Lamentatieweek

20.03.13 - 24.03.13

VROUWENLEEDLAMENTATIEWEEK

de de

de

puur muziek

bistro

de

jong

de

Muziekcentrum Gent

de

manufactuur

3

syNOpsisAls de Griekse held Jason met zijn Argo-nauten aan de kust van Colchis belandt, steelt hij het hart van Medea, de konings-dochter. Verliefd helpt zij hem met haar magische krachten het Gulden Vlies te stelen. Op de vlucht redt ze de Grieken door haar vader en haar broer te doden. Aangekomen in Corinthe trouwen Jason en Medea met elkaar en krijgen zij twee kinderen. Na tien gelukkige jaren wordt Jason verliefd op Glauke, de dochter van Kreon, de koning van Corinthe. Hij wil met haar trouwen om de toekomst van zijn kinderen veilig te stellen. Kreon stemt in met het huwelijk omdat hij zo zijn koningshuis redt. Medea neemt met dit alles echter geen genoegen. Diep bele-digd rekent ze op gruwelijke wijze af met de Corinthische prinses om daarna haar beide zonen te doden.

tOELichtiNgGebaseerd op de Griekse tragedie brengen het muziektheaterensemble de Veenfa-briek en Muziektheater Transparant een eigentijdse bewerking waarvoor Peter Ver-helst een fonkelnieuwe Medea geschreven heeft. In zijn versie wordt de mythe verteld vanuit het perspectief van een terugblik-kende Kreon, waarmee hij een nieuwe kijk op de oude mythe creëert. Paul Koek regisseert het ensemble in een rechte lijn dat doet denken aan een Turks orkest. Vanuit deze concertante opstelling spelen de acteurs vier monologen en worden tekstfragmenten in de nieuwe compositie van Wim Henderickx ingevlochten, ter-wijl het lamento van de Turkse zangeres

Selva Erdener gedurende de hele voorstel-ling klinkt.

Glauke zegt: Ik heb je naar me zien kijken. Het kan niet dat iemand iemand zo tot leven heeft gewekt met zijn ogen, zoals jij met mij doet.

Jason zegt: Alleen als we op zoek gaan naar iets warms, zullen we ooit ons thuis terug-vinden.

Medea zegt: Mijn twee jongens, elk aan een borst. Mijn jongens zijn de twee kamers van mijn hart.

Kreon huilt. Hij blijft huilen. Tenslotte zegt hij: Hoe is het zover kunnen komen? Waarom? Is er dan nergens iemand die, al was het maar één seconde, een arm om onze schouders wil leggen?

paUL kOEk OVER mEDEa"Voor Medea heb ik gekozen voor een mise-en-scène die vanuit een specifieke uitgangspositie vertrekt. Geïnspireerd door de traditionele opstelling van Turkse en Arabische orkesten, plaats ik de muzi-kanten en acteurs gezamenlijk in een horizontale lijn tegenover het publiek. Op bepaalde momenten kunnen solisten uit deze lijn naar voren komen en weer terug-keren in de groep.

Ik ben tot deze opstelling gekomen, omdat ik geïnteresseerd ben in de concentratie die dit tussen de muzikanten en acteurs oplevert. Anders dan in de halve cirkel waarmee de Westerse muziek doorgaans

4

werkt, kan de concentratie van de Oos-terse muzikant dankzij deze rechte lijn alleen maar op de oren gericht zijn. Je kan elkaar namelijk niet zien, en daarmee dus ook niet in de gaten houden.

Maar er lijkt ook een soort gezelligheid te verdwijnen die bij de halve cirkel lijkt te horen. Zo van: 'Zullen we even lekker gaan spelen?' In lijn rugbyen we op de overwin-ning aan. In lijn trekken we ten oorlog….

Maar een lijn drukt ook gelijkwaardigheid uit en voor de gezelligheid komt er voor mijn gevoel een noodzaak in de plaats; een noodzaak om te spelen, te musiceren. Een noodzaak die juist aanvoelt bij de ellende die zoveel mensen in dit verhaal moeten ondergaan. Het is mijns inziens niet zo dat er in deze gruwelijk pijnlijke tragedie van gekrenkte trots en aangedaan onrecht te kiezen is voor iemands leed boven dat van een ander. In de mythe van Medea zijn er enkel verliezers en is het lijden voor ieder-een even groot.

Daarom is de keuze van Wim Henderickx goed om voor Selva Erdener een lamento te componeren dat gedurende de hele voorstelling klinkt en zo prachtig kwets-baar door het HERMESensemble wordt gespeeld. Een smekende, jammerlijke melodie die uiteindelijk boven alles zweeft en de onmacht van de kleine mens voor het grote onrecht indringend voelbaar maakt; maar ook een melodie die er in slaagt ons allen op te tillen en mee te voeren naar een ander gebied, hoog boven de ellende uit;

ons meevoert naar een gebied van troost en liefde.

