te houden met onderwerpen die

onze oudere zorgvragers bezig houden

en te harte gaan?”

2. De belangrijkste vraag die de directie

zichzelf kan stellen, luidt:

“Hoe wil ik als bestuurlijk eindverant-

woordelijke met de medezeggenschap

in mijn organisatie omgaan? Wil ik

vooral mijn energie stoppen in het

formeel uitvoeren van de Wet op de

medezeggenschap? Of richt ik me meer

op de onderwerpen die de cliënten-

raad mij aanreikt?”

3. De belangrijkste vraag die de leiding-

gevenden zichzelf in dit kader kunnen

stellen luidt: “Welke ruimte binnen de

organisatie krijgen wij samen met de

medewerkers om ons vooral te richten

op de directe betrokkenheid van de

zorgafhankelijke ouderen en wat voor

consequenties heeft dat in de

dagelijkse praktijk?”

Voorafgaand aan deze trektocht is het

nodig om de Reisgids levenskunst te lezen.

Het is verder aan te raden dit voorbeeld

van de trektocht eerst volledig door te

lezen om daarna te kijken hoe u er zoveel

mogelijk op eigen wijze invulling aan zou

kunnen geven.

Vervolgens, om u nog concreter op weg

te helpen, treft u in de map met reis-

bescheiden Inspraak en persoonlijke

betrokkenheid een grote hoeveelheid

achtergrondinformatie en draaiboeken

aan. De wegwijzers zijn voorbeelden van

concrete draaiboeken met tijdschema’s

en activiteiten. In een aantal situaties, met

name tijdens het ontwerptraject en het

invoertraject is de eigen, specifieke

invulling van de betreffende organisatie

gewenst. Om die reden zijn sommige

wegwijzers geen draaiboeken, maar

“inspiratiewijzers”.

Tijdens de trektochten wordt er veel met

elkaar gesproken. De gesprekken zijn

vooral interactief en informeel, want een

gesprek is tenslotte geen vergadering.

Voorop staat het principe van de

“ontmoeting” en daarvoor is een infor-

mele, gezellige omgeving, waar men zich

zo ongedwongen mogelijk kan gedragen,

erg belangrijk. De duur van deze ge-

spreksbijeenkomsten wordt afgestemd

op de draagkracht van de aanwezigen,

met name de ouderen.

Op de trektochtbijeenkomsten worden

“reisopdrachten” gegeven, die uitgevoerd

worden voor de volgende bijeenkomst,

zodat men al meteen in de dagelijkse

praktijk op avontuur kan gaan.Bij deze

trektocht staat meestal het spoor van zelf-

reflectie en eigen ervaring voorop in de

reisopdrachten. Het spreekt voor zich dat

men zelf bepaalt of er onderweg nog

extra ontmoetingsbijeenkomsten nodig

zijn. Als het gaat om de methodische

kant, is het aan te raden veel in

gemengde, kleine groepjes te werken.

Citaten uit het gastenboek

Mevrouw Kijkduin schrijft:”Ik ben trots

op dat beetje wat ik zelf nog kan en dus

wil ik dat behouden!”

Meneer Vlag schrijft: “Ik kan veel zelf

doen en ook soms beter dan de

professionele hulpverlener, dan doe je

dat toch?”

Mevrouw Zegers schrijft: “Ieder mens

weet toch uit ervaring wat goed voor

hem is, of niet soms? Regel daarom dat

‘ene ding’ dat je niet zelf kan en regel de

rest zelf”.

Meneer Singel schrijft: “Ik probeer altijd

heel persoonlijk te zijn als een zuster mij

komt helpen met aankleden. Ik ben

tenslotte geen etalagepop die aange-

kleed wordt, toch?”

Algemeen

34

Op deze trektocht gaan cliëntenraden en

andere medezeggenschapsorganen die

zich direct betrokken weten bij zorg-

afhankelijke ouderen, samen met anderen

op zoek naar inspraak en persoonlijke

betrokkenheid bij het dagelijkse leven.

Deze “anders dan andere” trektocht

vraagt van de reizigers dat zij vooral

kijken naar de mogelijkheden van ouderen

en niet naar hun tekorten. Ook zijn zij zich

bewust van het feit dat ook ouderen in

een gehospitaliseerde omgeving graag

een volwaardige bijdrage wensen te geven

aan hun dagelijkse leven.

Alle deelnemers die meegaan op deze

trektocht Inspraak en persoonlijke betrok-

kenheid nemen daarom twee bijzondere

“gespreksthema’s” mee in hun reiskoffer,

die telkens ingezet zullen worden tijdens

de bijeenkomsten onderweg.

Intimiteit in de hoge ouderdomDe concrete beleving van intimiteit is

voor ieder mens bepalend voor een

zinvol en gelukkig bestaan. De geronto-

loog Beke (1997 ) spreekt in dit kader over

het belang van intimiteit in de hoge

ouderdom: intimiteit is de hoogste mate

van vertrouwelijkheid met zichzelf en in

de relatie tot de ander, die ontstaat op het

moment dat hij zichzelf kan zijn in zijn

persoonlijke leefgebied.

Intimiteit omvat:

• privacy,

• geborgenheid,

• leefstijl,

• fysiekevertrouwelijkheid,

• psychischevertrouwelijkheid.

Het eigen huis dient daarbij als de veilige

basis, waar de mens zich geborgen weet

en van waaruit hij de wereld om hem

heen tegemoet treedt. In de zorgafhanke-

lijke levensfase betekent dit dat de

oudere in de zorginstelling zijn eigen

“thuis” heeft. De woonomgeving dient

daarvoor niet alleen voldoende privacy te

bieden aan haar bewoners, ook een sfeer

van geborgenheid waarin men zijn eigen

leefstijl kan uiten is belangrijk. Bovendien

hebben mensen behoefte aan een grote

mate van vertrouwelijkheid in de

zorgondersteuning door anderen.Samen

betekent dit dat inspraak en persoonlijke

betrokkenheid op de eigen woon- en

leefomgeving een “must” is.

Een persoonlijk leefgebied is letterlijk

ruimte, maar ook de figuurlijke ruimte om

blijdschap of verdriet te tonen. We weten

dat de concrete beleving van die ruimte

in belangrijke mate bepaald en gestuurd

wordt door de persoon zelf. In de

zorginstelling treedt men letterlijk en

figuurlijk gemakkelijk in iemands

persoonlijk leefgebied. Vandaar dat zowel

fysieke als psychische vertrouwelijk

tussen de oudere en éénn of meer

mensen in zijn omgeving van wezenlijk

belang is.

