LEEFTIJDSGRENZEN VOOR IN-VITROFERTILISATIE IN RECHTSVERGELIJKEND PERSPECTIEF

Zoë Van Assche Studentennummer: 01405702 Promotor: Prof. dr. Gerd Verschelden Commissaris: Dhr. Tom Wijnant Masterproef voorgelegd voor het behalen van de graad Master of Laws in de Rechten Academiejaar: 2018 – 2019

2

3

EnGodzegendeNoachenzijnezonen,ensprak:Zijtvruchtbaarenvermenigvuldigtu,envervultdeaarde.

(Genesis9:1)

4

5

Dankwoord Ineerste instantiewil ikgraagmijnpromotor,professorGerdVerscheldenbedankenvoor

het vertrouwen en de hulp die ik kreeg bij het opstellen van het onderzoeksplan en het

schrijvenvandezemasterproef.

Daarnaast wil ik graag mijn oudste zus Irthe en mijn mama bedanken voor het grondig

nalezen van dit werk en vanuit hun medische opleiding af en toe wat verduidelijking te

brengeninhetmedischjargon.

Deallergrootstedankgaatechteruitnaarmijndriezussen, Irthe,PhebeenAlix,mijn lief,

Michielenmijnallerliefstemama.Ikhadmijgeenbetereomgevingkunnenvoorstellenom

hethelestudietrajecttedoorlopen.

Tenslotte wil ik deze masterproef graag opdragen aan mijn papa, mijn allertrouwste

supporter tijdensmijn studies. Ik ben er zeker van dat je nu verder supportert vanuit de

hemel.

6

Lijstmetafkortingen

- ABM :L’agencedelabiomédicine(Frankrijk)

- AGE :anticipatedgameteexhaustion

- ARI :AgeRelatedInfertility

- CBRC :Cross-borderReproductiveCare

- EHRM :EuropeesHofvoordeRechtenvandeMens

- ESHRE:EuropeanSocietyforHumanReproductionandEmbryology

- EVRM :EuropeesVerdragvoordeRechtenvandeMens

- ICSI :intracytoplasmatischesperma-injectie

- IUI :intra-uterineinseminatie

- ivf :in-vitrofertilisatie

- IVRK :VerdraginzakedeRechtenvanhetKind

- KI :kunstmatigeinseminatie

- KLEM :NederlandseVerenigingvanKlinischEmbryologen

- MBV :medischbegeleidevoortplanting

- NVOG :NederlandseVerenigingvoorObstetrieenGynaecologie

7

Inhoudsopgave

INLEIDING 9

§1. Onderzoeksvraagenrelevantie 9

§2. Onderzoeksmethode 11

§3. Afbakening 12

§4. Terminologie 13

§5. Medische,maatschappelijkeenethischeaspecten 15

HOOFDSTUKI:VERDRAGSRECHTELIJKKADERRONDMEDISCHBEGELEIDEVOORTPLANTING 19

§1. EuropeesVerdragvoordeRechtenvandeMens 19

§2. Verdraginzakederechtenvanhetkind 21

§3. ConventieMensenrechtenenBiogeneeskunde 22

HOOFDSTUKII:LEEFTIJDSGRENZENVOORIN-VITROFERTILISATIE 23

§1. België 23A. Parlementairevoorbereidingartikel4MBV-wet 23

I. Wetsvoorstelvan21januari2004 23II. Wetsvoorstelvan2maart2005 24III. Wetsvoorstelvan23november2005 25

B. Drieleeftijdsgrenzen 26C. Naareengrensvan50jaar? 29

§2. Frankrijk 32A. Unâgedeprocréer 32B. L’agencedelabiomédicine 33

§3. Nederland 35A. Embryowet2002enModelreglementEmbryowet2003 35B. ModelreglementEmbryowet2018 35

§4. Duitsland 38

HOOFDSTUKIII:TERUGBETALINGVANEENIN-VITROFERTILISATIEBEHANDELING 39

§1. België 39A. Ziekenhuisforfait 39B. ForfaitsMBV 42C. Geenterugbetalingvoor‘socialfreezing’ 43

8

§2. Frankrijk 45A. Terugbetalingvanbinnenlandseivf-behandelingen 45B. Terugbetalingvanbuitenlandseivf-behandelingen 46

§3. Nederland 48

§4. Duitsland 50

HOOFDSTUKIV:SUGGESTIESTEROPTIMALISERINGVANDEBELGISCHEWETGEVING 52

1. Invoeringvanleeftijdsgrenzenvoordeman 52

2. Deleeftijdsgrensvoortoegangtotivfflexibiliseren 53

3. Terugbetalingivfafhankelijkmakenvandeleeftijdvandeeicel 54

4. Terugbetalingvan‘socialfreezing’ 54

BESLUIT 56

BIBLIOGRAFIE 59

9

Inleiding

§1. Onderzoeksvraagenrelevantie

1. Indezemasterproefwordtonderzochtof,en inwelkematedeBelgischewetgever

een voorbeeld kan nemen aan onze buurlanden Frankrijk,Nederland enDuitsland op het

vlak van wettelijke regelingen rond leeftijdsgrenzen voor in-vitrofertilisatie en de

terugbetalingervan.

2. Na een korte schets van het verdragsrechtelijk kader rond medische begeleide

voortplanting (hoofdstuk I), worden de verschillen in wetgeving op het vlak van de

leeftijdsgrenzenvoorivf(hoofdstukII)endeterugbetalingervan(hoofdstukIII)blootgelegd.

InhoofdstukIVwordentenslotteenkelesuggestiesgedaandiededesbetreffendeBelgische

wetgevingzoudenkunnenoptimaliseren.

3. De relevantie van deze masterproef kan gevonden worden in de steeds dalende

fertiliteit.Wereldwijdheeftmomenteeléénopdezeskoppelstemakenmeteenofandere

vorm van onvruchtbaarheid1. In 20 tot 35% van deze gevallen ligt de oorzaak van het

vruchtbaarheidsprobleembijdevrouw2,bijwiede(tever)gevorderdeleeftijdsteedsvaker

deredenvaninfertiliteitis.Zoweldekwaliteitalsdekwantiteitvandeeicellendalenimmers

naarmatede leeftijd vandevrouwvordert.3Hoewelmenkan stellendateenzelfdevrouw

meteenzelfdebehandelingoveralinEuropaevenveelkansmaaktopeenzwangerschapna

een ivf-behandeling, worden er toch verschillen gevonden in de leeftijdsgrenzen en de

daaraangebondenterugbetalingendiede landenBelgië,Frankrijk,NederlandenDuitsland

1EUROPEANSOCIETYFORHUMANREPRODUCTIONANDEMBRYOLOGY,ARTFactsheet,www.eshre.eu/Press-Room/Resources.aspx.2Ibid.3‘Onvruchtbaarheid’opwww.kinderwens.be/onvruchtbaarheid.

10

hanteren.4,5Beperkingen in leeftijd voor de toegang en terugbetaling van ivf dragen altijd

eenenigszinsarbitrairkarakter inzich.Ondanksdetijdensdeparlementairevoorbereiding

verschillendeaangehaaldeargumenten,kunnenookdeBelgischeleeftijdsgrenzendeindruk

wekken nogal willekeurig te zijn gekozen. Een onderzoek dat (de motivering van) de

verschillende leeftijdsgrenzen in de landen België, Frankrijk, Nederland en Duitsland

vergelijkt kan daarom bijzonder interessant zijn in de zoektocht naarmeer bevredigende

regelgevingronddeleeftijdsgrenzenvoorivfendeterugbetalingervan.

4. Ondanks de afnemende fertiliteit naarmate de leeftijd vordert, stellen Westerse

koppels de vervulling van hun kinderwens almaar vaker uit. Hierdoormoeten ze steeds

vakereenberoepdoenopmedischbegeleidevoortplanting,waarvoorersomszelfsover

de landsgrenzen heen wordt gereisd.6Onder een Europese richtlijn van 2008 hebben

Europesepatiënten immersde vrijheidom te kiezen inwelk Europees land ze zich laten

behandelen. Doordat Europa geen uniforme, geïntegreerde regelgeving rond de toegang

tot medisch begeleide voortplanting oplegt, is er een lappendeken van verschillende

wetgevingenm.b.t.ivfontstaan.7Cross-borderReproductiveCare(CBRC)iseenfenomeen

waarbijpatiëntenhulpzoekenbijeenfertiliteitscentrumbuitendegrenzenvanhuneigen

land.8DegrootsteEuropeseberoepsverenigingEuropeanSocietyforHumanReproduction

and Embryology (ESHRE) gebruikt hiervoor demeer neutrale term “grensoverschrijdende

4EUROPEANSOCIETYFORHUMANREPRODUCTIONANDEMBRYOLOGY,Factsheet2:Regulationandlegislationinassistedreproduction,www.eshre.eu/Press-Room/Resources.aspx.5EUROPEANSOCIETYFORHUMANREPRODUCTIONANDEMBRYOLOGY,Factsheet4:Thefundingofivftreatment,www.eshre.eu/Press-Room/Resources.aspx.6A.PEUTEMAN,“Eenbabymaken?Datdoejeinhetbuitenland”,Knack2017,nr.41,38-42.ReproductiveCare,https://www.eshre.eu/Press-Room/Resources.aspx.7 EUROPEAN SOCIETY FOR REPRODUCTION AND EMBRYOLOGY, Fact sheet 2: Regulation andlegislationinassistedreproduction,www.eshre.eu/Press-Room/Resources.aspx.8W. VANHOOF,G. PENNINGS en P. DE SUTTER, “Cross-border reproductive care for law evasion:should physicians be allowed to help infertility patients evade the law of their own country?”,EuropeanJournalofobstetrics&GynecologyandReproductiveBiology2016,101-105.

11

reproductieve zorg” 9 in plaats van het vaak negatief geconnoteerde begrip

“vruchtbaarheidstoerisme”.10

Wettelijke beperkingen die landen stellen bij de toegang tot medisch begeleide

voortplanting, waaronder bijvoorbeeld leeftijdsgrenzen, zijn één van de voornaamste

redenenwaaromkoppelshuntoevluchtzoekentotanderelanden.11Geziendegroteschaal

waaropCBRCvoorkomtinEuropa12,ishetnuttigderegelgevingenronddezeproblematiek

buitenonze landsgrenzenteanalyseren.Uiteenonderzoekvan2010bleekdatbijnatwee

derde van de CBRC-patiënten in België komen uit vier landen: Italië (31,8%), Duitsland

(14,4%),Nederland(12,1%)enFrankrijk(8,7%).13

§2. Onderzoeksmethode

5. Het onderzoek zal gevoerd worden aan de hand van een dogmatische

rechtsvergelijking.Ditwilzeggendatdevergelijkingtussendevierlandenzalgebeurendoor

een bureauonderzoek waarbij er gebruik zal gemaakt worden van door andere auteurs

gepubliceerdmateriaal.Debedoelingvanditonderzoekisomzoweldewettekstenvande

verschillendelandenalshunvoorbereidendedocumententebestuderen.Hierbijzalerdus

uitgegaanwordenvande tekstenalsdusdanigen zal depraktische implementatie vande

dezewettekstenachterwegewordengelaten.

9G. PENNINGS, G. DEWERT, F. SHENFIELD, J. COHEN, B. TARLATZIS en P. DEVROEY, “ESHRE Taskforce on Ethics and Law 15: Cross-border reproductive care”,Hum. Reprod. 2008, vol. 23 (nr.10),2182-2184.10S.TACK,“JuridischeknelpuntenbijgrensoverschrijdendefertiliteitszorginEuropa”inS.TACKenG.VERSCHELDEN(eds.),Medischbegeleidevoortplantinginjuridischenethischperspectief,Antwerpen,2014,(69)71.11F.SHENFLIED,J.DEMOUZON,G.PENNINGS,A.FERRARETTI,A.NYBOEANDERSEN,G.DEWERTenV.GOOSENS,“Crossborderreproductivecareinsixeuropeancountries”,Hum.Reprod.2010,vol.25(afl.6),1361-1368.12S.TACK,“JuridischeknelpuntenbijgrensoverschrijdendefertiliteitszorginEuropa”inS.TACKenG.VERSCHELDEN(eds.),Medischbegeleidevoortplantinginjuridischenethischperspectief,Antwerpen,Intersentia,2014,(69)71.13F.SHENFLIED,J.DEMOUZON,G.PENNINGS,A.FERRARETTI,A.NYBOEANDERSEN,G.DEWERTenV.GOOSENS,“Crossborderreproductivecareinsixeuropeancountries”,Hum.Reprod.2010,vol.25(afl.6),tabel1.

12

Aandehandvanraadplegingenreflectievanditverzameldemateriaalwordtergetrachtom

totnieuweinzichtentekomen.

Naast juridisch materiaal, zullen ook de websites van nationale ministeries, academische

instituten, professionele en patiëntenverenigingen en artikels in de media gehanteerd

worden.

§3. Afbakening

6. Vermitshetonderzoekwaaroverdezemasterproefzalhandelen,beperktwordtdoor

eentijdsbestekvanéénjaar,moethetonderwerpduidelijkafgebakendwordenenzullener

bepaaldeaspectenvanhetonderwerponbesprokenblijven.

7. Teneerstezalerindezemasterproefenkelvergelekenwordenmetrechtsstelselsdie

overeengelijkaardigsocialezekerheidssysteembeschikkenalsBelgië.Eenvergelijkinginzake

terugbetalingvanmedischebehandelingenzouandersaanrelevantie inboeten.Hoewelde

VSAglobaalgezienergpopulairzijninzakemedischbegeleidevoortplanting,14wordtditland

dusnietbehandeldinditonderzoek.Bovendienzalhetonderzoekbeperktwordentotcivil-

law landen. Om deze reden zal er enkel vergeleken worden tussen bepaalde Europese

landen en zal Groot-Brittannië achterwege worden gelaten. Naast België zullen enkel de

landen Nederland, Frankrijk en Duitsland betrokkenworden in de vergelijking. Dit om de

evidenteredenenvantaalennaburigheid.

8. VerderzaldeaandachtinBelgië,Frankrijk,NederlandenDuitslandvooralgevestigd

zijn op de wetteksten als dusdanig en zal het terugkoppelen aan de praktijk achterwege

14EUROPEANSOCIETYFORHUMANREPRODUCTIONANDEMBRYOLOGY,Factsheet1:Crossborderreproductivecare,www.eshre.eu/Press-Room/Resources.aspx.

13

wordengelaten.Hoeweldergelijkonderzoekbijzonderinteressantzoukunnenzijn,zouhet

onmogelijkzijnomopditkorttijdsbestekaldezeinformatieteverzamelenenteverifiëren.

§4. Terminologie

9. Aangezien indezemasterproefheelwat termenuitde reproductievegeneeskunde

aanbodkomen,ishetnuttigeerstenkeletermenteverduidelijken.

10. Met menselijke gameten worden de voortplantingscellen bedoeld. De vrouwelijke

gametenzijneicellenendemannelijkegametenzijnspermatozoïden.15

11. Medisch begeleide voortplanting (MBV) is de verzamelnaam voor verschillende

technieken van begeleide voortplanting: kunstmatige bevruchting, in-vitrofertilisatie en

intracytoplasmatischesperma-injectie.

12. Kunstmatige bevruchting (KI) is de techniek waarbij er sperma van de partner

(homologe KI) of van een donor (heterologe KI) in de vrouwelijke geslachtdelen wordt

gebracht, zonder dat er geslachtsgemeenschapplaatsvindt.16Deze techniek is ook bekend

onderdenaamintra-uterieneinseminatie(IUI).17

13. In-vitrofertilisatie(ivf)isdetechniekdiein1978voorheteerstsuccesvoltoegepast

werd door de Britse dokter Robert Edwards en leidde tot de geboorte van de eerste

‘proefbuisbaby’, Louise Brown.18Bij een ivf worden een of meerdere eicellen bevrucht

buitenhetlichaamvandevrouw,ineengunstigkweekmedium(invitro).Nadebevruchting

wordthetembryoteruggeplaatstindebaarmoedervandemoeder,waarhetzichnormaal

15Zieart.2,kMBV-wet.16P. DE SUTTER en E. DELRUE, De maakbare baby. Een onbegrensd verlangen?, Gent, AcademiaPress,2017,29.17Ibid.18 Wetsvoorstel betreffende de medisch begeleide voortplanting en de bestemming van deboventalligeembryo’sendegameten,Parl.St.Senaat2005-06,nr.3-1440/1,p.1-21.