De tekst voor onze voorstelling is allereerst de Medea van Peter Verhelst. Hij schrijft vier monologen waarin de gedachten en de gevoelens van elk hoofdpersonage gelij-kelijk aan bod komen; waarin inzichtelijk gemaakt wordt wat hen drijft tot daden waarvan de consequenties niet te overzien zijn. Vier monologen, vier verhalen uit liefde voortgekomen, uit liefde gestuurd en uit liefde gehandeld.

Natuurlijk is Peter Verhelst vanuit de Griekse mythe vertrokken, maar heeft hij bij de vrouwen de liefde als uitgangs-punt genomen en bij de mannen de rela-tie met het huidige Europa gezocht. Bij Kreon heeft hij vooral gedacht aan de staat waarin we op dit moment in de samenle-ving staan: het bloemenland Nederland dat zijn identiteit lijkt te verliezen, maar hebben de Nederlanders een duidelijke identiteit?

En Jason, de politicus: hij die de macht overneemt, niet uit politiek belang zo lijkt, maar uit opoffering. Zijn uitspraken reflecteren de huidige tijd en doen denken aan de redevoeringen die Westerse politici uitspreken en die zo briljant geschreven zijn dat elke schijn van eigenbelang ver-meden wordt. Als nieuwe heilige doet hij alles enkel en alleen om de gemeenschap te dienen. Op weg naar een nieuwe wereld offert hij zich op voor het welzijn van iedereen.

5

Terwijl Glauke, de koningsdochter, die door de liefde overvallen plots weet waarom ze leeft en waarom ook zij kan liefhebben, haar noodlot tegemoet gaat en door die liefde het leven achter zich moet laten; een onbedoeld offer aan de schoon-heid en de onschuld.

En tenslotte Medea die uit liefde handelt. Deze koningin die akelig consequent een nog immer actuele wanhoopsdaad ver-richt vanuit woede en verdriet dat zo groot is omdat ze in haar leven al teveel aan haar Jason gegeven heeft, zodat ze denkend en handelend in oorzaak en gevolg niet anders kan dan die wanhoopsdaad tot het einde te volbrengen."

Wim hENDERickx OVER mEDEa"De monologen van Peter Verhelst en de muziek ontstonden in een afzonderlijk creatieproces. Pas tijdens de repetities kwamen ze tot een symbiose en bleken ze wonderwel bij elkaar aan te sluiten. De drie invalshoeken tekst, muziek en regie worden versterkt door een drieledige con-frontatie binnen het werk zelf. Oosten staat tegenover westen, elektronica tegen-over akoestische instrumenten, passie tegenover verdriet.

De Turkse sopraan kreeg geen taal in de semantische betekenis, ze vertolkt muzi-kale klanken die het drama van de tekst van Peter Verhelst bekrachtigen. De muziek van protagonist Medea geeft de innerlijke wereld van pijn, liefde en ver-driet weer op een introspectieve manier. Ze volgt de monologen van de acteurs

niet, het is één groot lamento die de ganse voorstelling muzikaal draagt. De zangeres wordt vergezeld door de duduk, een tradi-tioneel Armeens instrument, dat de men-selijke stem benadert.

Het muzikale materiaal bestaat uit één grote melodie die gekenmerkt wordt door het gebruik van kwarttonen (intervallen kleiner dan een halve toon) meestal op een heterofone manier uitgewerkt (gelijktijdig varianten spelen op eenzelfde melodie).

De elektronica zorgt voor een klanktapijt, een constante 'drone'. Zowel zang, instru-menten als acteurs krijgen versterking, niet om te vervormen, maar om kleur te geven. Het geheel wordt hiermee verrijkt en krijgt een extra dimensie. De typisch westerse fluit, altviool en klarinet krij-gen gezelschap van twee percussionis-ten (waaronder ikzelf) en een elektrische gitaar, die verrassend aansluit bij het intro-spectieve en melodieuze karakter van de muziek, maar er ook dwars tegenin gaat."

Lees de bio's van Wim Henderickx, Paul Koek, Paul Slangen, Reinout Bus-semaker, Yonina Spijker, Lizzy Tim-mers, Joep van der Geest, Selva Dolun Erdener, Muziektheater Transparant, De Veenfabriek en HERMESensemble op http://bit.ly/WRsoG2

biO

6

sWEEt hONEy iN thE ROckgOSpEL MET EEN SCHERp KANTjE

dO | 21.03.13 | 20:00 | KRAAKHuIS

UitVOERDERssWEEt hONEy iN thE ROckAisha KahlilCarol MaillardLouise RobinsonNitaniu CaselShirley SaxtonYsave Barnwell

sWEEt hONEy iN thE ROckGOSPEL MET EEN SCHERP KANTJE

"Ik heb altijd geloofd dat kunst het geweten is van de menselijke ziel en dat kunstenaars de verantwoordelijkheid in zich dragen om niet alleen het leven te tonen zoals het is maar om het leven te tonen zoals het zou moeten zijn." - Harry Bellafonte

De tekst van Harry Bellafonte maakt deel uit van de biografie van Sweet Honey in the Rock. De dames gebruiken nog meer metaforen en teksten, zoals Psalm 81:16. Daarin vind je de belofte aan een volk om gevoed te worden door honing uit een rots. Van oudsher was honing gekend als een zoete zalvende stof en de rots staat hier als metafoor voor kracht en het verdragen van tijd, weer en wind.

