Kwartaalbladdec. 2003no. 40 40Magnuskerk Anloo

Kom er even voor zitten— bestuursberichten

Oude Drentse kerken— erfgoed

E r i c v a n d e r B i l t

Hetzelfde, anders gezegd— gedicht

R u t g e r K o p l a n d

Staartmees — fauna

J o a n D . D . H o f m a n

Peter Breukink— interview

S o n j a v a n d e r M e e r

Moeraswolfsklauw — flora

H e s t e r H e i n e m e i j e r

Lelieteelt — milieu

S i p k e v a n d e r V e e n

WMD

Landgoed Lemferdinge— wandelroute

B e r t u s B o i v i n / E r i c v a n d e r B i l t

NPL

Drenthe en de eeuwigheid— cultuur

W e r k g r o e p E e u w i g h e i d

Kortweg— berichten

Aankopen

Agenda

3

4

9

10

12

14

16

18

19

23

24

30

37

38

Kwartaalblad van de Stichting Het Drentse Landschap

Uitgave Stichting ‘Het Drentse Landschap’Bezoekadres: Kloosterstraat 5 - 9401 KD AssenPostadres: Postbus 83 - 9400 AB AssenTel. (0592) 31 35 52 / Fax (0592) 31 80 89e-mail: mail@drentslandschap.nlWeb-site: www.drentslandschap.nlBankrek. nr. 43.97.50.962

Redactie E.W.G. van der Bilt, J.D.D. Hofman, S.S. van der Meer, m.m.v. J.G. Schenkenberg van Mierop en B. ZoerVormgeving Albert Rademaker BNO, AnnenPrepress Von Hebel bv, GroningenLithografie Arfo Colortechnics, GroningenDruk en afwerking Boom Pers Drukkerijen BV, Meppel

Omslag Magnuskerk Anloo (John Stoel)

ISSN 1380-3263

Overname van artikelen met bronvermelding is toegestaan.De inhoud van de bijdragen van gastschrijvers weerspiegeltniet noodzakelijk de opvattingen van de Stichting ‘Het Drentse Landschap’.

Het Drentse Landschap is een uitgave van de Stichting ‘HetDrentse Landschap’. Het geeft informatie over de terrein-bezittingen en activiteiten van de Stichting. Het blad verschijnt viermaal per jaar, bij het wisselen der seizoenen enwordt gratis toegezonden aan de begunstigers van hetLandschap. Begunstiger kan men worden door bijgevoegdekaart in te vullen en te verzenden. Minimale bijdrage € 17,50per jaar. Begunstiger voor het leven € 400,– .

Als u ‘Het Drentse Landschap’ extra wilt steunen dan kan dat opde volgende wijze:

Periodieke gift In plaats van of naast uw begunstigersbijdrage.Dit is een voor de inkomstenbelasting volledig aftrekbareperiodieke bijdrage, die u voor minimaal 5 jaar met een een-voudige notariële acte toezegt. Voor bijdragen van € 50,– enhoger per jaar regelt en betaalt de Stichting de acte. Hetkwartaalblad wordt u gratis toegezonden om u op de hoogtete houden van ‘Het Drentse Landschap’.

Andere giften Indien het totaal van uw giften in enig jaarzowel 1% van uw drempelinkomen als ook € 60,– te bovengaat, is het meerdere aftrekbaar voor de inkomstenbelastingtot ten hoogste 10% van het drempelinkomen. ‘Het DrentseLandschap’ is voor schenkingen binnen twee jaar tot in totaal € 4143,– (voor 2003) vrijgesteld van schenkingsrecht. Voorgrotere bedragen geldt voor de Stichting het speciale lagetarief van 11% over het gehele bedrag.

Legaten of erfstellingen Tot een bedrag van € 8284,–(voor 2003) is ‘Het Drentse Landschap’ geen successierechtenverschuldigd. Voor grotere bedragen geldt voor de Stichtinghet speciale lage tarief van 11% over het gehele bedrag.

foto

: Joo

p va

n de

Mer

bel

Ieder jaar verschijnt in het najaar deNatuurbalans, een uitgave van hetMilieu- en Natuurplanbureau, innauwe samenwerking met tal vanoverheidsinstituten op het gebied vannatuur en milieu.

U zult begrijpen dat bestuur en directievan de Stichting ‘Het Drentse Land-schap’ altijd met grote aandacht kennisnemen van dit document.

De Natuurbalans 2003 gaat met namein op de klimaatverandering. Diebrengt namelijk nu al structurele veranderingen in de natuur teweeg:het groeiseizoen wordt langer, plantenen dieren zoeken nieuwe leefgebiedenen voedselketens raken verstoord.

De voortgaande klimaatverandering zalin de toekomst waarschijnlijk meereffect hebben op de natuur dan nureeds zichtbaar is.

Die invloed kan zowel negatief alspositief uitvallen. Er zullen inNederland zowel soorten dieren enplanten verdwijnen als bijkomen.

Niet alle soorten reageren even sterkop de veranderingen. Daardoor kunnen problemen ontstaan. Bijvoor-beeld als trekvogels niet het juistevoedsel aantreffen wanneer ze in hunbroedgebieden arriveren of als vogelsniet die speciale rupsen vinden die zeals voornaamste voedsel voor hun jongen plachten aan te slepen.

Om biodiversiteit te behouden zal hetoverheidsbeleid gericht moeten zijn op vermindering van de uitstoot vanbroeikasgassen en daarmee op verlagingvan het tempo van opwarming.

Maar er zal daarnaast haast gemaaktmoeten worden met de realisatie vande Ecologische Hoofdstructuur (EHS)omdat daarmee de aanpassing van denatuur ondersteund kan worden zodatdieren en planten nieuwe leefgebiedenkunnen bereiken.

De realisatie van de EHS loopt echterachter op schema en dreigt nog verdere vertraging op te lopen. De Stichting ‘Het Drentse Landschap’spant zich daarom, samen met anderenatuur- en milieuorganisaties tot hetuiterste in de tijdige uitvoering van deEHS weer hoog op de politieke agenda’s te krijgen.

Aleid RensenVoorzitter Stichting ‘Het Drentse Landschap’

Bestuursberichten 3

Kom er even voor zitten...

4

foto

: Joo

p va

n de

Mer

bel

E r i c v a n d e r B i l t *

Erfgoed

Al vanaf haar oprichting in 1934 heeft Stichting ‘Het DrentseLandschap’ als doelstelling om alles in Drenthe wat metnatuur, landschap en cultuurhistorie te maken heeft, tebehouden en zo mogelijk verder te ontwikkelen. Veel aandacht ging in de beginjaren uit naar de oude boerderijenin het landschap. Later werden ook keuterijen, havezaten en bijvoorbeeld het 17e eeuwse Schultehuis in Diever verworven. Sinds 1999 voert zij met de onder haar vleugelsthuishorende Stichting Orvelte het beheer over 64 gebouwenin Orvelte. In hetzelfde jaar kreeg de stichting de beheers-verantwoordelijkheid over de 21 hunebedden van de ProvincieDrenthe, onovertroffen sieraden in ons oude landschap. ‘Het Drentse Landschap’ draagt zorg voor zowel natuur alscultuur. Zaken die in Drenthe voortdurend met elkaar temaken hebben en in elkaar overgaan. Inspanningen voor het behoud van de oude Drentse kerken passen heel goedbinnen deze ontwikkeling.

1000 jaar geschiedenisDrenthe was in de Middeleeuwen slechts dunbevolkt. Erwoonden nauwelijks 20.000 mensen. Toch werden er tussen

Het karakteristieke beeld van grote delen van Drenthe waar we zo trots op zijn, is het kleinschalige en

vriendelijke esdorpenlandschap. Met prachtige rietgedekte boerderijen in rustieke dorpen en in het

midden van het dorp de brink en vaak een kerkje. Hoewel minder nadrukkelijk dan in Friesland en

Groningen, is ook Drenthe rijk gezegend met prachtige middeleeuwse kerkjes. Hun kerktorens steken

vaak maar net iets uit boven de massieve eiken van het dorp. Ze waren vroeger de bakens in het open

heidelandschap. Veel kerken maken deel uit van Drenthe’s meest aansprekende culturele erfgoed.

Reden voor Stichting ‘Het Drentse Landschap’ om zich in te zetten voor het behoud van deze

monumenten.

Stichting Het Drentse Landschapontfermt zich overoude Drentse kerken

foto

: Joh

n St

oel

Rolde

Zweeloo >

de 11e en de 16e eeuw zo’n 37 kerkjes gebouwd. De oudstekerken in Drenthe, zoals die van Anloo en Vries, dateren uitde 11e en 12e eeuw. Ze zijn in Romaanse stijl gebouwd. Demeeste dateren echter uit de 13e en 14e eeuw en wordengekenmerkt door een romano-gotische overgangsstijl. Ookzijn er kerken die in de 15e eeuw in de gotische stijl zijngebouwd.Tot ca. 1600 waren de kerken katholiek. Na de Reformatieontstonden er ook Nederlands Hervormde kerken. Door toename van de Drentse bevolking nam de behoefteaan nieuwe kerkgebouwen vanaf 1600 toe. Kerken inCoevorden, Hoogeveen, Hijkersmilde en Veenhuizen zijnhiervan prachtige voorbeelden. Typerend voor de 19e eeuw zijn de zogenaamde Water-staatskerken. Om de kosten te drukken waren deze kerkenvolgens eenzelfde plan ontworpen door de ingenieurs van deWaterstaat. Vanaf het midden van de 19e eeuw tot eeneeuw later werden kleine Gereformeerde kerken gebouwd,als ook kerken van andere geloofsgemeenschappen. Al metal valt een bijna duizendjarige geschiedenis in de kerkelijkemonumenten van Drenthe af te lezen. Een van de meestonvervangbare en unieke onderdelen van ons Drentse culturele erfgoed.

Grote kerkgemeenschappenIn onze provincie bevinden zich ongeveer 37 middeleeuwsekerken. Naar schatting is sprake van eenzelfde aantal kleinerekerkjes uit de 19e en het begin van de 20e eeuw, representatiefvoor het Drenthe van de ontginningsperiode. Vergelekenmet onze Groningse buren zijn we niet zo rijkelijk bedeeld.In het Groningse landschap bevinden zich maar liefst zo’n270 oude monumentale kerken. In de jaren zestig van de

vorige eeuw bleek de onderhoudssituatie van een groot aantal van deze kerkjes slecht. Omdat de kleine geloofs-gemeenschappen niet in staat waren om de restauratie opzich te nemen, werd in 1969 de Stichting Oude GroningerKerken opgericht. Doel van de stichting is het verwerven,beheren en openstellen van monumentale kerken en hunbijgebouwen. Inmiddels heeft de stichting 52 kerken inbeheer en heeft ze zorg voor 2 torens en 21 kerkhoven. In Drenthe hebben we minder kerken en is de onderhouds-situatie van de meeste redelijk goed. Dit komt onder andereomdat de kerkgemeenschappen vaak groter en dus ook minder armlastig zijn dan in Groningen. Ondanks dat werder in 1988 de Stichting Drents-Overijsselse Bedehuizenopgericht. Deze stichting stelde zich ten doel om belang-stelling te wekken voor het instandhouden van oude, cultuurhistorisch waardevolle kerkgebouwen in Drenthe en Overijssel. In 1996 fuseerde deze stichting met de in1990 opgerichte Stichting Oude Overijsselse Kerken. Vanafdat moment was er de Stichting Drents-Overijsselse Kerken(SDOK). De doelstelling bleef onveranderd: het zonderwinstoogmerk behouden van historisch belangwekkendekerkgebouwen. Dit gebeurt door verwerving, advisering envoorlichting. Het meest direct werd dat in praktijk gebrachtdoor in 1996 de parochiekerk Hieronymus Aemilianus teVeenhuizen van het Rijk over te nemen. De kleine parochiekon deze grote kerk onmogelijk onderhouden en restaureren.Deze taak nam de SDOK op zich en eind 2003 wordt desuccesvolle restauratie opgeleverd.

VoorlichtingDe Stichting Drents-Overijsselse Kerken zet zich niet alleenin voor het behoud van kerken, maar wil ook belangstelling

Rolde

foto

: Joo

p va

n de

Mer

bel

Erfgoed 7

Koepelkerk Veenhuizen

foto

: Joh

n St

oel

wekken voor alles wat daarmee te maken heeft, in de ruim-ste zin van het woord. Ze heeft dat met veel verve gedaan.De stichting heeft een respectabel aantal boeken uitgegeven,zo’n 30 stuks. Ze gaan over kerken en kapellen, maar ookbijvoorbeeld over de Joodse begraafplaats in Blokzijl, desynagoge van Haaksbergen en middeleeuwse doopvonten inDrenthe en Overijssel. Een van de laatste boeken betreft eeninventarisatie van oude kerken in Drenthe.Naast de Stichting Drents-Overijsselse Kerken is er ook

een Stichting Behoud Kerkelijke Gebouwen Groningen-Drenthe actief. Deze stichting werd in 1990 opgericht opinitiatief van de Vereniging van Kerkvoogdijen in deNederlands Hervormde kerk. Zij helpt vitale en draag-krachtige kerkvoogdijen bij de instandhouding van hun kerkdoor het aanbieden van diensten betreffende het verkrijgenvan vergunningen en subsidies en helpt bij de uitvoering vanrestauratieplannen. Eind jaren ‘90 van de vorige eeuw verschijnen er echterregelmatig zorgelijke berichten over het ontbreken van vol-doende middelen voor restauraties. Tegelijkertijd ontston-den er, onder druk van de omstandigheden, ook andere vor-men van het gebruik van kerken. Niet iedereen was hiergelukkig mee. Duidelijk werd toen dat er ondanks alleinspanningen van een aantal instanties en de betrokken kerk-voogdijen, in Drenthe een sterk en daadkrachtig vangnetnodig werd, vergelijkbaar met de Stichting Oude GroningerKerken. Vanuit dat perspectief vond het bestuur van deStichting ‘Het Drentse Landschap’ het zinvol na te denkenover de mogelijke oprichting van een Stichting OudeDrentse Kerken. Ook binnen de Stichting Drents-Overijsselse Kerken werd deze discussie gevoerd. Toen deStichting ‘Het Drentse Landschap’ voorstelde om een zelf-standige Stichting Oude Drentse Kerken op te richten, werdhet idee positief ontvangen.