Daag elkaar uit door te blijven vragenDit geldt voor ouderen, mantelzorgers,

vrijwilligers, professionals en directie.

Bij het vragen put de mens vooral uit

eigen kennis en levenservaring en ieder

kan ervan uitgaan dat de vrager weet wat

bijdraagt aan zijn eigenwaarde en wat

daaraan afbreuk doet.

trektocht inspraak en persoonlijke betrokkenheid

In de reiskoffer

35

• Vragenvanuitonderlingvertrouwenen

respect.

• Vragenvanuitgelijkwaardigheid.

• Vragendiezichvooralbevindeninde

context van de vijf “rechten” van

zorgafhankelijke ouderen.

Binnen de zorginstelling leeft de

zorgafhankelijke oudere in een sterk

geprofessionaliseerde zorg- en diensten-

omgeving. Veelal is er in deze geïnstituti-

onaliseerde omgeving allerlei professio-

nele kennis aanwezig over wat goed is

voor de zorgafhankelijke oudere, van

waaruit men zich zeer verantwoordelijk

voelt voor het welbevinden van de

ouderen.

In de dagelijkse praktijk van zorginstel-

lingen probeert men de balans tussen

wat de oudere wenst en wat de organisatie

kan bieden te vangen onder de noemer

“vraaggericht werken”, een term en

benaderingswijze vanuit de professional

en minder vanuit de oudere.

Om de balans te zoeken en te vinden

tussen de ervaringskennis van de oudere

en de vakkennis van de professional kan

men gebruik maken van het individuele

vermogen tot communicatie en zelf-

sturing. Cliëntenraden kunnen hier de

koers uitzetten namens alle individuele

ouderen.

Speciale reisvoorwaardenDeze trektocht Inspraak en persoonlijke

betrokkenheid kan alleen succesvol

plaatsvinden als er een tijdelijke “vrij-

plaats” gecreëerd wordt, van waaruit

directie, management en leidinggevenden

en cliëntenraad zonder allerlei formele

verplichtingen ten opzichte van elkaar op

weg kunnen gaan. Om de formele relatie

te waarborgen gedurende deze trektocht

is het raadzaam een “dagelijks bestuur

medezeggenschap trektocht” te

benoemen, waarmee enkele overlegver-

gaderingen worden gepland. Tegelijkertijd

wordt vastgesteld welke formele zaken er

in het dagelijks bestuur besproken

worden.

De reizigers die meegaan op deze

trektocht komen in eerste instantie uit de

drie geledingen die samen het beleid van

de organisatie uitstippelen:

• dedirectie,

• decliëntenraad,

• demanagersenleidinggevenden.

Naast de reizigers uit deze geledingen

kunnen zich ook individuele ouderen,

mantelzorgers, vrijwilligers en medewerkers

aanmelden voor de trektocht.

• Deeindverantwoordelijkheidberust

bij de bestuurder of de directie van

de instelling, die tevens optreedt als

reisleider.

• Decliëntenraadkrijgtvoordeduur

van dit traject een eigen

“ondersteuner” toegewezen.

• Voorhetreistrajectiseenkerngroep

noodzakelijk, bestaande uit één

directielid, twee vertegenwoordigers

van de cliëntenraad en één

uitvoerend manager.

• Dekerngroepisverantwoordelijk

voor de aansturing en uitvoering. Zij

organiseert de gezamenlijke gesprek-

ken, fungeert als “meedenker” in het

inhoudelijke proces en als schakel

tussen de diverse partijen.

• Detrektochtvindtplaatsineen

afgebakende tijdsspanne van drie

maal drie maanden: voor elke fase

drie maanden.

• Hetisgewensteenrapporteuraante

stellen, die zich met name richten op

de verslaglegging van het proces.

• Aanheteindvaniederefasewordt

gekeken of dat deel van de

ontdekkingsreis aan de verwachtingen

heeft voldaan en zo ja, hoe de reis

verder gaat.

Reistips

36

reguliere (overleg)vergaderingen tussen

directie en cliëntenraad.

In alle gevallen kan deze gids als eerste

verkenning van dit thema aan de orde

gesteld worden. De trektocht kan pas

starten als de partijen gemotiveerd zijn

om mee te doen en de kerngroep

samengesteld is.

Doel Vaststellen wie meegaan op deze

trektocht Inspraak en persoonlijke

betrokkenheid?

Tijdsspanne Eén maand.

Acties Informele gesprekken.

Inspiratiewijzer Inspraak en persoonlijke

betrokkenheid 1

Inhoud traject In de startfase wordt door de kerngroep

een wervingsactie op touw gezet om

meer personen te betrekken. Natuurlijk

doen de vaste geledingen mee: directie,

cliëntenraad en enkele managers of

leidinggevenden. Het is gewenst het

reisgezelschap uit te breiden met een

aantal individuele ouderen, mantelzorgers,

vrijwilligers en medewerkers. De deel-

name zal mede bepaald worden door de

context van de organisatie of instelling.

Een goede manier om meer personen bij

dit thema betrokken te krijgen, is om af te

spreken dat ieder lid één of twee mensen

uitnodigt mee te doen:

• eencliëntenraadslidnodigteenandere

oudere en een mantelzorger uit;

• dedirectienodigteenlidvandeRaad

van Toezicht uit;

• eenmanagerofleidinggevendenodigt

een medewerker en een vrijwilliger uit.

De totale groep die op ontdekkingsreis

gaat bestaat uit ongeveer vijftien tot

twintig personen. Het is daarbij nood-

zakelijk dat er in de groep voldoende

ouderen zijn (50%).

trektocht inspraak en persoonlijke betrokkenheid

De voorbereiding

Doel Inspraak en Persoonlijke

Betrokkenheid als gezamenlijk thema

op de beleidsagenda van directie en

cliëntenraad.

Tijdsspanne Eén maand.

Actie Overlegvergadering directie en

cliëntenraad.

Inhoud trajectHet is altijd prettig als er een (positieve of

negatieve) aanleiding is om het thema

“inspraak en persoonlijke betrokkenheid”

op de beleidsagenda te zetten,

bijvoorbeeld:

• eengrotereorganisatieen/ofrenovatie

en/of nieuwbouw;

• hetluktmaarnietomvoldoende

nieuwe cliëntenraadsleden te krijgen

en er komen weer verkiezingen aan;

• decontactentussencliëntenraaden

directie lopen wat stroef;

• ervindtweereennieuwebezuinigings-

operatie plaats in de zorg.