Een metafoor die perfect bij de Afro-Amerikaanse dames aansluit. Hun muziek is doordrenkt van de boodschappen uit de zwarte kerkgemeenschappen. Die staan bol van kreten voor burgerrecht en de strijd voor algehele rechtvaardigheid. De dames hebben een diepgewortelde toe-wijding om muziek te maken die vertrekt

7

vanuit de rijke texturen die het Afro-Ame-rikaanse muzikale erfgoed en zijn tradities kenmerken.

Met hun prachtige stemmen weten ze moeiteloos de complexe klanken en die-pere betekenis van blues, spirituals, gospel hiphop, reggae of jazz impro te vangen, leven in te blazen en over te brengen.

Het ensemble toerde in zijn ondertussen bijna dertigjarig bestaan (onder wisse-lende bezetting) de wereld rond om met zijn prachtige vocale meerstemmigheid een boodschap van hoop, liefde, gerechtig-heid, vrede en verzet te brengen.

Sweet Honey nodigt via de muziek zijn publiek uit om hart en geest te openen en na te denken over wie we zijn en hoe we met onze medemens omgaan en natuurlijk ook over het welzijn van onze planeet zelf.

Veel van de thema's die ze brengen met hun adembenemende gezangen en arran-gementen gaan dan ook over moeder-schap, spiritualiteit, vrijheid, burger-rechten, huiselijk geweld, immigratie en racisme. Dit concert is dan ook niet voor niets gekaderd binnen de lamentatieweek van Muziekcentrum De Bijloke.

Een paar jaar geleden nog kreeg Sweet Honey in the Rock een uitnodiging van president Barack Obama om een concert te geven in het Witte Huis.

9

iL sEssO imbELLE – VROUWEN EN zONDEHet Brusselse barokorkest Les Muffatti brengt onder leiding van Peter Van Heyg-hen, samen met een straffe solistencast, Caldara's oratorium 'Madalena à Piedi di Christo'. Een krachtige vertelling over de berouwvolle tranen van een zondige vrouw. Een muzikaal festijn dat over de eeuwen heen vragen oproept over de bete-kenis van vrouwelijkheid en de luisteraar doet heen en weer laveren tussen herken-ning en bevreemding, tussen instemming en protest.

magDaLENaMaria Magdalena: dierbare metgezel van Jezus of goddeloze prostituee? De Bijbel geeft ons slechts kleine snippers informa-tie. In Lucas 8:2 staat beschreven hoe Jezus haar bevrijdde van zeven duivelse geesten. Zij was één van de metgezellen die Jezus volgde vanuit Galilea naar Jeruzalem en ze was aanwezig bij de kruisiging en de graflegging. In het evangelie van Johannes staat ook beschreven dat ze getuige was van Jezus' opstanding en volgens datzelfde evangelie was zij ook de eerste die hem zag na zijn opstanding. Of ze nu Jezus' geliefde was of niet: ze was in elk geval één van zijn trouwste volgelingen. Doorheen de kerk-geschiedenis raakte haar identiteit echter verweven met die van de boetvaardige zondares uit Lucas 7: 36-50 of ook met Maria van Bethanië, de zuster van Laza-rus, beschreven in Johannes 12: 1-8. Het was paus Gregorius I die in de 6de eeuw deze interpretatie stevig verankerde in de officiële Christelijke leer. Magdalena werd een 'nieuwe' Eva, een sterk symbool van

inherent vrouwelijke zonde. Het duurde tot op het tweede Vaticaans Concilie in 1969 vooraleer deze misvatting officieel werd rechtgetrokken. De Magdalena uit Caldara's oratorium is gemodelleerd naar de gangbare opvattingen van de 17de eeuw. Ze verschijnt als een berouwvolle zondares die met veel vertoon van barokke emotie om vergiffenis vraagt. Het libretto weeft twee verschillende verhalen door elkaar. In het eerste deel van het oratorium vechten Amor Terreno, de aardse liefde, en Amor Celeste, de hemelse liefde, om de ziel van Magdalena. Magdalena slaapt en wanneer ze ontwaakt neemt ze al snel het besluit om vergiffenis te vragen voor haar zonden en het spoor van de hemelse liefde te volgen. Het tweede deel beschrijft een tafereel dat parallel loopt met het ver-haal van de boetvaardige zondares uit het Lucasevangelie: Magdalena wast Jezus' voeten, terwijl die op bezoek is in het huis van een Farizeeër, en toont al huilend berouw.

caLDaRaAntonio Caldara (ca. 1670-1736) was niet de eerste die een oratorium wijdde aan Magdalena's innerlijke strijd. In 1690 schreef ook Giovanni Maria Bononcini al een Maddalena ai Piedi di Cristo. Lodo-vico Forni, een verder onbekende dichter, leverde het libretto. Caldara schreef zijn eigen Madalena waarschijnlijk in 1698 en baseerde zich grotendeels op hetzelfde libretto. Maar niet zonder het eerst gron-dig te laten herwerken. Hij voegde een extra personage en zestien nieuwe ariatek-sten toe en verder herschikte hij het geheel