DoelenNa een breedvoerige discussie binnen het bestuur vanStichting ‘Het Drentse Landschap’ werd besloten tot hetoprichten van de Stichting Oude Drentse Kerken (SODK).Op 2 april 2003 werd deze oprichting beklonken. Eenbelangrijk argument om hiertoe te besluiten was het feit dater van een aantal kerkvoogdijen in Drenthe bij onze colle-ga’s van de Oude Groninger Kerken een verzoek om hulpwas gekomen die zij om statutaire redenen evenwel niet kanverlenen. Een andere reden voor het bestuur van ‘HetDrentse Landschap’ om tot het oprichten van een nieuwestichting over te gaan, was het gegeven dat de bestuurskrachtbinnen de Drentse kerkvoogdijen afneemt. De terugloopvan het aantal actieve kerkleden leidt ook tot minder vrij-willigers die zich willen inzetten voor de kerkelijke gemeen-schap. Dit betekent een toenemende belasting voor een

Cultuurhistorie8fo

to: J

ohn

Stoe

l

steeds kleiner wordende groep. Om genoemde redenen ishet dan ook de bedoeling dat de nieuwe Stichting OudeDrentse Kerken een vangnet zal bieden voor het eigendom,beheer en onderhoud van die kerkelijke gebouwen en bij-behorende zaken, zoals begraafplaatsen, die hun functie alsgodshuis dreigen te verliezen of die niet meer adequaat kunnen worden beheerd. Zij speelt geen rol voor kerk-voogdijen die zelf deze taak terzakekundig kunnen uitvoeren. De SODK wil ernaar streven om de oorspronkelijke religieuzeen culturele gebruiksvormen zoveel mogelijk te handhaven.Gebruik en beheer zal in handen blijven van of wordengegeven aan een plaatselijke commissie die met steun van destichting een grote mate van eigen verantwoordelijkheid zaldragen. Deze formule werkt in Groningen uitstekend. De Stichting Oude Groninger Kerken heeft toegezegd deSODK met haar deskundigheid te helpen. Dit wordt doorons als buitengewoon belangrijk ervaren.

BehoudHet behoud van de grote verscheidenheid aan Drentse kerkenis voor Drenthe en de verschillende gemeenschappen in haardorpen van grote betekenis. De Stichting Oude DrentseKerken hoopt om in samenwerking met de verschillendekerkvoogdijen en plaatselijke groeperingen de zekerheid tebieden dit onvervangbare cultuurbezit in stand te houden.Zij kan dat alleen met steun van vele Drenten, burgers enbestuurders. Wij rekenen daarom ook op brede steun vanuitde gemeenschap.

foto

: Joh

n St

oel

* Drs. E.W.G. van der Bilt is directeur/rentmeestervan Stichting ‘Het Drentse Landschap’.

GevelsteenN.H. Kerk Norg

R.K. Kerk Veenhuizen

De nieuwe Stichting Oude Drentse Kerken kan uwsteun heel goed gebruiken.

Ze wil haar taken zo snel mogelijk oppakken en ervoorzorgen dat de Drentse kerken als hart van onze dorpen voor

de toekomst behouden blijven. Uw hulp om daarmeeeen start te maken is daarbij

onmisbaar. U kunt uw gewaardeerde

bijdrage overmaken op bank-rekeningnummer 36.94.04.920,onder vermelding van bijdrage

SODK. Alvast onze hartelijkedank voor uw gift.

* Lit.: ‘Kerken in Drenthe’ door drs. M.R. Hilbrandie-Meijer, 1999 SDOK.

foto

: Dic

k W

illem

s

Terwijl alles nog stroomde en niets bleef,hoe je ook probeerde terug te keren, wanneervond je jezelf. Geen moment waarin je zagwat je weerzag.

Maar nu, nu de zon doodstil in de hemel staat,de rivier tot haar geraamte verdord, het waterdat zij wiegde verdampt.

Of hetzelfde, anders gezegd: als er een rivierwas die je heeft gekend, zo goed dat je wist, ditben ik, die rivier is er nu.

Rutger Kopland

Uit: Geduldig gereedschap, Uitgeverij G.A. van Oorschot, Amsterdam 1993

HETZELFDE, ANDERS GEZEGD

10 Fauna

foto

: Will

em W

eeni

nk/F

N

J o a n D . D . H o f m a n *

StaartmeesVolgens de laatste schattingen broeden er in Drenthe drie- tot vijfduizend paar

Staartmezen. Grofweg zo’n 10% van de landelijke populatie. Bepaald geen zeld-

zaamheid dus, maar in de broedtijd lastig te ontdekken. Dit komt door hun wat

verborgen leefwijze en omdat ze niet uitbundig zingen. ’s Winters kom je ze

gemakkelijker tegen als ze in groepjes door de bladloze struiken in je tuin scharrelen.

Altijd op zoek naar voedsel. Altijd bezig, want het is niet niks als je je in leven moet

houden met kleine insectjes en spinnetjes.

Buiten de broedtijd leven Staartmezenin groepjes van vijf tot wel twintigexemplaren, zwervend door bossen entuinen. In veel vogelboekjes staat dathet familiegroepjes zijn, maar dat isnog nooit aangetoond. Gezien degrootte van de groep zou het inder-daad een ouderpaar met hun jongenkunnen zijn. Volgens sommige vogel-kundigen claimt elke groep een

bepaald gebied als haar territorium.Verder wordt wel beweerd dat na dewinter paarvorming binnen de groepzou plaatsvinden. Maar dan is het –gezien het risico van inteelt – niet zowaarschijnlijk dat het familiegroepjeszijn.

Anders dan ‘gewoon’Hoe het ook zij, feit is dat je Staart-

mezen nooit alleen aantreft. Altijd ingroepjes, soms samen met anderemezen als Koolmees, Pimpelmees enZwarte mees. Waarschijnlijk een toevalligheid want Staartmezen zijnnogal op zichzelf, met onderling eensterke sociale band. In de verre verte zijn ze wel verwantaan de ‘gewone’ mezen, maar tochvoldoende anders in bouw en gedragom tot een aparte familie te wordengerekend. Onze soort komt voor inhet grootste deel van Europa en in eenbrede band over Azië tot in Japan. Indit grote verspreidingsgebied zien ze er niet overal hetzelfde uit. Er wordeneen aantal regionale ondersoortenonderscheiden. Binnen elke ondersoortkomt overigens nogal wat variatie inuiterlijk voor.

WitkoppenIn waarnemingslijsten wordt nogaleens melding gemaakt van ‘witkoppen’.Binnen de variatie die onze ondersoortkent, komen zowel donkergestreepteals lichtere kopjes voor. Maar diewaarnemers menen vaak de oostelijkeondersoort gezien te hebben, die weniet zonder reden Witkopstaartmeesnoemen. Deze heeft echter tot in denek een smetteloos wit kopje en scherpdaarvan gescheiden een zwarte rug. Onze Staartmezen blijven ’s wintershier. De Oost-Europese echte wit-koppen zijn ook niet zo van die trekkers,maar als het ze te bar wordt wijken zewel eens naar het westen en het zuidenuit. Meestal gaat het dan in invasies endan kunnen er ook in ons land groepjesWitkopstaartmezen worden gezien.Het is dan ook niet waarschijnlijk dat

11flora en fauna

foto

: Will

em W

eeni

nk/F

N

meldingen van enkele ‘witkoppen’ in een groepje van onze ‘gewone’Staartmezen betrekking hebben op de oostelijke ondersoort.

MantelzorgOok in de broedtijd blijkt de socialebinding sterk. Vaak krijgt een paartje alhulp van niet-broedende soortgenotenbij de bouw van het nest. En later helpen die weer een handje bij de verzorging van de 7 - 12 jongen: voeren en poep afvoeren. Per jongmoet er dagelijks 2,5 gram aan kleineinsectjes en spinnetjes aangesleept worden en zo’n portie heb je alsouders niet zomaar bij elkaar. Het nest is een wonder van bouw-kunst. Anders dan de holbewonende‘gewone’ mezen bouwen Staartmezenhun nest tussen de takken. In de keuzevan de plaats zijn ze niet kieskeurig:dichte coniferen, klimop, maar ookmeidoorns, bramen en andere struikenzoals jeneverbesstruwelen. Het nest iseen vrij fors eivormig geval met alleenaan de zijkant een opening van ongeveer3 cm. Als bouwmateriaal worden stukjes mos, korstmos, berkenbast endergelijk zacht materiaal gebruikt; zelfsbolletjes piepschuim en snippers vanpapieren zakdoekjes zijn aangetroffen.Dit alles wordt bijeen gehouden metspinrag, haren en plantenpluis. Daarzijn ze dan wel drie tot zes weken meebezig.De nestbol moet wel zo groot zijn dathet vrouwtje er in kan broeden en er samen met haar partner in kan overnachten. En ook voor de kinder-schaar later moet er ruimte zijn. Hetvogeltje is dan wel klein, een lijfje

van 6 cm. – meer veer dan vlees –, maarheeft wel een staart van 8 cm. Het nestblijkt nogal eens te krap gebouwd tezijn. Slimmeriken maken een gat aande andere zijde, zodat de staart als eenvlag naar buiten kan steken. Doen zedat niet, dan komt het vrouwtje na de broedduur van twee weken met een gekreukelde staart weer tevoor-schijn...

AcrobatenStaartmezen zijn pure insecteneters, al hangen ze wel eens aan een vetbol. Op de voedertafel zie je ze maar zelden.Beter dan welke vogel ook zijn ze instaat hun voedsel op de dunste twijgjeste zoeken. Ze hebben als het ware eengat in de markt gevonden. In alle standen, zelfs ondersteboven, struinenze acrobatisch takjes en knoppen af,

waarbij hun lange staart als balanceer-instrument dient. Bij ijzel en langdurige sneeuw stervenvelen de hongerdood. De broed-populatie kan dan wel gehalveerd zijn.De Staartmees blijkt zich evenwel naeen jaar of drie van een dergelijkeramp te kunnen herstellen. Het is puur genieten als zo’n clubjevoortdurend zacht kwetterend in jetuin scharrelt. Enkele minuten snel eenstruik afzoekend, en dan op naar devolgende. Hopelijk valt de winter ditjaar mee.

* Drs. J.D.D.Hofman is bestuurslid enredacteur van ‘Het Drentse Landschap’.

12

Zoals de hunebedden onlosmakelijk met

Drenthe zijn verbonden, zo zijn de kerken

verankerd in het Groningse landschap.

Als je door Groningen rijdt, zie je kerken;

tenminste de torens. Ze liggen als prachtige

juwelen, vaak op een wierde, in het immens

weidse landschap. Nu zijn het er nog circa

200, ooit waren het er veel meer.

De Groningers hadden gelukkig al heel snel

door dat de teloorgang van de vele middel-

eeuwse kerkjes een halt moest worden

toegeroepen. Reeds in 1969 werd de

Stichting Oude Groninger Kerken in het

leven geroepen. Inmiddels glorieert het

Groningse kerkleven weer volop: kerk-

diensten, concerten, theateroptredens,

burgerlijke huwelijken en zelfs erfgoedlogies

vinden er plaats. “De kerk is weer van de

mensen”, stelt Peter Breukink, “En dat levert

veel leuke initiatieven op”.

De Stichting Oude Groninger Kerkenheeft een heel duidelijke visie op hoeer met kerken moet worden omgegaan.Uiteraard vindt ze het heel belangrijkdat er zoveel mogelijk kerken behoudenblijven, maar dat kan alleen maar metsteun van de desbetreffende gemeen-schap. Zij bepaalt uiteindelijk wat ermet de kerk wordt gedaan. “Het isvoor ons ondoenlijk om het dagelijksebeheer van alle kerken uit te voeren.Dat moet door de mensen in het dorpworden opgepakt”, vindt PeterBreukink. “Tot nu toe levert dat nooitproblemen op. Mensen hebben vaakeen sterke verbondenheid met de kerkin het dorp. Ze zijn er gedoopt enhebben er huwelijken en begrafenissenbijgewoond. Vaak liggen hun voor-ouders op het kerkhof rond de kerk.Ze zijn blij dat de kerk niet verdwijnten willen zich daar ook voor inzetten”. Bij de Stichting Oude GroningerKerken werken zo’n 400 vrijwilligers.Ze organiseren jaarlijks vele tientallenactiviteiten in en rond de kerk. “Huninzet is onmisbaar”, zegt Breukink,“bij het behoud van dit Gronings cultureel erfgoed”.

OntkerkelijkingNet als in de rest van Nederland hebben de Groningse kerkgemeen-schappen te maken met een enormeterugloop van het kerkbezoek. Op-merkelijk is dat deze ontkerkelijkingzich op het Hogeland al in de jarenzestig van de vorige eeuw voordeed.Steeds vaker stond de dominee vooreen halfvolle of nog legere kerk te preken. Verontruste leden van deNederlands Hervormde kerk staken de hoofden bij elkaar en richtten deStichting Oude Groninger Kerken op.Doel was toentertijd belangstelling tewekken voor de Groninger kerken.Het woord ‘instandhouding’ kwamnauwelijks in de stukken voor. Tochwas er veel moed en doorzettings-vermogen voor nodig om, dwars tegende stroom van de tijd in, de zichtbaresporen van eeuwenoude vroomheid instand te houden. Peter Breukink: “Hetbestuur opereerde in het begin voor-zichtig wat betreft verwerving vanbezit. Hun activiteiten waren vooralgericht op het houden van excursies enlezingen en niet zozeer op verwervingen beheer van de gebouwen. Maar ermoest iets gebeuren want de ‘oale’ kerken hadden nog niet de belang-stelling van veel overheden”.

Interview

S o n j a v a n d e r M e e r *

“Wij geven de kerkterug aan het dorp”

Peter Breukink, directeur Stichting Oude Groninger Kerken:

13Fauna

* Drs. S. van der Meer is PR-functionaris van Stichting‘Het Drentse Landschap’.

Koninklijke bemoeienisDe voorlichtingsactiviteiten werden al snel gevolgd door aankoop enbeheerswerkzaamheden. Na de eersteverwerving in 1970 neemt haar bezitlangzaam toe. Halverwege de jarenzeventig krijgt de stichting plotselingveel kerken aangeboden, vaak in sterkverwaarloosde toestand. In 1975 kwameen ware restauratiegolf op gang.Gelukkig verkeerde de stichting toenin de luxueuze omstandigheid dat restauraties makkelijk gefinancierdkonden worden. Hierdoor zijn velekerken behouden. De statistieken over verdwenen kerkenzijn bedroevend. Reeds vòòr de oprichting van de Stichting OudeGroninger Kerken waren al ongeloof-lijk veel kerken afgebroken; een procesdat volgens Peter Breukink al heel langaan de gang was. “Door de hele provincie vind je stenen van kerken inandere, vaak oude, bouwwerken weerterug”, weet de directeur te vertellen.“Het was natuurlijk veel te kostbaarom deze stenen zomaar weg te gooien.Daarom werden ze gebruikt voorboerderijen en verdedigingswerken. Je komt ze echt op de meest gekkeplekken weer tegen”.