Als er geen rechtstreeks aanleiding is, dan

kan dit thema natuurlijk gewoon eens

aan de orde gesteld worden in een

De start

De start van de trektocht

37

Inhoud traject zie wegwijzer Inspraak en persoonlijke

betrokkenheid 2 en documentatiewegwijzer

Inspraak en persoonlijke betrokkenheid

De kerngroep organiseert tijdens het

eerste deel van deze trektocht ongeveer

vijf groepsgesprekken rond het thema

“intimiteit in de hoge ouderdom”. Het

begrip intimiteit bestaat uit de volgense

vijf componenten, die ieder een bepaalde

waarde hebben voor de individuele

oudere:

• privacy:persoonlijkleefgebied;

• levensstijl:dewijzewaaropmenals

persoon naar buiten treedt;

• geborgenheid:hetgevoel“lekkerinzijn

vel te steken”,

• psychischevertrouwelijkheid:de

persoonlijke relatie met de ander;

• fysiekevertrouwelijkheid:depersoon-

lijke lichamelijke relatie met de ander.

Elke twee weken wordt één item aan de

orde gesteld aan de hand van een aantal

gerichte vragen.

De deelnemers krijgen deze vragen

voorafgaand aan het gesprek voorgelegd

met het verzoek om hun eigen situatie te

beoordelen met een rapportcijfer en het

verzoek er zelf nog een aantal vragen bij

te bedenken.

Vervolgens wordt er in groepjes van vijf

over deze vragen en rapportcijfers

gesproken. Na de vijf bijeenkomsten

wordt gezamenlijk geprobeerd “de

balans” op te maken en vast te leggen.

Inhoud traject vervolgDe trektocht gaat nu verder in de vorm

van drie workshops. Daarin wordt

gewerkt met kleine gemengde groepjes,

zodat ieder de kans en de ruimte krijgt

voluit mee te praten.

De verschillende componenten van

intimiteit zijn in de eerste stap uitgebreid

benoemd en besproken. In de verdere

beeldvorming wordt met elkaar gekeken

naar de individuele stuurvermogens van

de deelnemers met betrekking tot

intimiteit en naar de wijze waarop de

organisatie er concreet invulling aan

geeft of zou moeten geven.

Doel Verkenning van het begrip

”intimiteit” en van de groeipotentie van

individuele ouderen op dat gebied.

Tijdsspanne Ongeveer vier maanden.

Acties Negen bijeenkomsten:

- vijf groepsgesprekken over intimiteit,

- drie workshops over groei,

- bijeenkomst voor het opmaken van

de balans

Wegwijzers Inspraak en persoonlijke

betrokkenheid 2 t/m 6

De beelden verkennen

38

Workshop 1 zie wegwijzer Inspraak en persoonlijke

betrokkenheid 3

Samen wordt gekeken hoe ieder omgaat

met zijn eigen intimiteit. Gebruikt ieder

zijn ervaringskennis wel voldoende op

het moment dat men ‘afhankelijker’ wordt

van anderen?

Er wordt gekeken naar de ‘hardware’ van

de organisatie, zoals bouw, ruimten,

indeling in doelgroepen, maar ook naar

de ‘software’ zoals communicatie, eigen

regie en inspraak.

Workshop 2 zie wegwijzer Inspraak en persoonlijke

betrokkenheid 4 en algemene

documentatiewegwijzer

Een korte verkenning van de vijf levens-

gebieden van Petzold: lichaam en geest,

sociale contacten, materiële situatie,

activiteitenen presteren en inspiratie en

zingeving. Hoe ervaren de betrokkenen

hun eigen levenszuilen op dit moment?

Workshop 3 zie wegwijzer Inspraak en persoonlijke

betrokkenheid 5 en algemene

documentatiewegwijzer

In de derde workshop wordt gekeken

naar de levensloop van de organisatie en

de samenleving, uitgaande van de

levenslooplijnen van Baltes.

IntermezzoDe onderwerpen die in alle bijeenkomsten

en workshops zijn genoemd worden door

de kerngroep bekeken en besproken. Alle

elementen die een rode draad vormen

dienen samen te komen. Uit de “brei” van

opmerkingen wordt een overzichtelijk

geheel gemaakt, dat straks goed in te

passen is in de beleidsstukken.

a. Zijn er onderwerpen genoemd die

gerangschikt kunnen worden tot

enkele opvallende “grotere” thema’s?

a. Kunnen deze hoofdthema’s en

onderwerpen gekoppeld worden aan

één of meer van de beleidszuilen

wonen, zorg- en dienstverlening en

zingeving?

Workshop 4 zie wegwijzer Inspraak en persoonlijke

betrokkenheid 6

In deze afsluitende workshop wordt met

de kerngroep een eerste balans opge-

maakt aan de hand van de intermezzo-

actie van de kerngroep. De resultaten

waarmee in het vervolgtraject gewerkt

gaat worden, dienen overzichtelijk en

behapbaar te zijn. Dat wil zeggen dat er

per beleidsgebied één thema gekozen

wordt, waarop inspraak en persoonlijke

betrokkenheid worden uitgezet in de

ontwerpfase.

trektocht inspraak en persoonlijke betrokkenheid39

reguliere beleid opgenomen worden.

In de fase van het ontwerpen is de

kerngroep erop gericht zoveel mogelijk

anderen uit de organisatie te betrekken

bij het ontwerpen van beleid op de (drie)

gekozen deeltrajecten.

a. Belangrijk is dat in de deeltrajecten

meer ouderen, mantelzorgers en

vrijwilligers en professionele zorg- en

dienstverleners mee op trektocht gaan.

b. Ideeën en plannen worden vooral

zelfsturend en op eigen initiatief

bedacht en uitgevoerd.

c. De ideeën en plannen zijn klein, simpel

en eenvoudig, zodat ze gemakkelijk uit

te voeren zijn.

Stap 1zie inspiratiewijzer Inspraak en persoonlijke

betrokkenheid 7

Belangrijk agendapunt is wederom het

creëren van een soort “vrijplaats”,

waarbinnen nu de deeltrajecten ontworpen

kunnen worden. De randvoorwaarden -

onder ander voor de facilitering - worden

per deeltraject besproken en vastgelegd

door directie en cliëntenraad.

De “resultaten” worden zo helder en

creatief mogelijk gecommuniceerd aan

elkaar in een soort folder of flyer. Deze

eerste folder wordt met een uitnodiging

naar alle betrokkenen in de organisatie

gestuurd. Natuurlijk kunnen er ook

andere communicatieorganen gebruikt

worden, worden, zoals een nieuwsbrief of

huisorgaan.