10

grondig. Waar bij Bononcini de twee ver-haallijnen nog strikt van elkaar geschei-den waren, zijn ze bij Caldara veel meer verweven. Caldara's versie werd voor het eerst uitgevoerd in Venetië in de Santa Maria della Consolazione, ook wel La Fava genoemd. Deze Kerk was toegewijd aan de orde van de Oratorianen – een orde die onder invloed van stichter Filippo de Neri mee aan de basis stond van het ont-staan van het oratorium als een muzikaal bijbelverhaal.

Muzikaal is Caldara's Madalena een abso-luut hoogtepunt in het hele arsenaal aan oratoria die het barokke tijdperk heeft voortgebracht. Dirigent Peter Van Heyg-hen is enthousiast. "Ik apprecieer enorm Caldara's grote aandacht voor de tekst en de retoriek. Geen woordschilderingen per se, maar eerder een feilloos treffen van de affecten en de sfeer die de tekst in zich draagt. Caldara is voor mij het prototype van een echte barokke ambachtsman, die weet hoe hij met beperkte middelen een zo sterk mogelijk resultaat kan neerzetten. Mooi ook bij Caldara zijn de vocale lijnen. Geen opgeklopte castratenvirtuositeit, maar soepel zingbare partijen." Caldara genoot in zijn tijd de bewondering van vele andere groten zoals Telemann en Bach en in later tijden ook Mozart en Brahms. Toch behoort zijn muziek vandaag niet tot de canon. Aan het volume van zijn oeuvre zal het in elk geval niet liggen. Hij schreef in totaal 78 opera's, meer dan 40 oratoria en nog een hele batterij kerkmuziek. "Op zich is het verwonderlijk dat Caldara's muziek de canon niet heeft kunnen veroveren.

Caldara was actief in een heleboel belang-rijke muzikale centra van zijn tijd: Venetië, Rome, Wenen. En zijn muziek is verre van lege muziek. Maar misschien raakten zijn composities uiteindelijk te snel gedemo-deerd. Hij schreef muziek die perfect paste in zijn tijd en zijn omgeving. Eerder dan dat hij muziek maakte die vooruit wees naar een muzikale toekomst die er nog niet was. En toch kunnen we niet anders dan de grootste bewondering voor hem koesteren. Hij is bijvoorbeeld één van de weinige barokcomponisten die zich-zelf nooit herhaalde. Hij recycleerde niet één flard muziek. In tegenstelling tot vele andere componisten die wel hun weg naar de canon vonden, zoals Haendel en Bach. We kunnen alleen maar hopen dat een prachtig werk als Madalena het publiek nieuwsgierig maakt naar wat Caldara nog meer geschreven heeft."

baROk Of UNiVERsEEL?Wie het libretto leest, ontsnapt niet aan het gevoel dat Caldara's wereld wel erg ver van de onze afstaat: het barokke Italië van de contrareformatie waarin persoonlijke bekering een zaak van algemeen belang was. Het beeld van de tweesprong was in die tijd een sterk maatschappelijk sym-bool. Ook Magdalena bevindt zich tussen goed en kwaad in. Amor Terreno en Amor Celeste staan lijnrecht tegenover elkaar en vertegenwoordigen de uitersten van het bestaan: rede versus verstand, eeuwig versus vluchtig, uiterlijk versus innerlijk, waarheid versus leugen, lichaam versus geest en aarde versus hemel. Hoewel de luisteraar duidelijk aangemoedigd wordt

11

zich achter Amor Celeste te scharen, komt Amor Terreno in de hele discussie met de beste argumenten op de proppen. "Amor Terreno ís verleidelijk," beaamt Peter Van Heyghen. "Zo houdt hij Mag-dalena bijvoorbeeld voor dat kiezen voor Amor Celeste misschien een nobel doel is, maar dat de weg lang is en dat je uit-eindelijk nooit weet waar je uitkomt. Hij raakt gevoelige snaren. Ook bij mensen van vandaag. Zo zegt hij bijvoorbeeld ook dat Magdalena maar beter kan genieten, nu het nog kan, nu ze nog jong is. En dat terwijl de argumenten van Amor Celeste eerder abstract zijn. Je moet kiezen voor het goede, punt." Die keuze is voor Mag-dalena niet vanzelfsprekend. Magdalena is in dit verhaal dubbel verbonden met de zonde. Als vrouw maakt ze deel uit van il sesso imbelle, het laffe geslacht. Vrouwen werden geacht - Eva en de appel indachtig - sneller ten prooi te vallen aan de verlei-ding van de zonde. Magdalena is boven-dien niet zomaar een vrouw, maar een zóndige vrouw. De inzet is duidelijk: als zij kan kiezen voor het goede, dan kan ieder-een dat. "Uiteindelijk vind ik dat het span-nendste aan die hele theatertaal van de barok: de pendelbeweging tussen mobiele en immobiele karakters. Amor Terreno en Amor Celeste zijn onbeweeglijke karak-ters, zij maken geen evolutie door. Ze staan voor de vaste ankerpunten in het leven, de dingen waartussen moet gekozen worden. Het karakter van Magdalena laveert tussen beiden en komt in beweging. Wie ook in beweging komt is de Farizeeër. Waar hij eerst sceptisch staat tegenover Magda-lena's bekeringsijver juicht hij die op het

einde helemaal toe. In dat permanente spel tussen mobiel en immobiel raken uitersten met elkaar verbonden. En is dat niet uiteindelijk universeel menselijk?"