Goed initiatiefHet staat volgens Peter Breukink buiten kijf dat een goed functioneren-de kerkenstichting van evident belangis om kerken te kunnen behouden.Ook Drenthe verkeert nu in de situatiedat het kerkbezoek afneemt en dat kannogal wat gevolgen hebben voor hetfunctioneren van de kerkgemeen-schappen. Niet alleen wordt het lastigerom alle taken goed te kunnen uit-

oefenen, maar ook in financiële zin zalde kerkvoogdij op zoek moeten naarnieuwe inkomsten. Bijvoorbeeld voorhet onderhoud van het kerkgebouw of om het orgel te kunnen restaureren.De verwachting is dat niet alle kerk-voogdijen dat goed van de grond kunnen krijgen. De Stichting OudeGroninger Kerken is al enkele malendoor Drentse kerkvoogdijen benaderdvoor hulp, maar kan vanwege statutaireredenen niet meer doen dan adviesgeven. Peter Breukink is dan ook zeerblij met het initiatief van de StichtingDrents-Overijsselse Kerken en Stichting‘Het Drentse Landschap’ om eenDrentse ‘zusterstichting’ op te richten. “Oude kerken sieren niet alleen ons landschap, maar ze weerspiegelenook de volksaard van mensen die honderden jaren geleden in onze

provincies woonden. Er zijn al ontzettend veel van deze parels in hetlandschap verdwenen. Dat mogen erniet meer worden; zij zijn een kostbaarbezit. Daarom juich ik het enorm toedat er een Stichting Oude DrentseKerken is. Regionale identiteit is heelbepalend om je werk als stichting goedte kunnen doen. Gezien de activiteitendie Stichting ‘Het Drentse Landschap’op het gebied van het cultureel erfgoedheeft ontwikkeld, is zij de meestegeschikte organisatie om dit procesverder handen en voeten te geven”.

foto

: Har

ry C

ock

CV Stichting OudeGroninger KerkenOpgericht in 1969Kerken: 54Kerkhoven: 21Overige: pastorieën,dorpsplein en lijk-huisjesDonateurs: 6000Medewerkers: 20 (10 Fte)Vrijwilligers: 400

14 Flora

Arc

hief

Jan

Win

ters

Moeraswolfsklauw herken je aan de fijn bebladerde, groen oplichtende sliertjes die plat over de

grond kruipen. Zo nu en dan maakt de plant verticale stengeltjes met aan het uiteinde in de oksel

van de blaadjes een aantal oranje-, geelachtige bolletjes: de sporenkapsels. Wolfsklauwen zijn verre

afstammelingen van prehistorische oerwoudplanten. In Drenthe groeien de huidige wolfsklauwen

op vrijwel kale bodems, op heidevelden en in naaldbossen.

Moeraswolfsklauw een stokoude

H e s t e r H e i n e m e i j e r *

Moeraswolfsklauw is een pionier vannatte heidevegetaties en kan kale bodemskoloniseren. Deze zeldzame plant komtvoor op weinig begroeide, natte, maarvooral voedselarme gronden. Een af-geplagde of opengetrapte bodem wordtvaak eerst rossig van kleur door hetPaars heideviltwier. De Moeraswolfs-klauw komt hierna te voorschijn, vaaksamen met Zonnedauw en Snavelbies.Wolfsklauwen zijn sporeplanten. In feite zijn het verre nazaten van primitieve soortengroepen van langvervlogen prehistorische tijden; ze zijn‘vergeten’ om uit te sterven. In hetCarboon, zo’n 300 miljoen jaar geleden, werden grote delen van deaarde bedekt met tropische moeras-bossen. Deze bossen bestonden uitmossen, wolfsklauwen, paardestaartenen varens; allemaal sporeplanten. Hetging om duizenden soorten, sommigeklein, maar ook grote bomen van wel20 tot 30 meter. De zaadplanten zoalswij die nu kennen en die thans deoverhand hebben, waren in de evolutienog niet ontstaan.

MysterieusZowel de bouw van stengels en wortelsals de wijze van voortplanting laat zien

dat we hier met een zeer oude groepvan planten te maken hebben. Destengels en wortels zijn alleen gevorktvertakt, beide takken kunnen afzonder-lijk verder groeien. Er is geen sprakevan een hoofdstengel of stam. Deblaadjes zijn klein, staan doorgaans inspiralen en hebben één onvertakt nerfje. Wolfsklauwen hebben geen zadenmaar sporen. De geheimzinnige voort-

planting speelt zich verborgen onderde grond af. De sporen worden verspreid door de wind en kunnenforse afstanden afleggen. Indien eenspore op een geschikte plek komt, ontwikkelt zich onder de grond eenwit en slijmerig weefsel. Dit wordt de‘voorkiem’ of prothallium genoemd.Deze voorkiem is alleen levensvatbaarindien hij samen kan leven met een

15

Arc

hief

HD

L

Flora

goede resultaten geboekt met hetterugkrijgen van kwetsbare soorten alsMoeraswolfsklauw en Zonnedauw. Zedoken op, soms bij duizenden tegelijk,op het Hamveld, Landgoed Vossen-berg, Hondstong en Takkenhoogte.Voor de Moeraswolfsklauw is dit eentijdelijke opleving. Als de heide weereen gesloten vegetatiedek gaat vormen,verdwijnt de soort geleidelijk. Door de heide regelmatig te plaggen ontstaaner steeds nieuwe vestigingsmogelijk-heden.Hopelijk blijven er voldoende geschiktegroeiplaatsen voor de wolfsklauwen inDrenthe aanwezig. Waarschijnlijk zalde afname van de luchtverontreiniginghet meest gunstige effect hebben, maardat hebben we niet in de hand.Beheerders kunnen wel een handjehelpen door plaggen of door in bossenop sommige plekken het verzuurdestrooisel te verwijderen. Soms hebbendergelijke ingrepen onverwacht succes.In 2003 werden twee nieuwe groei-plaatsen van de Grote wolfsklauw ontdekt, één aan de rand van geplagdeheide op het Hijkerveld en één op delemige bodem van een nieuwe poel opLandgoed Rheebruggen.

pionier

Stekende wolfsklauw

* Drs. H.D. Heinemeijer is ecologisch medewerker vanStichting ‘Het DrentseLandschap’ .

mycorrizaschimmel. Na een of zelfsenkele jaren wordt de ‘voorkiem’ geslachtsrijp en vormt zowel vrouwe-lijke als mannelijke geslachtsorganen(respectievelijk de archegonia en deantheridia). Onder natte omstandig-heden zwemmen de spermacellen uiteen antheridium naar een eicel in eenarchegonium. Het eitje kan uitgroeientot een nieuw plantje. Het is dus nietverwonderlijk dat het soms jaren duurtvoor wij de aanwezigheid van wolfs-klauw kunnen vaststellen, terwijl deplant al jaren onzichtbaar aanwezig was.

Rode LijstIn Nederland zijn nog vijf soortenwolfsklauwen bekend. Ze staan allenop de zogeheten Rode Lijst voorbedreigde en te beschermen soorten.Drenthe vormt in Nederland, door deaanwezigheid van relatief schrale zand-en leemgronden, het laatste bolwerkvan deze intrigerende soorten. DeMoeraswolfsklauw komt het meestevoor. De Stekende wolfsklauw komtvoor in naaldbossen en is aangetroffenin ruim vijftien gebieden. Zowel deDennewolfsklauw als de Kleine wolfs-klauw zijn uitermate zeldzaam geworden. De Grote wolfsklauw is

goed herkenbaar aan het ‘wollige’uiterlijk wat veroorzaakt wordt doordatalle blaadjes voorzien zijn van een wittespitse punt. Eind vorige eeuw kwamGrote wolfsklauw nog in 65 terreinenvoor. Een groot deel van deze groei-plaatsen is inmiddels verdwenen.Ook de Moeraswolfsklauw is in detwintigste eeuw sterk achteruit gegaan.Dit werd niet alleen veroorzaakt doorhet ontginnen van de heide, de ontwatering en luchtverontreiniging,maar ook door een ander gebruik vande heide. Natuurorganisaties proberende groeiomstandigheden voor bepaaldeplantensoorten zo goed mogelijk temaken, bijvoorbeeld door de voedsel-rijke toplaag af te graven. Zo komt deniet verontreinigde bodem weer aande oppervlakte. Daarnaast is het vanbelang dat het grondwater dicht in debuurt van de vegetatie komt, waardoorde bodem minder snel uitdroogt.Vooral voor planten die graag vertoeven op vochtige en natte heideis dit essentieel.

Positief resultaatStichting ‘Het Drentse Landschap’heeft in de afgelopen jaren bij diversenatuurontwikkelingsprojecten zeer

Spore

Prothallium metmannelijke en

vrouwelijke organen

Nieuwe jonge wolfsklauw

16 Milieu

S i p k e v a n d e r V e e n *

Volgens een bekend Nederlands gezegde is regeren synoniem met

vooruitzien. De politieke werkelijkheid is daarmee niet altijd in over-

eenstemming. Te vaak laat men zich overvallen door ongewenste

ontwikkelingen die om aanvullende regelgeving vragen. Zo worden

we in Drenthe geconfronteerd met een snelle groei van de lelieteelt.

Een hoogrenderende activiteit; voor menig Drentse boer een uit-

komst. Er zijn echter wel enkele onplezierige bijverschijnselen.

De bloembollenteelt begon eind 16e eeuwin de omgeving van Haarlem en breiddezich snel in zuidelijke richting uit. Ook uhebt op school waarschijnlijk noggeleerd om trots te zijn op de bloemen-pracht op de geestgronden achter deHollandse duinen. En terecht, bloemenhebben een krachtige positieve invloedop ons welbevinden. Maar dat gevoelkan omslaan in het tegendeel wanneerde productiewijze van geteelde plantende natuurlijke flora en fauna om zeepblijkt te helpen.Nederland is mondiaal de grootste producent van bloembollen, met Japanen de V.S. als grootste afnemers. De stormachtige ontwikkeling van de lelie-teelt is van tamelijk recente datum.Omdat de traditionele gebieden geenruimte boden voor verdere uitbreidingzijn de lelietelers uitgeweken naar andere oorden, zoals de Kop van Noord-Holland, Limburg en Drenthe. Onze stichting maakt zich zorgen over deneveneffecten: zware milieubelasting,

verlaging van de grondwaterstand, ontsiering van het landschap en aan-tasting van cultuurhistorische waarden.In Drenthe tref je lelieteelt al bijna overalaan en het wordt elk jaar meer. Met namede zuidwesthoek is een concentratie-gebied. Alleen al in de gemeenteWesterveld, een esdorpenlandschap metvele natuurgebieden, was in 2003 245 hectare met lelies beplant. In 2001was dit ‘nog maar’ 170 hectare.

Veel bestrijdingsmiddelenLelies lijken zeer vatbaar voor allerleikwalen en ziekten. Nog vóór het plantenworden zowel de grond als de bollenmet bestrijdingsmiddelen behandeld.Ook te velde wordt royaal gespoten,zowel preventief als curatief. Ondermeer om schimmels, insecten en ongewenste kruiden te weren.Gemiddeld wordt per hectare ruim 100 kg werkzame stof toegediend, 3 keerzoveel als bij fabrieksaardappelen enmeer dan 100 keer zoveel als bij snijmaïs. fo

to’s

: Wim

van

Dal

en

Lelieteelt in Drenthe,een zorgwekkende ontwikkeling

2

1

4

Milieu

Zo komen giftige stoffen, geproduceerdom levende organismen te vernietigen,terecht in de lucht en de bodem en kunnen in meer of mindere mate uit-spoelen en afspoelen naar oppervlakte-en grondwater. De nadelige en lang-durige gevolgen voor waterkwaliteit ennatuurwaarden zijn niet te negeren.Naast de bestrijdingsmiddelen draagtook de intensieve gift van minerale mest-stoffen bij aan de milieubelasting. Lelies stellen hoge eisen aan de vochtig-

heidsgraad van de grond. Niet zelden isontwatering van de percelen nodig, maarin de zomer moet bijna altijd veel extrawater worden verstrekt. Dit wordtmeestal verkregen door ter plekke van60 tot 80 meter diepte grondwater op te pompen. Een te lage grondwaterstandis in Drenthe al vele jaren een van debelangrijkste oorzaken van verarmingvan flora en fauna. Intussen zijn tal vannatuurterreinen omringd door lelie-velden, waardoor op meerdere locatiesde wrange situatie is ontstaan datnatuurbeheerders in hun terreinen met gemeenschapsgeld proberen de verdroging beperken, terwijl aan-grenzende bollentelers de verdrogingbevorderen.Ter voorkoming van beschadiging van dekostbare bollen worden deze vaak nietgerooid, maar wordt de teeltlaag in zijngeheel afgeschoven en afgevoerd. Ombollen en grond adequaat van elkaar tekunnen scheiden, zijn – niet altijd op land-schappelijk verantwoorde wijze – spoel-plaatsen ingericht. Bij het spoelproces isopnieuw heel veel water nodig, dat nietzomaar kan worden geloosd vanwege deschadelijke stoffen die het bevat.

Landschappelijke aantastingDe verwijderde grond moet terug naar deakkers. Een deel van de bollenteelt vindtplaats op de voor Drenthe karakteristieke,eeuwenoude essen. Het komt voor datde spoelgrond benut wordt om wat lagergelegen delen op te hogen. Op dezemanier wordt een uniek en onvervang-baar landschap geweld aangedaan en worden historische en mogelijk ookarcheologische waarden aangetast.Na de oogst worden de bollen in etappesvoorbereid voor verzending naar de af-nemers. Daarvoor is een reeks industriëlehandelingen noodzakelijk. Het zou voorde hand liggen dat de gebouwen diedaarvoor nodig zijn, een plek krijgen toegewezen op bedrijventerreinen.Helaas verschijnen er voor dit doel

ontsierende schuren op plekken waar dit landschappelijk ongewenst is.Bollenteelt draagt kenmerken van niet-duurzaam grondgebruik en zolang eronvoldoende monitoring plaatsvindt, isniet precies bekend welke de lange-termijn-effecten zijn, maar structuur-bederf en uitputting van de grond, water-verontreiniging en schade aan flora enfauna liggen voor de hand.

Ecologische bollenGelukkig worden er initiatieven ontwikkeldom vat op de problematiek te krijgen. Inde literatuur over dit onderwerp duikenbegrippen op als duurzaam produceren,geïntegreerde productiemethoden, transparante kostenberekening, certificering (van innovatieve bedrijven)en maatschappelijk verantwoord onder-nemen. Er worden intenties uitgesprokendie in de gewenste richting gaan. Op(zeer) lange termijn zou dit kunnen leiden tot ecologisch verantwoorde teelt-wijzen die milieu, natuur en cultuur-historie respecteren en volgende generaties niet opzadelen met de gevolgen van onverantwoord handelen.Onlangs hebben de twaalf provincialeMilieufederaties de brochure “Op wegnaar duurzame bollenteelt” gepubliceerd.Hierin worden acht constructieve aan-bevelingen gedaan die, als beleidsmakershun verantwoordelijkheid nemen, zouden kunnen bijdragen tot een werk-baar compromis tussen de belangen vanlelietelers en milieu. De sterk negatieveeffecten van de lelieteelt in de huidigevorm vereisen evenwel op korte termijnbestuurlijk slagvaardig ingrijpen. Ook de consument kan een bijdrage leveren door uitsluitend biologischgeteelde bloembollen te kopen. Zie voor de adressen op www.bollenband.nl..