Stap 2zie inspiratiewijzer Inspraak en persoonlijke

betrokkenheid 8

Vervolgens start de trektocht van het

ontwerpen van plannen op de drie

deeltrajecten. In deze fase van de

trektocht gaat het er nog niet om het

beleid uit te voeren. De intentie is om te

kijken hoe deze thema’s zo concreet

mogelijk, met zoveel mogelijk betrokken-

heid van anderen (dan het reizigers-

groepje) “handen en voeten” kunnen

krijgen.

De beste manier is wellicht de volgende:

de kerngroep organiseert drie “verlengde”

koffieochtendbijeenkomsten, voor elke

thema één. Voor deze bijeenkomsten

wordt iedereen uitgenodigd. Uiteraard is

ieder vrij om al dan niet te komen en mee

te doen.

De “koffietafelgesprekken” leiden tot

ideeën op het gebied van de beleidszuilen

• wonen,

• zorg-endienstverlening,

• zinvolleactiviteiten.

Telkens zijn deze plannen gekoppeld aan:

• individuelewensenenbehoeftenvan

de ouderen,

• hetbenuttenvanhetcommunicatie-

en zelfsturingsvermogen van de

ouderen.

Stap 3zie inspiratiewijzer Inspraak en persoonlijke

betrokkenheid 9

De resultaten van deze drie koffiebijeen-

komsten worden door de kerngroep

besproken en geordend. Het schema van

de beleidszuilen en de hoofdthema’s

wordt aangevuld met een kolom

“aanvullende opmerkingen” en een kolom

“gewenste actiepunten”.

Dit alles wordt weer vastgelegd in een

folder en verspreid onder alle

betrokkenen.

Doel De gevonden groeithema’s

koppelen aan drie beleidszuilen .1

Tijdsspanne Ongeveer drie maanden.

Acties Communicatie met achterbannen:

• ‘vrijplaats’-foldermaken,

• algemenecommunicatiemet

achterbannen,

• drie”verlengde”koffieochtenden.

Inspiratiewijzers Inspraak en persoonlijke

betrokkenheid7 t/m 9

Inhoud trajectOm een en ander werkbaar te houden is

het gewenst niet meer dan één hoofd-

thema te kiezen op ieder van de beleids-

zuilen. Voor alle thema’s die door de

betrokken deelnemers zijn vastgesteld

geldt dat zij:

• zondermeervanbelangzijn;

• uitermategeschiktzijnom

gelijkwaardig uit te wisselen;

• eenberoepdoenopiedersstuurcom-

petentie en persoonlijke groei.

Met behulp van de drie beleidszuilen

kunnen de resultaten na uitwerking (in de

ontwerpfase) en toepassing (in de

invoeringsfase) gemakkelijk in het

De plannen ontwerpen

1 De beleidszuilen Wonen, Zorg, Dienstverlening en Zingeving zijn te vinden in de brochure Eigen Leefstijl in het Zorgcentrum; kleinschalig wonen binnen de ‘muren’ van een zorgcentrum, Beke & Netwerk mei 2001

40

elkaar beantwoord worden. Misschien

kan inspiratie geput worden voor het

inpassen van de plannen in het beleid uit

de opmerkingen in de hiernavolgende

paragrafen.

De beleidsplattegrondDe thema’s en actiepunten op de drie

gekozen beleidsvelden vormen de

inhoud van de reiskoffers voor het

“nieuwe” beleidsplan voor het komende

jaar. Zij worden daar opgenomen onder

de beleidsvelden:

1. wonen: persoonlijke invulling van het

wonen;

2. zorg- en dienstverlening: invulling

flexibele zorg- en dienstverlening;

3. zingeving: invulling persoonlijke

activiteiten.

In de uitwerking kan tussen de verschil-

lende beleidsvelden verschil in tempo,

actie en resultaten zijn. Iedere organisatie

heeft haar eigen manier om hiermee om

te gaan. De reis dient op de gekozen

actiepunten levend te worden gehouden.

Dat kan gevoed worden door elk kwartaal

een verlengde koffieochtendbijeenkomst

te organiseren.

Zoeken naar ‘alternatieve hulpmiddelen’Het is belangrijk om te kijken naar

“alternatieve hulpmiddelen” ter versterking

van de inspraak en de persoonlijke

betrokkenheid. Er zijn in dat kader al de

nodige instrumenten beschikbaar en

bruikbaar:

• leefstijlonderzoeken,

• belevingsgerichtetweegesprekkenter

ondersteuning van de eigen regie,

• inzetvanmantelzorgersenanderenuit

het individuele netwerk van de oudere,

• inzetvaneenpersoonlijkebegeleider

of eerstverantwoordelijke of

contactverzorgende,

• enookintramuraalinzetvanpersoons-

gebonden budget!

De trektochtformule plaatst echter wel de

volgende criteria voor oude en nieuwe

instrumenten centraal::

1. het instrument versterkt hetdraagvlak,

2. het instrument hanteert het principe

van onderlinge gelijkwaardigheid,

3. het instrument doet recht aan ieders

specifieke verantwoordelijkheid,

4. het instrument richt zich op de

bevordering en versterking van de

persoonlijke groei en van de keuze-

mogelijkheden.

De invoering van de plannen

trektocht inspraak en persoonlijke betrokkenheid

Doel Aan de slag gaan met Inspraak en

persoonlijke betrokkenheid.

Tijdsspanne Drie maanden en daarna,

Acties - Overlegvergaderingen directie

en cliëntenraad.

- Eenmaal per kwartaal een verlengde

koffieochtend.

Inhoud trajectDe reis bestaat feitelijk uit het invoeren

van de plannen, wat betekent dat de

gewenste actiepunten op de drie

beleidszuilen worden uitgevoerd. Omdat

deze uitvoering plaatsvindt in het kader

van inspraak en persoonlijke betrokken-

heid, is het nodig tijdens de invoering van

de plannen ook te kijken naar het formele

beleidskader van medezeggenschap en

de uitvoering daarvan.

Alle betrokkenen, waaronder de cliënten-

raad en directie, hebben ervaren hoe het

is om samen bezig te zijn met onderwer-

pen die de oudere zorgvragers bezig

houden en te harte gaan.

In deze fase moeten de vragen die in de

paragraaf Algemeen gesteld zijn met

41

Alle “alternatieve hulpmiddelen” moeten

vooral geschikt zijn voor direct gebruik

door de zorgafhankelijke oudere.

Vanzelfsprekend zullen er zowel op het

niveau van de organisatie als geheel, als

op het niveau van het individu telkens

accenten gelegd worden per beleidszuil,

al naar gelang de actuele situatie waarin

de organisatie of het individu zich

bevindt.

