1. Job – Het eindeDit kwartaal wordt het een bijzondere studie: het boek Job. Het studieboekje heeft er voor gekozen om te beginnen met het einde van het boek. Daar is wel iets voor te zeggen. We krijgen er immers belangrijke informatie over enkele personages. Toch lijkt het ons goed om eerst een algemeen kader te schetsen.Het boek Job is een apart bijbelboek. Alom gekend… hoewel… Commentaren zijn vaak heel erg uiteenlopend. In enkele woorden samengevat: we krijgen het hartverscheurende verhaal van een man die zowat alles meemaakt wat je kunt meemaken en alles verliest. Zonder aanwijsbare reden: hij ‘verdient’ die ellende niet. Een man die alles verliest, behalve zijn geloof… ook al verkeert zijn geloof zwaar in moeilijkheden, en zal het op het einde niet meer zijn zoals in het begin.De thema's die aan bod komen laten niemand onverschillig: Waarom pijn en lijden? Waarom lijden ook goede mensen? Toch kun je stellen dat het niet

zozeer gaat over een zoeken naar de zin van het lijden, wel naar de zin van leven en geloof, ook in lijden.

Hoe omgaan met tegenslagen? En: welke positieve of negatieve invloed kan godsdienst hierbij hebben?

Hoe omgaan met iemand die lijdt? Nadenken over menselijke relaties wanneer dingen vreselijk fout lopen. Geen simpele zaak…

Naast het lijden komt ook de godsvraag op de voorgrond: waar is God wanneer het slecht gaat, wanneer onschuldigen lijden? Als God liefde is, waarom wordt ons dat alles niet bespaard? Nogal wat mensen zeggen God en godsdienst vaarwel omwille van het godsbeeld dat werd en wordt doorgegeven, in woord en/of voorbeeld.

Na de inleiding (H.1 en 2) die de situatie schetst in verhalend proza, krijgen we vanaf hoofdstuk 3 een pakkende opeenvolging van monologen in verfijnde maar scherpe poëtische taal. Daar is het dat wordt nagedacht over die levensvragen, op een manier die uniek is in de literatuur van de Oudheid (* zie annex op p.5). Het boek Job wordt dan ook beschouwd als een parel van de Hebreeuwse wijsheidsliteratuur. Na de antwoorden van God, die eigenlijk geen antwoorden zijn (H 38-41), volgt nog een slot, ook in verhalend proza (H 42). Samen overleggen1. Houd een inleidende gespreksronde over het boek Job: wat weet iedereen erover, hoe

reageer je erop, wat onthoud je, wat leer je…? Wat vind je mooi, waar heb je het moeilijk mee?

2. “Niet zoeken naar de zin van het lijden, wel naar de zin van leven en geloof ook in lijden”. Hoe reageert u hierop? Wat is het verschil?

De acteurs in het verhaal “ 7 Nadat de HEER deze woorden tot Job had gesproken, richtte hij zich tot Elifaz uit Teman: ‘Ik ben in woede ontstoken tegen jou en je twee vrienden, omdat jullie niet juist over mij hebben gesproken, zoals mijn dienaar Job. 8 (…)Job, mijn dienaar, zal voor jullie bidden, want ik ben alleen hem goedgezind. Dan zal ik jullie niet blootstellen aan schande, ook al hebben jullie niet juist over mij gesproken, zoals mijn dienaar Job.’ (…) 10 Nadat Job voor zijn vrienden had gebeden, bracht de HEER een keer in het lot van Job en hij gaf hem het dubbele van wat hij eerder bezat.11 Al zijn broers en al zijn zusters, en iedereen die hem van vroeger kende, kwamen naar zijn huis om samen met hem te eten; ze schudden hun hoofd en troostten hem, omdat de HEER zoveel rampspoed over hem had uitgestort. En elk van hen gaf hem een geldstuk en een gouden ring. 12 De HEER zegende Job in zijn latere leven nog meer dan in zijn vroegere, en zo kreeg Job veertienduizend schapen en geiten, zesduizend kamelen, duizend span runderen en duizend ezelinnen. 13 Ook kreeg hij zeven zonen en drie dochters. 14 De eerste dochter noemde hij Jemima, de tweede Kesia en de derde Keren-Happuch. 15 In het hele land waren geen mooiere vrouwen dan de dochters van Job. En hun vader gaf aan hen een even groot erfdeel als aan hun broers. 16 Hierna leefde Job nog honderdveertig jaar en hij zag zijn kinderen en de kinderen van zijn kinderen opgroeien, tot in het vierde geslacht. 17 En toen stierf Job, oud en verzadigd van het leven.”In het slot vinden we enkele personages terug met wat belangrijke informatie. Op de meeste elementen komen we later in detail terug. Hier toch al een overzichtje met enkele eerste gedachten ter overdenking… God: Wat God betreft zijn er enkele interessante gegevens.