14

verderontwikkelt.19Bijheterologeivfbestaathetembryouitminstensééngameetvaneen

donor,terwijlbijeenhomologeivfdegametenvanbeidewensouderswordengebruikt.20

14. Intracytoplasmatische sperma-injectie (ICSI) is een variant van ivf waarbij de

spermacel rechtstreeks via een micro-injectie wordt ingebracht in de eicel. Na deze

bevruchtingwordthetembryoteruggeplaatstindebaarmoedervandemoeder.21

15. Gezienzowelbij ivfals ICSIdebevruchtingvandeeicel invitro (buitenhet lichaam

van de vrouw) gebeurt, dient in deze masterproef waar ivf staat, ivf en ICSI gelezen te

worden.

16. A-centrumvoorreproductievegeneeskunde:centrumdatdepatiëntbehandelttot

defasewaarindeeicellenwordenweggenomen.22Voorhetterugplaatsenvandeembryo’s

moetdepatiëntzichwendentoteenB-centrum.ErbestaaninBelgië14A-centra.

17. B-centrum voor reproductieve geneeskunde: centrum dat over een laboratorium

voor embryologiebeschikt waarmee enerzijds een in-vitrobevruchting kan worden

uitgevoerd en anderzijds gameten en embryo's kunnenworden behandeld en bewaard.23

Belgiëheeft17B-centra.

19P. DE SUTTER en E. DELRUE, De maakbare baby. Een onbegrensd verlangen?, Gent, AcademiaPress,2017,30.20V.VANDERHULST, “Medischbegeleidevoortplantingendraagmoederschap” inT.VANSWEEVELTenF.DEWALLENS(eds.),HandboekgezondheidsrechtVolumeII.Rechtenvanpatiënten:vanembryototlijk,I,Hetbeginnendleven,Antwerpen,Intersentia,2014,32.21Ibid.,38.22 KB 15 februari 1999 houdende vaststelling van de normen waaraan de zorgprogramma's“reproductievegeneeskunde”moetenvoldoenomerkendteworden,BS25maart1999.23Ibid.

15

§5. Medische,maatschappelijkeenethischeaspecten

18. Inde regelproduceerteenvrouwvruchtbareeicellenvanafhaarpuberteit tot aan

haarmenopauze.Naarmatedeleeftijdvandevrouwvordert,nemenzoweldekwaliteitals

de kwantiteit van de eicellen echter afwaardoor het steedsmoeilijkerwordt om op een

natuurlijkewijzezwangerteworden.VolgendegrafiekuithetonderzoekvanBROEKMANS

e.a.toonthetverbandtussendeleeftijdvandevrouw,deafnamevandeeicelreserveende

toenamevandeminderkwalitatieveeicellenaan.24

19. Door tal vanmaatschappelijk tendensen zoalsde toenemendeopleidingsgraad van

de vrouw en de steeds effectiever wordende contraceptie25, neemt de leeftijd waarop

vrouwen voor het eerst moeder worden steeds toe. 26 Zo was in 2017 in België de

gemiddeldeleeftijdvanmoedersbijdegeboortevanhunkind30,7jaar,terwijldatin2006

24 F. J. BROEKMANS, M.R. SOULES en B.C. FAUSER, “Ovarian Aging: Mechanisms and ClinicalConsequences”,EndocrineRevieuws2009,465-493.25M.MILLS, R.R. RINDFUSS, P.MCDONALD, E. TE VELDE en ESHRE REPRODUCTION AND SOCIETYTASK FORCE, “Why do people postpone parenthood? Reasons and social policy incentives”,Hum.Reprod.2011,848-860.26BELGISCH RAADGEVEND COMITÉ VOOR BIO-ETHIEK, Advies over de ethische aspecten van hetinvriezenvaneicellenomleeftijdsgebondeninfertiliteittevoorkomen,16december2013,nr.57.

16

nog29,8jaarwas.27Dezeevolutie,waarbijsteedsvakereenberoepwordtgedaanopmedici

om de natuur een handje te helpen, roept heelwatmaatschappelijke, psychologische en

ethischevragenop.

20. Zokanmenzichbijvoorbeeldafvragenwelkeinvloedhethebbenvan‘oudere’ouders

heeft op de ontwikkeling van het kind. Behoudens een onderzoek dat aantoont dat een

gevorderde ouderschapsleeftijd kan geassocieerd worden met een verhoogd risico op

autisme28,werdengeenonderzoekengedaandieeennegatiefeffectopdeopvoedingvan

hetkindvaststelden.EenonderzoekvanBOIVINe.a.uit2009toondezelfsaandatergeen

verbandbestaattussendeleeftijdvandemoederbijdegeboortehetkindverwektdoorivf

enerzijds en het welzijn van dat kind en zijn ouders anderzijds.29,30Vrouwen die op iets

latere leeftijdmoederworden,zittenbovendienvaak ineenstabielererelatieengenieten

vaneengunstigerefinanciëlesituatie.31,32

21. Eenander leeftijdsgebonden fenomeendat tegenwoordig regelmatighetvoorwerp

vandiscussieuitmaakt,is‘socialfreezing’.Ingevallenvan‘socialfreezing’latenvrouwenhun

eicellenop jongere leeftijd invriezenomdezeop latere leeftijdtegebruiken.Aangeziener

meer kans op een zwangerschap is met een jongere eicel, trachten ze op deze manier

leeftijdsgebondeninfertiliteit(AgeRelatedInfertilityofARI)tevoorkomen.33,34Redenenals

27 Tabel “Levendgeborenen per geslacht, volgens burgerlijke staat, leeftijd bij de geboorte engeboortejaarvandemoeder”vanSTABEL.28S.WU, F.WU, Y. DING, J. HOU, J. BI EN Z. ZHANG, “Advanced parental age and autism risk inchildren:asystematicreviewandmeta-analysis”,ActaPsychiatricaScandinavica2007,1-92.29 J. BOIVIN, F. RICE, D. HAYLE, G. HAROLD, A. LEWIS, M.B. VAN DEN BREE en A. THAPAR,“Associations betweenmaternal older age, family environment and parent and child wellbeing infamiliesusingassistedreproductivetechniquestoconceive”,SocialScience&Medicine2009,1948-1955.30BELGISCH RAADGEVEND COMITÉ VOOR BIO-ETHIEK, Advies over de ethische aspecten van hetinvriezenvaneicellenomleeftijdsgebondeninfertiliteittevoorkomen,16december2013,nr.57.31Ibid.32V. BEEL, “Moeder worden op oudere leeftijd. Een kind na je 40ste: wat een geschenk!”, DeStandaard,17februari2018.33L.OPLINUS,“Kinderwensindekoelkast.Overdejuridischeenmaatschappelijkeaspectenvanhetinvriezenvaneicellen”,T.Gez2018-19,Afl.1,7.34BELGISCH RAADGEVEND COMITÉ VOOR BIO-ETHIEK, Advies over de ethische aspecten van hetinvriezenvaneicellenomleeftijdsgebondeninfertiliteittevoorkomen,16december2013,nr.57,4.

17

deonverzoenbaarheidvanhetuitbouwenvaneencarrièremeteengezinslevenofhetnog

niettegengekomenzijnvande idealepartner,wordenvaakaangehaaldalsmotiefomaan

‘socialfreezing’tedoen.35

Hoewelhetalgemeenaanvaardwordtdatkankerpatiëntengameten laten invriezenomte

gebruiken ingevalvaneeneventuele latereonvruchtbaarheid(zgn. ‘oncofreezing’ofmeer

algemeen‘medicalfreezing’),wordt‘socialfreezing’nietbijiedereenevengoedonthaald.36

Critici vinden het ethisch onverantwoord om eicellen in te vriezen om niet-medische

redenen.Hetzouvolgenshenbijdragentothet ideedatvoortplantingvolledig teplannen

is.37Daarnaast vrezen ze dat er een te grote maatschappelijke druk op vrouwen wordt

gelegdwaardoorzezichverplichtvoeleneersteencarrièreuittebouwenenpasnadiende

moederschapsrolopzichtenemen.38

Voorstanders van het invriezen van eicellen ter voorkoming van ARI zien het als een

fenomeendatdeautonomievandevrouwbevordertenouderstoelaathunkinderenopte

voeden inbetereomstandigheden.39OokNederlandsmedischethicusenpoliticaAnnelien

BREDENOORDzietgeenprobleem in ‘social freezing’: “Inprincipevind ikhet invriezenvan

eicelleneenmooiegelijktrekking tussenmannenenvrouwen,opeenpuntwaardenatuur

haarwerknietzogoedheeftgedaan”.40

35L.OPLINUS,“Kinderwensindekoelkast.Overdejuridischeenmaatschappelijkeaspectenvanhetinvriezenvaneicellen”,T.Gez2018-19,Afl.1,9.36 H. MERTES en G. PENNINGS, “Social egg freezing: for better, not for worse”, ReproductiveBioMedicineOnline2011,Afl.23,824-829.37BELGISCH RAADGEVEND COMITÉ VOOR BIO-ETHIEK, Advies over de ethische aspecten van hetinvriezenvaneicellenomleeftijdsgebondeninfertiliteittevoorkomen,16december2013,nr.57,4.38Ibid.,24-25.39Ibid.,5.40P. DE SUTTER en E. DELRUE, De maakbare baby. Een onbegrensd verlangen?, Gent, AcademiaPress,2017,142.

18

Gezien de negatieve bijklank van het begrip ‘social freezing’ lanceerde fertiliteitsexpert

Dominic STOOP in 2014 het begrip ‘Age Banking’.41Naast leeftijd, staat ‘Age’ ook voor

‘anticipatedgameteexhaustion’of‘voorzieneuitputtingvangameten(=eicellen)’.42

41D.STOOP,F.VANDERVEEN,M.DENEYER,J.NEKKEBROECKenH.TOURNAYE,“Oocytebankingforanticipated gamete exhaustion (AGE) is a preventive intervention, neither social nor nonmedical”,ReproductiveBiomedicineOnline2014,548-551.42P. DE SUTTER en E. DELRUE, De maakbare baby. Een onbegrensd verlangen?, Gent, AcademiaPress,2017,144.

19

HOOFDSTUKI:Verdragsrechtelijkkaderrondmedischbegeleide

voortplanting

22. Alvorensdenationalewettekstentebestuderen,ishetbelangrijkhetsupranationale

wetgevendkaderrondMBVteschetsen.ZowelBelgië,Nederland,FrankrijkalsDuitslandzijn

immersgebondendooreenaantalinternationaleverdragenwaarmeezijrekeningdienente

houdenwanneerzeregelgevendoptreden.

MetbetrekkingtotMBVdienenvooralhetEuropeesVerdragvoordeRechtenvandeMens

(EVRM), het Verdrag inzake de Rechten van het Kind (IVRK) en het Verdrag inzake de

Rechten van de Mens en de Biogeneeskunde (Conventie Mensenrechten en

Biogeneeskunde)43aangehaaldteworden.

§1. EuropeesVerdragvoordeRechtenvandeMens

23. Bij het creëren vaneenwettelijk kader rondMBVdienende staten teneerstehet

EVRMterespecteren.Opbasisvanditverdragmogendeverdragsstatenzichnietschuldig

makenaanonmenselijkeofvernederendebehandelingen(artikel3EVRM)enmoetenzehet

rechtopeerbiediging vanhet privé-, familie- en gezinsleven (artikel 8 EVRM) garanderen.

Daarnaastvoorzietartikel12EVRMineenrechtomeengezintestichtenvoormannenen

vrouwenvanhuwbareleeftijd.

24. Wanneer staten leeftijdsgrenzen voor ivf bepalen, dienen ze vooral rekening te

houdenmet artikelen 8 en 12 EVRM.Mannenen vrouwen van ‘huwbare’ leeftijd hebben

volgenshetEVRMhet rechteengezin testichten.Betekentditdandatdeverdragsstaten

43Conventievoordebeschermingvanderechtenvandemensendewaardigheidvanhetmenselijkwezen met betrekking tot de toepassing van de biologie en de geneeskunde: Verdrag inzake derechtenvandemensendebiogeneeskundevan4april1997(hierna:ConventieMensenrechtenenBiogeneeskunde).

20

weleenminimum-,maargeenmaximumleeftijdvoordetoegangtotivfmogenopleggenof

isditverdraguit1950nognietaangepastaandemedischetechniekendievandaagbestaan?

25. HetEuropeesHofvoordeRechtenvandeMens(EHRM)erkendeindezakenDickson44enS.H.enanderen45,46dathetrechtvaneenkoppelomeenkindteverwekken,alsookom

daarvoor beroep te doen opMBV, beschermdwordt door artikel 8 EVRM aangezien een

dergelijkekeuzeeenuitingvanhetprivé-engezinslevenvormt.HetHofheeftzichtotnutoe

echter nog niet uitgesproken over de eventuele (leeftijds)grenzen die aan dit recht

gekoppeldkunnenzijn.

Meer nog, over aspecten van medisch begeleide voortplanting waar geen duidelijke

consensustussende lidstatenvandeRaadvanEuropabestaat(zoals leeftijdsgrenzenvoor

ivf – zie infra), beschikken de lidstaten volgens het Hof over een ruime ‘margin of

appreciation’.DitvolgtuithetarrestvandeGroteKameruit2011indezaakS.H.enanderen

waarbij de vraag rees of het Oostenrijks Fortpflanzungsmedizingestz niet strijdig is met

artikel8EVRM.Dezewetlietnamelijkhomologeivf(metgametenvanbeideechtgenotenof

samenwonende partners) toe, maar verbood beroep te doen op donorgameten. 47 Dit

wettelijk verbod werd aangevochten door twee verschillende Oostenrijkse getrouwde

koppels, die ommedische redenen enkel zwanger konden worden door gebruik van een

gedoneerde eicel. 48 Gezien de ethische en morele vragen die medisch begeleide

voortplantingoproeptengezienovereiceldonatiein199949noggeengroteeensgezindheid

in Europa bestond, besluit het Hof dat aan Oostenrijk een ruime statelijke

44EHRM4december2007,nr.44362/04,Dickson/VerenigdKoninkrijk,§66.45EHRM(GroteKamer)3november2011,nr.57813/03,S.H.enanderen/Oostenrijk,§82.46P.GERARD,“Artikel8EVRMenbio-ethischeprogressiviteit”(nootonderEHRM3november2001,S.H.e.a./Oostenrijk),TvMR2010,nr.2,15-16.47G. VERSCHELDEN, “Overzicht van rechtspraak inzake MBV (exclusief draagmoederschap)” in S.TACKenG.VERSCHELDEN(eds.),Medischbegeleidevoortplantinginjuridischenethischperspectief,Antwerpen,Intersentia,2014,(23)34.48Ibid.,36.491999ishetjaarwaarinhetOostenrijksGrondwettelijkHofhetbestredenarrestuitsprak.HetHofvanwas vanmening dat er enkel onderzocht diende teworden of hetOostenrijks verbod op hetgebruik vandonoreicellen verantwoord konworden ten tijde vandebeslissing vanGrondwettelijkHofenniettentijdevandeuitspraakvanhetEHRMin2011.

21

beoordelingsvrijheidmoetgegevenworden.50HetHof concludeertevenweldat, van zodra

erbinnendeRaadvanEuropaeenconsensuskangevondenworden,deverdragsstatenhun

appreciatiemarge verliezen, zelfs wanneer het gaat om ethisch gevoelige aspecten.51Er

wordt van de lidstaten immers verwacht dat zij hun wetgeving en nationale praktijken

aanpassenaandeontwikkelingen inde samenlevingendewetenschap.52Bovendiendeed

hetHof indezezaakdeopmerkelijkeuitspraakdatbeidekoppelszichnaarhetbuitenland

hadden kunnen begeven om daar een beroep te doen op medische technieken die in

Oostenrijkniet toegelatenwerden.53Hierdoor lijkthetHofniets tegenCBRBtehebbenen

hetzelfsaantemoedigen.

§2. Verdraginzakederechtenvanhetkind

26. Naast de rechten van de (toekomstige) ouders dienen de beleidsmakers evenzeer

rekeningtehoudenmetderechtenvanhet(nogteconcipiëren)kind.HetIVRKsteltdatbij

alle maatregelen met betrekking tot het kind, de belangen van het kind de eerste

overwegingmoetenvormen(artikel3.1IVRK).DaarnaastgeefthetIVRKaandat iederkind

hetinherenterechtoplevenheeft(artikel6.1IVRK)endatelkkindhetrechtheeftomzijnof

haarouderstekennenendoorhenverzorgdteworden(artikel7.1IVRK).

27. Dat laatste recht lijkt te impliceren dat staten de leeftijdsgrenzen tot ivf, rekening

houdend met de gemiddelde levensverwachting van hun burgers, niet te hoog mogen

leggen.Hierbijkanmenzichnatuurlijkwelafvragenwatonder‘verzorging’verstaanwordt.