* S. van der Veen is bestuurslid vanStichting ‘Het Drentse Landschap’.

1. Lelievelden tegen achtergrond Drents-Friese Wold.2. Voorbewerkte velden – Den Nul.3. Waterbasin spoelinstallatie – Den Nul.4. Teruggestorte zandhopen – Eemster.5. Uitspoelbasin spoelzand – Wapse.

3

5

18

Veel nutsbedrijven hebben na technische vernieuwingen het oude productie-en distributieproces buiten gebruik gesteld of vervangen. Ook in de drink-watervoorziening zijn vernieuwingen doorgevoerd. De watertorens, dielange tijd het enige middel vormden om druk op de leiding te houden,worden vervangen door nieuwe drukregelaars. Toch vormen de Drentsewatertorens nog steeds markante punten in het landschap, als symboolvan de zorg voor gezond drinkwater. Een van deze watertorens staat inCoevorden en is eigendom van Waterleidingmaatschappij Drenthe (WMD).Deze toren kan worden aangemerkt als een onderdeel van het industriëleerfgoed, een bouwwerk dat vanwege de architectonische kwaliteiten hetbehouden waard is. De gemeente Coevorden heeft de toren dan ookterecht een plaats gegeven op de Monumentenlijst.

De watertoren in CoevordenDe watertoren van Coevordenis in 1914 gebouwd naar eenontwerp van J.P.Hazeu alsonderdeel van het productie-station Dalen voor de centralewaterleiding in dit gebied. De toren met eclectische stijl-kenmerken is gebouwd opeen markante plek op devoormalige vestingwallenbinnen het beschermde stads-gezicht. De toren is 32,5 meterhoog en heeft een ijzerenreservoir met een inhoud van 150 kubieke meter. Door degroei van de bevolking en de toenemende water-beschaving (auto wassen,meer tappunten in huizen) is het waterverbruik inCoevorden van 18 liter perpersoon per dag in 1915gestegen tot 126 liter in 2003.

In 1987 is het waterleiding-bedrijf van de gemeenteCoevorden overgenomendoor de WMD. Behalve de leidingen en het productie-station maakte de oudewatertoren in het centrumhiervan ook deel uit. De pompen in het productie-

station schakelden in en uit,afhankelijk van het water-niveau in de toren. Het leidingnet bestaat voor eengroot deel uit gietijzeren leidingen. Door de corrosievan het gietijzer is in de loopvan de jaren een zodanigeafzet van gecorrodeerd materiaal en kalkdeeltjes inhet leidingnet ontstaan, dater regelmatig klachten overbruin water waren. Na eenuitgebreid onderzoek bleekdat de leidingen in het gebiedtussen de watertoren en hetproductiestation de meesteproblemen gaven. Op basisvan dit onderzoek heeft deWMD besloten de watertorenbuiten bedrijf te stellen.Sindsdien (1990) zijn er geenklachten meer geweest overbruin water. De watertorenheeft nu geen enkele functiemeer in de watervoorziening. Begin 2004 start de WMD metrestauratiewerkzaamhedenaan de watertoren. Zo wordthet dak vernieuwd, het stucwerk gerepareerd en de roestvorming van de constructie aangepakt. Meer informatie:www.wmd.nl

Deze pagina wordt verzorgd door

NV Waterleidingmaatschappij Drenthe

WandelrouteB e r t u s B o i v i n / E r i c v a n d e r B i l tEen eindje om met Het Drentse Landschap

foto

: Joo

p va

n de

Mer

bel

22

LandgoedLemferdinge

foto

: Joo

p va

n de

Mer

bel

Landgoed Lemferdinge

© T

opog

rafis

che

Die

nst

Emm

en /

No.

12B

Vrie

s

21

4

3

5

6

7

89

10

11

12

15

14

13

Start

Paspoorten van het echtpaar Bähler-Boerma.

Ga vanaf de parkeerplaats

(kijkend richting Lemferdinge)

rechtsaf.

Lemferdinge hoort tot de oudste land-

goederen van Eelde, want reeds in

1447 werd ‘het hof tho Lemferdinck’

genoemd. Het eens zo trotse huis raakte

in verval en aan het begin van de

negentiende eeuw was er alleen nog het

linker schathuis. Het ging als woonhuis

dienst doen. De laatste bewoners van

Lemferdinge waren het echtpaar

Bähler-Boerma, twee opmerkelijke

mensen met buitengewoon veel sociaal

gevoel die veel voor Eelde en wijde

omgeving hebben betekend. Zo stichtte

mevr. Geziena Bähler er in 1915 het

eerste dorpshuis in Drenthe. In een van

de gangen van Lemferdinge vindt u op

een aantal panelen meer over hun leven

en werken en over hun beroemde

vrienden.

Na de dood van de Bählers kwam

Lemferdinge in bezit van de Stichting

Lemferdinge die het huis voor allerlei

culturele activiteiten ging gebruiken.

Sinds 2003 heeft Het Drentse Land-

schap het beheer van Lemferdinge

overgenomen, omdat de Stichting

Lemferdinge op zoek was naar een

sterke partner. Met deze samenwerking

hoopt men dichterbij de vervulling van

een lang gekoesterde wens te komen:

namelijk het in oude luister herstellen

van het gehele Lemferdinge-complex.

Op termijn misschien inclusief het

hoofdgebouw, zoals dat afgebeeld

staat op de prent die de situatie rond

1800 weergeeft.

Regelmatig worden op de zolder

van Lemferdinge exposities

ingericht. Meer over de

exposanten vindt u o.a. op

www.drentslandschap.nl.

Lemferdinge wordt gerund

door een enthousiaste groep

vrijwilligers en is geopend van

vrijdag tot en met zondag van

12.00 tot 17.00 uur.

U kunt er dan ook een kopje

koffie of thee komen drinken.

1

foto

: Joo

p va

n de

Mer

bel

Tussen het stroomdal van het Eelder- en Peizerdiep en dat van de

Drentsche Aa ligt een smalle zandrug waar in de Middeleeuwen de

dorpen Eelde en Paterswolde ontstonden. De aanwezigheid van de

stad Groningen maakte het gebied tot een prestigieus toevluchtsoord

voor stadjers die niet op een paar centen hoefden te kijken. Op de rand

van zand en beekdal ontstond een keten landgoederen die in Noord-

Nederland zijn weerga niet kent. Wandelend door de Eelder land-

goederen ademt u nog iets van de sfeer van de tijden toen de natuur

nog luxegoed van een enkeling was.

Tenslotte even praktisch. Mocht u ondanks het kaartje en onze aan-

wijzingen onderweg het spoor enigszins bijster raken, ga dan rustig op

goed geluk verder. Hier rond Lemferdinge is het eigenlijk overal even

mooi en ècht verdwalen kunt u er beslist niet!

De weg brengt u van

Lemferdinge naar landgoed

De Duinen.

De Duinen is eigendom van de

Vereniging Natuurmonumenten.

Het landgoed ontstond in 1811 toen de

boedel van Lemferdinge in delen werd

opgesplitst. Het statige huis werd in

1824 in de toen populaire, uit Frankrijk

overgewaaide neoclassicistische bouw-

stijl opgetrokken.

Neem het eikenlaantje langs

de wei en ga daarna linksaf

tussen de witte paaltjes door.

In het bos rechts aanhouden,

het pad volgt min of meer de

rand van het bos.

Hier langs de bosrand van De Duinen is

goed te zien hoeveel hoogteverschil er

is tussen de zandrug waarop de Eelder

landgoederen werden aangelegd, en het

beekdal van de Drentsche Aa.

Opvallende bosbewoners zijn de

spechten, die u onderweg beslist aan

het werk zult horen. Behalve de Bonte

spechten leven hier hun grotere familie-

leden: de Groene en de Zwarte specht.

Neem het bruggetje over de

sloot en ga rechtsaf. Volg het

bospad dat parallel aan de zand-

weg loopt. Het pad gaat met een

ruime boog dwars door het bos.

Aan het eind van het bospad

neemt u de brede zandweg. Bij

het fietspad gaat u rechtsaf naar

landgoed Vosbergen.

Vosbergen is het jongste van de Eelder

landgoederen. Het werd in 1890

gesticht door mevr. Wilhelmina

Groeneveld die er later met haar man

Johannes Kraus ging wonen. Zij

schonken het landgoed aan de Kraus-

Groeneveld Stichting die hier nog

steeds zo’n 106 hectare natuurterrein en

cultuurland in beheer heeft.

In het huis Vosbergen is het museum van

oude muziekinstrumenten van vioolbouwer

Dick Verel gevestigd die zijn hobby zo

zag groeien dat hij moest omzien naar een

echt museum. Het museum is van vrijdag

tot en met zondag geopend van 10.30 tot

17.00 uur.

Landgoed Lemferdinge

Benodigde tijd 2 à 21/2 uur.

Begaanbaarheid padenUitstekend te belopen in alle

jaargetijden.

Honden Toegestaan mits

aangelijnd.

Openbaar vervoer Uitstappen

bij halte Terra College.

3

4

2

5

Startpunt Parkeerplaats bij het

landgoed Lemferdinge in Eelde.

(Neem komend vanuit het zuiden

na de luchthaven en de afslag

naar het dorp Eelde voorbij het

tuincentrum de eerste weg

rechts. Ga aan het eind van de

weg links en neem vervolgens

de eerste weg rechts bij het

zwembad.)

Lengte route ca. 5 km

foto

: Jaa

p de

Vrie

s

Grote bonte Specht

Bosanemoon

foto

: Joo

p va

n de

Mer

bel

foto

: Joo

p va

n de

Mer

bel

foto

: Jda

ap d

e V

ries

bos. Houdt zoveel mogelijk

steeds het pad rechtdoor aan.

Halverwege het bos komt u voorbij het

graf van Wilhelmina Berendina

Groeneveld en Johannes Siegfried

Kraus. Het grasveldje is omzoomd door

bijzondere naaldbomen. Ze geven de

plek een uitzonderlijke sfeer.

U kruist de Vosbergerlaan en

blijft rechtdoor lopen tot De

Duinen. Links ligt het Eelder kerk-

hof. Bij De Duinen volgt u de weg

terug naar Lemferdinge.

© Stichting ‘Het Drentse Landschap’ (december 2003)

Bezoekadres: Kloosterstraat 5 – 9401 KD Assen – Postadres: Postbus 83 – 9400 AB Assen

Tel. (0592) 31 35 52 – e-mail: mail@drentslandschap.nl

Landgoed Lemferdinge

foto

: Joo

p va

n de

Mer

bel

De beuk: boom van alle seizoenenIn de bossen van de Eelder landgoederen overheerst de Beuk. Een boom die in alle seizoenenopmerkelijk fraai is: zijn tere groen in het voorjaar, zijn volledig dichte bladerdek in dezomer, zijn fraaie herfstkleuren en zijn sombere, glimmend zwarte stammen in de winter.Beuken zijn imposante verschijningen. Ze kunnen gemakkelijk tot dertig meter hoog wordenen als de boomkroon de ruimte krijgt, worden Beuken bijna even breed als hoog.Onder een Beuk is het ‘s zomers donker en koel. Is het een wonder dat geliefden sindsmensenheugenis hun namen en harten in de gladde beukenstam kerven? Zijn dichte blader-dek zorgt er bovendien voor dat ondergroei in de zomer weinig kans krijgt. Planten die hetmet de Beuk uithouden, zijn soorten die in het vroege voorjaar bloeien, zoals de Bosanemoon.Beukenhout is zeer buigzaam en gemakkelijk te bewerken. Het is dan ook geliefd bij meubel-makers. Bovendien splintert het niet en zit er geen luchtje aan, zodat het goed in de keukenkan worden toegepast. Hakblokken bijvoorbeeld zijn vaak van beukenhout. Omdat beuken-hout tamelijk zacht is, kan het eigenlijk alleen maar binnenshuis worden toegepast.

Loop voor het landhuis langs.

Het eerste pad links is privé-

terrein, het volgende brengt u

het bos weer in. Houdt de vijver

met zijn enorme rododendrons

aan uw rechterhand.

Het landgoedbos van Vosbergen is

ingericht in de Engelse landschapsstijl.

Deze vorm van tuinarchitectuur

bereikte in Nederland in de loop van de

negentiende eeuw zijn hoogtijdagen die

indertijd begon als reactie op de

gekunstelde Italiaanse en Franse tuin-

kunst. In Engeland vond men dat het

de taak van de tuinarchitect was om de

natuurlijke omstandigheden van het

landschap te verbeteren. Door de aanleg

van enorme gazons, kronkelende paden,

grote waterpartijen, heuveltjes en keer-

muren probeerde men de natuur n¢g

mooier te maken. Op het landgoed

Vosbergen vindt u het allemaal.

Aan het eind van het bos

komt u bij twee weilandjes.

Neem het pad tussen de

weilanden door en blijf het bij

de volgende weitjes volgen.

Het buigt met een flauwe bocht

naar links.

Op allerlei plaatsen ziet u jonge

boompjes aangeplant. Dit deed men om

op het beheer te besparen. Gelukkig is

men steeds beter gaan inzien dat zo’n

fraai open weitje het gezicht van de

landgoederen sterk mee bepaalt.

Volg het pad linksaf. Het

brengt u terug naar de brede

zandweg achter langs de land-

goederen. Ga op het pad

rechtsaf.

U kunt hier via pad en fiets-

pad linksaf even een ‘uitstapje’

maken naar het Sterrenbos en de

Borgstee.

Vanaf het fietspad heeft u een fraai uit-

zicht op de restanten van het beekdal

van de Drentsche Aa. Hier is een

project van start gegaan om onder meer

de oude meanderende benedenloop van

de Drentsche Aa weer open te graven.

Ga schuin rechtsaf het fraaie Sterrenbos

in en verbaas u hoeveel graafwerk men

in 1785 heeft moeten verrichten om de

sompige ondergrond geschikt te krijgen

voor dit toen buitengewoon modieuze

stukje bosbouw.

Aan het eind van het Sterrenbos komt u

bij de Borgstee waar vroeger de

havezate Oosterbroek gestaan heeft.

In 1836 werd Oosterbroek hier af-

gebroken omdat de plaats te vochtig

bleek en een paar honderd meter west-

waarts hoog en droog herbouwd.

Hier restte slechts de Borgstee.

Terug op de route brengt het

pad u naar de landgoederen

Hoog-Hullen en verder rechtdoor

naar Oosterbroek.

Hoog-Hullen werd in 1870 als woon-

huis gebouwd in neogothische stijl,

maar kwam reeds is 1890 in eigendom

van de Vereniging tot Bevordering van

het Herstel van Drankzuchtigen.

Tegenwoordig is in Hoog-Hullen een

afkickcentrum voor drank- en drugs-

verslaafden van de Kuno van Dijk

Stichting. In het in het groen

verscholen huis Oosterbroek is de

directie van de stichting gevestigd.