4de kwartaal 2016 – Job – studie 1: het einde J.D.

God zelf komt aan het woord in de proloog (H. 1 en 2). Gedurende 35 hoofdstukken laat God dan niets meer van zich horen. Job richt zich wel tot hem, en de vrienden spreken over hem en ook (zogezegd) in zijn naam. Pas vanaf hoofdstuk 38 komt God zelf weer aan het woord, met antwoorden die echter niet echt een antwoord geven op het lijden…

Het valt op dat in het slot enkel de godsnaam HEER – JHWH voorkomt. Dat is de God van het ver-bond, de God die er wil zijn voor de mens. In de inleiding worden JHWH (de Heer) en GOD = ELOHIM (verbonden met verheven scheppingskracht) door elkaar gebruikt. Wel interessant om na te gaan wanneer en in welke context welke naam gebruikt wordt. Zowel Job als zijn vrienden hebben het vooral over ‘God – ELOHIM’ (de machtige hoogverheven scheppingsgod – de God die dus kan en mag doen wat Hij maar wil, zonder dat wij dat in vraag mogen stellen..).

Samen overleggen1. 35 hoofdstukken lang, wanneer Job worstelt in zijn lijden, is er Gods stilzwijgen. Heb jij zelf Gods

stilzwijgen ervaren? Zo ja, hoe reageer je daar op? Praat met elkaar over Gods aanwezigheid of zijn stilte…

2. Is er een verschil als je God vooral of uitsluitend ervaart als de ELOHIM (de machtige verheven God) of ook als JHWH (de Verbondsgod die bij de mens wil zijn)? Wat is jouw godsbeeld?

De satan: wordt in het slot helemaal niet meer vermeld… SATAN, als personificatie van het kwade, komt maar een drietal keer voor in het Oude Testament: 1 Kronieken 21, het boek Job en het boek van de profeet Zacharia, hoofdstuk 3. En eigenlijk zou je eerder moeten spreken van 'de satan', geen eigennaam maar eerder een functie. Het Hebreeuwse woord betekent 'tegenstander'. De Griekse tegenhanger 'diabolos' betekent: hij die verstrooit, aanklager, kwaadspreker, hij die twijfel en verdeeldheid zaait.Het is pas in de laatste eeuwen voor onze jaartelling dat de satan echt een verpersoonlijking wordt, grotendeels onder invloed van het Perzische dualistische Zoroastrisme (een god van het goede en een god van het kwade), dat de Joden leerden kennen toen ze in ballingschap waren. De satansfiguur is een bewijs dat sinds de Oudheid mensen worstelen met goed en kwaad, in samenhang met de godsidee. Opmerkelijk: in het boek Job komt ‘de satan’ enkel voor in de inleiding. Volgens sommigen

kunnen we een blik werpen achter de (hemelse) schermen. Volgens anderen wordt de satan opgevoerd om aan te tonen dat niet God achter het kwaad zit, en ook dat Job absoluut niets te verwijten valt (zoals God trouwens zelf aangeeft – 1:8). Hoe dan ook: eens hoofdstuk 2 voorbij, wordt er geen woord meer gerept over ‘de satan’.