Hoe lang wordt een ouder verwacht ouder te zijn? Als de ouder zijn kind moet kunnen

bijstaantothetvolwassenis,moetdieoudernogminstens18jaarlevennadegeboortevan50C.VANVYVE,“Mensenrechtenhofblaastwarmenkoudoverrechtopkunstmatigevoortplanting”,Juristenkrant2012,nr.241,2.51EHRM3november2011(GroteKamer),nr.57813/03,S.H.enanderen/Oostenrijk,§118.52Ibid.53S.DENHAESE,“OmmekeerinderechtspraakvanhetEHRM:Internverbodopdraagmoederschapkannietaltijdomzeildwordendoorzichteberoepenopeendraagmoederinhetbuitenland”(nootonder EHRM 24 januari 2017, nr. 25358/12, Paradisio en Campanelli/ Italië),https://biblio.ugent.be/publication/8539802/file/8539803.pdf,138-139.

22

hetkind.54Wanneerdaarentegenhetouderschapbeschouwdalseenprojectdatteneinde

looptbijdevoltooiingvandeopleidingvanhetkind,dientmenrekeningtehoudenmeteen

periodevanongeveer25jaar.55Aangezienmenvoorhetopnemenvandeouderschapstaak

dient te beschikken over de nodige fysieke en mentale capaciteiten, is het hierbij

bedachtzamertevertrekkenvande‘gezondegemiddeldeleeftijdsverwachting’inplaatsvan

de‘gemiddeldeleeftijdsverwachting’opzich.56,57

§3. ConventieMensenrechtenenBiogeneeskunde

28. Ditverdraguit1997werdenkeldoorDuitslandzowelondertekendalsgeratificeerd.

FrankrijkenNederlandondertekendenhetverdragmaargingennietovertoteenratificatie,

terwijl België dit verdrag zelfs niet ondertekende58omwille van artikel 18 inzake embryo-

research.Dejuridischewaardeisindelaatstedrielandendanookbeperkt.

29. Depreambulevanhetverdragherinnertdestatenaandesnellevooruitgangvande

geneeskundeendebiologieenaandenoodzaakaanrespectvoordewaardigheidvanhet

menselijkwezen.59Tevenswordtbenadruktdateenverkeerdgebruikvandegeneeskunde

en biologie kan leiden tot een bedreiging van de menselijke waardigheid en er dus een

noodzaak is tot een bescherming van deze waardigheid.60Artikel 1 en 2 stellen de zeer

algemene principes van dewaardigheid en het primaat van hetmenselijk wezen voorop,

waarna artikel 3 het heeft over verbod van discriminatie in de toegang tot de

gezondheidszorg.54G.PENNINGS,“Ageandassistedreproduction”,MedicineandLaw1995,531-541.55Ibid.56Ibid.57Bv.:volgenshetEHLEISlagvoorBelgischevrouwende‘gemiddeldelevensverwachting’in2015op83,5 jaar en de ‘gemiddelde gezonde levensverwachting’ op 76 jaar. (EHLEIS COUNTRY REPORTS,“Health Expectancy in Belgium”,http://www.eurohex.eu/pdf/CountryReports_Issue11/Belgium_Issue11.pdf).58In2011werdnochtanseenvoorsteltotresolutiegedaandoorMinisterMaggieDeBlock(voorstelvanresolutie(M.DEBLOCKe.a.)vanhetverdragvanOviedovan4april1997inzakederechtenvandemensendebiogeneeskunde,Parl.St.Kamer2010-11,nr.53–1544/001).59PreambulevandeconventieMensenrechtenenBiogeneeskunde.60Ibid.

23

HOOFDSTUKII:Leeftijdsgrenzenvoorin-vitrofertilisatie

§1. België

A. Parlementairevoorbereidingartikel4MBV-wet

30. Hoeweldeeersteproefbuisbabyalin1978hetlevenslichtzag,kwamerpasin2007

een wetgevend kader rond medisch begeleide voortplanting.61Dat deze wet heel wat

voetenindeaardeheeftgehad,kannietontkendworden.Doorheendevoorbereidingvan

dezewet zijn er verschillende leeftijdsgrenzen voorgesteld door de beleidsmakers. Hierna

volgteenkortoverzichtvandevoorgesteldeleeftijdsgrenzen.

I. Wetsvoorstelvan21januari2004

31. Heteerstewetsvoorstelwerdop21januari200462doorChristineDEFRAIGNE(MR)in

deSenaatingediend.Watbetreftdeleeftijdsgrenzenwordtervoorgesteldgeengrenzente

voorzienvoorde twee ledenvanhetkoppel. “Zemoetenmeerderjarig zijnen in staatom

zichvoortteplanten,watinhoudtdatzetenminste18jaaroudmoetenzijnendatdevrouw

nognietindemenopauzemagzijn.Iederkoppelheefteenanderverhaalenhetzoujammer

zijneenkoppelvandezetechniekenuittesluitenomdatheteenjaar,ofmisschienzelfsmaar

een paar maanden te oud is. Het is aan de arts om het verhaal van het koppel, zijn

voorgeschiedenisenzijngezondheidstoestandcorrectinteschatten.”63

61Wet 6 juli 2007 betreffende de medisch begeleide voortplanting en de bestemming van deovertalligeembryo’sendegameten,BS17juli2007(Hierna:MBV-wet).62Wetsvoorstelinzakemedischbegeleidevoortplanting,Parl.St.Senaat2003-04,nr.3-418/1.63MvTbijhetwetsvoorstel inzakemedischbegeleidevoortplanting,Parl.St. Senaat2003-04,nr. 3-418/1,4.

24

Artikel4vanditvoorstelstelt,watbetreftde leeftijd,danookvolgendevoorwaardenaan

het koppel dat totMBV wenst over te gaan: “..koppel, bestaande uit een meerderjarige

vrouwdie fysiologisch nog niet in demenopauze is en eenmeerderjarigeman die op een

leeftijdzijnomkinderenvoorttebrengen..”.64

32. In het verslag namens dewerkgroepbio-ethiekwerd artikel 4 van dit voorstel om

verschillenderedenenbekritiseerd.Zowordtergewaarschuwdvoorvoortijdigemenopauzes

diekunnenopduiken65envoordediscriminatiedieopduikttussendeman(waarvoorgeen

specifieke grens telt) ende vrouw.66Hoewel de gemiddelde leeftijd vandemenopauze in

Belgiëligtop50jaar,wordtertochvoorgesteldomeenleeftijdsgrenstekiezendiedichter

ligtbijdeleeftijdsgrensdiegehanteerdwordtvoordeterugbetalingvanivf,nl.42jaar.67Om

die reden stelt professor gynaecologie-verloskundeD’HOOGHE voor omeen grens van 45

jaar in te voeren.68De kosten van een behandeling na de leeftijd van 42 jaar dienen de

koppels zelf te dragen aangezien de kans volgens professor D’HOOGHE op een levend

geborenkindbijeenivfvanaf43jaarnagenoegnihilis.69

33. In 2005 werd een ‘nieuwe versie’ van het wetsvoorstel uit 2004 ingediend dat

rekening trachtte te houden met de opmerkingen van de werkgroep bio-ethiek. Daarom

werdop15juni2006ditwetsvoorstelingetrokken.

II. Wetsvoorstelvan2maart2005

34. Op 2maart 2005 dienden Christine DEFRAIGNE (MR) en Patrik VANKRUNKELSVEN

(OpenVLD)eennieuwwetsvoorstelovermedischbegeleidevoortplantingin.70

64Wetsvoorstelinzakemedischbegeleidevoortplanting,Parl.St.Senaat2003-04,nr.3-418/1.,11.65 Verslag namens de werkgroep «bio-ethiek» bij het wetsvoorstel inzake medisch begeleidevoortplanting,Parl.St.Senaat2004-05,nr.3-418/2,46.66Ibid.,75.67Ibid.,57.68Ibid.69Ibid.70Wetsvoorsteloverdemedischbegeleidevoortplanting,Parl.St.Senaat2004-05,nr.3-1067/1.

25

In tegenstelling tot het voorstel uit 2004, werd er voor gekozen om enkel een

maximumleeftijdtehanterenvoordevrouw,diezouliggenop43jaar.71“Ditomeenzekere

coherentie te bewaren ten opzichte van het koninklijk besluit van juli 2003, dat de

leeftijdsgrens om de terugbetaling te kunnen krijgen van een behandeling voor medisch

begeleidevoortplantingvastlegtop43jaar.Omnietterestrictieftemoetenzijnenopdat

de geneesheer zelf ieder geval zou kunnen beoordelen, kan er van dit principe worden

afgewekeninoverlegmethetethischcomité.”72

Zowel deman als de vrouw dienden bovendienmeerderjarig te zijn om over te kunnen

gaantotMBV.73

35. In haar verslag dat zowel het wetsvoorstel van maart 2005 als november 200574

behandelt, lijkt de commissie voor de sociale aangelegenheden 43 jaar een correcte

leeftijdsgrens te vinden voor ivf.75 Hoewel de medische praktijk anno 2005 eerder de

menopauzaleleeftijdvan50jaaralsgrenslijkttehanteren76,vindtdecommissiekiezenvoor

eenlagereleeftijdeenbetereoptie.Opdiemanierwilmenvermijdeneenverkeerdsignaal

tegevenaanvrouwendiezwangerwillenworden,“namelijkdatzeditkunnenuitstellentot

50 jaardooreenberoep tedoenopmedischbegeleidevoortplantingstechnieken.Dit staat

haaksopderaaddiewordtgegevenomopeerderjongeleeftijdkinderentekrijgen.”77

36. Wegensdeindieningvaneennieuwwetsvoorstelinnovember2005werdop15juni

2006ookditwetsvoorstelingetrokken.

III. Wetsvoorstelvan23november2005

71Ibid.,18.72MvTbijhetwetsvoorsteloverdemedischbegeleidevoortplanting,Parl.St.Senaat2004-05,nr.3-1067/1,7.73Wetsvoorsteloverdemedischbegeleidevoortplanting,Parl.St.Senaat2004-05,nr.3-1067/1.,18.74Zieinfra.75Verslag namens de commissie voor de sociale aangelegenheden bij het wetsvoorstel over demedischbegeleidevoortplanting,Parl.St.Senaat,2005-06,nr.3-1440/9.76Ibid.,14.77Ibid.,19.

26

37. Uiteindelijk werd in de Senaat op 23 november 2005 een laatste wetsvoorstel

betreffendemedischbegeleidevoortplantingingediend.78

38. Inde toelichtingbijartikel5vanhetwetsvoorstel79gevende indienersaanereen

voorkeur voor te hebben om leeftijdsgrenzen vast te stellen voor de verschillendeMBV-

ingrepen.80DezegrenzenzijnvolgensdeSenaatingegevendoor“vanzelfsprekendeethische

enmedischebeweegredenen”enzijn inovereenstemmingmethetkoninklijkbesluitvan1

juli2003waarindeleeftijdvan43jaaralsgrensgehanteerdwordtomterugbetalingvaneen

MBV-behandeling te verkrijgen.81Dat deze leeftijdsgrenzen geen betrekking hebben op

mannen, wordt gerechtvaardigd om volgende redenen: de fertiliteitscentra kunnen voor

mannen zelf grenzen opleggen en “het leeftijdsverschil tussen mannen en vrouwen kan

discriminerend werken ten aanzien van de vrouw : nemen we het voorbeeld van een

heteroseksueel koppel waarvan de man 47 is en de vrouw 41. Als we een leeftijdsgrens

opleggen, die dezelfde moet zijn voor beide leden van het koppel, zal de vrouw niet in

aanmerking komen voor medisch begeleide voortplanting omdat haar man buiten de

vastgestelde leeftijdsgrenzen valt”. 82 Ten slotte wordt er toegelicht dat er van de

minimumleeftijdsgrensvan18jaarkanafgewekenwordenwanneerdatermedischereden

voor is83, zoals bijvoorbeeld eenmeisje van16 jaarwaarbij eicellenwordenweggenomen

vooraleerdechemotherapiegestartwordt.

De drievoudige leeftijdsvoorwaarde van dit voorstel wordt onder randnummers 39 en

volgendeverderbesproken.

B. Drieleeftijdsgrenzen78 Wetsvoorstel (C. DEFRAIGNE c.s.) betreffende de medisch begeleide voortplanting en debestemmingvandeboventalligeembryo’sendegameten,Parl.St.Senaat2005-06,nr.3-1440/1.79Artikel5zallaterartikel4vandeMBV-wetworden.80 Wetsvoorstel betreffende de medisch begeleide voortplanting en de bestemming van deboventalligeembryo’sendegameten,Parl.St.Senaat2005-06,nr.3-1440/1,4-5.81Ibid.82Ibid.83Ibid.

27

39. Hetwetsvoorstelvan23november2005werduiteindelijkaangenomenenleiddetot

deMBV-wetvan6juli2007.

Sinds deze wet kent België drie leeftijdsgrenzen voormedisch begeleide voortplanting in

hoofdevanvrouwen.Teneerstemogengametenwordenweggenomenbijmeerderjarige84

vrouwentotopdedagdieaanhun46everjaardagvoorafgaat.85Daarnaasthebbenvrouwen

tot op deze dag ook de kans om een verzoek tot medisch begeleide voortplanting te

formuleren. Ten slotte kan de implantatie van embryo's of de inseminatie met gameten

uitgevoerdwordenbijmeerderjarigevrouwentotopdedagdieaanhun48steverjaardag

voorafgaat.86,87Ditbetekentdatvrouwendietothetlaatstemomentwachtentweejaarde

tijdhebbenomnahetformulerenvanhunverzoekeffectieftotdeingrepenovertegaan.88

40. Menkandezeleeftijdsgrenzensamenvatteninvolgendschema:

84De wetgever bepaalt wel een uitzondering op dit principe: er kunnen eicellen bij minderjarigevrouwenwordenweggenomenindienhiereenmedischeredenvoorbestaat(art.4infineMBV-wet).85Art.4MBV-wet.86Ibid.87HetCollegevanGeneesherenReproductieveGeneeskundeverstaathieronder: ‘47 jaarplus364dagen’.88P.HERBOTS,“Medischbegeleidevoortplanting–Enkeletopics”,NJW2008,336-341.

28

Dezegrenzengeldenalsmaximumgrenzen.Fertiliteitscentrahebbendaarbijnogsteedsde

mogelijkheidomhuntoegangsgrenzenopeenlagereleeftijdteleggen.89Demeestecentra

verwijzenophunwebsiteechterlouternaardewettelijkeleeftijdsgrenzen.90

41. Voorts is het opmerkelijk dat dewet geen onderscheidmaakt tussen vrouwendie

eicellenlatenwegnemenmethetoogopeenivfmeteigengametenenvrouwendieeicellen

laten wegnemen om deze te kunnen doneren. 91 In de praktijk worden immers vaak

strengere leeftijdscriteria gehanteerd voor vrouwen die eicellenwensen te doneren.92Ter

illustratieenkelevoorbeelden:eiceldonorenmoeteninhetUZGentjongerzijndan37jaar93,

UZGasthuisberghanteerteenleeftijdsgrensvan35jaar94enookhetUZBrusselkiestervoor

omenkeleicellenwegtenemenbijdonorenjongerdan35jaar,tenzijhetgaatomeenniet-

anonieme donatie. 95 Het Hôpital Universitaire Saint-Pierre hanteert daarentegen geen

andereleeftijdsgrenzenvooreeneiceldonatie.96

42. Dezeregelinghoudtrekeningmetdeleeftijdsvoorwaardenvoordeterugbetalingvan

een ivf-behandelingmaar koppelt deze leeftijd los van de behandelingsmogelijkheid. Ook

wanneerernietterugbetaaldwordt,kandetherapienogwordentoegepast.

89V.VANDERHULST, “Medischbegeleidevoortplantingendraagmoederschap” inT.VANSWEEVELTenF.DEWALLENS(eds.),HandboekgezondheidsrechtVolumeII.Rechtenvanpatiënten:vanembryototlijk,I,hetbeginnendleven,Antwerpen,Intersentia,2014,40.90Zie bv. UZ Leuven (bron: https://www.uzleuven.be/fertiliteitscentrum/fertiliteitsbehandelingen),UZ Gent (bron: https://www.uzgent.be/nl/zorgaanbod/mdspecialismen/reproductieve-geneeskunde/Behandelingen/Paginas/Leeftijdsgrenzen-wettelijke-bepalingen.aspx), UZ Brussel(bron:http://www.brusselsivf.be/leeftijdsgrenzen?doscroll=true#NavL3),HôpitalUniversitaireSaint-Pierre(http://www.fivette.be/index.php?option=com_content&view=article&id=99&Itemid=85&lang=fr).91V.VANDERHULST, “Medischbegeleidevoortplantingendraagmoederschap” inT.VANSWEEVELTenF.DEWALLENS(eds.),HandboekgezondheidsrechtVolumeII.Rechtenvanpatiënten:vanembryototlijk,I,hetbeginnendleven,Antwerpen,Intersentia,2014,38.92Ibid.93 Bron: https://www.uzgent.be/nl/home/Lists/PDFs%20patienteninformatiefolders/Eiceldonatie-donor.pdf.94Bron:https://www.uzleuven.be/nl/fertiliteitscentrum/eiceldonor-worden.95Bron:http://www.brusselsivf.be/eiceldonatie-de-behandeling?doscroll=true#L4-5484.96 Bron: http://www.fivette.be/index.php?option=com_content&view=article&id=64:le-don-dovocytes&catid=36:nos-traitements-g-cas-particuliers&Itemid=67&lang=fr.