(Hoog-Hullen en Oosterbroek zijn niet

voor het publiek toegankelijk.)

Neem de brede oprijlaan naar

de doorgaande weg, ga daar

rechtsaf het fietspad op en voorbij

het oude tolhuis Eelde-De Punt

neemt u het zandpad naar rechts.

Aan het eind van het weiland

gaat u linksaf het bos in.

Ga op de driesprong linksaf.

Na enige tijd ziet u rechts in de

verte Vosbergen heel fraai aan de

overkant van de weilanden in het

6 9

10

8

7

11

12

13 14

In 2003 heeft Stichting ‘Het Drentse Landschap’ dankzij de steun van de Nationale Postcode Loterij talloze projecten kunnen realiseren. Zo konden we vele restauraties uitvoeren aan onze boerderijen en de landgoederenDe Havixhorst en Lemferdinge. We konden werken aan diverse natuurontwikkelingsprojecten, maar ook was hetmogelijk om een tweetal boeken uit te geven. In het voorjaar verscheen ons nieuwe handboek en recentelijkrolde het Drents Boer-boek van de pers.

Het werk dat Stichting ‘Het Drentse Landschap’ met de steun van de Nationale Postcode Loterij kan doen betekent winst voor de natuur, cultuur en voor de mens. Maar u wint ook, want bij de Postcode Loterij maakt u elke maand kans op duizenden prijzen. Als u meedoet aan de Postcode Loterij wint u dus eigenlijk altijd. Pak die kans en geef zo de natuur en cultuur in Nederland extra steun.

Bel: 0900 - 300 1500 (35 cpm)

Nationale Postcode Loterij bedankt!

Arc

hief

HD

L

24 CultuurA

rchi

ef H

DL

Zoals de Griekse wijsgeer en staatsman Pericles al zei, valt de beschaving van een volk af te lezen aan de wijze waarop

men zijn doden bezorgt. Dat er wellicht iets met onze hedendaagse dodencultuur aan de hand is, moge blijken uit het

feit dat Stichting ‘Het Drentse Landschap’ regelmatig verzoeken krijgt van nabestaanden die ongelukkig zijn met de

huidige vaak onpersoonlijke praktijk. Zij vragen ‘Het Drentse Landschap’ de as van hun geliefde te mogen verstrooien

op een speciaal plekje in een van haar terreinen. Deze vragen hebben het bestuur van de stichting geïnspireerd tot

plannen voor een bijzondere begraafplaats. Dit zou een plek kunnen worden van bezinning waar we de zorg voor

onze doden met een gerust hart aan de natuur kunnen overlaten.

W e r k g r o e p E e u w i g h e i d *

Drenthe en de eeuwigheid

Tumulibos bij Rolde.

25

De Stichting ‘Het Drentse Landschap’heeft veel met grafmonumenten temaken, met name prehistorische. Sindsenkele jaren bijvoorbeeld is het beheervan de 21 provinciale hunebedden inhanden van de stichting. Bovendienliggen in haar terreinen vele tientallenwaardevolle prehistorische grafheuvels.‘Het Drentse Landschap’ vindt datdeze prehistorische monumenten dekracht en de waarde van het landschapsterk mede bepalen. Bij het beheerstaat respect voor deze plekken voor-op. Een mooi voorbeeld vindt u opKampsheide waar vlakbij elkaar eenhunebed, grafheuvels en urnenveldente vinden zijn. Archeologen hebbenvastgesteld dat Kampsheide vanaf debouw van het hunebed, dus vanaf 3500 v.Chr., tot het begin van de jaar-telling nagenoeg ononderbroken alsbegraafplaats in gebruik geweest is.Later werd deze functie overgenomendoor de kerk van Rolde waar reeds inde negende eeuw een eerste (houten)kerkje moet hebben gestaan.

Oude rituelenDe manier waarop we met onze doden omgaan, is in de loop van de geschiedenis voortdurend aan veranderingen onderhevig geweest.

Zo begroeven de mensen vanaf devroege Middeleeuwen hun dodenveelal rond de kerk. Ook bij veelDrentse kerken liggen hier en daar nogoude graven. De mooiste voorbeeldenbestaan in Engeland waar rond oudekerkjes de meest schilderachtige kerk-hoven tot op de dag van vandaag doorde dorpsgemeenschap worden onder-houden.De zorg en betrokkenheid die hieruitspreken, beginnen we in onze moderneomgeving steeds meer te missen. Nietzelden worden in het dichtbevolkteNederland graven soms al na tien totvijftien jaar vanwege ruimtegebrekweer geruimd. Voor de nabestaandenvoelt dit niet zelden als een ontkenningvan het bestaan van de betrokkenoverledenen. Tegenwoordig gaan bij

de inrichting van begraafplaatsen economische en praktische motievensteeds zwaarder wegen. Slechts hetaantal graven binnen een efficiëntingerichte begraafplaats lijkt op zo’nmoment nog te tellen.Deze ontwikkeling heeft in Nederlandoude begraafplaatsen tot kostbaar cul-tureel erfgoed gemaakt. De meeste zijnsinds een kleine tweehonderd jaar aan-gelegd toen de overheid een eindeging maken aan het begraven bij dekerk. In veel steden en dorpen groeidendeze begraafplaatsen uit tot groene oases.In een parkachtige omgeving gaan hiernatuur en cultuur indringend samen.Het beleid moet er hier op gericht zijnde mooie, oude begraafplaatsen alsopenbare en stille plek te behouden.

foto

: Eric

van

der

bild

t

Cultuur

HunebeddenHet Trechterbekervolk (3450-2900 v.Chr.) begroef zijndoden in hunebedden, veelalgelegen op enige afstand vanhun nederzettingen. Nederlandbezit nog 54 hunebedden waar-van er 52 in Drenthe liggen.Oorspronkelijk moeten het er een kleine honderd zijn geweest.Reeds in 1734 vaardigde de landdrost van Drenthe een plakkaat uit waarin de vernielingvan hunebedden werd verboden,maar als in 1918 de nog over-gebleven hunebedden niet totrijksmonument verklaard waren,was er waarschijnlijk niet éénovergebleven.

De afgelopen 5000 jaar kozen mensensteeds een vaste plaats in hun leefgebiedom hun doden ter aarde te bestellen. Vanaf de prehistorie zijn er voortdurendovergangen te zien van de ene traditie inde andere. Gelukkig is er nog veel bewaardgebleven om dat verhaal te kunnen latenzien. Het begon met de hunebedden, de oudste grafmonumenten van ons land.

Het hunebed van van Loon, één van de 21 hunebedden die ‘Het DrentseLandschap’ van de Provincie Drenthe in beheer heeft.

Öland – Denemarken.

foto

’s: J

oop

Leen

e

26 Cultuur

Taboe rond de doodAanvankelijk ontmoetten de voor-standers van het cremeren zo’n honderdjaar geleden in Nederland veel tegen-stand, met name van de kant van dekerk. Het zou nog tot 1968 duren voorhet cremeren wettelijk gelijkgesteldwerd met begraven. Tegenwoordigvinden in Nederland ongeveer even-veel crematies als begrafenissen plaats.In relatie daarmee is er in de vorm vanstrooivelden, urnenvelden en urnen-muren een nieuwe dodencultuur gaanontstaan.Door de snelle verandering van onzesamenleving is de dood de afgelopeneeuw meer en meer buiten ons dagelijks bestaan komen te staan.Ontkerkelijking, overbevolking enmaterialisme spelen een rol in het proces dat de houding van de mens ten opzichte van de dood heeft doenveranderen en uiteindelijk bijna toteen taboe rond de dood leidde. Dezorg voor de doden werd door eensoms onpersoonlijke uitvaartindustrieuit handen van familie, vrienden enburen genomen. Daarmee was de doodop veilige afstand van dagelijkse levengekomen, leek het.

foto

: Har

ry C

ock

foto

: Eric

van

der

Bild

t

Blauw-gestreepte-stekelzwam.

Het Drentse Landschap

heeft plannen voor een

bijzonder landschap

Fort uit de Steentijd op de Aran Islands – Ierland.

Grafheuvels en urnenveldenDe mensen uit de Bronstijd (2100-750 v.Chr.) zetten hun doden bijin grafheuvels. Zo’n grafheuvel kon zo klein zijn dat hij nauwelijksopvalt in het landschap, maar soms ook hebben de heuvels eendoorsnede van wel veertig meter.Aan het einde van de Bronstijd werd het gewoonte de dode te verbranden. Het kwam veelvuldig voor dat de urn met de as in een reeds bestaande grafheuvel werd ingegraven. Maar ook groefmen rondom de urn een greppel en dekte deze toe met de vrij-gekomen grond. Zo ontstonden urnenvelden, waar honderdenurnen werden bijgezet die later nauwelijks in het landschap op-vielen. Het cremeren van de doden bleef in zwang tot aan dekomst van het christelijke geloof.

De grafheuvel op de foto was zo’n 4000 jaar geleden in gebruik. Hij ligt op het Hijkerveld van‘Het Drentse Landschap’.

Nieuwe dodencultuurBlijkbaar komt er toch steeds meerbehoefte aan nieuwe rituelen en aaneen nieuwe vorm van dodencultuur.Regelmatig krijgen we bij ‘Het DrentseLandschap’ verzoeken van nabestaandendie de as van hun geliefde willen verstrooien op een speciaal plekje inonze natuurterreinen. Dit heeft alles temaken met het gegeven dat crematies– in tegenstelling tot de aloude graf-rituelen – niet zelden enigszins industrieel en gevoelsarm aandoen.Ook wat er nadien met de urn of de as

gebeurt, roept een wat ontheemdbeeld op, want strooivelden en

urnenmuren ontberen de sfeer vande oude begraafplaatsen.

Stichting ‘Het DrentseLandschap’ is zich

steeds meer aan hetontwikkelen tot eenerfgoedorganisatie

die de menselijke cultuur net zobelangrijk is gaan vinden als de traditionele natuur- en landschaps-bescherming. Het bestuur van de stichting meent dan ook dat ze gezienhaar huidige taakstelling een rol zoukunnen gaan spelen bij het ontwikkelenvan een nieuwe plaats voor onzedoden. Deze betrokkenheid onder-streept de relatie tussen de menselijkecultuur en de natuur die in Nederlandvrijwel nergens zo nadrukkelijk aan-wezig is als in Drenthe.

Oase van rustDe Stichting ‘Het Drentse Landschap’wil de wens vanuit de samenleving omtot nieuwe rituelen te komen koppelenaan haar rol bij het beheer van hetDrentse culturele erfgoed. Vanuit dierol willen we op zoek gaan naar nieuweuitingen en nieuwe ruimtelijke vormenwaarin cultuur en natuur moeiteloos inelkaar overgaan.Wat de uitingen van dodencultuurdoor de eeuwen heen met elkaargemeen hadden, was dat het betekenis-volle plaatsen in het landschap waren.Moderne kerkhoven missen dat vaakomdat hier planologische over-wegingen de grondslag voor de keuze

Verlaten Middeleeuws mijnwerkersdorp.Populonia – Italë.

foto

: Ber

tus

Boiv

in

foto

: Joo

p Le

ene

27Cultuur

Kerken en kerkhovenIn 785 legde Karel de Grote de Frankische heerschappij aan de Saksenop en werd het christendom uitgeroepen tot staatsgodsdienst. Een vanKarels meest ingrijpende verordeningen was dat lijkverbranding metonthoofding zou worden gestraft en dat de doden naar de begraaf-plaatsen van de kerk moesten worden overgebracht en niet naar de heuvels van de heidenen.Begraven werd voor de kerk al snel een grote bron van inkomsten.Tegen extra betaling kon er zelfs in de kerk begraven worden. Een verschijnsel dat ook na de reformatie gewoon doorging.Om redenen van volksgezondheid nam tegen het einde van de zeven-tiende eeuw de druk op de kerkelijke overheid toe om het begraven inde kerken te verbieden. Het zou echter tot 1829 duren voordat bijKoninklijk Besluit het begraven in de kerken verboden werd.

Bamburgh Castle – Schotland.

Op de foto ziet u een aantal oude graven naast het middeleeuwse kerkje van Zweeloo.

foto

: Ber

tus

Boiv

in

> Villa HadrianaRome.

28 Cultuur

foto

: Eric

van

der

Bild

t

BegraafplaatsenEveneens om gezondheidsredenen kwamen er ook steeds meer bezwaren tegenhet begraven op het kerkhof middenin stad of dorp en pleitte men ervoor zo-geheten buitenbegraafplaatsen buiten de stadsmuren aan te leggen. Als gevolgvan een Koninklijk Besluit uit 1827 diende uiteindelijk elke gemeente de beschikking te hebben over een openbare begraafplaats.De Romantiek koesterde het natuurschoon als ontsnappingsmogelijkheid aan deovervolle steden. De natuur was tevens symbool van vergankelijkheid, van stervenen weer tot leven komen. Bij deze romantische levenshouding ontwikkelde zichop de begraafplaatsen qua tuinarchitectuur een eigen vormentaal. In de entouragevan een prachtig ‘begraafpark’ werd het verdriet om de dood verzacht.

Thermen van Caracalla – Rome.

Waar het tijdelijke van

het menselijk streven en

de kracht van de natuur

elkaar vinden,

ontstaan als vanzelf

betekenisvolle plekken.

In 1892 werd aan de Beilerstraat in Assen de Zuiderbegraafplaats in gebruikgenomen. Het was een ontwerp van J. Vroom die tot de belangrijkste ontwerpers van begraafplaatsen hoort.

van de locatie bepaalden en niet zozeerde emotie. Misschien kan het ookanders en kan er ergens in Drenthe eennieuwe oase van rust en stilte ontstaandie zich in de loop van de tijd meer enmeer als natuurgebied mag ontwikkelen.Hoe zou zo’n nieuwe plaats voor dedoden eruit moeten zien? Moet hetnieuwe landschap groots en mee-slepend zijn, met spectaculaire af-wisselingen en forse bouwwerken? Of moet het eerder sober en klein-schalig zijn, met bos, grafheuvels enzwerfstenen?We hebben er al over nagedacht. Wedenken aan een landschap met somsflinke hoogteverschillen. Hoogstensworden ze ongeveer 10 meter; dit isongeveer de helft van de gemiddeldeboomhoogte in Drenthe. Behalve heuvels en zandruggen, zijn er ookforse waterpartijen. Op allerlei plekkenin dat landschap zal zich bos kunnenontwikkelen. Geen dicht bos, maar zoopen dat bomen er de ruimte krijgenom zo oud te worden als mogelijk is.Een sprookjesachtig grote bomenbosdat soms een beetje op een oudeDrentse brink zal gaan lijken. Mogelijkmet zwerfstennen daaronder.In zo’n nieuwe natuur zal een nieuwe

dodencultuur haar plek kunnen vinden.De vorm waarin staat nog helemaalopen. Er zouden grafheuvels kunnenontstaan die hoger worden met hetaantal urnen dat erin begraven wordt.Of stapels stenen zoals de pelgrims naarSantiago de Compostela onderwegneervlijden om hun aanwezigheid vastte leggen. Of grillige muren vangebruikte steen waarin de urnen worden bijgezet. Muren met bogen,torens en gewelven die in de loop vanvele jaren uitgroeien tot enorme structuren in het landschap. Zinlooslijkend op het eerste gezicht, maar volbetekenis voor wie de plek kan duiden.Zo kunnen we met de nodige creativiteit een plek creëren waar weonze geliefden respectvol achterlatenen de zorg voor onze doden met eengerust hart kunnen overlaten aan denatuur.