Denkt u eraan dat…• iedereenalleinformatieoverde

belangrijke beleidsontwikkelingen

krijgt;

• allebetrokkenenpermanentworden

uitgedaagd actief mee te denken en te

doen, waarbij deelname een eigen, vrije

keuze is en blijft;

• menaltijdgezamenlijk begint aan het

zoeken van nieuwe thema’s en het

globaal inkaderen;

- de aansluitende communicatie over

verdere invulling “getrapt” plaatsvindt:

- informatieverstrekking, draagvlakver-

werving en actief meedenken en

doen van de diverse afdelingen:

medewerkers, managers en

vrijwilligers,

- informatieverstrekking, draagvlakver-

werving en actief meedenken en

doen van de bewoners, hun

familieleden en mantelzorgers;

• erafsluitendweergezamenlijke

afstemming en invulling plaatsvindt;

• erveelaandachtwordtbesteedaan

successen, omdat iedereen trots is op

succes, vooral als men daar zelf aan

heeft bijgedragen;

• eengoedinterncommunicatieplan

noodzakelijk is.

Denkt u er ook aan dat…• mensendooreenjarenlangverblijfin

een zorgcentrum langzamerhand in

hun lot berusten en weinig tot geen

initiatieven ondernemen om zaken te

veranderen;

• hospitalisatiezowelvoorbewonersals

medewerkers kan gelden;

• depersoonlijkebegeleiderofeerstver-

antwoordelijke de individuele oudere

helpt zijn individuele wensen en

behoeften te benoemen en zo een

belangrijke bijdrage levert aan de

zelfstandigheid van de oudere en aan

de wens van de oudere om zelf

maximaal deregie over het leven te

blijven vervullen;

• hetbinnendehuidigeregelingmet

enige goede wil mogelijk is ook in het

zorgcentrum diensten zowel in natura

als via een persoonsgebonden budget

aan te bieden.

42

trektocht inspraak en persoonlijke betrokkenheid43

betekenisvolle contacten eigen welbevinden

ouderen gaan ermee op reis

trektocht voorkomen van eenzaamheid

Citaten uit het gastenboek

Een directeur schrijft: “Het is toch niet te

begrijpen dat er eenzaamheid is op een

plek waar op zo weinig vierkante meters

zoveel mensen 24 uur per dag leven!”

Mevrouw Haren schrijft: “Eenzaamheid

is iets van jezelf, je kunt het vaak niet

aan de ander zien maar toch heb je

elkaar nodig om iets aan eenzaamheid

te doen.”

In dit deel van de reisgids treft u een voorbeeld aan van de trektocht Voorkomen van eenzaamheid. Het is een bewerking van een estafette­traject dat tussen 2001 en 2003 op initiatief van de gemeente Den Haag in zes zorginstellingen heeft plaatsgevonden onder de titel: “Eenzaam? Wat doe ik er aan?”

Voorafgaand aan deze trektocht is het

nodig om de Reisgids levenskunst te lezen.

Het is verder aan te raden dit voorbeeld

van de trektocht eerst volledig door te

lezen om daarna te kijken hoe u er zoveel

mogelijk op eigen wijze invulling aan zou

kunnen geven.

Vervolgens, om u nog concreter op weg

te helpen, treft u in de map met reisbe-

scheiden Voorkomen van eenzaamheid

een grote hoeveelheid achtergrondinfor-

matie en draaiboeken aan. De wegwijzers

zijn voorbeelden van concrete draaiboeken

met tijdschema’s en activiteiten. In een

aantal situaties, met name tijdens het

ontwerptraject en het invoertraject is de

eigen, specifieke invulling van de

betreffende organisatie gewenst. Om die

reden zijn sommige wegwijzers geen

draaiboeken, maar “inspiratiewijzers”.

Tijdens de trektochten wordt er veel met

elkaar gesproken. De gesprekken zijn

vooral interactief en informeel, want een

gesprek is tenslotte geen vergadering.

Voorop staat het principe van de

“ontmoeting” en daarvoor is een infor-

mele, gezellige omgeving, waar men zich

zo ongedwongen mogelijk kan gedragen,

erg belangrijk. De duur van deze ge-

spreksbijeenkomsten wordt afgestemd

op de draagkracht van de aanwezigen,

met name de ouderen.

Op de trektochtbijeenkomsten worden

“reisopdrachten” gegeven, die uitgevoerd

worden voor de volgende bijeenkomst,

zodat men al meteen in de dagelijkse

praktijk op avontuur kan gaan.Bij deze

trektocht staat meestal het spoor van zelf-

reflectie en eigen ervaring voorop in de

reisopdrachten. Het spreekt voor zich dat

men zelf bepaalt of er onderweg nog

extra ontmoetingsbijeenkomsten nodig

zijn. Als het gaat om de methodische

kant, is het aan te raden veel in gemeng-

de, kleine groepjes te werken.

Het gaat op deze trektocht niet om

mensen met chronische depressieve

klachten, die mede daardoor in een

sociaal isolement leven. Voor hen dienen

deskundige behandelaars geraadpleegd

te worden.

Algemeen

46

trektocht voorkomen van eenzaamheid

Juist waar veel mensen bij elkaar leven

kan men iets doen aan eenzaamheid. Met

elkaar op weg gaan om te ontdekken dat

eenzaamheid iets is van jezelf, en dat een

ander het niet zomaar voor je kan

oplossen. Wel kan een medebewoner of

een medewerker een klankbord zijn. Maar

pas als iemand zelf iets wil doen aan zijn

eenzaamheid, kan een ander met hem de

stap uit de eenzaamheid doen.

Alle reizigers die meegaan op deze

“anders dan andere” trektocht Voorkomen

van eenzaamheid nemen drie bijzondere

“gespreksthema’s” mee in hun reiskoffer,

die ingezet kunnen worden tijdens de

ontmoetingsbijeenkomsten onderweg.

Betekenisvolle contacten Voor ieder mens is het belangrijk om

betekenisvolle contacten te hebben en te

houden. Ouderen willen zelf kunnen

bepalen wie er dicht in hun nabijheid

komt. Het maakt niet uit of zij veel of

weinig contacten hebben, als zij maar af

en toe hun hart kunnen uitstorten bij

iemand. Ouderen willen tegen hun

(professionele) ondersteuners kunnen

zeggen wat ze van bepaalde zaken

vinden.

Juist ouderen hebben behoefte aan

betekenisvolle contacten, om goed te

kunnen omgaan met veranderingen

(verhuizen naar een zorginstelling) ,

verlies (het overlijden van hun partner) en

moeilijke (gezondheids)situaties. Ieder

mens wil zijn eigen individuele netwerk -

ook al is dat nog maar klein - behouden

of herstellen.