29

43. De keuze voor de leeftijdsgrenzen van 45 en 47 jaar is het resultaat van een

hoorzitting indewerkgroepbio-ethiek,waarverschillendedeskundigenpleittenvoordeze

grenzen.97Hetopleggenvaneenmaximumleeftijdhoudtsteedshetgevaarvanwillekeurin,

“maar in dit geval beantwoordt ze aan eenbestaandemedische praktijk,waarin rekening

wordt gehouden met de kansen op succes van een geslaagde zwangerschap of van het

wegnemenvaneicellen”,aldussenatorPhilippeMAHOUX.98

Volgens arts en senator Patrik VANKRUNKELSVEN werd de drempel van 47 niet alleen

ingevoerd om de gezondheid van de bevolking te garanderen. “Ook ethische principes

speeldeneenrol:zwangerschapmagbijvoorbeeldnietwordenuitgesteldtot60jaar.”99

44. Wat betreft de afname van gameten bij de man, bepaalt de MBV-wet geen

maximumleeftijd. 100 In theorie is het echter wel mogelijk dat fertiliteitscentra zelf

leeftijdsgrenzenopleggendiegeldenvoorhetwegnemenvanspermacellen.101Ondanksde

ongelukkigeverwijzingvanhetvierde lidnaarheteerste lidvanartikel4MBV-wet102,kan

wordenaangenomendatdeminimumleeftijdvan18 jaar (endeuitzonderingomwillevan

medische redenen) ook moet worden gehanteerd bij het wegnemen van mannelijke

gameten.103

C. Naareengrensvan50jaar?

97Verslagnamensde commissie voor de sociale aangelegenhedenbij hetwetsvoorstelbetreffendedemedischbegeleidevoortplantingendebestemmingvandeboventalligeembryo’sendegameten,Parl.St.Senaat2005-06,nr.3-1440/9,86.98Ibid.,85.99Hand.Senaat2005-06,15juni2006,nr.3-170,22.100Ziesupra,randnummer38.101V.VANDERHULST,“Medischbegeleidevoortplantingendraagmoederschap”inT.VANSWEEVELTenF.DEWALLENS(eds.),HandboekgezondheidsrechtVolumeII.Rechtenvanpatiënten:vanembryototlijk,I,hetbeginnendleven,Antwerpen,Intersentia,2014,40.102Hetvierdelid(bepalingdiedeprincipiëlemeerderjarigheidoplegt)vanartikel4MBV-wetverwijstnaarheteerstelid(datenkelbetrekkingheeftopvrouwen)vandatartikel.103M.DERESEenG.WILLEMS,“Laloidu6juillet2007relativeàlaprocréationmédicalementassistéeetàladestinationdesembryossurnumérairesetdesgametes”,RTDF2008,(279)298.

30

45. Sinds de verruiming van de leeftijdsgrenzen voor ivf in Nederland104, staan de

grenzenookinBelgiëweerterdiscussie.IneenadviesvanhetRaadgevendComitévoorBio-

ethiekwordtdevraagof“hetvanuitethischoogpuntaanvaardbaar[is]omdeleeftijdsgrens

voorvruchtbaarheidsbehandelingenteverhogen”,behandeld.105

HetcomitébespreektmeerbepaaldofBelgië,naaranalogiemetNederland,degrensvan47

jaar kanoptrekkennaar50 jaar.Hoewelde slaagkans vande vruchtbaarheidsbehandeling

steeds geringer wordt naarmate de leeftijd toeneemt en ondanks het kleine percentage

vrouwendieeenbehandelingondergaanbovendeterugbetalingsgrensvan43jaar,ziethet

comité geen ethische bezwaren tegen een eventuele verhoging van de maximumleeftijd

naar50jaar.106Voorvrouwendieeenivf-behandelingondergaanendaarbijgebruikmaken

vaningevrorenofgedoneerdeeicellenofembryo’s,achthetcomitéhetzelfswenselijkMBV

toetelatenvoorvrouwenouderdan47jaar.107Hetisimmersveelmeerdeleeftijdvande

eicel of het embryo dan de ouderdom van de vrouw die een rol speelt in de kans op

succes.108Voor drie groepen vrouwen zou het dus mogelijk moeten worden om ook op

oudere leeftijd dan 47 jaar te worden toegelaten tot ivf: vrouwen die eicellen lieten

invriezenopjongereleeftijd(wettelijkgezienvoorhun46steverjaardag),vrouwendieinhet

kader van een vroegere ivf-behandeling embryo’s lieten invriezen en vrouwendie beroep

doenopgedoneerdeeicellen.109

46. Ook de Gentse professor Gynaecologie Petra DE SUTTER lijkt er niets op tegen te

hebbenomdeleeftijdsgrensteverruimen.Tegenwoordigvriezensteedsmeervrouwenhun104Zieinfra,randnummer53e.v.105BELGISCH RAADGEVEND COMITÉ VOOR BIO-ETHIEK, Advies betreffende de leeftijdsgrens voormedischgeassisteerdevoortplanting,14november2013,nr.68.106Ibid., 5. “Het Comité ziet geen doorslaggevende ethische bezwaren tegen de verhoging van demaximumleeftijdtot50jaar.Enerzijdsishetverschilmetdehuidigeleeftijdsgrensrelatiefgeringennietdoorslaggevend.Anderzijdswordendemedische risico’sgroternaarmatemenouderwordtennemendealgemenevaardighedenvanmensenaf.Het ismetanderewoordenniet ideaalofaantemoedigen,maardatbetekentnietdathetnietkanwordentoegelaten.”107Ibid.,3.108H. MERTES, “Social egg freezing: for better, not for worse”, Reproductive BioMedicine Online2011,825.109BELGISCH RAADGEVEND COMITÉ VOOR BIO-ETHIEK, Advies betreffende de leeftijdsgrens voormedischgeassisteerdevoortplanting,14november2013,nr.68,3.

31

eicellenin.Hetzouvolgenshaarvreemdzijnomdezevrouwenteverbiedendezeeicellente

gebruiken na hun 47ste. 110 Professor DE SUTTER haalt ook aan dat de ratio van de

leeftijdsgrens uit 2007 vandaag achterhaald is. Men wou met deze grens oude moeders

vermijden, in het belang van het kind. Vrouwen blijven anno 2016 langer gezond en een

vrouwvan60jaar isvandaagookjongerdan10à20jaargeleden,klinkthet.111Eenander

argumentisvolgenshaardatde‘natuur’erookvanuitgaatdatvrouwentoteenleeftijdvan

ongeveer 50 jaar zwanger kunnen worden, dat is immers de leeftijd waarop de meeste

vrouwenindemenopauzegaan.112

47. Ondanksdezepositievefeedback,isermomenteelnoggeenwetsvoorstelingediend

omdeleeftijdsgrensuitartikel4MBV-wetteverhogennaar50jaar.

110Interview op Radio 1met P. DE SUTTER, 4 oktober 2016, https://radio1.be/petra-de-sutter-50-jaar-zou-een-redelijke-grens-kunnen-zijn-voor-ivf.111Ibid.112Ibid.

32

§2. Frankrijk

A. Unâgedeprocréer

48. IntegenstellingtotBelgië,lijktdeFransewetgeverhetonnodigtehebbengeachtom

eenexactewettelijkeleeftijdsgrensvoorivftebepalen.DeFranseCodedelaSantéPublique,

dieoverigensreedsin1994eenleeftijdsgrensbepaalde,heefthetover‘unâgedeprocréer’.

113Zowel vrouwen als mannen dienen dus over een ‘voortplantingsgeschikte’ leeftijd te

beschikken. Daarnaast dient het te gaan om een koppel, bestaande uit eenman en een

vrouw,waarvanbeidepartnersinlevenzijn.114Singlesenhomoseksuelekoppelswordenin

Frankrijk dus uitgesloten van medisch begeleide voortplanting.115,116Overeenkomstig het

eerste lid van artikel L241-2 staatMBV in Frankrijk (i.t.t. België) daarenboven enkel open

voor koppels waarbij bij tenminste één van beide partners een pathologische infertiliteit

medisch is vastgesteld. Naast de niet-heteroseksuele koppels en alleenstaande

vrouwen117,118,sluitdewetdaarmeeookdezogenaamde‘socialfreezers’119uitvanMBV.

113Art.L2141-2vandeCodedelaSantéPublique,ingevoerdbijwet800/2004van6augustus2004betreffendedebio-ethiek(Loin°2004-800du6août2004relativeàlabioéthique),JournalOfficieldelaRepubliqueFrançaise7augustus2004,14040(Hierna:CodedelaSantéPublique).114Ibid.115F.SHENFLIED,J.DEMOUZON,G.PENNINGS,A.FERRARETTI,A.NYBOEANDERSEN,G.DEWERTenV.GOOSENS,“Crossborderreproductivecareinsixeuropeancountries”,Hum.Reprod.2010,vol.25(afl.6),1366.116P.DESUTTER,“Considerationsforclinicsandpractitionerstreatingforeignpatientswithassistedreproductive technology: lessons fromexperiences atGhentUniversityHospital, Belgium”,ReprodBiomedOnline2011,652-6.117G.MEMENTEAU,“Lesloisdebioéthique:cinqansaprès.Premièreetrapidelecturedurapportduconseild’état”,Médicineetdroit2000,nr.41,1-9.118A. DIONISI-PEYRUSSE, “AMP : l'impossibilité pour les couples de femmes d'y accéder ne peutdonnerlieuàQPC”(nootonderConseild’Etat28september2018),AJ.Fam2018,687.119Fenomeenwaarbijeicellenwordeningevrorentervoorkomingvanleeftijdsgebondeninfertiliteit,ziesupra,randnummer21.

33

49. Deze enigszins vage leeftijdsgrens ‘un age de procréer’ geeft artsen een ruime

appreciatiemargeomzelftebeslissenofdeoudersaldannietvoortplantingsgeschiktzijn.120

OvereenkomstigdeFranserechtspraakgaathethiernietomeenobjectieve leeftijd,maar

welomeenleeftijdwaarbijhetkoppellichamelijkbekwaamisomeenkindtekrijgen.121Bij

eenbeslissingomeenkoppelaldanniet toete latentotMBV,dientdeartsbijgevolgalle

elementen eigen aan de specifieke situatie in overweging te nemen, niet enkel het

geboortejaarvandeouders.122Eenanderelementwaardeartsbijvoorbeeldrekeningmee

moethoudenis‘l’intérêtdel’enfantàvenir’.123

B. L’agencedelabiomédicine

50. Ondanks de vrijheid die de Franse wetgever de artsen lijkt gegeven te hebben,

verwijst recente rechtspraak steeds vaker naar de visie van l’agence de la biomédicine

(ABM).124Het ABM adviseert om geen toegang tot medisch begeleide voortplanting te

verlenenvoorvrouwenouderdan42enmannenouderdan59,meteenmogelijkheid tot

discussievoorvrouwentussen43en45jaar.125

Indezaakuit2007voorhethofvanberoepteVersailleskreeghetABMgelijkwanneerhet

stelt dat le Code de la Santé Publique mannen van 67 en 69 niet toelaat zich medisch

begeleid voor te planten. 126 Ondanks de keuze van de Franse wetgever om de

beslissingsbevoegdheidomaldanniettoegangteverlenentotMBVteleggenbijdearts,

120A.MIRKOVIC, “Assistancemédicale à la procréation (exportation de gamètes) : condition d'âgedeshommes”(nootonderTribunaladministratifdeMontreuil14februari2017),RecueilDalloz2017,511.121TribunaladministratifdeMontreuil14februari2017,RecueilDalloz2017.122A.DIONISI-PEYRUSSE,“Actualitésdelabioéthique”,AJFam.2017,161.123Art.L2141-10CodedelaSantéPublique.124 L’AGENCE DE LA BIOMEDICINE, “L’age de procréer” https://www.agence-biomedecine.fr/IMG/pdf/2017-co-18_age_de_procre_er_version_finale_14_juin_2017.pdf.125Ibid.126Versailles,5maart2018,D.2018,564.

34

besliste de appelrechter dat de maximum leeftijd voor mannen om aan MBV te doen

‘ongeveer’59jaaris.127

127A.MIRKOVIC, “Assistancemédicale à la procréation (exportation de gamètes) : condition d'âgedeshommes”(nootonderTribunaladministratifdeMontreuil14februari2017),RecueilDalloz2017,511.

35

§3. Nederland

A. Embryowet2002enModelreglementEmbryowet2003

51. InNederlandtradin2002deEmbryowetinwerking.128Hoeweldezewetvoorzietin

heelwatvoorwaardenm.b.t.handelingenmetgeslachtscellenenembryo’s, staanergeen

wettelijke leeftijdsgrenzen voor ivf beschreven. Die kwamen er wel in 2003 met het

ModelreglementEmbryowet129datwerdgeschrevendoorhetNederlandsKwaliteitsinstituut

voordeGezondheidszorg.Opdezemanierwerdgetrachtdepraktischeuitvoerbaarheidvan

deEmbryowettevergemakkelijken.

52. Het Modelreglement uit 2003 bepaalt dat in het geval van eiceldonatie de

maximumleeftijd van de ‘acceptor’ (de vrouw bij wie een bevrucht embryo wordt

teruggeplaatst)45jaaris.130Enkelwanneerdeeicellenwordenweggenomenomdaarnate

wordengedoneerd,geldeneranderegrenzenvoorhetwegnemenvandegameten. Indat

gevalmagdedonorniet jongerdan18ennietouderdan40(en liefst jongerdan36) jaar

zijn. 131 Deze grenzen werden gekozen op basis van een advies van de Nederlandse

Gezondheidsraad.132In gevallen waarbij een ivf plaatsvindt met eigen eicellen hanteert

Nederlandvoorbeidehandelingeneenzelfdeleeftijdsgrensvoordevrouw,namelijk43jaar.

B. ModelreglementEmbryowet2018

53. In 2014 verzocht de toenmalige minister van volksgezondheid SCHIPPERS de

Nederlandse Vereniging voor Obstetrie en Gynaecologie (NVOG) en de Nederlandse

128 Wet 20 juni 2002 houdende regels inzake handelingen met geslachtscellen en embryo's,Staatsblad2juli2002,338(Hierna:Embryowet).129 Modelreglement Embryowet, 18 september 2003 (www.nvog.nl/wp-content/uploads/2018/02/Embryowet-1.0-18-01-2008.pdf ) (hierna: Modelreglement Embryowet2003).130Ibid.,29.131Ibid.,32.132GEZONDHEIDSRAAD:COMMISSIEPLANNINGSBESLUITivf,Planningsbesluitivf,1997,p.107-114.

36

VerenigingvanKlinischEmbryologen (KLEM)omhetModelreglementEmbryowetuit2003

teheroverwegen.133Geziendesnelleevolutievandevruchtbaarheidstechniekensedertdien,

vroeghijdeNVOGdaarbijextraaandachttebestedenaandeleeftijdsgrensvan45jaardie

Nederlandhanteertvoordeacceptorvrouw.

54. In 2016 deed diezelfde minister SCHIPPERS een voorstel om de leeftijd voor het

terugplaatsen van donoreicellen te verhogen tot 50 jaar (tot enmet 49 jaar).134De eigen

eicellendieverkregenzijnbijdebehandelingenvoorafaande43steverjaardagvandevrouw,

zouden voortaan eveneens tot haar 50ste mogen worden geïmplanteerd. 135 Minister

SCHIPPERS gaf zelf aan deze leeftijd te willen verhogen om “de noodzaak om voor een

dergelijkebehandelingnaarhetbuitenlandtegaan[te]verkleinen”136.