29Cultuur

foto

’s: E

ric v

an d

er B

ildt

* In de Werkgroep Eeuwigheid zitten Eric v.d. Bilt, Joop Leene,Martin Verhagen, Sonja v.d. Meeren O.W.E. Berg.

Wat vindt u: moet Stichting ‘HetDrentse Landschap’ een plek creërenvoor zo’n nieuwe dodencultuur? En zo ja, hoe zou die plek eruit moeten zien?We stellen uw mening zeer op prijsen daarom vragen we om de bij-gevoegde antwoordkaart in te vullenen vóór 5 januari 2004 naar ons terug te sturen. Via onze websitewww.drentslandschap.nl kunt u devragen uiteraard ook beantwoorden.Alvast onze hartelijke dank voor uwmedewerking!

Kortwegfo

to: G

eert

de

Vrie

s

Hazelworm

Paddestoel

ASSEN

EMMEN

HOOGEVEEN

MEPPEL

1

2

4

3

5

5

1 – Kampsheide

Dit najaar werd tijdens eenexcursie een jonge Hazelwormwaargenomen. Deze pootlozehagedissen komen in dit terreinwaarschijnlijk vrij algemeenvoor. Door hun verborgenleefwijze worden ze echtermaar zelden waargenomen. De Klokjesgentianen lijkenzich de laatste jaren uit te breiden. Ze staan bijna allemaalop en langs de rand van hetwandelpad. Dit komt omdatwandelaars het gras langs hetpad beschadigen. Hierdoorontstaan er geschikte plekjeswaar de gentianen zich kunnenuitzaaien. Op deze manierwordt in de loop van de jarenhet paadje voorzien van eenblauwe zoom. De wandelaarswerken in dit geval onbewustmee aan het behoud van ditzeldzaam fraaie bloemetje.

2 – Uffelter Binnenveld

In het vorige kwartaalbladwerd gemeld dat in dit gebiedde zeldzame Bruine winter-juffer is aangetroffen. Nader

onderzoek wees echter uit dathet hier gaat om de nog zeld-zamere Noordse winterjuffer.

3 – De Slagen en Het Zwarte Gat

De PaddestoelenwerkgroepDrenthe heeft zich verdiept inde aanwezigheid van padde-stoelen in het gebied van De Slagen en omgeving. Hetintensieve speurwerk leverdemaar liefst 194 soorten op.Nieuw voor Drenthe was devondst van het Keutelkaalkopjedie op een oude koeienvlaaigroeide. Ook werd een nieuwe

soort gordijnzwam gevonden.De soort heeft nog geenNederlandse naam. De Latijnsenaam is: Cortinarius haemato-chaelis. Er werden vijf kwets-bare Rode Lijstsoorten aan-getroffen, te weten: Geleknotszwam, Wolvezelkop,Valse wolvezelkop, Veen-mycena en de Berkenridder-zwam.

foto

: Jaa

p de

Vrie

s

31BerichtenAnnermoeras4 – Oude Diep

Onlangs is het Verbeteringsplanviswaterbeheer Oude Diep uit-gekomen. In dit plan wordenbeheers- en inrichtingsmaat-regelen voorgesteld waarmee devisstand in de beek verbeterdkan worden. Al in 1999 werdde visstand van dit beekjeonderzocht. Toen werden erslechts een tiental soorten aan-getroffen. Vissoorten die karakteristiek zijn voor stromendwater en een goed beekmilieu,ontbraken vrijwel volledig. Devele stuwen en het gebrek aanvariatie in de beekstructuurmaken het stroompje ongeschiktvoor beekvissen. In het planzijn dan ook voorstellen op-genomen om hierin verbeteringte brengen. De voorstellen sluiten goed aan bij de natuur-ontwikkeling die reeds langs de beek in gang gezet is. Zo biedt het gebied Zuidmatenondertussen een veel natuur-vriendelijker aanblik. De beekslingert hier weer door hetlandschap. Voor beekvissen isdit deel interessant omdat eroverstroming kan optreden.Ook is de variatie in diepte,stroming en plantengroei aan-merkelijk toegenomen.Opstuwing van de beek vindthier niet meer plaats door stuwen maar door, voor vissenpasseerbare, keienpassages. Het voortzetten van natuur-ontwikkeling langs het OudeDiep biedt dan ook de bestekansen tot realisering van de aanbevelingen uit het verbeteringsplan. Het verbeteringsplan viswaterbeheeris uitgegeven door de Hengel-sportfederatie Groningen-Drenthe. ‘Het Drentse Land-schap’ was hier als lid van deprojectwerkgroep nauw bijbetrokken.

foto

: Joo

p va

n de

Mer

bel

5 – Hunzedal

Het Hunzedal bruist van deactiviteiten. Dit najaar heeft de Grontmij een onderzoeks-opdracht gekregen om eennatuurontwikkelingsplan temaken voor het deelgebiedTorenveen-Bonnerklap. Ditgebied ligt tussen Gasselter-nijveen en Eexterveen. Hetproject is mogelijk door eenICES-subsidie van 75%. Derest wordt door Stichting ‘Het Drentse Landschap’betaald, met steun van deNationale Postcode Loterij enhet Waterschap Hunze en Aa’s.Ook rond het Zuidlaarder-meer, in het gebied de Zuid-oevers, speelt een dergelijkvoornemen. Samen met de

Gemeente Tynaarlo is inmiddelseen schetsplan voor de ontwikkelingen rond De Groevegemaakt. Na accordering doorde gemeenteraad zal in 2004gestart worden met de uit-voeringsvoorbereidingen. Op 21 november werd het eerste grote natuur-ontwikkelingsplan Anner-moeras, Duunsche Landen,Elzenmaat opgeleverd. Allebetrokkenen liepen in één grotestoet over de kaden te genietenvan het prachtige nieuwe wet-land dat gerealiseerd is. Dankaan allen die ons steunden iszeker op z’n plaats.De natuurwaarden in de diverse natuurontwikkelings-

projecten langs de Hunze worden nauwlettend gevolgd.Op diverse plekken zijn dit jaarbroedgevallen van de Blauw-borst vastgesteld. Ook deKwartelkoningen hebben hetdit jaar bijzonder goed gedaan.Het Hunzegebied lijkt zich teontwikkelen tot een toplocatievoor deze soort. De meeste territoria, ongeveer 10 stuks,werden aangetroffen in degebieden Breevenen en deDuunsche Landen.

Diversen

32

• Presentatie Drents Boer-boekOp 10 novemberheeft gedeputeerdeHans Schaap heteerste Drents Boer-boek in ontvangstgenomen in de sfeer-volle ambiance van Landgoed Lemferinge.Het Boer-boek is geen technische verhandelinggeworden. Auteurs BertusBoivin en Chris van der Veengeven in het Boer-boek oplevendige wijze de geschiedenisvan de Drentse boerderijenweer. Er is veel aandacht voorinteressante details. Een grootaantal mensen komen in hetboek aan het woord met hunverhalen en ervaringen. Beeld-redacteur Martin Hieminkzocht en vond uniek beeld-materiaal en grafisch ontwerper Albert Rademaker maakte ereen fraai verzorgd boek van.Het Boer-boek is een samen-werkingsproject van Stichting‘Het Drentse Landschap’ enuitgeverij Van Gorcum inAssen. Het boek is voor € 29,50 (excl. € 3,– verzend-kosten) te bestellen bij het rentambt van Stichting ‘HetDrentse Landschap’, tele-foonnummer (0592) 31 35 52.

• PersoneelPer 1 augustus is Petra Bom bijde Stichting in dienst getreden.Zij volgt Ingrid Kruse op en zalzich onder meer bezighoudenmet de vleesactie en debeheersadministratie.

• Giften, schenkingen Het bedrijf Cordis uitRoden heeft aan voorzitterAleid Rensen van Stichting‘Het Drentse Landschap’duizend dollar overhan-digd. Onze hartelijkedank hiervoor. Cordisheeft de milieuprijs van

Johnson en Johnson ontvangenen vond het toepasselijk om hetbedrag dat hiermee gemoeidwas te schenken aan een organisatie die zich inzet voor de natuur.

• Grote subsidie in hetkader van het Natuur-offensiefNa eindeloze voorbereidingenheeft de Stichting toch van hetMinisterie van Landbouw,Natuur en Voedselkwaliteit een

geweldige subsidie gekregenvan 1,7 miljoen euro. Het geldis bestemd om een groot natuur-ontwikkelingsproject op hetLandgoed Vossenberg,genaamd Reigerveen, uit tevoeren. Bijzonder is ook dathet gehele project voor 100%gesubsidieerd wordt. Het project past binnen de doelenvan het Oude Diepproject.Naast Reigerveen vinden ertevens inrichtingswerkzaam-heden plaats in het Scharrevelden enige kleinere reservaatjes inde omgeving. Het werk zalonder de directie van Oranje-woud worden uitgevoerd doorOosterhuis bv uit Nijeveen.

• SubsidiesStichting ‘Het Drentse Land-schap’ heeft van het VSB-fonds

€ 7.000,– ontvangen voor detentoonstelling ‘Op je dooieakkertje’ die in het informatie-centrum Hijkerveld zal komente staan. De tentoonstellingvertelt beknopt de geschiedenisvan de dodencultuur in Drenthe.In tal van natuurterreinen van‘Het Drentse Landschap’ zijnrestanten van vroegere doden-culturen aan te treffen. Hetnatuurreservaat Kampsheideherbergt bijvoorbeeld eenhunebed, grafheuvels en urnen-velden. Bovendien ligt er eenkerkhof in de nabijheid. Stelt u zich voor: 5000 jaar langhebben mensen hun doden inhetzelfde gebied ter aardebesteld... Stichting ‘Het DrentseLandschap’ is zeer verheugd datdankzij de bijdrage van hetVSBfonds de tentoonstellingover dit bijzondere themagerealiseerd kan worden.

Met steun van een SGB-subsidievan € 8.500,– en met bijdragenvan ‘Het Drentse Landschap’,Natuurmonumenten en hetWaterschap Reest en Wiedenwordt bij Doldersum momenteel een waterschaps-leiding die het Doldersummer-veld en het beekdal van deVledder Aa ontwatert, naar eenbetere plaats verlegd. Daarmeewordt weer een stap gezet naareen betere waterhuishoudingvan het Doldersummerveld.

foto

: Joo

p va

n de

Mer

bel

33Berichten

foto

: Gee

rt d

e V

ries

• Prins Bernhard Cultuur-fonds steunt projectenHet Prins Bernhard Cultuur-fonds heeft tot ons grotegenoegen steun verleend aaneen tweetal projecten. De eerste bijdrage is afkomstig uithet Pfältzer-Birnie Fonds en isbestemd voor de restauratie vanboerderij Kamps. De anderebijdrage is ook afkomstig uiteen fonds op naam, te wetenhet Röpcke-Wynia Fonds. Het bedrag is bestemd voor de restauratie van de keuterij inMidlaren. Stichting ‘HetDrentse Landschap’ dankt hetPrins Bernhard Cultuurfondsheel hartelijk voor de bijdragen.Ze is verheugd te merken dathet fonds steeds vaker projectenop het gebied van cultureel erf-goed steunt. Deze belangstellingbleek ook tijdens een bezoekdat de Commissie Natuur-behoud van het Fonds beginoktober aan onze provinciebracht. De Commissie heeftdoor het Hunzedal gewandelden boerderij Kamps bezocht.Tijdens het bezoek sprak zehaar waardering uit voor hetwerk van de stichting. Om-gekeerd waren wij blij dat wede commissie konden latenzien dat de stichting hun steunerg hard nodig heeft. Het steltons in staat om heel veel mooisvoor de Drentse natuur en cultuur te doen.

• Toerisme, natuur en cultuur in Drenthe.Op 1 september vond er opinitiatief van het CDA inHavelte een discussie plaatsover de wenselijkheid van eenderde nationaal park in degemeente Westerveld. Zowelde politiek als de natuur-bescherming kon op dit puntmet de bevolking in discussiegaan. Opvallend was de weer-stand tegen een derde park vande boeren, van het CDA lokaalen landelijk en zelfs van hetWaterschap Reest en Wieden.‘Het was al erg genoeg met aldie natuur en de boeren haddenhet al zo moeilijk en wie zaldat allemaal betalen’, was deteneur van de tegenstanders.Hoewel ‘Het Drentse Land-schap’ zeker niet de grootstevoorstander van het NationaleParken-concept is, heeft zijzich uitgesproken vóór dekomst van een derde park.Vanuit het natuurbeheer is erniet veel winst, behalve dan dathet draagvlak voor de natuurtoeneemt en dat de educatie-doelstelling beter kan wordenvormgegeven. Veel extra centenvoor het beheer levert dat nietop en de nadelen voor denatuur zijn evident. In de ogenvan ‘Het Drentse Landschap’ is

de weerstand tegen een derdeNationaal Park een beetjeonheus, gezien de forse bijdragevan de natuur aan de werk-gelegenheid in de toeristisch-recreatieve sector van in ditgeval Westerveld. Dit is ongeveer 30% van de totaleeconomische activiteit. Eengroter aantal Nationale Parkenzou de druk op de natuurmogelijk beter spreiden waar-door de nadelen voor flora enfauna kleiner en beter beheers-baar kunnen worden.

Rust, ruimte, stilte, cultuur ennatuur zijn de echte kip met degouden eieren voor Drenthe.Dit bleek nadrukkelijk ook tijdens het door de Milieu-federatie, met steun van deANWB en terreinbeheerders,op 7 oktober georganiseerdesymposium over “Natuurlijkegroei Toerisme”. Daar werdduidelijk dat er best ruimte isvoor groei, mits verstandigbenaderd. Natuurbeheerders,recreatieondernemers, deKamer van Koophandel en erf-goedinstellingen kijken allemaalrichting Provincie Drenthe omna het echec van het NNBTmet een korte en krachtdadigevisie op de toekomst van toeristisch Drenthe te komen.

• Bijdrage WaterschapReest & Wieden Het waterschap Reest &Wieden heeft een bijdragegegeven voor het ‘Sprookjevan Koning Water’ dat alsinteractieve voorstelling in hetinformatiecentrum De Blinkerdwordt vertoond. Het sprookjevertelt de geschiedenis van hetwater in Drenthe. Kinderenkunnen tijdens het bekijkenvan de voorstelling meedoenaan een quiz. Ze moeten danvragen beantwoorden die temaken hebben met water enalles wat daarin groeit en bloeit.Naast het waterschap Reest &Wieden en Stichting ‘HetDrentse Landschap’ hebbenEssent milieu, RecreatieschapDrenthe, GemeenteMiddenveld en de ProvincieDrenthe steun verleend aan detotstandkoming van het‘Sprookje van Koning Water’.