Hoewel we ons moeilijk kunnen identi-ficeren met de culturele betekenissen die Magdalena's verhaal aansturen, zijn de emoties in Caldara's oratorium uiterst tastbaar en herkenbaar. "Het is zoals bij een historisch film. Als de context van toen mooi en geloofwaardig in beeld gebracht wordt, kan men zich makkelijker inleven in de gevoelens van de personages – die vaak universeel herkenbaar zijn. Maar dat wil niet zeggen dat je, terwijl je kijkt, of omdat je kijkt, automatisch ook instemt met die hele context. Heel het uitgangs-punt van Maria Magdalena zouden we vandaag ronduit seksistisch noemen. Ook dat hele zwart-wit denken uit de baroktijd is vandaag niet meer aan de orde. Maar is het daarom irrelevant om zo een werk uit te voeren? Het is zoals met de Mattheus-passie die in Israël nauwelijks uitgevoerd kan worden omdat men zich verzet tegen de vele antisemitische uitlatingen in de tekst. Zouden we de Mattheuspassie willen missen? En," zo voegt Peter Van Heyghen er na een korte aarzeling aan toe, "we mogen ook de muziek zelf niet vergeten." Zoals velen kende hij het werk in de versie die René Jacobs in 1996 opnam voor Har-monia Mundi, lang voordat hij er voor het eerst aan dacht de muziek zelf uit te voeren en lang ook voor hij voor het eerst een blik wierp op het libretto. "Het is muziek die op eigen kracht ontroert."

12

Met de mooie solistenbezetting die Les Muffatti voor deze producties wist te ver-zamelen is ontroering in elk geval ver-zekerd. Sophie Junker treedt aan als een kwetsbare en tegelijk overtuigde Maria Magdalena. Hasnaa Bennani is een warme Marta. De zwoele alt van Delphine Galou verklankt de verleidelijke Amor Terreno en de onwereldse altus van David Erler is dan weer Amor Celeste. De tenor Fernando Guimaraes was eerder al te horen met Les Muffatti in de fenomenale Brockes Passion van Reinhard Keiser. In De Bijloke zingt hij de rol van Christus. De bas Dominik Wörner heeft dan weer alles in huis om de al te rechtschapen Farizeeër geloofwaardig neer te zetten. En dan is het feest nog niet gedaan: de bekende Italiaanse barokviolist Enrico Gatti neemt deze keer de eerste viool voor zijn rekening.

LEs mUffattiWat in 1996 begon als een initiatief van idealistische jongeren aan het conservato-rium te Brussel kreeg in 2004 een nieuw, professioneel elan met de komst van diri-gent Peter Van Heyghen en is intussen uit-gegroeid tot een project van internationaal niveau. Les Muffatti namen totnogtoe zes cd's op en waren tientallen keren te gast op grote en kleinere festivals en concertreek-sen doorheen Europa.Lees meer: http://bit.ly/12Ianwq

pEtER VaN hEyghENBelgische oudemuziekspecialist Peter Van Heyghen is actief als blokfluitist bij kamermuziek-ensemble More Maiorum (Antwerpen) en het blokfluitconsort Mez-zaluna (Amsterdam). Als dirigent is hij vooral actief met het Brusselse Barokor-kest Les Muffatti waarvan hij de artistieke leiding waarneemt. Lees meer: http://bit.ly/Y5HPFL

biO

13

Nic baLthazaRNEELANd - MuZIKALE VERTELLINg

ZA | 23.03.13 | 15:00 | CONCERTZAALZO | 24.03.13 | 11:00 | CONCERTZAAL

UitVOERDERsNic Balthazar | vertellerMelike Tarhan | zangKaren Asatryan | dudukPhilippe Malfeyt | oud, luit, darbukaNyk Dekeyser | stills

Nic baLthazaRNEELANDNic Balthazar maakt mooie verhalen. Zoals Neeland. Een verhaal over de even harde als hoopvolle zoektocht van jonge asielzoekers naar geluk. Eerst geschreven als een 'luisterogen'-verhaal voor laag-geletterde jongeren, nu voor De Bijloke bewerkt tot muzikale vertelling. Neeland wordt niet enkel begeleid door muziek maar ook – hoe kan het ook anders bij een filmmaker – door beeld.