55. Op 27 augustus 2018 gaven het NVOG en het KLEM gevolg aan het verzoek van

minister SCHIPPERS en brachten een nieuwe versie van het Modelreglement Embryowet

uit.137Hierbij werd getracht om zoveel als mogelijk rekening te houden met de diverse

ontwikkelingenophetvlakvandevoortplantingsgeneeskunde.138

Naastde toevoegingvannieuwehoofdstukkenovervoortplantingstechniekendie totvoor

kortminder frequentwerden toegepast, voorziethetnieuweModelreglementEmbryowet

ook in andere leeftijdsgrenzen dan zijn voorganger. Voortaan mogen er eicellen worden

weggenomen bij vrouwen diemaximaal 42 jaar oud zijn en kunnen er embryo’s worden

teruggeplaatst bij vrouwen met een leeftijd van maximum 49 jaar.139Ook wanneer de

133 Brief van de Minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport aan NVOG dd. 14 mei 2004(www.eerstekamer.nl/overig/20140515/brief_minister_van_vws_aan_de_nvog/document3/f=/vjjse1ud62ys.pdf).134Vr. en Antw. Kamer 2016, Vr. nr. 2016216078, 28 september 2016 (V. BERGKAMP antw. E.SCHIPPERS).135Ibid.136Ibid.137 Modelreglement Embryowet, 27 augustus 2018(www.nvog.nl/kwaliteitsdocumenten/modelreglementen/)(hierna:ModelreglementEmbryowet2018).138Ibid.,5.139Ibid.,8.

37

eicellengedoneerdwerden,kunnendezewordenteruggeplaatstbijvrouwenvanmaximum

49jaar.140Erwordttevensbepaalddatgeeneicellenmeermogenwordenweggenomenbij

donorvrouwen ouder dan 43 jaar, gezien de kans op een zwangerschap na ivf met deze

eicellen zeer gering is.141Het NVOG legitimeert deze verhoging omdat de leeftijd van de

wensmoeder veel minder van belang is dan de leeftijd van de teruggeplaatste eicel. De

gezondheidsrisico’s van een zwangerschap op oudere leeftijd nemen wel toe, daarom

beveelthetNVOGweleenmaximumleeftijdvoorhetterugplaatsenvanembryo’saan.142

Wanneer de leeftijdsvoorwaarden vervuld zijn, betekent dit niet automatisch dat de

wensmoederzalwordentoegelatentotdeeiceldonatieprocedure.Nahet inkaartbrengen

van individuele situatie van dewensouder, wordt besloten al dan niet te startenmet de

behandeling,rekeninghoudendmetdeslaagkansenenrisico’s.143

56. Ook in Nederland worden dus andere leeftijdsgrenzen voor ivf gehanteerd. Deze

recenteverhogingvande leeftijdsgrenzenheeftechterweldeBelgischegrenzenopnieuw

terdiscussiegesteld(ziesupra,randnummer45e.v.).

140Ibid.,16.141Ibid.,16.142Ibid.143Ibid.,16.

38

§4. Duitsland

57. Sinds 1990 regelen de Embryonenschutzgesetz 144 en Gezetz sur

Präimplantationdiagnostiek145demedisch begeleide voortplanting in Duitsland.Net als in

Frankrijkvullen richtlijnenvanprofessioneleorganisatiesdezewetgevingaan.Daaromzijn

de adviezen van de Duitse medische vereniging (Bundesärztekammer) en van de Duitse

Federalecommissievanartsenenverzekeraars(GemeinsamenBundesausschussesderÄrzte

undKrankenkassen)vanbelangbijhetbestuderenvandeDuitsewetgevingrondMBV.146

58. Ondanks de strenge afbakening van de Duitse wetgeving rondMBV147, worden er

geenleeftijdsgrenzenvoorivfbepaald.DesondanksverplichtdeBundesärztekammerartsen

wel om patiënten die om een ivf-behandeling verzoeken voorafgaand gedetailleerd te

informerenomtrentde risico’s en slaagkansen.148Zo zal deDuitse arts zijn patiënte er op

moetenwijzendatdeovariëlereservedaaltnaarmatedeleeftijdvandevrouwtoeneemten

datdemeerderheidvandevrouwenouderdan45fysiologischonvruchtbaaris.149

59. In tegenstelling tot België, Frankrijk en Nederland hoeven de Duitse artsen en

ziekenhuizenzichdusnietaaneenmaximumleeftijd tehoudenvoor ivf-behandelingen.Zij

dienenhunpatiëntenenkelduidelijkengedetailleerdteinformerenoverdeimplicatiesvan

de leeftijd van de vrouw op de slaagkansen van een ivf-behandeling.

144Gezetzvon13Dezember1990zumSchutzvonEmbryonen,BundesgesetzblattIS.2746.(Hierna:Embryonenschutzgezetz)145Gezetz von 21november 2011 sur Präimplantationdiagnostiek,Bundesgesetzblatt 24 november2011,2228.146 Zie infoportaal van de Duitse patiëntenorganisatie ‘Kinderwunsch’(https://www.familienplanung.de/kinderwunsch)147ZowordeninDuitslandeiceldonatieendraagmoederschapwettelijkverboden,hoeweldat indemeesteEuropeselandenwelwordttoegelaten.(Embryonenschutzgesetz)148Bundesärztekammer,RichtliniezurEntnahmeundÜbertragungvonmenschlichenKeimzellen imRahmenderassistiertenReproduktion,11mei2018.149Ibid.

39

HOOFDSTUKIII:Terugbetalingvaneenin-

vitrofertilisatiebehandeling

§1. België

60. Het totale kostenplaatje van een ivf-behandeling (en andere

vruchtbaarheidsbehandelingen) is niet te onderschatten.150 Om fertiliteitsbehandelingen

betaalbaar te maken, heeft de Belgische overheid sinds 2003 in verschillende

terugbetalingsregimes voorzien, zowel voor de zorgverlener als voor de patiënt.151Ook in

hetkadervanterugbetalingvanfertiliteitsbehandelingen,heeftdewetgevervoorbepaalde

kosten leeftijdsgrenzen bepaald. Gezien de specifieke prestaties van gynaecologen bij

fertiliteitsbehandelingen in de nomenclatuur van vergoedbare prestaties opgenomen zijn

zonderenigeleeftijdsgrenzen,blijvendezeverderonbesproken.152

A. Ziekenhuisforfait

61. Hetkoninklijkbesluitvan4 juni2003voerdehetzogenaamde‘ziekenhuisforfait’ in,

een forfaitaire tegemoetkoming 153 aan ziekenhuizen met een erkend zorgprogramma

reproductieve geneeskunde B. 154 Naast de laboratoriumkosten die gepaard gaan met

150Zobedroegendetotalekostenvoorvruchtbaarheidsbehandelingenin201010,01miljoeneuro(X,“Veel Belgen doen beroep op medisch begeleide voortplanting”, De Standaard,http://www.standaard.be/cnt/dmf20120324_032.)151M. EGGERMONT, “De regelgeving rond MBV: een geïntegreerd overzicht” in S. TACK en G.VERSCHELDEN(eds.),Medischbegeleidevoortplantinginjuridischenethischperspectief,Antwerpen,Intersentia,2014,(1)16-21.152Art.14gbijlageKB14september1984totvaststellingvandenomenclatuurvandegeneeskundigeverstrekkingen inzake verplichte verzekering voor geneeskundige verzorging en uitkeringen,BS 29september1984.153Ditforfaitbedraagt1.182europercyclus.154Art74bisKBvan25april2002betreffendedevaststellingendevereffeningvanhetbudgetvanfinanciëlemiddelenvandeziekenhuizen,BS30mei2002,ingevoegdbijart.11KBvan4juni2003tot

40

medisch begeleide voortplanting (o.a. personeel,materiaal, apparatuur,..), dekt dit forfait

ookdekostenvandelaboratoriumprocedurezelf.155

62. Omvoorhetziekenhuisforfaitinaanmerkingtekomen,dientvoldaantezijnaandrie

voorwaarden.Vooreerstmagdevrouwnietouderzijndan42jaar156,eenlagereleeftijddan

de wettelijke leeftijdsgrens voor toegang tot MBV.157Dit valt te verklaren door de lage

slaagkansenvandeivf-behandelingmetverseeicellenbijvrouwenouderdan42jaar.158

Datdeleeftijdsgrenzenvoortoegangtotivfendeterugbetalingervanlosvanelkaargezien

moetenworden,kwamookeenaantalkeernaarvoorindeparlementairevoorbereidingvan

artikel4MBV-wet.“Hetisonzetaakalsartsdepatiënteeroverintelichtendatdekansop

eengezond,levendgeborenkindpergestarteivf-cyclustussen43en45jaarpraktischnihilis.

Ik vindhet heel belangrijk dat alle kostendie daarmeedus gepaardgaandoor depatiënt

moetenwordengedragen.Anderszoumengebruikmakenvanbelastinggeldvooreenkans

die onooglijk klein is”, aldusprofessor gynaecologie en verloskundeD’HOOGHE in 2004 in

eenvandezevoorbereidingen.159

Toch valt deze eerste terugbetalingsvoorwaarde niet buiten het discussieveld van

experten.160Zoalsreedsaangehaald,speeltdeleeftijdvande(ontvangende)vrouwimmers

een veel kleinere rol wanneer er gebruikt wordt gemaakt van ingevroren of gedoneerde

wijzigingvanhetKBvan25april2002betreffendedevaststellingendevereffeningvanhetbudgetvanfinanciëlemiddelenvandeziekenhuizen,BS16juni2003.155M. EGGERMONT, “De regelgeving rond MBV: een geïntegreerd overzicht” in S. TACK en G.VERSCHELDEN(eds.),Medischbegeleidevoortplantinginjuridischenethischperspectief,Antwerpen,Intersentia,2014,(1)16.156Art74bis,eerstelid,1°KB25april2002.157Ziesupra,randnummer39e.v.;art.4MBV-wet.158BELGISCH RAADGEVEND COMITÉ VOOR BIO-ETHIEK, Advies betreffende de leeftijdsgrens voormedischgeassisteerdevoortplanting,14november2013,nr.68,3.159 Verslag namens de werkgroep «bio-ethiek» bij het wetsvoorstel inzake medisch begeleidevoortplanting,Parl.St.Senaat2004-05,nr.3-418/2,57-58.160BELGISCH RAADGEVEND COMITÉ VOOR BIO-ETHIEK, Advies betreffende de leeftijdsgrens voormedischgeassisteerdevoortplanting,14november2013,nr.68,3.

41

eicellenofembryo’s.161Hetzoudusmeercoherentzijnomeentegemoetkomingtevoorzien

wanneerdebevruchteeicelmaximaal42jaaroudis.162

63. Ten tweedeworden er per vrouwmaximaal zes cycli terugbetaald.163Onder cyclus

verstaat de wet “het geheel aan laboratoriumactiviteiten vereist voor de inseminatie bij

middelvanivf/ICSIvaneicellen”.

64. Tenslottedienthetfertiliteitscentrumookdevoorwaardenuitbijlage15164vanhet

KBnatelevenomvoorenigefinancieringinaanmerkingtekomen.165Dithoudtindaterper

cyclusslechtseenbeperktaantalembryo’smagwordengeïmplanteerd.Ditaantalvarieert

naargelang de leeftijd van de vrouw, alsook naargelang er verse of ontdooide embryo’s

wordenteruggeplaatst.166

65. Voorcyclidievoldoenaanvoorgaandevoorwaarden,ishetverbodendepatiëntnog

een bijkomende vergoeding te vragen voor de kosten die gedekt zijn door het forfait.167

161H. MERTES, “Social egg freezing: for better, not for worse”, Reproductive BioMedicine Online2011,825.162L.OPLINUS,“Kinderwensindekoelkast.Overdejuridischeenmaatschappelijkeaspectenvanhetinvriezenvaneicellen”,T.Gez2018-19,Afl.1,7-22.163Art74bis,eerstelid,2°KB25april2002.164Bijlage 15 KB 25 april 2002 betreffende de vaststelling en de vereffening van het budget vanfinanciëlemiddelenvandeziekenhuizen,BS16juni2003,ingevoegdbijartikel20KBvan4juni2003tot wijziging van het KB van 25 april 2002 betreffende de vaststelling en de vereffening van hetbudgetvanfinanciëlemiddelenvandeziekenhuizen,BS16juni2003.165Ibid.,tweedelid.166Overeenkomstigbijlage15magerslechts1versembryowordeningeplantbijvrouwenjongerdan35 jaar of 35 jaar. Bij een tweede poging mag opnieuw slechts 1 vers embryo ingeplant wordentenzijde kwaliteit van het embryo onvoldoende is, dan mogen er 2 verse embryo’s wordenteruggeplaatst.Bijdevolgendepogingenishetaantalterugteplaatsenverseembryo’saltijdbeperkttottwee.Bij vrouwenouderdan35 jaarmaar jongerdan40 jaar (t.e.m39 jaar),mogenerbij deeersteentweedepogingmaximumtweeverseembryo’s ingeplantworden.Bijdevolgendepogingenmogenermaximumdrieverseembryo’singeplantworden.Wanneerdevrouwouderisdan39jaarenjongerdanofgelijkisaan42jaarwordtgeenmaximumopgelegdinzakehetaantalverseembryo’sdatteruggeplaatstmagworden.Wanneerergebruikwordtgemaaktvanontdooideembryo’s,ishetaantalembryo’sdatmagwordenteruggeplaatstaltijdbeperkttottwee.167Art.74bis,zevendelidKB25april2002.

42

Deze regeling is ook van toepassing op buitenlandse patiënten waarvan hun

verzekeringsinstelling voorafgaandelijk toestemdemet een vruchtbaarheidsbehandeling in

België. 168 Bij het ontbreken van dergelijk toestemmingsformulier moeten de

laboratoriumkostendaarentegenvollediggedragenwordendoordebuitenlandsepatiënt.169

B. ForfaitsMBV

66. NaastdelaboratoriumkostendieeenMBV-behandelingmetzichmeebrengt,dienen

er bij een fertiliteitsbehandeling ook heel wat kosten van farmaceutische specialiteiten

gedragen te worden. 170 Een koninklijk besluit van 6 oktober 2008 voorziet in een

tegemoetkomingaandepatiëntvoordezekosten.171Integenstellingtotzijnvoorgangeruit

2001172,voorzietditKBineen(forfaitaire)terugbetalingvandemedicatiepercyclusenniet

meerperstuk.

67. ForfaitMBV1voorzietineentoekenningvan920europervolledigecyclusvoorde

kosten van farmaceutische specialiteiten in het kader van een ivf-behandeling, wanneer

deze voorgeschreven zijn door een gynaecoloog.173Om voor dat forfait in aanmerking te

komen,moeterdussprakezijnvaneen‘volledigecyclus’.174Volgensartikel1,8°vanhetKB

dient hieronder te worden verstaan: “een cyclus die voldoet aan de voorwaarden zoals

bedoeld in artikel 74bis van het koninklijk besluit van 25 april 2002 namelijk deze met

168M. EGGERMONT, “De regelgeving rond MBV: een geïntegreerd overzicht” in S. TACK en G.VERSCHELDEN(eds.),Medischbegeleidevoortplantinginjuridischenethischperspectief,Antwerpen,Intersentia,2014,(1)17.169Omz.ZH2011/11van6juli2011betreffendedeaanrekeningenvergoedingvandekosteninhetkadervanmedischbegeleidevoortplanting(MBV)vanbuitenlandsepatiënten,www.riziv.be.170M. EGGERMONT, “De regelgeving rond MBV: een geïntegreerd overzicht” in S. TACK en G.VERSCHELDEN(eds.),Medischbegeleidevoortplantinginjuridischenethischperspectief,Antwerpen,Intersentia,2014,(1)17.171KB6oktober2008houdendeinvoeringvaneenforfaitairetegemoetkomingvoordebehandelingvanvruchtbaarheidsstoornissenbijvrouwen,BS14oktober2008.172KB 21 december 2001 tot vaststelling van de procedures, termijnen en voorwaarden inzake detegemoetkomingvandeverplichteverzekeringvoorgeneeskundigeverzorgingenuitkeringenindekostenvanfarmaceutischespecialiteiten,BS29december2001.173Art.2KB6oktober2008.174Ibid.

43

betrekking tot de maximale leeftijd van de vrouw en tot het maximale aantal cycli per

vrouw”. Opnieuw mag de vrouw dus niet ouder zijn dan 42 jaar en worden de

farmaceutischespecialiteitenvanmaximaalzescycliterugbetaald.175

ForfaitMBV2voorzietineentoekenningvan99eurovoorkostenvandeontvangervaneen

eicel bij eiceldonatie176 . Dit forfait kan niet gecumuleerd worden met forfait MBV 1.