• Rectificatie Katshaar-schansIn het onlangs verschenenHandboek van Stichting ‘Het Drentse Landschap’ wordtop pag. 154 een beschrijvinggegeven van de eigendoms-situatie. De tekst wekt deindruk dat de schans eigendomvan de Stichting zou zijn. De feitelijke situatie is dat deschans met het omliggendenatuurgebied en de zandwegeigendom zijn van de Stichting‘Oud Drenthe’.

KruipendZennegroen

34

• MonumentenNa veel getouwtrek is er eindelijk een monumenten-vergunning voor de restauratievan boerderij Kamps. Hetbleek dat er een onoverbrug-baar verschil van mening wasmet betrokken ambtelijke partijen, zoals de Rijksdienstvoor de Monumentenzorg enhet Drents Plateau, over delenvan de restauratie. Voor ‘HetDrentse Landschap’ was hetzeer teleurstellend om bij dezedeskundigen geen begrip tevinden voor haar streven om,in het kader van het behoudvan het Landgoed Kamps envanuit de Belvedère-gedachte,dit oude ‘los hoes’ te herstellen.Men was van mening dat ookverminkingen aan het gebouw

behouden moeten blijven. Een nieuwe trend in de monu-mentenwereld die niet goed tebegrijpen is.

Op 30 augustus vond er rondRolde een prachtig muziek-festival plaats waarbij boerderijKamps het decor was voor eenoptreden van ‘Rapalje’. Eengoed bezocht initiatief waar‘Het Drentse Landschap’ graagaan meewerkte.

De verbouwing van de keuterijMidlaren loopt vlot. Archeo-logisch onderzoek door ARCleverde ter plaatse van het achterhuis, niet ver van debeide hunebedden gelegen, devondst op van een urn.Momenteel wordt de herkomst

van de urn nader onderzocht.In een van de komendekwartaalbladen wordt hieraannog aandacht besteed.

Verbijsterend was voor ‘HetDrentse Landschap’ het kranten-bericht dat de GemeenteTynaarlo, ten behoeve van eencarpoolplaats naast de A28 terhoogte van de Vriezerbrug, demooie boerderij De Esstede wilslopen. Nog wel in het Jaar vande Boerderij 2003 waarinnadrukkelijk gewezen is op hetsnelle verdwijnen van de boerderij uit ons landschap.Meer dan 55% is al verdwenen.Stichting ‘Het Drentse Land-schap’ doet een dringend beroepop de Gemeente Tynaarlo omde plannen terug te draaien.

• Open MonumentendagTijdens de Open Monumenten-dag hebben honderden menseneen bezoek gebracht aan DeHavixhorst die dat weekeindede deuren van al haar vertrekken had opengesteld.Velen stelden het zeer op prijsdat ze eindelijk een kijkje konden nemen in de suites vanhet chateauhotel-restaurant. De officiële opening van deOpen Monumentendag vondook op De Havixhorst plaats.Mr. Pieter van Vollenhovenverrichtte op 11 september alsvoorzitter van de OpenMonumentendag tijdens eenfeestelijke bijeenkomst de openingshandeling. Onze dank gaat uit naar uitbater Jos Wijland en zijn medewerkersdie de bezoekers op deze dagenzeer gastvrij ontvingen. Op andere plekken in hetReestdal kon men een kijkjenemen in (monumentale) boerderijen. Stichting ‘HetDrentse Landschap’ had speciaalvoor dit weekeinde een fiets-route ontwikkeld die langs veleDrentse boerderijen voerde.Honderden mensen hebbenhiervan gebruik gemaakt. DeOpen dagen konden gehoudenworden dankzij de inzet vanvele vrijwilligers.

Boerderij Kamps

Berichten

foto

: Jaa

p de

Vrie

s

35Berichten

foto

: Gee

rt d

e V

ries

Dagpauwoog

• Teleacuitzending ‘Vogels in hun Landschap’Vanaf zondag 11 januari 2004wordt op Ned. 1 om 17.25 uurde teleacserie ‘Vogels in hunLandschap’ uitgezonden. De 12 programma’s zijn gemaaktin samenwerking met Vogel-bescherming Nederland,Cinatuur en de provincialeLandschappen. De presentatie isin handen van Nico de Haan. Hoe komt het dat in het enelandschap een vogelsoort bijnais verdwenen, terwijl die in hetandere juist weer terugkeert enhoe belangrijk zijn in dat kaderde activiteiten die de provincialeLandschappen ontplooien? Detelevisieserie ‘Vogels in hunLandschap’ gaat over deze wisselwerking tussen het land-schap en de biotoop vanvogels. De Drentse vogelskomen in de uitzending van 25 januari aan de orde. Opwww.teleac.nl is gedurende deuitzendperiode informatie tevinden over landschappen in de provincie, boeken enbijvoorbeeld de aanschaf vaneen vogelkijker.

• Atlas ‘Dagvlinders in Drenthe’Op 15 november heeft AliEdelenbosch, gedeputeerdevoor natuur, landbouw enlandschap, in de vlindertuinvan het Noorder Dierenpark in Emmen het eerste exemplaarvan ‘Dagvlinders in Drenthe’ in ontvangst genomen. In dezenieuwe vlinderatlas voorDrenthe, die mede dankzij een financiële bijdrage van destichting ‘Het Drentse Land-schap’ kon verschijnen, zijnook veel vlindergegevens vanonze terreinen opgenomen.‘Dagvlinders in Drenthe’ is rijkgeïllustreerd met vrijwel uit-sluitend in Drenthe gemaaktefoto’s van alle tussen 1990 en2001 waargenomen soorten.Samen met de talrijke kaarten,diagrammen en tabellen vormen ze een kleurrijk vlinderverslag van 248 pagina’s,dat je in deze sombere winter-maanden met verlangen doetuitkijken naar de eerste Dagpauwoog of Kleine vos vanhet komende voorjaar.‘Dagvlinders in Drenthe’ is eenuitgave van de Vlinderwerk-groep Drenthe en de ProvincieDrenthe in samenwerking met

de Vlinderstichting. Het boekkost tot eind 2003 bij recht-streekse bestelling bij UitgeverijPubliQue (Antwoordnummer913, 7800 VC Emmen) € 29,50 exclusief verzend-kosten. Bij de boekhandel kost ‘Dagvlinders van Drenthe’€ 35, 00.

• ‘Inleiding in de historischecartografie’Oude kaarten zijn niet alleenmooi om naar te kijken, zebevatten vaak ook een schataan historische informatie. Omde betrouwbaarheid ervan tekunnen beoordelen, is het vanbelang iets over de oorsprongvan de kaart te weten: wie wasde kaartmaker, met welke techniek is de kaart gemaakt enmet welk doel? Vaak was dateen zeer praktisch militair, juridisch of fiscaal doel.De bedoeling van deze cursus isom aan de hand van de uit-gebreide kaartencollectie van19.00-21.00 uur in het DrentsArchief in Assen. Kosten: € 30,75. U kunt zich uit-sluitend aanmelden door hetovermaken van het cursusgeldonder vermelding van decursuscode CART op postgiro-rekening 35.50.141, ten namevan de Drentse HistorischeVereniging te Assen. Aan-melden kan tot twee wekenvoor aanvang van de cursus. In de week voor de cursus ont-vangt u een bevestiging van uwinschrijving.

• VeenhuizenHet wil maar niet vlotten omdit onvervangbare erfgoed eengoede bescherming te geven.Tegen alle afspraken in heeftDomeinen opnieuw enigegebouwen openbaar verkocht,waaronder de prachtige Stoom-hoeve. Het is gewoon beschamend te zien dat degezamenlijke overheden niet instaat zijn om adequaat te doenwat gewoon moet gebeuren:Veenhuizen duurzaam behouden. Het afgelopen jaarheeft ‘Het Drentse Landschap’de partijen opgeroepen er nuecht werk van te maken, maareigenlijk is er sindsdien nietsveranderd. Het verval gaatgewoon verder. Een droevigezaak.

• 150 jaar Drents MuseumHet Drents Museum behoorttot een van de alleroudste museavan Nederland en bestaat in2004 maar liefst 150 jaar. In datkader organiseert ze tal van bijzondere tentoonstellingen enactiviteiten. De aftrap hiervoorwordt gegeven op zaterdag 28 februari. Een week lang zalhet museum in het teken staanvan alles wat met de Drentsecultuur te maken heeft: archeo-logie, kinderspelen, Drentseschilders, Drentse toal en folklore en een speciale dagvoor de inwoners van Assen.Vier het feest mee en ontdekhoe veelzijdig het DrentsMuseum geworden is. Voor meer informatie: www. drentsmuseum.nl.

• Project ‘Mooi licht, Mooi donker’Het einde van het jaar nadert, de dagenkorter en de nachten lang en donker.Maar hoe donker is het nog in Drenthe?Kent u nog plaatsen waar het echt donker wordt? Maakt wegverlichting,verlichting van huizen en tuinen onzeomgeving mooier of juist niet? Vindt uhet veiliger met het licht aan? Is duister-nis een oerkwaliteit van ons Drentselandschap? Hoe beleven we licht en donker? Allemaal vragen waar de Raadvoor Ruimtelijk, Milieu en Natuuronder-zoek (RMNO) antwoord op wil hebben.De RMNO is een project gestart onder de titel ‘Mooi licht, Mooi donker’. Marga Kool (dijkgraaf bij het waterschapReest en Wieden) is als lid van de RMNOtrekker van dit project. Belangrijk onder-deel van dit project is een pilot die in deprovincie Drenthe wordt uitgevoerd. De pilot is een eerste onderzoek onderde bevolking, ambtenaren, bestuurdersen belangenorganisaties naar de bele-ving van “licht en donker”. De RMNO isbenieuwd naar uw ervaringen. Op desite www.rmno.nl is daarom een vragen-lijst geplaatst waarin naar uw belevingvan licht en donker wordt gevraagd.Graag hebben wij veel reacties! Op de site vindt u ook een nadere toelichting over het project ‘Mooi licht, Mooi donker’.

Aankopen in 2003

De aankoopstop van hetMinisterie van Landbouw,Natuur en Voedselkwaliteit(LNV) is sinds september vorigjaar nog steeds van kracht. Ditbetekende, zoals in vorigekwartaalbladen werd gemeld,dat het aankoopbeleid van deStichting stil kwam te liggen.In juni kwamen er echter op-eens verrassende berichten,toen bleek dat gebruik gemaaktkon worden van Europesefondsen. De middelen voor2003 voor Plattelands-ontwikkeling (POP) blekenniet volledig benut te worden.Aangezien grondaankopenmeestal binnen een veel kortertijdsbestek kunnen worden afgerond dan plattelands-projecten, leek grondverwervingde enige mogelijkheid om debudgetten binnen de gesteldetermijn te benutten. DeProvincie Drenthe heeft zichsterk gemaakt voor deze benadering en uiteindelijk heeftminister Veerman van LNV dekeuze gemaakt om de nogbeschikbare POP-gelden voor2003 voor grondverwervingaan te wenden. De ProvincieDrenthe bleek bereid te zijn deaankopen op de gebruikelijkewijze mee te financieren. Voorde Stichting brak vervolgenseen zeer drukke periode aanom een groot aantal transactiesbinnen een korte termijn terealiseren. Met name in hetHunzedal werd daarbij nauwsamengewerkt met de DienstLandelijk Gebied. Deze onverwachte mogelijkhedenboden ook voor de landbouwmogelijkheden om een aantalknelpunten op te lossen. Zo

werden een aantal kavelruilengerealiseerd waardoor land-bouwers hun bedrijfssituatiekonden verbeteren. Zondergrondverwerving in het kadervan het POP was dat nietmogelijk geweest. Ook kondeneen aantal landbouwers hungronden ondanks de aankoop-stop toch verkopen, hetgeenmet name voor mensen die hunbedrijf wilden beëindigen eenonverwachte mogelijkheid was. Dankzij de POP-gelden kondenvoor de Stichting eindelijk eenaantal knelgevallen uit 2002worden opgelost. Hierbij ginghet om een viertal transactieswaarover met verkopers reedsovereenstemming was bereikt,maar die als gevolg van de aan-koopstop niet konden wordenafgewerkt. Dit was zowel voorde verkopers als voor deStichting een uitermate vervelende situatie. Bovendienkon de Stichting gronden verwerven waarover met deeigenaren soms al meer dan 20 jaar contacten bestonden endie juist op het moment van de

aankoopstop te koop kwamen.Zo konden op het LandgoedRheebruggen gronden van eenboerderij worden aangekochtdie in het verleden altijd deelhebben uitgemaakt van hetlandgoed. Op het LandgoedVossenberg en in het Scharre-veld werden belangrijke enclavesverworven waardoor een totaalgebied kan worden ingericht enbovendien kan de waterhuis-houding nu geheel op denatuurfunctie worden afgestemd.Veel transacties werden gerealiseerd in het Hunzedal,zodat het proces van kavel-ruilen en grondaankopen tenbehoeve van landbouwkundigeverbeteringen en het realiserenvan natuurontwikkelings-gebieden langs de Hunze weerin beweging kon wordengebracht. Na een periode vanstilstand is in deze korte periodevan veel transacties weer opnieuw gebleken hoezeergrond de motor is van veel veranderingsprocessen op hetplatteland!

Reestdal 1,31.89 ha.

Rheebruggen 31,56.23 ha.

Vossenberg 13,90.10 ha.

Scharreveld– 17,97.67 ha.

Boerenveensche Plassen/ 1,97.50 ha.

Oude Diep

Hunzedal 59,57.40 ha.

foto

: Joo

p va

n de

Mer

bel

37

foto

: Jaa

p de

Vrie

s

Bestuurssamenstellingper 30 september 2003

Dagelijks Bestuur Stichting ‘Het Drentse Landschap’(leden zijn tevens lid van het Algemeen Bestuur)

Mevrouw A.D. Rensen-Oosting, Emmen(voorzitter)Ing. M. Verhagen, Smilde (secretaris)Mr. D. Hoorn, Oosterhesselen (penningmeester)Mr. O.W.E. Berg, AssenDrs. J.D.D. Hofman, TynaarloS. van der Veen, Vries

De Dagelijks Bestuursleden van ‘Het DrentseLandschap’ zijn tevens bestuurslid van de StichtingDrentse Boerderijen, Stichting Lemferdinge enStichting Oude Drentse Kerken.