Het eigen welbevinden Ouderen willen blijven meetellen. Ze

willen blijven investeren in hun eigen

persoonlijke groei, ook in de fase van

grote afhankelijkheid; maar wel in hun

eigen tempo! Zij willen immers hun eigen

welbevinden bewaken; dat is de natuur-

lijke prioriteit in ieders bestaan.

Welbevinden betekent een goed gevoel

over zichzelf hebben. We zegen ook wel:

“Ik steek goed in mijn vel.” Het bewaken

van het eigen welbevinden is een vorm

van zelfsturing in dialoog met de

omgeving. Als de omgeving voldoende

persoonlijke aanknopingspunten biedt

om op te reageren en het daadwerkelijk

mogelijk is om te reageren, functioneert

iemand als persoon.

De “vertraagde tijd”De “vertraagde tijd”is een begrip van

Arnold Cornelis (1999), waarmee hij

aangeeft dat het de mens mogelijk is als

persoon in zijn eigen tempo bezig te zijn

met het wezenlijke van zijn bestaan en

zijn dagelijkse welbevinden.

Door naar jezelf te kijken en te luisteren

om “te zien of het goed is” of “om te weten

uit ervaring dat het goed komt” breng je

een soort vertraging aan in de tijd, los van

de druk van buiten. Deze reflectie leidt

niet alleen tot denken in mogelijkheden

in relatie met de diepere vragen, maar

ook tot denken in eigen toekomstbeel-

den uit jezelf bepaald.

De mens heeft in deze tijd van stress en

hoge omgevingsdruk vaak te weinig tijd

om te werken aan zijn eigen, innerlijke

ontwikkeling. Het gevolg is dat de

emoties angst, boosheid en verdriet de

overhand krijgen. Het is mede daarom

van groot belang om in de huidige tijd

“winst te boeken” in termen van visie bij

het versterken en ondersteunen van het

vermogen tot zelfsturing van de ouderen

zelf. De opdracht is “omgaan met wat je

overkomt”! Begrippen als zelfstandigheid,

mondigheid, zingeving, variatie in wonen

en zorg- en dienstverlening op maat

spelen daarbij een rol.

In de reiskoffer

47

De ervaring in Den Haag laat zien dat de

trektocht Voorkomen van eenzaamheid

zeer goed met een aantal zorginstellin-

gen samen opgezet en uitgevoerd kan

worden. De gezamenlijke directies en

cliëntenraden kunnen wellicht gebruik

maken van de volgende reistips.

• Elkezorginstellingenformeerteen

reizigersgroepje bestaande uit

ouderen, medewerkers, mantelzorgers,

vrijwilligers en enkele leidinggevenden.

• Deresultatendietijdensdetrektocht

behaald worden kunnen de reizigers

doorgeven in hun eigen instelling.

• Dedirectiesendecliëntenradenvan

deze zorginstellingen zijn samen

verantwoordelijk voor de concrete start

en invulling van de trektocht. Daartoe

wijzen zij een reisleider aan, die

ver volgens een kerngroep gaat

formeren, waarin uit ieder zorginstelling

een leidinggevende en een cliënten-

raadslid zitting nemen.

• Dekerngroepledenzorgenvoor

draagvlak in eigen instelling en voor de

samenstelling en betrokkenheid van

de reizigersgroep.

• Dereisleiderendegehelekerngroep

zorgen voor de organisatie van de

uitvoering en de onderlinge commu-

nicatie, terwijl de directies zorgen voor

de noodzakelijke randvoorwaarden:

inzet van uren, gebruik van

voorzieningen, enz.

• Geadviseerdwordttestartenmeteen

reizigersgroep per zorginstelling van

tussen de tien en vijftien personen,

waarbij telkens ongeveer de helft

bestaat uit ouderen en de overigen uit

medewerkers, leidinggevenden,

vrijwilligers en familieleden.

• Hetisgewenstperreizigersgroepeen

rapporteur aan te stellen, die zich met

name richt op de verslaglegging van

het proces in de diverse ontmoetings-

groepen.

Reistips

48

trektocht voorkomen van eenzaamheid

De start van de trektocht

Inhoud traject zie wegwijzer Voorkomen van

eenzaamheid 1

Voor grotere stichtingen met meerdere

zorginstellingen is deze trektoch een

uitgelezen kans om op een concreet

thema gezamenlijk beleid te maken. Het

“op reis gaan” met een groepje zorg-

instellingen vergroot ook de interactie

buiten de deur en kan inspirerend werken

voor alle betrokken partijen.

Aan de hand van de keuze van de

zorginstellingen worden de verantwoor-

delijke beleidsmakers uit de achter-

liggende organisaties door het manage-

ment van de overkoepelende stichting

uitgenodigd voor een werkconferentie.

a. Er wordt een kleine werkconferentie

georganiseerd voor directies, beleids-

makers en cliëntenraden uit de

achterbannen van de diverse betrokken

organisaties.

Tijdens deze werkconferentie wordt de

de trektocht Voorkomen van eenzaam-

heid geïntroduceerd. Essentieel

onderdeel van deze werkconferentie is

de deelnemers zelf ervaren dat

gewenste verandering alleen in gang

gezet kan worden als men eerst zijn

eigen vermogen tot communicatie en

zelfsturing verkent en pas van daaruit

met anderen gaat praten.

b. Iedereen weet nu een beetje wat de

bedoeling is van de trektocht Voorko-

men van eenzaamheid. De verantwoor-

delijke deelnemers van de zorginstel-

lingen die meedoen aan de trektocht

spreken af de komende maand met

hun eigen organisatie tijdens een

reguliere bijeenkomst te kijken wie er

willen meegaan.

c. Ter afsluiting wordt de reisleider

benoemd, die vervolgens de kerngroep

samenstelt.

De startDoel De trektocht Voorkomen van

eenzaamheid op de agenda van ouderen,

medewerkers, vrijwilligers, mantelzorgers

en leidinggevenden van de afzonderlijke

zorginstellingen krijgen.

Tijdsspanne Twee maanden.

Acties Een aantal koffieochtend-

bijeenkomsten.

Wegwijzer Voorkomen van eenzaamheid 2

Inhoud traject zie wegwijzer Voorkomen van

eenzaamheid 2

In de maand na de voorbereiding worden

de achterbannen in de diverse zorginstel-

lingen erbij betrokken. De kerngroep gaat

op uitnodiging van de locatiemanager en

Doel Voorkomen van eenzaamheid op

de beleidsagenda van de

zorginstellingen.

Tijdsspanne Ongeveer twee maanden.

Actie Werkconferentie.