Samen overleggen1. Volgende week komen we hierop terug, maar nu al heel even: is er voor jou een verschil als

je spreekt over ‘Satan’ of ‘de satan’?2. Na de eerste twee hoofdstukken komt ‘satan’ niet meer voor in het boek Job… Hoe belangrijk

is ‘Satan’ voor jou (en in je kerk) om een en ander te duiden of uit te leggen?Job: Job is de figuur om wie het hele boek draait, van bij de proloog tot aan het slot. Het land 'Uts' waar hij leeft wordt veelal gesitueerd ten zuidoosten van Israël in de Arabische woestijn (Edom). Ook andere locaties worden gesuggereerd: Dhofar (in Oman), Bashan (zuidelijk Syrië), Petra (Jordanië). Belangrijker echter dan een precieze locatie, is het feit dat Job niet wordt voorgesteld als een Israëliet, maar als 'vreemdeling', gekend om zijn rechtschapenheid en geloof in God. Deze ‘vreemdeling’ wordt geschetst als een welgestelde patriarch uit de Semitische oudheid. Dit onderstreept het universele karakter van zowel dit literaire werk als van de problematiek die behandeld wordt. Ieder mens, waar en wanneer hij ook leefde of leeft, heeft te maken met de vragen waarover wordt nagedacht. Het slot van het boek geeft ons enkele belangrijke details waarmee we rekening moeten houden: “Eerder had ik slechts over u gehoord, maar nu heb ik u met eigen ogen aanschouwd.” (42:5)

Hieruit maken we op dat Job een evolutie heeft doorgemaakt. In de proloog klinkt het nog: 4de kwartaal 2016 – Job – studie 1: het einde J.D.

‘Naakt werd ik geboren, naakt word ik begraven. De Heer heeft gegeven, de Heer heeft genomen, de naam van de Heer zij geprezen.’ Ondanks alles zondigde Job niet, hij maakte God geen enkel verwijt. Tegen zijn vrouw die er de brui aan geeft zegt hij: “‘Je spreekt als een zottin. Zouden we het goede van God aannemen en het kwade niet?’ In zijn monologen is de sfeer heel anders: hij klaagt, klaagt aan (ook God!), vervloekt de dag van zijn geboorte… Hij worstelt, twijfelt, gaat heel wild te keer… om pas aan het eind rust te vinden.

Hoewel Job in zijn monologen (H. 3, 6, 7, 9, 10, 12, 13, 14, 16, 17, 19, 21, 23, 24, 26, 27, 28, 29, 30, 31) heel scherp en bitter uithaalt zowel naar zijn vrienden als naar God (volgens sommigen op het lasterlijke af), vindt God dat hij, in tegenstelling tot de vrienden, goed gesproken heeft, en is Hij hem goedgezind: “jullie hebben niet juist over mij gesproken, zoals mijn dienaar Job. (…)Job, mijn dienaar, zal voor jullie bidden, want ik ben alleen hem goedgezind” (42:7,8)

Job 16:20 lijkt een sleutelvers te zijn” Ook al bespotten mij mijn vrienden, nochtans richt zich mijn oog schreiend op God, opdat Hij de mens recht doe tegenover God, en recht doe tussen de mens en zijn naaste." Job beroept zich a.h.w. op God tegen God. Dit kun je zo lezen: Hij laat los wat hij weet of denkt te weten over God, wat hem is geleerd of opgedrongen, om op zoek te gaan naar wie God echt is (voor hem). Geen tweedehands god meer…

Samen overleggen1. In heel moeilijke omstandigheden evolueert Job in zijn geloof en zijn godsbeeld. Geen God

meer van ‘horen zeggen’… Heb jij al zo’n evolutie meegemaakt? Zo ja, deel dit met elkaar. Wat was de aanleiding, hoe ging dat in zijn werk, was het makkelijk, was het moeilijk, wat is er precies veranderd, ..?

2. Een ‘vreemdeling’ (niet-Israëliet) als voorbeeld? Wie zou dat vandaag kunnen zijn?3. Probeer dit kwartaal na te gaan of je soms lijkt op Job… Heb je soms dezelfde reacties

(misschien zonder ze hardop te durven uiten)?