TenslottekentforfaitMBV3eenbedragvan270eurotoeomdekostenvanmedicatiedie

de follikelgroei stimuleert, te dekken.177Opnieuwmagde vrouwhierbij de leeftijd van 43

jaarnognietbereikthebbenenwordenerslechtszescycliinaanmerkinggenomenvooreen

terugbetaling.178

Nadegoedkeuringvandeadviserendgeneesheervanhet ziekenfonds,kandevrouween

forfaitMBVontvangenenbetaaltzeslechtseenkleindeelvandekostenzelf.179

C. Geenterugbetalingvoor‘socialfreezing’

68. Doordat artikel 37 van de MBV-wet bepaalt dat “gameten kunnen worden

weggenomenmethetoogopdekinderwensofdebewaringdoorinvriezingmethetoogop

de latere invulling van de kinderwens”, lijkt de Belgische wetgever het toe te laten om

eicellenintevriezentervoorkomingvanleeftijdsgebondeninfertiliteit.180

69. Ondanksdeimplicietewettelijketoelaatbaarheidvanditsteedsvakervoorkomende

fenomeen,kunnende‘socialfreezers’geenaanspraakmakenophetziekenhuisforfaitnoch

opeenforfaitMBV.Ominaanmerkingtekomenvoordezeforfaitsdienterimmerssprake

175Ziesupra,randnummer61e.v.176Ibid.,art.3.177Ibid.,art4.178Ibid.179 I. VOGELAERE, “Ziekenfonds komt tussen in stimulatiemedicatie bijvruchtbaarheidsbehandelingen”,NieuwsopJura2008.180L.OPLINUS,“Kinderwensindekoelkast.Overdejuridischeenmaatschappelijkeaspectenvanhetinvriezenvaneicellen”,T.Gez2018-19,Afl.1,13.

44

tezijnvaneencycluswaarbijhetuiteindelijkedoeleenimplantatievandeeicelmoetzijn.

Datdoelisbij‘socialfreezing’nognietaandeorde.181

70. Omwille van de grotere slaagkans van ivf bij oudere vrouwen met jongere

embryo’s182, zieteenstrekkingbinnenhetBelgischComitévoorBio-ethiek ‘social freezing’

alseenvormvanpreventievegeneeskunde.Dezestrekkingbinnenhetcomitéisdanookvan

meningdathetziekenfondsookmoettussenkomen indiegevallen.183OokdokterHerman

TOURNAYE,diensthoofdfertiliteitvanhetUZJette,moedigthetinvriezenvaneicellenaan:

“Vrouwen worden op jonge leeftijd ontmoedigd wanneer ze eicellen willen invriezen,

waardoorzeineenlaterstadiumeiceldonatienodighebben.Datkananders.”184

Deandere strekkingbinnenhetBelgischComitévoorBio-ethiekvindtdaarentegendatde

schaarsepubliekemiddelennietmogenwordeningezetvoorbehandelingendieberustenop

individuelelevenskeuzesvanvrouwen.185Zijzijnvanoordeeldatereenonderscheidmoet

worden gemaakt tussen het invriezen van eicellen om medische redenen (dat wel voor

terugbetaling in aanmerking moet komen) en het invriezen om persoonlijke (sociale)

redenen. Zij pleiten voor een ‘demedicalisering’ van dit sociaal probleem. 186

181M. EGGERMONT, “De regelgeving rond MBV: een geïntegreerd overzicht” in S. TACK en G.VERSCHELDEN(eds.),Medischbegeleidevoortplantinginjuridischenethischperspectief,Antwerpen,Intersentia,2014,16-19.182Ziesupra,randnummer21.183BELGISCH RAADGEVEND COMITÉ VOOR BIO-ETHIEK, Advies over de ethische aspecten van hetinvriezenvaneicellenomleeftijdsgebondeninfertiliteittevoorkomen,16december2013,nr.57,31.184A.ROMBAUTSenS.VANDONINCK,“Kinderwens inhetvriesvak”,WeekendKnack2017,nr.49,29-32.185BELGISCH RAADGEVEND COMITÉ VOOR BIO-ETHIEK, Advies over de ethische aspecten van hetinvriezenvaneicellenomleeftijdsgebondeninfertiliteittevoorkomen,16december2013,nr.57,34.186Ibid.,30.

45

§2. Frankrijk

A. Terugbetalingvanbinnenlandseivf-behandelingen

71. Netzoals inBelgië,wordenfertiliteitsbehandelingen inFrankrijkenkel terugbetaald

wanneerdevrouwjongerisdan43jaar.187Hetaantalin-vitrofertilisatiebehandelingendatin

aanmerkingkomtvooreentegemoetkomingwordterechterwelbeperkttotdeeerstevier,

waarvandekostendanwelvoor100%wordengedekt.188

Dat volledige dekkingspercentage dient evenwel genuanceerd te worden. De Franse

nomenclatuur houdt immers enkel rekening met tarieven van geconventioneerde

zorgverstrekkers, terwijl er in de praktijk ook tal van niet-geconventioneerden zijn. Ook

laboratoriumkosten en eventuele dossierkosten die gepaard gaan met een

fertiliteitsbehandeling, worden niet in die nomenclatuur voorzien.189Voor Franse koppels

dieeenvruchtbaarheidsbehandelingwensenteondergaan,wordtdanookaangeradeneen

aanvullendeziekteverzekeringtenemen.190

72. Bijeenivf-zwangerschapgevolgddoordegeboortevaneenlevendkind,wordenin

Frankrijkonderdezelfde voorwaardenopnieuw tot vier ivf-behandelingen terugbetaald.191

187F.SHENFLIED,J.DEMOUZON,G.PENNINGS,A.FERRARETTI,A.NYBOEANDERSEN,G.DEWERTenV.GOOSENS,“Crossborderreproductivecareinsixeuropeancountries”,Hum.Reprod.2010,vol.25(afl.6),1366.188Arrêté3april1985fixantlaNomenclaturedesactesdebiologiemédicale,JournalOfficiel7april1985, zoals gewijzigd door l’arrêté du 25 janvier 2000modifiant l'arrêté du 3 avril 1985 fixant laNomenclature des actes de biologie médicale, Journal Officiel 26 januari 2000, 1317,www.legifrance.gouv.fr.189F.MERLETenB.VINCENT,“L’assistancemédicaleàlaprocréation”,ADSP2011,n°7,29.190Zie J. PRIOUX, “Infertilité : quelles prises en charge par la Sécurité sociale et la mutuelle ?”,www.lelynx.fr.191Arrêté3april1985fixantlaNomenclaturedesactesdebiologiemédicale,JournalOfficiel7april1985, zoals gewijzigd door l’arrêté du 25 janvier 2000modifiant l'arrêté du 3 avril 1985 fixant laNomenclature des actes de biologie médicale, Journal Officiel 26 januari 2000, 1317,www.legifrance.gouv.fr.

46

Dit verklaart waarschijnlijk ook het verschil met de Belgische regeling, waarbij het

ziekenfondstussenkomtindeeerstezesivf-pogingen,maardaarbijnietopnieuwbegintte

tellenbijeensuccesvolleivf-behandeling.

73. IndatopzichtisdeFranseregelgevingdusgunstigerdandeBelgische.Fransekoppels

kunnen immers in totaal aanspraak maken op méér dan zes terugbetaalde

vruchtbaarheidsbehandelingen,tenminstewanneervorigeivf-pogingenreedsleiddentotde

geboortevaneenkind.

ErdientdaarbijwelopgemerkttewordendatdeBelgischeregelgevingookvoorzietineen

tegemoetkoming voor alleenstaande vrouwen en homoseksuele koppels, terwijl het deze

koppelsinFrankrijkzelfsniettoegelateniszichmedischbegeleidvoortteplanten.192

B. Terugbetalingvanbuitenlandseivf-behandelingen

74. Met de invoering van het decreet van 25 april 2005 worden in Frankrijk, mits de

naleving van bepaalde voorwaarden, ook kosten van vruchtbaarheidsbehandelingen

ondergaan inandereEuropese193staten terugbetaald.194Dat isenkel zo ingevaldepatiënt

ookonderdeFransewetgevingzouwordentoegelatentoteenMBV-behandeling.Gezienin

FrankrijkenkelheteroseksuelekoppelstoegelatenwordeneenberoeptedoenopMBV195,

kunnen singles en niet-heteroseksuele koppels ook geen terugbetaling van buitenlandse

vruchtbaarheidsbehandelingen verkrijgen.Daarenboven dient de vrouw jonger te zijn dan

43jaarenmagzeinFrankrijknoggeenvierivf-behandelingenhebbenondergaan.196

192Ziesupra,randnummer48e.v.193Zowel behandelingen in landen uit de Europese Unie als landen uit de Europees EconomischeRuimtekomeninaanmerking.194Décretn°2005–38619april2005relatifà lapriseenchargedessoinsreçushorsdeFranceetmodifiantlecodedelasécuritésociale,JournalOfficiel27april2005,7321,www.legifrance.gouv.fr.195Ziesupra,randnummer48e.v.196Décretn°2005–38619april2005relatifà lapriseenchargedessoinsreçushorsdeFranceetmodifiantlecodedelasécuritésociale,JournalOfficiel27april2005,7321,www.legifrance.gouv.fr.

47

Ook inhetgevalvaneenbuitenlandsevruchtbaarheidsbehandeling,kandemoedernade

geboorte van een levend kind opnieuw voor vier ivf-pogingen een terugbetaling

verkrijgen.197

197Ibid.

48

§3. Nederland

75. Net als België, wordt Nederland vaak aangehaald als een van de Europese landen

meteenerggenereusMBV-terugbetalingsbeleid.198Zowelheteroseksueleenhomoseksuele

koppels als singles komen er immers ook in aanmerking voor een tegemoetkoming in de

kostendieeenivf-behandelingmetzichmeebrengt.199

76. NetalsBelgiëenFrankrijk,hanteertookNederland43jaaralsleeftijdsgrensvoorde

terugbetaling van de kosten van een ivf-behandeling. 200 Het Nederlandse Besluit

Zorgverzekeringvoorzietechterwelineenuitzonderingvoorvrouwenvan43jaarofouder

waarbij de in-vitrofertilisatiepoging reeds is aangevangen voordat de vrouw deze leeftijd

heeft bereikt.201Deze grens van 43 jaar werd ingevoerd op advies van het Nederlands

collegevoor zorgverzekeringen.Ofschoondat collegevanmening isdateen leeftijdsgrens

altijdeenarbitrairkarakter inzichdraagt,adviseertheteengrenstehanterenvan43 jaar

omdatdezeleeftijdovereenstemtmetheteindevandefertielelevensfase.202

Vermeldingswaardig in deze context is dat de recente verhoging van de Nederlandse

leeftijdsgrens naar 50 jaar, niet gepaard ging met een verhoging van de leeftijd voor

terugbetaling.

77. Evenwel is er opnieuw een verschil met België in het aantal ivf-sessies dat wordt

terugbetaald.HetNederlandse‘basispakket’vanziekteverzekeringgeeftdeverzekerderecht

opeenvolledigeterugbetalingvandeeerstedrie ivf-pogingen.203Dezeterugbetalinggeldt

198K.BERGBRIGHAM,B.CADIERenK.CHEVREUL,“ThediversityofregulationandpublicfinancingofivfinEuropeanditsimpactonutilization”,Hum.Reprod.2013,vol.28,p.666-675.199Ibid.200Art. 2.4, eerste lid, a., 5° van het Besluit van 28 juni 2005, houdende vaststelling van eenalgemene maatregel van bestuur als bedoeld in de artikelen 11, 20, 22, 32, 34 en 89, van deZorgverzekeringswet,staatsblad2augustus2005(hierna:besluitzorgverzekering).201Ibid.,infine.202Collegevoor zorgverstrekking, rapportnr. 2011029802van12 juni2012overeen leeftijdsgrensvoorvruchtbaarheidsbehandelingen,www.tweedekamer.nl.203Art2.4,eerstelid,a.,3°besluitzorgverzekering.

49

perzwangerschap.Datbetekentdatnaeen‘doorgaande’zwangerschapvantienwekener

opnieuw een recht op terugbetaling van drie ivf-pogingen ontstaat.204 Het Nederlands

terugbetalingsregimeisopdatvlakdusminderstrengdanhetFranse,waarervereistwordt

dat de ivf-zwangerschap leidt tot de geboorte van een levend kind om opnieuw in

aanmerkingtekomenvooreenterugbetaling.205

Ombudgettaire redenenwerd in 2012 voorgesteldde terugbetaalde ivf-behandelingen te

beperken tot één in plaats van drie.206Op advies van het college voor zorgverzekeringen

kwam deze beperking er niet en werden andere alternatieven voorgesteld om de

doelmatigheidvanvruchtbaarheidsbehandelingenteverhogen.207Naastdeinvoeringvande

leeftijdsgrens van 43 jaar,werd beslist om complicaties vanmeerlingzwangerschappen te

beperken door voor vrouwen jonger dan 38 jaar enkel in een terugbetaling te voorzien

wanneerslechtséénembryowordtteruggeplaatst.208,209

78. Indebasisverzekeringwordtbepaalddatdepatiënt rechtheeftopeenvrijekeuze

van zorgverlener en ziekenhuis. Dit betekent dat ook de kosten van

vruchtbaarheidsbehandelingen inhetbuitenlandvoor terugbetaling inaanmerkingkomen.

OpnieuwkomtdezorgverzekeringtussenovereenkomstigdeNederlandseregelgeving.Het

maximaal aantal terugbetaaldepogingenende leeftijdsvoorwaarden geldendusook voor

buitenlandsebehandelingen.Voortsdientdeverzekeringsmaatschappijopvoorhandtoete

stemmenmeteenbuitenlandsebehandeling.210

204Ibid.205Ziesupra,randnummer72.206Vaststelling van de begrotingsstaten van hetMinisterie van Volksgezondheid,Welzijn en Sport(XVI)voorhetjaar2012,Parl.St.Kamer2011-12,33000XVI,nr.188.207Collegevoor zorgverstrekking, rapportnr. 2011029802van12 juni2012overeen leeftijdsgrensvoorvruchtbaarheidsbehandelingen,www.tweedekamer.nl.208Ibid.209Art2.4,eerstelid,a.,4°besluitzorgverzekering.210“Vergoeding ziektekosten bij behandelen buitenland” op het infoportaal van de Nederlandsepatiëntenorganisatie‘Freya’,www.freya.nl.

50

§4. Duitsland

79. Meer gecontesteerddanhetDuitseEmbryonenschutzgesetz uit 1990, is hetDuitse

terugbetalingsbeleidvanvruchtbaarheidsbehandelingen.Overeenkomstigeenwetuit2012

komen er immers enkel getrouwde, heteroseksuele koppels in aanmerking voor enige

remuneratie.211

80. Opmerkelijk bij deze wet is dat er in leeftijdsgrenzen voorzien wordt voor beide

geslachten.Erwordenenkelvruchtbaarheidsbehandelingenbijvrouwentussende25en40

jaarenbijmannentussende25en50jaarterugbetaald.212Bovendiendienthettegaanom

een medisch verantwoorde behandeling waarbij een arts heeft geoordeeld dat er een

redelijkekansbestaatdatdezebehandelingleidttoteenzwangerschap.213

VoorhetModernisierungsgesetz214uit2003datwerdingevoerdvanuiteenkostenbesparend

perspectief,werdernog100%terugbetaaldvoordeeerste4ivf-sessies.Integenstellingtot

België, Nederland en Frankrijk worden in Duitsland sinds 2003 niet alleen het aantal

pogingen maar wordt ook het terugbetalingspercentage beperkt. De Duitse

ziekteverzekeringdienternumaartussentekomen indehelft215vandemedischekosten

voordeeerstedriebehandelingen.InsommigeDuitsedeelstatenwordtdaarnaastwelsoms

totdehelftvanderesterende50%kostengedekt.216

81. DankzijdeDuitseministervanfamilialezaken ishetsedert2016ookmogelijkvoor

Duitsedeelstatenomtoetelatendatniet-getrouwde,heteroseksuelekoppelseendeelvan

dekosten terugbetaaldkrijgen.Onderdezelfde leeftijdsvoorwaardenkunnenzijaanspraak

211Artikel1§27aGesetzesv.20.Dezember1988,BGBl.IS.2477,www.gesetze-im-internet.de.212Ibid.,3elid.213Ibid.,1elid.214Gesetzvom15Dezember2004zurAnpassungderFinanzierungvonZahnersatz,BGBl.I,3445.215Ibid.,3elid.216RichtliniedesBundesministeriumsfürFamilie,Senioren,FrauenundJugendüberdieGewährungvonZuwendungenzurFörderungvonMaßnahmenderassistiertenReproduktionvon29Mä2012,laatstaangepastop23december2015,www.gesetze-im-internet.de.

51

makenopeenterugbetalingtot12,5%vandekostenvandeeerste3ivf-behandelingen.217

Daarnaastmag de deelstaat ervoor opteren om tot 25% terug te betalen voor de vierde

behandeling.218Een terugbetaling voor deze koppels is echter maar in 6 van 16 Duitse

deelstaten mogelijk219en verzekeringsmaatschappijen zijn niet verplicht om deze koppels

terugtebetalen.220

82. NetalsinFrankrijk,beschikkenkoppelsvanhetzelfdegeslachtenalleenstaandenniet

over een recht op terugbetaling, hoewel een ivf-behandeling voor deze personen in

Duitslandnietexplicietverbodenis,watwelhetgevalisinFrankrijk.221

217Ibid.218Ibid.219 ESHRE, “A police audit on fertility. Analisis of 9 EU countries”, www.eshre.eu/Press-Room/Resources.aspx.220Bundesverfassungsgericht,28februari2007.221InfoportaalvaneenDuitsepatiëntenorganisatie‘Kinderwunsch’(https://www.informationsportal-kinderwunsch.de/startseite).