Wegwijzer Voorkomen van eenzaamheid 1

De voorbereiding

de cliëntenraad tijdens (bijvoorbeeld) een

koffieochtendbijeenkomst met alle

bewoners, medewerkers, vrijwilligers en

familieleden kijken of er interesse bestaat

om een trektocht Voorkomen van

eenzaamheid te starten. Aan het eind van

deze bijeenkomst wordt gevraagd wie er

mee wil praten over dit thema in een

aantal ontmoetingsbijeenkomsten, die de

komende maanden gehouden zullen

worden.

49

Inhoud trajectDit deel van de trektocht wordt gezamen-

lijk met alle reizigersgroepjes gedaan.

Tussen de diverse ontmoetingsbijeen-

komsten worden “reisopdrachten”

gegeven en uitgevoerd in de eigen

zorginstelling, zodat het estafettestokje al

meteen in de dagelijkse praktijk door-

gegeven wordt. In dit traject vinden er in

totaal vier bijeenkomsten plaats; het

spreekt voor zich dat u zelf bepaalt of u

nog extra ontmoetingsbijeenkomsten

nodig heeft.

Het is inspirerend om de verschillende

reizigersgroepjes in de zorginstelling af

en toe aan te vullen met anderen.

Ontmoetingsbijeenkomst 1zie wegwijzer Voorkomen van eenzaamheid

3 - algemene documentatiewegwijzer

Op de eerste ontmoetingsbijeenkomst

wordt het begrip eenzaamheid met

elkaar verkend.

Eenzaamheid wordt bespreekbaar

gemaakt vanuit ieders eigen ervaringen,

zodat de deelnemers, zowel de ouderen

zelf als de (jongere) medewerkers voeling

krijgen met het thema en daarover met

elkaar kunnen gaan praten met min of

meer dezelfde woorden.

Het is belangrijk om te beginnen bij de

ouderen, en hen te vragen zelf iets aan

hun eenzaamheid te doen. Ook de

medewerkers hebben eenzaamheids-

gevoelens en moeten dus meedoen, want

zij moeten ervoor zorgen dat de omge-

ving niet onnodig de eenzaamheid

versterkt, maar juist het tegendeel

bewerkstelligt. Mensen hebben samen

heel veel kennis van en ervaring met

eenzaamheid en kunnen met elkaar van

die kennis gebruik maken om eenzaam-

heid tegen te gaan, er minder last van te

hebben of er zelfs vanaf te komen. Alles

wat zou kunnen helpen kan een aangrij-

pingspunt worden voor het gewenste

scenario in de ontwerpfase.

De reisboodschap van deze bijeenkomst is

dat de stille, sterke kracht van mensen

genereerd kan worden en als reisopdracht

wordt gevraagd om eens met anderen in

de zorginstelling te praten over

eenzaamheidsgevoelens.

De beelden verkennen

Doel Verduidekijking van het begrip

”eenzaamheid”.

Tijdsspanne Drie maanden.

Acties Vier ontmoetingsbijeenkomsten.

Wegwijzer Voorkomen van

eenzaamheid 3 t/m 6

50

trektocht voorkomen van eenzaamheid

Ontmoetingsbijeenkomst 2zie wegwijzer Voorkomen van

eenzaamheid 4

De persoonlijke ervaringen met eenzaam-

heid worden verder uitgediept en gecom-

municeerd. Het accent wordt daarbij

gelegd op de eigen rol van het individu.

Dat betekent dat men zich eerst moet

realiseren dat men eenzaam is, men moet

dat erkennen. Pas dan kan de interactie

met anderen hierover op gang gebracht

worden.

De reisboodschap komt aan bod als de

deelnemers met elkaar over hun

levensmotto’s praten: het beste van jezelf

geef je door aan de ander. De reisopdracht

sluit hierbij aan: in gesprek gaan met

anderen over levensmotto’s.

Ontmoetingsbijeenkomst 3zie wegwijzer Voorkomen van

eenzaamheid 5

Veel reizigers hebben de afgelopen

weken in de eigen leefomgeving

rondgekeken en mensen gezien en soms

ook aangesproken, van wie ze dachten

dat ze zich eenzaam voelden. Deze

ervaringen worden met elkaar uitgewisseld.

Wat zie je aan de buitenkant van iemand

die eenzaam is? Hoe kom je erachter dat

iemand in zichzelf aan het pruttelen is?

En hoe dat hij uit die eenzaamheid wil

treden? Er worden vragen gesteld als: wat

is u opgevallen? Hoe gedraagt iemand

zich? Waar praat men over? Wat vindt

men niet leuk? Zijn er dingen die men wel

leuk vindt? Waar heeft u over gesproken?

De reisboodschap luidt dat het van grote

betekenis is elkaar een klankbord te

bieden.

En de reisopdracht is om iets terug te

geven, want alleen de klank die je

teruggeeft telt.

Ontmoetingsbijeenkomst 4zie wegwijzer Voorkomen van

eenzaamheid 6

Vanaf het allereerste begin van deze

trektocht zijn ouderen, medewerkers en

leidinggevenden actief met het thema

“eenzaamheid” aan de gang gegaan. Als

vanzelfsprekend komen er allerlei grote

en kleine plannen en ideeën op tafel. Aan

het eind van deze beeldvormingsfase

worden de ideeën bijeengeraapt in een

soort brainstormsessie. Het zij hier met

nadruk gezegd dat dit nog niet de fase

van de concrete oplossingen is.

De reisboodschap is dat het noodzakelijk

is om “aangrijpingspunten”te willen zien

en de reisopdracht is om de ideeën en

plannen kenbaar te maken aan de

achterbannen.

51

Inhoud trajectOver de “aangrijpingspunten” uit de

eerste fase wordt in de ontwerpfase per

locatie gebrainstormd. Pas als er een

goede afweging van belangen is gemaakt,

kiezen de deelnemers er bewust voor om

zich te committeren. Ze gaan “ervoor

staan”, ze beseffen dat er heel concreet

voor moeten zorgen dat er wat gaat

gebeuren. “Kiezen” en “zich commi-

teren”bljven in veranderingsprocessen

vaak impliciet, daarom is het van

strategisch belang dat er bewust gewerkt

wordt aan een breed draagvlak in de

eigen organisatie.

Stap 1zie inspiratiewijzer Voorkomen van

eenzaamheid 7 en Voorkomen van

eenzaamheid 8

De reisleider en de kerngroep blijven ook

in deze fase de stimulerende en voor-

waardenscheppende krachten.

Zij organiseren als eerste stap in deze

ontwerpfase een uitwisselingsbijeenkomst.

Met betrokken reizigersgroepen,

aangevuld met directies en uitvoerende

managers, wordt gekeken naar de

resultaten uit het beeldentraject; verder

wordt iedereen weer even bijgepraat.