Jobs vrouw: Ze wordt enkel in de proloog vermeld (2:9). Aan het eind krijgt Job ‘nieuwe’ kinderen. Je kunt dus veronderstellen dat zijn vrouw er nog altijd is… maar zeker weet je het niet. Ze wordt immers niet meer vermeld. Misschien is het met een andere vrouw. Het valt op dat de vrouw van Job heel anders reageert. Zij heeft een wereld- en godsbeeld waar God alles in de hand heeft. En dat loopt lekker tot het ongeluk aan eigen deur klopt, de eigen boezem treft: "Zijn vrouw zei tegen hem: ‘Waarom blijf je zo vroom? Vervloek God toch en sterf.’ (2:9) Een bittere, impulsieve reactie die heel begrijpelijk is. Een moeder heeft net al haar kinderen verloren… Job heeft, voorlopig althans, het laatste woord: ‘Je spreekt als een zottin. Zouden we het goede van God aannemen en het kwade niet?’Samen overleggen1. Kun je begrijpen dat iemand onder bepaalde omstandigheden de neiging heeft om alles over-

boord te gooien? Vind je dat we iemand zijn of haar onbegrip, bitterheid en opstandigheid moeten gunnen? Waarom wel / niet? Is daar ruimte voor in de kerk?

Jobs vrienden: Ze besluiten op pad te gaan om hun sympathie te betuigen, in de hoop dat ze troost kunnen brengen. Hun eerste reactie is heel intens: ze wenen luid, scheuren hun kleren en strooien stof op hun hoofd als teken van diepe rouw. En dan… Niets meer. Stilte… Zeven dagen en zeven nachten. Empathie. Althans zolang Job zijn ellende gelaten ondergaat. Zodra hij echter zijn mond opent om te klagen, om zijn opstand uit te schreeuwen in een confrontatie met de God in wie hij altijd heeft geloofd, gaan de poppen aan het dansen. “Job, een gelovige spreekt zo niet. Dat het moeilijk is, ja dat zal wel, maar je hebt toch je geloof? Dat een ongelovige de moed verliest, tot daar toe, maar een gelovige…" En dan worden alle registers opengetrokken: “"Denk je echt dat dit je overkomt omwille van je vroomheid? Je weet toch dat je levenswandel slecht is, dat je zonden ontelbaar zijn?" 22.4,5 “Uiteindelijk krijgt iedereen wat hij verdient, hang dus niet de onschuldige uit! En trouwens, hoe durf je God ter verantwoording te roepen!”De vrienden staan voor de traditionele godsdienst, met pasklare zwart-wit antwoorden, en met het beeld van een God die aan alle touwtjes trekt, en beloont of straft naargelang iemands trouw 4de kwartaal 2016 – Job – studie 1: het einde J.D.

of ontrouw… Hun discours klinkt bij momenten heel hard, maar vaak ook heel erg vroom. Daarom is het van belang om in gedachten te houden dat God hun discours helemaal niet apprecieert: Nadat de HEER deze woorden tot Job had gesproken, richtte hij zich tot Elifaz uit Teman: ‘Ik ben in woede ontstoken tegen jou en je twee vrienden, omdat jullie niet juist over mij hebben gesproken, zoals mijn dienaar Job.

Broers en zussen, nog andere vrienden en kennissen: allerlei ‘naasten’ die pas nu vermeld worden (42:11). Daarvoor, wanneer Job in het diepste van zijn ellende aan het worstelen is, zijn ze in geen mijlen te bespeuren…Samen overleggen1. Heb je zelf al meegemaakt dat een traditioneel vroom discours het mensen in bepaalde

situaties extra moeilijk maakt? Kun je voorbeelden geven? Denk bijvoorbeeld aan traditionele antwoorden in welbepaalde probleemsituaties.