Algemeen Bestuur

Mevrouw M. Arends-Luinge, PaterswoldeJ.R. Beuker, AssenMevrouw drs. J.N. Bottema-Mac Gillavry, YdeA.H. Bruins Slot, MeppelMr. F. Dohle, MeppelS.W. Groenendaal, AssenJ.L.A. van Hagen, ZuidwoldeDrs. B.J.S. Helming, SteenbergenDr.ir. D.H. Keuning, BorgerMevrouw B.M. van Mil, GasselternijveenH.A. Moorlag, HoogeveenProf.dr.ir. R. Rabbinge, BalkbrugR.H. van der Sleen, GroningenR.H.J. Staal, DalenG.W. de Vries, AssenDrs. B.S. Wilpstra, Zuidlaren

Ere-leden

Mevrouw M.H. Hollema-Eikenberg, RoldeProf.dr. H.Tj. Waterbolk, Haren

Bestuur Stichting Orvelte Mevrouw A.D. Rensen-Oosting, Emmen (voorzitter)Ing. M. Verhagen, Smilde (secretaris/penningmeester)Mr. O.W.E. Berg, AssenDrs. J.D.D. Hofman, TynaarloS. van der Veen, Vries

Agenda

Algemeen

Vogelkijkhut DiependalDe vogelhut is in principe het gehele jaar geopend, behalveals het gevroren heeft. Van 1 april tot eind september is erop zondagen meestal een vogelkenner aanwezig, die ugraag het een en ander vertelt over het vogelleven op devloeivelden. De hut is te bereiken door vanaf het Oranje-kanaal, vlakbij de ‘Speelstad Oranje’, de Zwarte weg in teslaan. Een en ander is met borden aangegeven. Wie dubbel wil genieten moet een verrekijker meenemen!

Schaapskudde HijkerveldDe kudde vertrekt met de herder om 09.30 uur naar deheide en komt om 16.30 uur terug bij de kooi. De schaaps-kooi is te bereiken vanaf het dorp Hijken via de Leem-dijk. Vanaf het dorp is de route aangegeven met bordjes.

Informatiecentra

De Blinkerd Vamweg te Wijster

• Open het gehele seizoen van 10.00 uur tot zonsonder-gang

’t EndeStapelerweg 20, De Stapel (bij De Wijk)

• van 1 april tot 1 november dagelijks van 10.00-17.00 uur

• van 1 november tot en met 31 maart alleen op zondag van 11.00-17.00 uur

Orvelte Dorpsstraat 1a te Orvelte

• van 1 april tot 1 november dagelijks van 10.00-17.00 uur

Huenderhoeve Huenderweg 5 te Doldersum

• van 1 april tot 1 november dagelijks van 10.00-17.00 uur

• van 1 november tot en met 31 maart alleen op zondag van 11.00-17.00 uur

zo. 21 dec. 14.00 uurHunebedbouwers en andere bewonersvan KampsheideEen ontdektocht met een amateur-archeoloog naar prehistorischeoverblijfselen op Kampsheide enomgeving. Duur: 2,5 uur.Start: bij het informatiepaneel aanhet G.A.M. van den Muyzenberg-pad, ten westen van Balloo.

zo. 21 dec. 11.00 - 15.00 uurOpen dag Landgoed LemferdingeOp deze dag kunt u een kijkjenemen in zowel het gebouw als hetpark van de havezate. Start: gebouwLemferdinge, Lemferdingelaan 2 tePaterswolde.

do. 25 dec. 1e Kerstdag14.00 uurKerstwandeling over het HijkerveldDe wandeling gaat ondermeer doorhet interessante jeneverbesstruweel.Start: bij de schaapskooi. Deze is tebereiken vanaf Hijken via deLeemdijk. Vanaf het dorp is deroute aangegeven met bordjes.

di. 30 dec. 14.00 uurDe zandheren van DrouwenDe gidsen nemen u mee naar denog zichtbare sporen van de oudelandeigenaren van het Drouwener-zand. Start: voor de receptie van bungalowpark Drouwenerzand,Gasselterstraat 7 te Drouwen.

za. 3 jan. 13.00 uurStevige winterwandeling over LandgoedVledderhof en VledderveldEen prachtige wandeling van ongeveer 3 uur rondom de kortstedag van het jaar.Start: werkschuur van Staatsbos-beheer aan de Middenweg teVledder.

Expositie Lemferinge

Op landgoed Lemferdinge is van 5 december t/m februari 2004 een expositie te bezichtigenvan Jan Dits en Ria Azu.

De kunstenaar Jan Dits schildert al vanaf zijn academietijd bij voorkeur mensen dieintensief ergens mee bezig zijn. Vanuit zijn belangstelling voor jazz – hij is zelf jazzdrummer – ontstonden vele jazz-schilderijen en tekeningen. Hij maakte ooktalloze schilderijen over sport. Ook bij deze expositie staat de mens centraal: van modellen, musici, sportvrouwen, danseressen en portretten in opdracht.

In dezelfde periode is er in de galerie werk te zien van Ria Azu. Zij vertrok ongeveer vijfjaar geleden met haar man en kinderen naarGhana om daar in het luchtvaartbedrijf vanhaar man te gaan werken. Haar grotebelangstelling voor archeologie leidde toteen nieuwe passie: kralen. In de Ghanese cultuur spelen kralen een grote rol en zijn ze geliefd om hun ‘eigenheid’. Op de expositie zal haar ‘Distinctly African with aDutch Touch Jewelry’ te zien en te koop zijn.

Landgoed Lemferdinge, Lemferdingelaan 2,9765 AR Paterswolde, tel. 050-3091377 of050-3092532. Openingstijden: vrijdag t/m

Laarzen gewenst!

Verrekijker aan te bevelen.

Spiegeltje en loep aanbevolen.

Activiteiten speciaal gericht op kinderen.

39Agenda

zo. 29 feb. 14.00 - 16.00 uurOpen middag op boerderij KampsMet uitleg door deskundigen overde bouw, de bewonings-geschiedenis en de restauratie vandeze oudste boerderij van Stichting‘Het Drentse Landschap’.Start: boerderij Kamps gelegen aande Kamps 1 even voorbij Deurzeaan de weg van Assen naar Rolde.

za. 6 mrt. 14.00 uurArcheologische excursie KampsheideEen archeologische excursie langsde grafheuvels en het hunebed vanKampsheide. De gids toont hierbijvondsten uit eigen collectie. Start: bij het informatiepaneel aanhet G.A.M. van den Muyzenberg-pad, ten westen van Balloo.

Voor alle activiteiten geldt dat hondenhelaas niet mee mogen; ook niet aangelijnd!

zo. 15 febr. 14.00 uur Elzenmaat-Hunzedal Wandelexcursie in een winterslandschap met uitleg over nieuwenatuur.Start: bij het informatiepaneel aande Elzenmaat tussen Eexterveen enEextermade.

zo. 22 febr. 14.00 uurHet Groote Zand: wegen en sporen vanmens en dier in de natuurStart: het centrale informatiepuntop de parkeerplaats bij hetHerinneringscentrum KampWesterbork, gelegen aan de wegvan Hooghalen naar Amen.

foto

: Joo

p va

n de

Mer

bel

zo. 18 jan. 14.00 uurEen stevige winterwandeling op Kamps-heide met een vleugje archeologieStart: bij het informatiepaneel aanhet G.A.M. van den Muyzenberg-pad, ten westen van Balloo.

za. 7 febr. 14.00 uurWintergasten op DiependalKijken naar de vogels die over-winteren op de vloeivelden van het Hijkerveld.Start: de vogelkijkhut. Deze isbereikbaar door in het dorp Oranjebij ‘Speelstad Oranje’ de Zwarteweg in te slaan. De route is metbordjes aangegeven.

za. 14 febr. 14.00 uurRabbinge en HoltbergEen excursie door de natuur-gebieden langs de grensrivier deReest.Start: vanaf de kerk in OudAvereest (Overijssel).

za. 13 mrt. 14.00 uurVogels op DiependalOp Diependal komen tientallensoorten vogels voor. Vanuit devogelkijkhut kunt u ze ongestoordobserveren. De vogelkijkhut is tebereiken door in het dorp Oranjebij ‘Speelstad Oranje’ de Zwarteweg in te slaan. De route is metbordjes aangegeven.

zo. 21 mrt. 14.00 uurBezichtiging Landgoed LemferdingeDe excursie gaat over de bouw enbewoningsgeschiedenis van hethuis terwijl een andere gids u mee-neemt voor een excursie door detuin.Start: gebouw Lemferdinge,Lemferdingelaan 2 te Paterswolde.

zo. 21 mrt. 10.00 - 16.00 uur Lammetjesdag bij schaapskooienHijkerveld en DoldersummerveldDe lente begint met lammetjes.Vanaf 10.00 uur worden u en uw(klein)kinderen verwelkomd metbeschuit met muisjes. De activiteitenvinden plaats bij de schaapskooien. De schaapskooi op het Hijkerveldis te bereiken vanaf Hijken via deLeemdijk. Vanaf het dorp is deroute aangegeven met bordjes.De schaapskooi Doldersummerveldligt aan de Huenderweg 1 bijDoldersum.

di. 23 mrt. 14.00 uurHet ontstaan van DrouwenerzandStart: voor de receptie van hetbungalowpark Drouwenerzand,Gasselterweg 7 te Drouwen.

zo. 28 mrt. 14.00 uurGasterse Duinen, amfibieën ontwakenEen excursie door een gebied waarondermeer padden, kikkers enadders voorkomen.Start: bij het informatiepaneel van‘Het Drentse Landschap’ op de par-keerplaats aan de Oudemolensewegte Gasteren.

• Koninklijke BOOM UITGEVERSMeppel (0522) 26 61 11

• Aannemingsbedrijf VEDDER BVEext (0592) 26 26 20Grond-, weg- en waterbouw

• Bouwbedrijf H. POORTMANVeeningen (Zuidwolde Dr.) (0528) 39 14 82Restauratie-nieuwbouw-onderhoud-verbouw

• Royal HaskoningGroningen (050) 521 42 14Adviesbureau voor water en milieu

• GRONTMIJ DRENTHEAssen (0592) 33 88 99Advies- en ingenieursbureau

• ORANJEWOUD BV - HEERENVEENHeerenveen (0513) 63 45 67Ingenieursbureau

• ABN AMRO BANK N.V.Assen (0592) 33 33 00De bank voor Drenthe

• ESSENT MILIEU Wijster (0593) 56 39 39Inzameling, hergebruik en verwerking van afvalstoffen

• NAM B.V.Assen (0592) 36 20 74Aardoliemaatschappij

• Havesathe ‘DE HAVIXHORST’De Wijk (0522) 44 14 87Hotel - Restaurant

• NV Waterleidingmaatschappij ‘DRENTHE’Assen (0592) 85 45 00Als je de kraan opendraait...

• Buro HOLLEMARolde (0592) 24 13 13Tuin- en landschapsarchitekten BNT

• HOLLAND CASINO GroningenGroningen (050) 317 23 17Een mooie gelegenheid om uit te gaan

• ARCADISAssen (0592) 39 21 11Advies- en ingenieursbureau (inrichting, infrastructuur, milieu en ecologie)

• HULZEBOSCH Grondwerken C.V.Beilen (0593) 52 21 39Natuurbouw, grond-, straat- en rioleringswerk, leverantie van zand en grind

• KADASTER DIRECTIE NOORD Assen (0592) 30 48 88Bevordert de rechtszekerheid bij het maatschappelijk verkeer in vastgoed

• CHRISTIAAN DEN DEKKER B.V. Lisse (0252) 41 86 50De ecologische aanpak in waterbodemsanering

• QUERCUS Boomverzorging en Advisering Emmen (0591) 51 27 07Uw bomen, onze zorg

• Veenbedrijf HAVERKORT VROOMSHOOP B.V.Vroomshoop (0546) 64 38 02Veenafgraving, verkoop veengrond en tuinaarde

• N.V. Waterbedrijf GRONINGENGroningen (050) 368 86 88Wees wijs met water

• BUNING Wegenbouw B.V.Zuidwolde (0528) 37 31 64Grond-, straat- en rioleringwerkzaamheden. Levering zand

• NATIONALE POSTCODE LOTERIJAmsterdam (0900) 300 15 00Ma. t/m vr. 09.00 - 21.00 uurLoterij voor mens en natuur

• RTV DrentheAssen (0592) 33 80 80Radio Drenthe, TV Drenthe, RTV Drenthe Programmablad

• Stichting Publieksvoorlichting NOTARIAAT DRENTHEPostbus 1 – 7860 AA OosterhesselenNamens de gezamenlijke notarissen in Drenthe

• KONINKLIJKE VAN GORCUM BVUitgeverij/grafisch bedrijf Assen (0592) 37 95 55

• Bureau B + O ARCHITECTENRheebruggen (0521) 35 10 14

• BORK B.V.Stuifzand (0528) 33 12 25Sloopwerken, asbestsanering en puinrecycling

• DE ROO DRENTE BVStadskanaal (0599) 61 28 52Cultuurtechniek en groenvoorzieningen

• ERDMAN SCHMIDTHoogeveen (0528) 27 72 66Lichtgewicht tenten, slaapzakken, bergschoenen, rugzakken, etc.

• HARWIG InstallatiegroepEmmen (0591) 65 67 69 Almere (036) 530 22 72Elektrotechniek, cv/sanitair, telematica, beveiliging

• DAGBLAD VAN HET NOORDENGroningen (050) 584 44 44

• BARSINGERHORN CONSULTANCYDelfzijl (0596) 61 22 66Training en coachen van personeel en organisatieadvies

• BTL UITVOERINGVestiging Emmen (0591) 63 00 80 www.btl.nlAanleg en onderhoud van stedelijk/landschappelijk groenen historische buitenplaatsen

• Architectenbureau WOUDA & VAN DER SCHAAFMeppel (0522) 25 57 96

• DESTIC KUNSTSTOFFEN B.V.Veendam (0598) 61 45 64Productontwikkeling, displays, bewerkingen, inrichting en presentaties

• OCTANORM®

Bunne (050) 309 51 33Leverancier van aluminium interieurbouw-, standbouw- en displaysystemen

• RANDSTAD DRENTHEAssen (0592) 39 77 11Tijdelijk en vast personeel mede mogelijk gemaakt door Randstad

• JBF MULTI MEDIA COMMUNICATIEGroningen (050) 313 59 20De Verhalenvertellers

• CONCORDIA BOUWMATERIALENHANDELMeppel (0522) 25 36 31Hout- en bouwmaterialenhandel

• OOSTERHUIS BVNijeveen (0522) 49 16 86Loonbedrijf - Aannemersbedrijf g.w.w. - Landschapswerk

Deze uitgave werd mede mogelijk gemaakt dankzij een financiële bijdrage van:

Stichting ‘Het Drentse Landschap’ zet zich in voor het behoud van deDrentse natuur en maakt zich sterk voor het in stand houden van ons culturele erfgoed.

Dit doet ze door het aankopen en beheren van natuurterreinen en cultuurhistorisch waardevolle objecten.

Stichting ‘Het Drentse Landschap’behartigt ook de belangen van:

• Stichting Drentse Boerderijen,

• Stichting Oude Drentse Kerken

• Stichting Orvelte

• Stichting Lemferdinge