Belangrijkste agendapunt voor de

voort gang op deze trektocht is het

creëren van een soort “vrijplaats”,

waarbinnen de deeltrajecten verder

ontworpen kunnen worden. De randvoor-

waarden - o.a. voor de facilitering- dienen

in overleg met de directie per deeltraject

helder besproken en vastgelegd te

worden.

Stap 2 zie inspiratiewijzer Voorkomen van

eenzaamheid 8 en Voorkomen van

eenzaamheid 9

In deze fase van de trektocht wordt vooral

gewerkt in de reizigersgroepjes in de

eigen zorginstelling. In de ideeën en

plannen dient ruimte te zijn voor:

• hettotstandbrengenvanmeer

aandacht en contact tussen ouderen

onderling en tussen ouderen en

medewerkers;

• degroeivanonderlingecontacten

vertrouwen, zodat eenzaamheid beter

opgemerkt wordt.

Verder wordt er getoetst of de plannen

rekening houden met de specifieke

verantwoordelijkheid van de betrok-

kenen bij de uitvoering:

• deoudere,diezoektnaardemogelijk-

heden zijn eigenheid te behouden;

• demedewerker,diestreeftnaareen

goede en kansrijke omgeving voor de

individuele oudere;

• dedirectie,diezichverantwoordelijk

weet voor het scheppen van de juiste

randvoorwaarden.

Daarnaast is het belangrijk dat de

plannen en ideeën zonder veel moeite

en formele kadering uitgevoerd

kunnen worden, zodat men meteen

“aan den lijve” kan ervaren hoe ze

uitwerken.

Tussen de verschillende deeltrajecten kan

verschil bestaan in tempo, actie, resultaten,

enz.. Om elkaar te voeden en te inspireren

is het gewenst aan het einde van de

ontwerpfase voor de tweede maal ideeën

met elkaar uit te wisselen.

Na een proef van enkele maanden moet

bekeken worden in hoeverre de acties

meerwaarde hebben. En ook of er verdere

uitwerking nodig is, of er betere kansen

zijn of dat er extra ondersteuning of

toerusting nodig is. Vervolgens kan de

trektocht in het invoertraject stappen.

Doel Plannen bedenken om

eenzaamheid te voorkomen.

Tijdsspanne Drie maanden.

Acties

Een aantalwerkbijeenkomsten

per locatie.

Tweemaal een uitwisselingsbijeenkomst.

Wegwijzers Voorkomen van eenzaamheid

7 t/m 9

De plannen ontwerpen

52

trektocht voorkomen van eenzaamheid

Inhoud trajectzie inspiratiewijzer Voorkomen van

eenzaamheid 9 en Voorkomen van

eenzaamheid 10

In dit deel van de trektocht dienen de

gekozen ontwerpen concreet zichtbaar te

worden gemaakt in het beleid en zo

breed mogelijk verspreid ten behoeve

van de individuele oudere, die ze ook zelf

toepast. Iedere zorginstelling doet dat

geheel op eigen wijze, met eigen

reisdoelen en in eigen tempo. De

reisplannen en de daaraan gekoppelde

voorwaarden dienen goed vastgelegd en

bewaakt te worden. Natuurlijk kan er

tijdens het reizen gekozen worden voor

aanpassingen in de route, voor langere

rustpauzes, voor totale wijzigingen van de

route en dergelijke meer. In bepaalde

situaties zal de trektocht weer even terug

moeten gaan naar één van de eerdere

trajecten.

De volgende drie grote beleidsthema’s

kunnen als een blauwdruk voor dit traject

fungeren.

Beleidsthema 1: Aanleggen en verbeteren van het sociale veld Uit de ervaringen met de Haagse pilot

blijkt dat het merendeel van de plannen

betrekking heeft op ontmoetingen in

kleinere verbanden: theemiddagen op de

afdelingen, verdiepingsbijeenkomsten,

driegesprekken, voorleesgroepen, nieuwe

bewoners welkom heten en begeleiden,

zodat ze zich thuis gaan voelen’. Juist in

kleinere verbanden kan een oudere zelf

actiever zijn, onder het motto: “Wat doe ik

eraan als oudere?!”

Beleidsthema 2: Kennis nemen van de vraag achter de vraag Een aantal plannen die geopperd zijn in

de Haagse pilot hebben te maken met de

rol en de houding van de professionele

medewerker. Het gaat daarbij om zaken

als iemand wat aandacht schenken en

even stilstaan bij iemand. Ze gelden vaak

evenzeer voor vrijwilligers en familieleden.

Voor de medewerkers is het van belang

dat zij inzicht verkrijgen in de individuele

wensen en behoeften van ouderen en

leren hierover in gesprek te gaan. De

manier waarop men in gesprek gaat dient

dan weer te passen in het primaire

ondersteuningsproces, dat maximaal

gericht is op zelfsturing door de oudere

en op versterking van de medewerker

zelf: “Hoe onderken ik als medewerker

eenzaamheid?”

Beleidsthema 3: Communicatie en zelfsturing ontwerpen en van voorwaarden voorzienDe directies zijn rechtstreeks verantwoor-

delijk voor en betrokken bij de start en

het onderhoud van het ontwerpen van

een interactief proces tussen de ouderen,

de medewerkers en de beleidsmakers. In

dat proces wordt de oudere en de

medewerker een kansrijke omgeving

geboden ten behoeve van een adequaat

sociaal leefklimaat.

In dit (ingewikkelde) interactieve

communicatieproces dient de directie te

beseffen dat het gaat om:

• hetmetelkaaronderkennenen

benoemen van verschijnselen en het

toekennen van bepaalde waarden, de

zogenaamde betekenistoekenning;

• deonderlingepositioneringvan

betrokkenen binnen het sociale

systeem van de zorginstelling, waarbij

gedacht dient te worden aan verdeling

van middelen bij het uitoefenen van

“macht”;

• delegitimatievaninhoudenonder-

linge positionering, of anders gezegd:

op welke wijze wordt gerechtvaaardigd

dat leden van een sociaal systeem met

elkaar communiceren endaarbij macht

over elkaar uitoefenen?

De invoering van de plannen

Doel Werken met de plannen om

eenzaamheid te voorkomen.

Tijdsspanne Drie maanden en verder.

Acties Per locatie een reizigersgroepje

samen met management en cliëntenraad.

Wegwijzers Voorkomen van eenzaamheid

9 en 10

53

ISBN 90-808771-2-3

Korte Elisabethstraat 17, UtrechtPostbus 19219, 3501 DE UtrechtT 030 231 20 86 F 030 233 36 97E info@vdznederland.nl I www.vdznederland.nl