Nic Balthazar vroeg aan Nyk Dekyser om foto's te maken bij dit verhaal. Als de stills bij een film die (nog) niet bestaat. De soundtrack wordt live gebracht door de Gents-Turkse zangeres Melike Tarhan en haar muzikanten. Een verhaal bij het ver-haal.

Het publiek hoeft enkel de elementen samen te voegen, en de film is klaar.

15

thE WaNDERiNg WOmb. EEN LijDENsWEg iN NEgEN aktEN.

‘Tot de vrouw zeide Hij: Ik zal zeer ver-menigvuldigen uw smart, namelijk uwer dracht; met smart zult gij kinderen baren; en tot uw man zal uw begeerte zijn, en hij zal over u heerschappij hebben.’Genesis 3:15

Het spektakel van de lijdende vrouwThe Wandering Womb is een voorstel-ling over vrouwenleed, geschreven door mannen en besteld door mannelijke pro-grammatoren. De paradox lijkt schrij-nend, maar weerspiegelt de eeuwenoude verhouding tussen de lijdende of lijdzame vrouw (het model) en de kijkende man (de kunstenaar). Vrouwen hebben van-ouds – sinds Genesis om precies te zijn – het monopolie op het lijden, mannen op het afbeelden en beschrijven van het vrouwelijk lijden. De vrouw is lange tijd haast onzichtbaar geweest op het publieke forum, tenzij wanneer ze werd gevangen in de male gaze, de mannelijke blik.The Wandering Womb speelt zich af ‘ergens aan het einde van de 19de eeuw’, toen hysterie onder vrouwen welig tierde. Niet toevallig worden in die periode heel wat aria’s geschreven waarin waanzinnige vrouwen waanzinnig moeilijke colora-tuuraria’s zingen als uitdrukking van hun hysterie. The Wandering Womb vertelt een verhaal dat deze dubbele achtergrond als vertrekpunt neemt, die van de eerste psychiatrische klinieken geleid door de beroemde dokter Jean-Martin Charcot,

en die van de 19de-eeuwse waanzinsaria’s, met als beroemd voorbeeld de waanzin-saria uit Lucia di Lammermoor, een opera van componist Gaetano Donizetti (1797–1848).

‘La maladie féminine’In de middeleeuwen werden vrouwen die uit de band sprongen letterlijk gedemo-niseerd: het waren heksen. Vanaf de 18de eeuw groeide de idee dat de vrouwelijke emotionaliteit in zijn meest uitgespro-ken vorm het gevolg was van een fysieke kwaal. Honderd jaar later was ‘la maladie féminine’, beter bekend als hysterie, een van de meest voorkomende diagnoses waarmee vrouwen die niet beantwoord-den aan het mannelijke verwachtingspa-troon, werden gebrandmerkt. ‘Waanzin’ is in dit specifieke geval een uitdrukking van wat een (patriarchale) samenleving beschouwt als abnormaal (vrouwelijk) gedrag. Uitgesproken vrouwelijkheid of wanhopig vrouwelijk verzet tegen de patriarchale structuren werden (worden?) beschouwd als bedreigend en abnormaal, en vervolgens tot ziektebeeld gereduceerd.

De zwervende baarmoederDe term ‘hysterie’ is voor het eerst gebruikt door de Griekse arts Hippocrates, exclusief voor vrouwen. Hij verbond het fenomeen met een verstoorde bloedcirculatie tussen baarmoeder en brein. Later werd hysterie zelfs opgevat als het rondzwerven van de baarmoeder in het vrouwenlichaam op zoek naar een kind. Niet zelden was de aangewezen behandeling dan ook de sti-mulering van de genitalia om de vrouw tot

16

een ‘hysterisch paroxisme’ (lees: orgasme) te brengen, en dit tot in de 20ste eeuw. De pathologisering van het vrouw-zijn werd in de 19de eeuw een mannelijk machtsinstrument van een afbrokkelende patriarchale samenleving. Vrouwen die toegang genoten tot onderwijs en cultuur waren vatbaar voor geestelijke ‘verzwak-king’, aldus de diagnose. Emancipatie maakt ziek, zo leek het. Al was het natuur-lijk niet de ontsnappingspoging die ziek maakte, wel de patriarchale repressie.

De hysterische divaOp het einde van de 19de eeuw vonden fotografie en hysterie elkaar, en werd de hysterische ‘grande attaque’ verheven (of gedegradeerd) tot ‘spektakel’. Hierbij nam de arts Jean-Martin Charcot (1825–1893) het voortouw. Hij installeerde in La Salpêtrière, het beruchte ziekenhuis voor zenuwzieke vrouwen in Parijs, een voor die tijd modern onderzoeksinstituut voor hysterie. Als onderdeel van zijn onderzoek legde hij een verzameling aan van dui-zenden foto’s van vrouwen in hysterische toestand. Elk van deze foto’s kreeg een overzichtelijk label mee met de naam van haar specifieke hysterische pose. Tijdens zijn ‘leçons du mardi matin’ ontving Char-cot wekelijks geïnteresseerde kijklustigen, onder wie Freud, om zich te komen verga-pen aan het spektakel van de vrouwelijke irrationaliteit. Hiervoor had het zieken-huis een theatertje uitgerust, waarin de ster-performers, patiëntes zoals ‘la reine de la hystérie’ Blanche Wittman, konden schitteren. De verhouding tussen de arts-regisseur en de patiënt-performer was

ambigu. De vrouwen in het ziekenhuis-theater waren er zich van bewust dat hun welbevinden rechtstreeks afhankelijk was van de mate waarin ze hun rol overtuigend wisten te vertolken. Verloren ze hun ster-renstatus, dan dreigde een terugkeer naar de ‘oude’ vleugel van het ziekenhuis, het waanzinnigeninstituut waar de levens-kwaliteit aanzienlijk lager lag.