52

HoofdstukIV:SuggestiesteroptimaliseringvandeBelgische

wetgeving

83. UitdevergelijkingvandeBelgischeregelgevingmetdeFranse,deNederlandseende

Duitse, isgeblekendatdezelandenopheelwatvlakkenverschillenwanneerhetgaatover

wettelijkleeftijdsgrenzenindetoegangtotivfendeterugbetalingervan.HoewelBelgiëop

eenaantalvlakkenprogressieverisdanzijnbuurlanden(o.a.indetoegangtotivfvoorparen

vanhetzelfdegeslacht),kanervoorsommigeandereaspectenvandeMBV-regelgevingeen

voorbeeld genomenworden aan de buitenlandse regelgeving. Daarnaast kwamen in deze

masterproef enkele (wets)voorstellen aan bod die nog in geen enkel van de vier landen

geïmplementeerd werden maar m.i. wel kunnen bijdragen tot een verbetering van de

Belgischewetgeving.Hieronderwordenenkelevoorstellendelegeferendagedaan.

1. Invoeringvanleeftijdsgrenzenvoordeman

84. Doorenkel in een leeftijdsgrens voorde vrouw te voorzien, bevestigt deBelgische

wetgever het cliché dat enkel vrouwen van belang zijn voor de opvoeding van een kind.

Nochtans is het volgens het Kinderrechtenverdrag wel het recht van ieder kind om zijn

ouders (meervoud) te kennen en door hen te worden verzorgd.222Daarenboven kan het

ontbrekenvaneenleeftijdsgrensvoordemanhetideescheppendatdeleeftijdvandeman

geen invloedheeftopdekwaliteitendekwantiteitvanzijnzaadcellen,watuiteraardniet

hetgevalis.223

Ik bendanook vanmeningdat er, net als in Frankrijk, ookmoet voorzienworden in een

leeftijdsgrens voor demandie zichwenst voor te plantenmet behulp vanMBV.Door de

222Art.7.1IVRK.223EUROPEAN SOCIETY OF HUMAN REPRODUCTION AND EMBRYOLOGY, “Delivery rates in ivf areaffected by the age of the male partner”, MedicalXpress 2017,https://medicalxpress.com/news/2017-07-delivery-ivf-affected-age-male.html.

53

invoeringvaneenleeftijdsgrensvoordemanzoueropnieuwgelijkheidzijntussenmanen

vrouw.Deethischeenmaatschappelijkeprincipesdiewerdenaangehaaldbijde invoering

vande leeftijdsgrensvoordevrouw,kunnenm.i.evenzeerwordendoorgetrokkennaarde

toekomstige vader. Een man van 70 jaar beschikt immers niet over dezelfde ouderlijke

(fysiekeenmentale)capaciteitenalseenmanvan35 jaar.Waaromzoueenvrouwvan48

jaargeenmoedermeermogenwordenterwijleenmanvan70jaarwelvadermagworden?

2. Deleeftijdsgrensvoortoegangtotivfflexibiliseren

85. Opzichisheteendiscriminerendverhaalomenkelleeftijdtegebruikenomiemand

uittesluitenvanMBV.224MijnsinziensishetdanookbeterhetFransevoorbeeldtevolgen

en geen exacte leeftijdsgrens te bepalen. Door 45 en 47 jaar te vervangen door een

voortplantingsgeschikte leeftijd wordt het al dan niet toelaten tot MBV een medische

beslissing die naast leeftijd ook rekening kan houdenmet tal van andere factoren, zoals

bijvoorbeelddegezondheidvandemoederenhetbelangvanhetkind.

Hetlijktmijdaarbijwelinteressantomeensoortvannationaalethischcomitéopterichten

dieelk situatie individueelbeoordeeld.Dit comité,bestaandeuit verschillendemedici van

verschillendedisciplines,etchicieneventueleandereexpertenuitverschillendedomeinen,

kandanbeslissenomaldanniettestartenmeteenMBV-behandeling.Opdiemanierkan

vermedenwordendatkoppelsverschillendeziekenhuizenenartsenraadplegenindehoop

eenartstevindendietochnogeenbehandelingwiltstarten.

86. Door geen exacte leeftijdsgrens te hanteren, wordt daarnaast ook rekening

gehouden met medische evolutie die MBV voortdurend ondergaat. Waar er vandaag

gediscussieerdwordtovereeneventueleverhogingnaar50jaar,kandezelfdediscussieover

10 jaarmisschiengevoerdwordenovereenverhogingnaar55of zelfs60 jaar.Doorgeen

224DatisookdemeningvanprofessorPetraDESUTTER(InterviewopRadio1metP.DESUTTER,4oktober 2016, https://radio1.be/petra-de-sutter-50-jaar-zou-een-redelijke-grens-kunnen-zijn-voor-ivf).

54

preciezegrenstebepalen,kanersteedswordenrekeninggehoudenmetdeactuelestand

vandeMBV-technieken.

3. Terugbetalingivfafhankelijkmakenvandeleeftijdvandeeicel

87. Zoals reeds besproken, hangt de slaagkans van de ivf-poging veelmeer af van de

leeftijd van de eicel dan van de ouderdom van de moeder in wording. Een in-

vitrofertilisatiebehandeling met eicellen die een vrouw op jongere leeftijd liet invriezen,

geeft immers nagenoeg evenveel kans op een zwangerschap als een ivf-cyclusmet verse

eicellenvandieleeftijd.Momenteelisdeterugbetalingvandevruchtbaarheidsbehandeling

echter nog steeds afhankelijk van de ouderdom van de vrouw. Zoals in dezemasterproef

vaakbeargumenteerd, isdezeregelingnietergcoherent.Mij lijkthet logischer ivfterugte

betalenwanneereicellenwordengebruiktdiemaximaal42jaaroudzijn.

4. Terugbetalingvan‘socialfreezing’

88. Momenteel komen vrouwen die hun eicellen laten invriezen ter voorkoming van

leeftijdsgebondeninfertiliteitnietinaanmerkingvoorenigeterugbetaling.Gezienhethoge

prijskaartjevandebehandeling,isdetechniekvandaagenkeltoegankelijkvoorvrouwendie

hetzichfinancieelkunnenpermitteren. Ikbenechtervanoordeeldatelkevrouwoverdie

reproductieve autonomie zoumoeten kunnen beschikken. Daarom zou ik aanbevelen om

naast ivf en ‘medical freezing’225, ook ‘social freezing’ op te nemen in het verplichte

basispakketdatdeBelgischemutualiteitenmoetenaanbieden.

89. Uiteraard bestaat de kans op ‘verspilling’ van het overheidsgeldwanneer vrouwen

eicellen laten invriezenmaardezedaarnanooit gebruiken. Ik sluitmij daaromaanbij het

voorstel vanhetBelgisch raadgevend comité voorbio-ethiekomenkeldeeerste fase van

hetproces (deovariële stimulatie,deprelevatieenhet invriezenvandeeicellen) terug te

225‘Medicalfreezing’wordtoverigensooknogmaarsedert2007terugbetaald.

55

betalenwanneerookdetweedefasevan‘socialfreezing’(hetontdooienenbevruchtenvan

de eicellen en de implantatie van de embryo’s) wordt doorlopen. 226 Hierbij rijst dan

natuurlijk de vraag wanneer de sociale zekerheid moet tussenkomen: op het ogenblik

wanneer de eicellen worden weggenomen op of het moment van het gebruik? Enkel

wanneererreedsindeeerstefaseineenterugbetalingvoorzienwordt,zaldebehandeling

ook toegankelijkwordenvoormindervermogendevrouwen.Datbetekentdanweldatde

overheidhetgeldzoumoetenterugvragenwanneerergeengebruikwordtgemaaktvande

eicellen.Eenmogelijkeoplossinghierbijzouechterkunnenzijnomookineenterugbetaling

tevoorzienwanneerdeeicellengedoneerdwordenophetmomentdatdevrouwinkwestie

ervanafzietdeeicellenvooreigendoeleindentegebruiken.227

226BELGISCH RAADGEVEND COMITÉ VOOR BIO-ETHIEK, Advies over de ethische aspecten van hetinvriezenvaneicellenomleeftijdsgebondeninfertiliteittevoorkomen,16december2013,nr.57,31.227IdeevanhetBelgischRaadgevendComitévoorBio-ethiek;Ibid.,37.

56

Besluit

90. “De mens lijkt nergens zo maakbaar als bij de voortplanting (...)”. 228 Waar

wensoudersvoordegeboortevanLouiseBrown in1978vooralafhankelijkwarenvanhet

lot, geven nieuwe voortplantingstechnieken koppels vandaag veel meer reproductieve

vrijheid. Deze vrijheid is echter niet onbegrensd. Het is niet omdat iets ‘kan’ dat het ook

‘moet’wordentoegelaten.

91. Leeftijdsgrenzenvoorin-vitrofertilisatiezijnhiervaneenmooivoorbeeld.Hoewelhet

vandaagmedischgezienperfectmogelijkiseenvrouwvan65jaartebevruchten,ishetvoor

velenethischonverantwoordomopdeze leeftijdmoederteworden.Maarwaarwordtde

grens dan getrokken?Dezemasterproef trachtte de Belgische leeftijdsgrenzen voor ivf te

optimaliseren aan de hand van de bevindingen in de landen Frankrijk, Nederland en

Duitsland.

92. Hoewel demeesten het er in België over eenswaren dat er leeftijdsgrenzen voor

MBVmoestenbepaaldworden,bleekhetmoeilijkeenconsensustevindenoverdeleeftijd

waaropdezegrensmoetgelegdworden.Na tweeanderevoorstellen,werderuiteindelijk

voorgeopteerdomde leeftijdsgrenzenvoordevrouwvastte leggenop45en47 jaar (zie

supra).

De verdeeldheid inhet antwoordopde vraagof enopwelke leeftijdwekoppelsmoeten

verbieden zich medisch begeleid voor te planten, blijkt ook uit de divergentie in de

wetgeving van onze buurlanden. Nederland hanteert sinds kort een grens van 50 jaar,

Frankrijk koos ervoor om de beslissingsbevoegdheid bij de fertiliteitsarts te leggen en

opteerde voor de enigszins vage grens ‘un âge de procréer’ terwijl de Duitse wetgeving

helemaalgeenleeftijdsgrenzenvoorivfbepaalt.

228Citaat uit P. DE SUTTER en E. DELRUE, De maakbare baby. Een onbegrensd verlangen?, Gent,AcademiaPress,2017,227.

57

Leeftijdsgrenzenvoordetoegangtotivfhoudenaltijdeenenigszinsarbitrairkarakterinzich.

M.i. lijkt het daarom ook beter het Franse voorbeeld te volgen en de Belgische

leeftijdsgrenzen voor ivf te flexibiliseren zodat de fertiliteitsarts elk geval individueel kan

beoordelen.BovendienisFrankrijkhetenigelanddatdezegrenstoepastopbeideledenvan

hetkoppel,nl.zowelopdevrouwalsopdeman.Hetlijktmijgeenslechtideeomookdeze

regelinBelgiëteimplementeren.

93. Samenhangendmetde controverse ronddehoogtevaneventuele leeftijdsgrenzen

voor ivf, is de vraag tot op welke leeftijd vruchtbaarheidsbehandelingenmoeten worden

terugbetaald. Zowel België, Frankrijk als Nederland hanteren een terugbetalingsgrens die

enkel afhankelijk is van de leeftijd van de vrouw, nl. 43 jaar, terwijl Duitsland

vruchtbaarheidsbehandelingen terugbetaalt bij vrouwen tussen 25 en 40 jaar enmannen

tussen25en50jaar.

Omdatdekansopeenzwangerschapnaeenivf-behandelingveelmeerafhankelijkisvande

leeftijd vandeeiceldanvande leeftijd vandewensmoeder, lijkthetmij logischeromde

terugbetalingafhankelijktemakenvandeleeftijdvandeeiceli.p.v.deleeftijdvanvrouw.

Om diezelfde reden laten vrouwen steeds vaker eicellen invriezen om deze te kunnen

gebruikenopeen latere leeftijd.Momenteel laatdeBelgischewetgeverdezebehandeling

(impliciet) toe,maarvoorzietniet in terugbetalingervan. Ikbenvanoordeeldatookdeze

vorm van proactieve geneeskunde zou moeten worden terugbetaald door de Belgische

mutualiteiten.

94. Eendingisalleszinszeker:ronddeproblematiekvanleeftijdsgrenzenvoorivfende

terugbetaling ervan bestaat geen regelgeving die 100% verdedigbaar is. De ethische

gevoeligheid van dit onderwerp maar ook de snelle evolutie van de reproductieve

geneeskundemaakt het immersmoeilijk een oplossing te bieden die volledig sluitend is.

Desalniettemin ishetdetaakvandeBelgischeregelgeveromtestrevennaareenzogoed

58

mogelijkewetgeving. In de overtuiging dat de vier aanbevelingendiewerden gedaan een

stap in de goede richting zijn, hoop ik met deze masterproef een bijdrage te hebben

geleverdindezoektochtnaardemeestverdedigbareregelgevingrondleeftijdsgrenzenvoor

in-vitrofertilisatie.

59

Bibliografie

1. Algemeen

A. Wetgeving

- art.3,8en12EVRM.

- art.3.1,6.1en7.1IVRK.

- Conventievoordebeschermingvanderechtenvandemensendewaardigheidvan

het menselijk wezen met betrekking tot de toepassing van de biologie en de

geneeskunde:Verdraginzakederechtenvandemensendebiogeneeskundevan4

april1997.

B. Rechtspraak

- EHRM4december2007,nr.44362/04,Dickson/VerenigdKoninkrijk.

- EHRM(GroteKamer)3november2011,nr.57813/03,S.H.enanderen/Oostenrijk.

C. Rechtsleer

I. Tijdschriftartikelen

- GERARD, P., “Artikel 8 EVRM en bio-ethische progressiviteit” (noot onder EHRM 3

november2001,S.H.e.a./Oostenrijk),TvMR2010,nr.2,15-16.

- VANVYVE,C., “Mensenrechtenhofblaastwarmenkoudover rechtopkunstmatige

voortplanting”,Juristenkrant2012,nr.241,2.

II. Online

60

- DEN HAESE, S., “Ommekeer in de rechtspraak van het EHRM: Intern verbod op

draagmoederschap kan niet altijd omzeild worden door zich te beroepen op een

draagmoeder in het buitenland” (noot onder EHRM 24 januari 2017, nr. 25358/12,

Paradisio en Campanelli/ Italië),

https://biblio.ugent.be/publication/8539802/file/8539803.pdf,138-139.

D. MedischeArtikelen

- BERG BRIGHAM, K., CADIER, B., en CHEVREUL, K., “The diversity of regulation and

public financing of ivf in Europe and its impact on utilization”,Hum.Reprod. 2013,

vol.28,p.666-675.- BOIVIN, J., RICE, F., HAYLE, D., HAROLD, G., LEWIS, A., VAN DEN BREE, M.B. en

THAPAR, A., “Associations between maternal older age, family environment and

parent and child wellbeing in families using assisted reproductive techniques to

conceive”,SocialScience&Medicine2009,1948-1955.

- BROEKMANS, F.J., SOULES,M.R. en FAUSER, B.C., “Ovarian Aging:Mechanisms and

ClinicalConsequences”,EndocrineRevieuws2009,465-493.

- DESUTTER,P., “Considerations forclinicsandpractitioners treating foreignpatients

withassistedreproductivetechnology: lessonsfromexperiencesatGhentUniversity

Hospital,Belgium”,ReproductiveBioMedicineOnline2011,652-656.

- EUROPEANSOCIETYOFHUMANREPRODUCTIONANDEMBRYOLOGY,“Deliveryrates

in ivf are affected by the age of the male partner”, MedicalXpress 2017,

https://medicalxpress.com/news/2017-07-delivery-ivf-affected-age-male.html.

- MERTES, H. en PENNINGS, G., “Social egg freezing: for better, not for worse”,

ReproductiveBioMedicineOnline2011,Afl.23,824-829.

- MILLS,M., RINDFUSS, R.R.,MCDONALD, P., TEVELDE, E. en ESHREREPRODUCTION

AND SOCIETY TASK FORCE, “Why do people postpone parenthood? Reasons and

socialpolicyincentives”,Hum.Reprod.2011,848-860.