De waanzin van de coloratuursopraanOok een operadiva fascineert als fysiek spektakel. Ook zij is een atlete, die door strenge discipline en zelftuchtiging haar stembanden tot het toppunt van het men-selijk kunnen weet op te rekken. Wie de hoogste noot wil halen moet lijden. De lijdende vrouw in het kwadraat is dan ook de operadiva die een waanzinnige vertolkt, zoals de rol van Lucia in Lucia di Lammermoor van Donizetti. Niet toevallig was een van de vaak beschreven sympto-men van 19de-eeuwse hysterie precies het ‘ongecontroleerd en overmatig zingen’. De 19de-eeuwse operadiva was een vogel in een gouden kooi, die binnen de begrensde context van de bühne een vrije vlucht kan nemen, maar in ‘de echte wereld’ zo goed als geen manoeuvreerruimte had. Wan-neer de coloratuursopraan uiteindelijk zelf tot waanzin wordt gedreven door gebeur-tenissen in haar persoonlijke leefwereld, wordt dit vrouwenleed tot de derde macht verheven.

17

The Wandering Womb als multimediale beleving van hysterieOm het ‘vrouwenleed tot de derde macht’ ten volle te kunnen proeven, wordt dit spektakel dan ook aangeboden in drie dimensies : woord, muziek & beeld – ofte opera.In de muziekcompositie wordt uitgegaan van dezelfde eerder genoemde ambigue relatie, ditmaal tussen de coloratuurso-praan en de componist. De (vrouwelijke) sopraan put zich uit in het halen van de hoogste noot, haar opgelegd door de (mannelijke) componist, wetende dat dit tegelijk haar weg is naar het sterrendom van de diva. De arpeggio-oefeningen, de limieten van het stembereik, de veelei-sende dynamieken, ademnood, kortom alle aspecten van het lijden van de ope-razangeres komen uitgebreid aan bod. Het statuut van de aria wordt dubbelzin-nig: bevindt de sopraan zich, ondanks en dankzij haar virtuositeit, in het spannend keurslijf van de componist? Of belichaamt het een bevrijding en ontsnapping, een affirmatie van haar vrouwelijke kracht, die ze ten overvloede uitbuit door aan de com-plexe muzikale passages nog een cadenza, een virtuoze improvisatie, toe te voegen?

Hetzelfde spanningsveld tussen man en vrouw wordt consequent aangehouden bij de instrumentale begeleiding, waar de cello (mannelijke muzikant) met een tergende vanzelfsprekendheid de eigen-schappen van de viool (vrouwelijke muzi-kant) monopoliseert: de hoge tonen, de hoofdmelodieën, tot zelfs het rechtop-staand bespelen van het instrument.

De bewegingscompositie vindt zijn oor-sprong in de mannelijke categorisering van het vrouwelijke lijden. Hiervoor wordt gebruik gemaakt van het fotomate-riaal van Charcot, alsook de gelijkaardige poging van François Delsarte (1811-1871) die met zijn Toegepaste Esthetica een cate-gorisering trachtte te maken van poses, waarmee hij elke emotie ondubbelzinnig dacht vast te kunnen leggen.

De diva mag dan wel schitteren met aan marteling grenzende stemkunsten, het is de mannelijke danser die de ruimte van de bühne inpalmt, en zo – opnieuw – de zan-geres in de schaduw dreigt te stellen.

Joris Blanckaert (compositie) & Wannes Gyselinck (libretto)

18

biO

De Gentse componist Joris Blanckaert (°1976) studeerde in 1999 af als burgerlijk ingenieur, en volgde bijkomende speci-alisaties in projectmanagement, risico-analyse en statistiek. In 2005 begon hij een jazz-opleiding aan het Gentse conservato-rium als accordeonist bij Rony Verbiest. Van 2006 tot 2011 volgde hij een master-opleiding compositie aan hetzelfde con-servatorium bij Frank Nuyts.Lees meer: http://bit.ly/147a9hV

Dramaturg Wannes Gyselinck (°1980) studeerde in 2003 af als master in de taal- en letterkunde Latijn en Grieks aan de Universiteit Gent, om er meteen vier jaar te blijven als wetenschappelijk onderzoe-ker. Lees meer: http://bit.ly/YqpV0C

Nelle Hens (°1985) studeerde af in 2006 in Dans, met optie Choreografie, aan het Hoger Instituut voor Dans/Artesis, en in 2011 aan SEAD, Salzburg Experimental Academy of Dance. Lees meer: http://bit.ly/11dZQo1

Geert Vandyck behaalde zijn kandida-tuurdiploma Film (optie regie) aan het RITS in 2001 en begon daarna aan de richting dramatische kunsten (optie regie) aan het Rits, om in juni 2005 af te stude-ren. Tijdens zijn opleiding werkte hij mee aan "De Revue van de verloren Utopieën" van Ruud Gielens voor het humorfestival in het Kaaitheater. Lees meer: http://bit.ly/Y3Pvhq

Elise Caluwaerts zong als soliste met o.a. Philippe Herreweghe en het Concertge-bouworkest in het Concertgebouw van Amsterdam. Ze zong ook de wereldpre-mieres van de opera Void/Sunyata van Wim Henderickx in Zurich, Zwitserland en Wired van Nicholas Lens in Beijing, China.Lees meer: http://bit.ly/WD6Pqt

Márcio Kerber Canabarro (°1985) stu-deerde af aan het UNIJUI / RS / Brazil, met een major in sociale communicatie. Daarbij ontwikkelde hij een fascinatie voor hedendaagse manifestaties van het lichaam als medium, identiteit en beeld. Lees meer: http://bit.ly/WD6WSV

Benjamin Glorieux is een van de jonge cellotalenten van het moment. Zijn inte-resses en kunnen gaan uit naar oude en hedendaagse muziek. Hij is stichter van het Maeterlinck Kwartet en het ensemble Anton'&Armide.Lees meer: http://bit.ly/XYuF0Q

Paulina Sokolowska speelde in twintig verschillende landen op drie continen-ten. Ze is laureate van vioolwedstrijden in Polen, Italië en België. Naast haar solocar-rière is ze lid van het Maeterlinck Quartet.Lees meer: http://bit.ly/ZcN19W

Vakulya Zoltán graduated from the Salz-burg Experimental Academy of Dance Lees meer: http://bit.ly/Yo1Sm0

jardinCôté

muzikalepicknick

in de tuinen vande Bijloke

V.U. D

aan B

auwe

ns, M

uziek

cent

rum

De B

ijlok

e Gen

t vzw

, Bijl

okek

aai 7

, 900

0 Gen

t

zondag 26 mei 2013KLaSSieK – Jazz – BaLKan BeaTS

11:00 tot 22:00 – gratis toegang – www.debijloke.be

biNNENkORt

bespreekbureau muziekcentrum De bijloke gentj. Kluyskensstraat 2, 9000 gentdi - vr 10:00 - 12:00 & 13:00 - 17:00 | Za 13:00 - 17:0009 269 92 92 | [email protected] | www.debijloke.be

colofonv.u. | daan Bauwens© Muziekcentrum de Bijloke gent

Muziekcentrum de Bijloke is mobiel dankzij het partnership met gent Motors (www.gentmotors.be)

dI | 26.03.13 | 20:00 | uITVERKOCHTkoor en orkest collegium Vocale gent, philippe herreweghe (artistieke leiding)j.S. Bach, Mattheuspassie

dO | 28.03.13 | 20:15 | Handelsbeursbelcea QuartetHaydn, Van Beethoven, Sjostakovitsj

ZO | 07.04.13 | 16:00 | Refter STAMmala punica, pedro memelsdorff (muzikale leiding)johannes Ciconia - Inaudita Imponere

WO | 17.04.13 | 20:00charles Lloyd, maria farantourijazz vanop de Akropolis

dO | 18.04.13 | 20:00sophie gent Ensemblej.S. Bach, g.p. Telemann

ZA | 20.04.13 | 20:00defilharmonie, collegium Vocale gent, philippe herreweghe (dirigent)Mozart

ZO 21.04.13 | 10:00-13:00Erfgoeddag | stop de tijd!Begeleide wandelingen in de Bijloke en op de site

ZO | 21.04.13 | 15:00brussels philharmonic, Vlaams Radio koor, bernard Labadie (dirigent)Mozart, Van Beethoven

WO | 24.04.13 | 20:00 | Miryzaal (Hoogpoort 64)jan kobow (tenor), jos Van immerseel (piano-forte)Schubert, Van Beethoven

dO | 25.04.13 | 20:00 | Miryzaal (Hoogpoort 64)jerusalem QuartetSjostakovitsj

VR | 26.04.13 | 20:00 | uITVERKOCHTL'arpeggiata, christina pluhar (artistieke leiding)Monteverdi

ZA | 27.04.13 | 20:00symfonieorkest Vlaanderen, jonas alber (dirigent)Strauss, Britten, Mozart, Schönberg

dO | 02.05.13 | 20:00 | Miryzaal (Hoogpoort 64)goeyvaerts strijktrio, solisten van Vox LuminusMoody, pärt

dI | 14.05.13 | 14:00 | KraakhuisDavid kadouchChopin, Moessorgski

Lamentatieweek

Documents

Transcript of Lamentatieweek