- PENNINGS,G.,“Ageandassistedreproduction”,MedicineandLaw1995,531-541.

61

- PENNINGS,G.,DEWERT,G.,SHENFIELD,F.,COHEN,J.,TARLATZIS,B.enDEVROEY,P.,

“ESHRE Task force on Ethics and Law 15: Cross-border reproductive care”, Hum.

Reprod.2008,vol.23(nr.10),2182-2184.

- SHENFLIED,F.,DEMOUZON,J.,PENNINGS,G.,FERRARETTI,A.,NYBOEANDERSEN,A.,

DE WERT, G. en GOOSENS, V., “Cross border reproductive care in six european

countries”,Hum.Reprod.2010,vol.25(afl.6),1361-1368.

- STOOP, D., VAN DER VEEN, F., DENEYER, M., NEKKEBROECK, J.en TOURNAYE, H.,

“Oocyte banking for anticipated gamete exhaustion (AGE) is a preventive

intervention,neithersocialnornonmedical”,ReproductiveBiomedicineOnline2014,

548-551.

- VANHOOF,W.,PENNINGS,G.enDESUTTER,P.,“Cross-borderreproductivecarefor

lawevasion:shouldphysiciansbeallowedtohelpinfertilitypatientsevadethelawof

theirowncountry?”,EuropeanJournalofobstetrics&GynecologyandReproductive

Biology2016,101-105.

- WU,S.,WU,F.,DING,Y.,HOU, J.,BI, J. ENZHANG,Z., “Advancedparental ageand

autism risk in children: a systematic review and meta-analysis”, Acta Psychiatrica

Scandinavica2007,1-92.

E. Onlinebronnen

- EUROPEANSOCIETYFORHUMANREPRODUCTIONANDEMBRYOLOGY,

ARTFactsheet,www.eshre.eu/Press-Room/Resources.aspx.

- EUROPEANSOCIETYFORHUMANREPRODUCTIONANDEMBRYOLOGY,Fact sheet1:

Crossborderreproductivecare,www.eshre.eu/Press-Room/Resources.aspx.

- EUROPEANSOCIETYFORHUMANREPRODUCTIONANDEMBRYOLOGY,Fact sheet2:

Regulation and legislation in assisted reproduction, www.eshre.eu/Press-

Room/Resources.aspx.

- EUROPEANSOCIETYFORHUMANREPRODUCTIONANDEMBRYOLOGY,Fact sheet4:

Thefundingofivftreatment,www.eshre.eu/Press-Room/Resources.aspx.

62

- EUROPEAN SOCIETY FOR HUMAN REPRODUCTION AND EMBRYOLOGY en FERTILITY

EUROPE, “A POLICY AUDIT ON FERTILITY - Analysis of 9 EU Countries”,

www.eshre.eu/Press-Room/Resources.aspx.

2. België

A. Wetgeving

- art. 2,k, art. 4 en art. 37 wet van 6 juli 2007 betreffende de medisch begeleide

voortplantingendebestemmingvandeovertalligeembryo’sendegameten,BS17

juli2007.

- Art.14gbijlageKB14 september1984 tot vaststellingvandenomenclatuurvande

geneeskundige verstrekkingen inzake verplichte verzekering voor geneeskundige

verzorgingenuitkeringen,BS29september1984.

- KB 15 februari 1999 houdende vaststelling van de normen waaraan de

zorgprogramma's “reproductieve geneeskunde” moeten voldoen om erkend te

worden,BS25maart1999.

- KB21december2001totvaststellingvandeprocedures,termijnenenvoorwaarden

inzake de tegemoetkoming van de verplichte verzekering voor geneeskundige

verzorging en uitkeringen in de kosten van farmaceutische specialiteiten, BS 29

december2001.

- Art74bisKBvan25april2002betreffendedevaststellingendevereffeningvanhet

budgetvan financiëlemiddelenvandeziekenhuizen,BS30mei2002, ingevoegdbij

art.11KBvan4 juni2003totwijzigingvanhetKBvan25april2002betreffendede

vaststelling en de vereffening van het budget van financiële middelen van de

ziekenhuizen,BS16juni2003.

- Bijlage 15 KB 25 april 2002 betreffende de vaststelling en de vereffening van het

budgetvan financiëlemiddelenvandeziekenhuizen,BS16 juni2003, ingevoegdbij

artikel20KBvan4juni2003totwijzigingvanhetKBvan25april2002betreffendede

63

vaststelling en de vereffening van het budget van financiële middelen van de

ziekenhuizen,BS16juni2003.- KB6oktober2008houdendeinvoeringvaneenforfaitairetegemoetkomingvoorde

behandelingvanvruchtbaarheidsstoornissenbijvrouwen,BS14oktober2008.

- Wetsvoorstel(C.DEFRAIGNE)inzakemedischbegeleidevoortplanting,Parl.St.Senaat

2003-04,nr.3-418/1.

- MvT bij het wetsvoorstel inzake medisch begeleide voortplanting, Parl.St. Senaat

2003-04,nr.3-418/1,4.

- Wetsvoorstel (C. DEFRAIGNE en P. VANKRUNKELSVEN) over de medisch begeleide

voortplanting,Parl.St.Senaat2004-05,nr.3-1067/1.

- Verslag namens de werkgroep «bio-ethiek» bij het wetsvoorstel inzake medisch

begeleidevoortplanting,Parl.St.Senaat2004-05,nr.3-418/2,46.

- MvT bij het wetsvoorstel over de medisch begeleide voortplanting, Parl.St. Senaat

2004-05,nr.3-1067/1,7.

- Wetsvoorstel(C.DEFRAIGNEc.s.)betreffendedemedischbegeleidevoortplantingen

debestemmingvandeboventalligeembryo’sendegameten,Parl.St.Senaat2005-06,

nr.3-1440/1.

- Verslagnamensdecommissievoordesocialeaangelegenhedenbijhetwetsvoorstel

overdemedischbegeleidevoortplanting,Parl.St.Senaat,2005-06,nr.3-1440/9.

- Verslag namens de commissie voor de sociale aangelegenheden bij het

wetsvoorstelbetreffendedemedischbegeleidevoortplantingendebestemmingvan

deboventalligeembryo’sendegameten,Parl.St.Senaat2005-06,nr.3-1440/9,86.

- Hand.Senaat2005-06,15juni2006,nr.3-1440/9,22.

- Voorstelvanresolutie(M.DEBLOCKe.a.)vanhetverdragvanOviedovan4april1997

inzakederechtenvandemensendebiogeneeskunde,Parl.St.Kamer2010-11,nr.53-

1544/001.

- Verslag namens de commissie voor de volksgezondheid, het leefmilieu en de

maatschappelijkehernieuwingbijhetwetsontwerpbetreffendedemedischbegeleide

voortplantingendebestemmingvandeovertolligeembryo’sendegameten,Parl.St.

Kamer2007,nr.51-2567/004.

64

- Omz.ZH2011/11van6 juli2011betreffendedeaanrekeningenvergoedingvande

kosten in het kader van medisch begeleide voortplanting (MBV) van buitenlandse

patiënten,www.riziv.be.

- BELGISCH RAADGEVEND COMITÉ VOOR BIO-ETHIEK, Advies betreffende de

leeftijdsgrensvoormedischgeassisteerdevoortplanting,14november2013,nr.68.

- BELGISCHRAADGEVENDCOMITÉVOORBIO-ETHIEK,Adviesoverdeethischeaspecten

van het invriezen van eicellen om leeftijdsgebonden infertiliteit te voorkomen, 16

december2013,nr.57.

B. Rechtsleer

I. Boeken

- TACK,S.enVERSCHELDEN,G. (eds.),Medischbegeleidevoortplanting in juridischen

ethischperspectief,Antwerpen,Intersentia,2014,232p.

- VANSWEEVELT, T. enDEWALLENS, F. (eds.),HandboekGezondheidsrecht Volume II.

Rechten van patiënten: van embryo tot lijk, I, Het beginnend leven, Antwerpen,

Intersentia,2014,3-282.

II. Tijdschriftbijdragen

- DERESE, M. en WILLEMS, G., “La loi du 6 juillet 2007 relative à la procréation

médicalement assistée et à la destination des embryons surnuméraires et des

gamètes”,RTDF2008,279-359.

- HERBOTS,P.,“Medischbegeleidevoortplanting–Enkeletopics”,NJW2008,336-341.

- GOMBEER, T., “Wetsontwerp over medisch begeleide voortplanting goedgekeurd”,

Juristenkrant2007,nr.145,16.

- NYS,H.,“Dewetbetreffendedemedischbegeleidevoortplantingendebestemming

vandeovertalligeembryo’sendegameten”,RW2007-08,762-776.

- OPLINUS, L., “Kinderwens in de koelkast. Over de juridische en maatschappelijke

aspectenvanhetinvriezenvaneicellen”,T.Gez2018-19,Afl.1,7-22.

65

- VOGELAERE, I., “Ziekenfonds komt tussen in stimulatiemedicatie bij

vruchtbaarheidsbehandelingen”,NieuwsopJura2008.

C. Onlinebronnen

- EHLEIS COUNTRY REPORTS, “Health Expectancy in Belgium”,

http://www.eurohex.eu/pdf/CountryReports_Issue11/Belgium_Issue11.pdf.

- InterviewopRadio1metP.DESUTTER,4oktober2016,https://radio1.be/petra-de-

sutter-50-jaar-zou-een-redelijke-grens-kunnen-zijn-voor-ivf.

- Ivf-behandelingeninUZBrussel.Ziehttp://www.brusselsivf.be/media/docs/A07-p1-2-

N.pdf.

- Ivf-behandelingen in UZ Gent. Zie:

https://www.uzgent.be/nl/home/Lists/PDFs%20patienteninformatiefolders/Medisch-

begeleide-voortplanting.pdf.

- Ivf-behandelingen in Hôpital Universitaire Saint-Pierre. Zie:

http://www.fivette.be/index.php?option=com_content&view=article&id=99&Itemid.

- Ivf-behandelingen in UZ Leuven. Zie:

https://www.uzleuven.be/fertiliteitscentrum/fertiliteitsbehandelingen.

- X, “Veel Belgen doen beroep op medisch begeleide voortplanting”, De Standaard,

http://www.standaard.be/cnt/dmf20120324_032.

D. Andere

- BEEL, V., “Moeder worden op oudere leeftijd. Een kind na je 40ste: wat een

geschenk!”,DeStandaard,17februari2018.

- DESUTTER,P.enDELRUE,E.,Demaakbarebaby.Eenonbegrensdverlangen?,Gent,

AcademiaPress,2017,240p.

- PEUTEMAN,A.,“Eenbabymaken?Datdoejeinhetbuitenland”,Knack2017,nr.41,

38-42.

- ROMBAUTS,A. enVANDONINCK, S., “Kinderwens inhet vriesvak”,WeekendKnack

2017,nr.49,29-32.

66

- Tabel “Levendgeborenen per geslacht, volgens burgerlijke staat, leeftijd bij de

geboorteengeboortejaarvandemoeder”vanSTABEL.

3. Frankrijk

A. Wetgeving

- art.L2141-2 en art. L2141-10 van de Code de la Santé Publique, ingevoerd bij wet

800/2004van6augustus2004betreffendedebio-ethiek (Loin°2004-800du6août

2004relativeà labioéthique),JournalOfficielde laRepubliqueFrançaise7augustus

2004,14040.

- Décretn°2005–38619april2005relatifàlapriseenchargedessoinsreçushorsde

Franceetmodifiantlecodedelasécuritésociale,JournalOfficiel27april2005,7321,

www.legifrance.gouv.fr.

- Arrêté 3 april 1985 fixant la Nomenclature des actes de biologiemédicale, Journal

Officiel7april1985,zoalsgewijzigddoorl’arrêtédu25janvier2000modifiantl'arrêté

du3avril1985fixantlaNomenclaturedesactesdebiologiemédicale,JournalOfficiel

26januari2000,1317,www.legifrance.gouv.fr.

B. Rechtspraak

- Versailles,5maart2018,D.2018,564.- TribunaladministratifdeMontreuil14februari2017,RecueilDalloz2017.

C. Rechtsleer

I. Tijdschriftbijdragen

- DIONISI-PEYRUSSE,A.,“Actualitésdelabioéthique”,AJFam.2017,161.

67

- DIONISI-PEYRUSSE,A.,“AMP:l'impossibilitépourlescouplesdefemmesd'yaccéder

nepeutdonner lieu àQPC”(nootonderConseil d’Etat 28 september2018),AJ.Fam

2018,687.

- MEMENTEAU,G.,“Les loisdebioéthique:cinqansaprès.Premièreetrapidelecture

durapportduconseild’état”,Médicineetdroit2000,nr.41,1-9.

- MERLET,F.enVINCENT,B.,“L’assistancemédicaleàlaprocréation”,ADSP2011,n°7,

29.

- MIRKOVIC, A., “Assistance médicale à la procréation (exportation de gamètes) :

condition d'âge des hommes” (noot onder Tribunal administratif de Montreuil 14

februari2017),RecueilDalloz2017,511.

D. Onlinebronnen

- L’AGENCE DE LA BIOMEDICINE, “L’âge de procréer” https://www.agence-

biomedecine.fr/IMG/pdf/2017-co-

18_age_de_procre_er_version_finale_14_juin_2017.pdf.

- PRIOUX,J.,“Infertilité:quellesprisesenchargeparlaSécuritésocialeetlamutuelle

?”,www.lelynx.fr.

- Assistance médicale à la procréation (AMP), Franse Overheid https://www.service-

public.fr/particuliers/vosdroits/F31462.

4. Nederland

A. Wetgeving

- Wet van 20 juni 2002, houdende regels inzake handelingenmet geslachtscellen en

embryo’s,Stb.2juli2002.

68

- Art 2.4, 3° en5° besluit van28 juni 2005, houdende vaststelling vaneenalgemene

maatregel vanbestuur als bedoeld in de artikelen 11, 20, 22, 32, 34 en 89, van de

Zorgverzekeringswet,Stb.28juni2005.

- VaststellingvandebegrotingsstatenvanhetMinisterievanVolksgezondheid,Welzijn

enSport(XVI)voorhetjaar2012,Parl.St.Kamer2011-12,33000XVI,nr.188.

- GEZONDHEIDSRAAD:COMMISSIEHERZIENINGPLANNINGSBESLUITivf,ivf:afrondende

advisering,Rijswijk,1998,110p.

- Modelreglement Embryowet, 18 september 2003, https://www.nvog.nl/wp-

content/uploads/2018/02/Embryowet-1.0-18-01-2008.pdf.

- Modelreglement Embryowet, 27 augustus 2018, https://www.nvog.nl/wp-

content/uploads/2018/08/Modelreglement-Embryowet-NVOG-en-KLEM-definitief-

augustus-2018.pdf.

- College voor zorgverstrekking, rapport nr. 2011029802 van 12 juni 2012 over een

leeftijdsgrensvoorvruchtbaarheidsbehandelingen,www.tweedekamer.nl.

- Vr. en Antw. Kamer 2016, Vr. nr. 2016216078, 28 september 2016 (V. BERGKAMP

antw.E.SCHIPPERS).

- Brief vandeMinister vanVolksgezondheid,Welzijn en Sport aanNVOGdd. 14mei

2004

(www.eerstekamer.nl/overig/20140515/brief_minister_van_vws_aan_de_nvog/docu

ment3/f=/vjjse1ud62ys.pdf).

B. Onlinebronnen

- NederlandsepatiëntenorganisatieFreya,https://www.freya.nl.

5. Duitsland

A. Wetgeving

69

- Artikel 1 §27a Gesetzes v. 20. Dezember 1988, BGBl. I S. 2477, www.gesetze-im-

internet.de.

- Gezets von 13 Dezember 1990 zum Schutz von Embryonen, Bundesgesetzblatt I S.

2746.

- Gesetzvom15Dezember2004zurAnpassungderFinanzierungvonZahnersatz,BGBl.

I,3445.- Gezetzvon21november2011surPräimplantationdiagnostiek,Bundesgesetzblatt24

november2011,2228.

- RichtliniedesBundesministeriumsfürFamilie,Senioren,FrauenundJugendüberdie

Gewährung von Zuwendungen zur Förderung von Maßnahmen der assistierten

Reproduktion von 29 März 2012, laatst aangepast op 23 december 2015,

www.gesetze-im-internet.de.

- Bundesärztekammer, Richtlinie zur Entnahme und Übertragung von menschlichen

KeimzellenimRahmenderassistiertenReproduktion,11mei2018.

B. Rechtspraak

- Bundesverfassungsgericht,28februari2007.

C. Onlinebronnen

- Infoportaal van een Duitse patiëntenorganisatie ‘Kinderwunsch’ ,

https://www.informationsportal-kinderwunsch.de/startseite.

70