2. Neem de komende weken de tijd om diepgaand na te denken over hoe we mensen tot troost, bemoediging, hulp… kunnen zijn wanneer deze moeilijke, pijnlijke tijden beleven, en dan ook soms reacties hebben die we niet verwachten…

Een gezegend einde?Aan het eind van het boek Job wordt wel eens een zucht van verlichting geslaakt: “eind goed, al goed!” Is het echter zo simpel? De meeste bijbelverklaarders gaan er van uit dat het slot (32:10-17) later is toegevoegd. In de toen (en nu?) gangbare visie op godsdienst en geloof moést een verhaal voor een gelovige immers goed aflopen. Toch zijn er enkele elementen die tot nadenken stemmen:- Job krijgt precies evenveel ‘nieuwe’ kinderen (7 zonen en 3 dochters – let op de symboliek van

de getallen) om zijn eerste kinderen te ‘vervangen’. Kan een ‘nieuw kind’ echter een kind dat je verloor doen vergeten? Is alles daarmee opgelost?

- Zijn oorspronkelijke bezit wordt exact verdubbelt (vergelijk het slot met H. 1 : 7000 worden 14.000 / 3000 => 6000 / 500 => 1000). Met deze wonderlijke ‘beloning’ wordt echter een belangrijk element van de inleiding sterk ontkracht: “is het om niet dat Job God dient?”

- Job leeft nog 140 jaar, met bijkomend detail: vier geslachten. Dit zijn precies de geslachten die in de TORAH worden geteld om een vloek of een rampzalige situatie te doen keren: Genesis 15:16; Exodus 20:5; 34:7

Samen overleggen1. Eind goed, al goed… toch? Voor een (goede) gelovige loopt een probleemsituatie altijd goed

af, toch? Wat is jouw ervaring op dit vlak?2. En wat als een situatie niet goed afloopt (ziekte of overlijden, materieel verlies,…)? Is er dan

altijd een verband met trouw of ontrouw aan God?3. Soms is de teneur van een preek tijdens een rouwdienst: we moeten niet treuren… er is

immers de opstanding. Hoe regeer je hierop? Wat is het belang en wat zijn de beperkingen van een geloof in het door God beloofde herstel van alle dingen? Bestaat het gevaar dat ‘godsdienst’ verwordt tot een soort zoethouder (‘verdraag alles, later komt het wel goed’)?

4de kwartaal 2016 – Job – studie 1: het einde J.D.

ANNEXWijsheidsliteratuur Het boek Job behoort tot de wijsheidsliteratuur. Wijsheid , Chokmah in het Hebreeuws, heeft te maken met levenswijsheid. De wijze stelt vast dat ieder mens op zoek is naar geluk. 'Geluk' houdt dan meestal in dat alles op wieltjes loopt. Volgens Joodse meesters wordt Chokmah afgeleid van' koach' en 'mah'= 'de kracht van het 'wat?'. Een aansporing dus om steeds op zoek te blijven…In het oude Israël was Chokmah een gewijde traditie die teruggaat op Salomo en werd vaak gesublimeerd. Soms echter lijken de wijsheidsuitspraken op versteende clichés, die moeten dienen als absolute antwoorden, waarbij onweerstaanbaar de vraag opkomt: En wat wanneer het toch spaak loopt?

Nadenken over het lijdenIn alle culturen werd nagedacht over het probleem van het kwaad en het lijden. Het lijden van de rechtvaardige hield de Sumeriërs al bezig een twintigtal

eeuwen voor onze jaartelling: Lied van de lijdende rechtvaardige (afb. rechts) Egyptische wijzen maakten hun beklag over het ongeluk dat sommige mensen ten

deel valt: 'Klachten van een boer' bevat net als het boek Job enkele dialogen en stichtende toespraken.

De 'Dialoog van de wanhopige' toont iemand die leeft in alle rust en die plots overvallen wordt door het ongeluk, zodanig dat hij zelfs wenst dood te gaan.

De 'Negatieve belijdenissen', uit een dodenboek uit de 16de eeuw v. Chr., tonen verwantschap met hoofdstuk 31 van het boek Job (afb. links). Niets nieuws dus onder de zon.

De vragen en gedachten in het boek Job gaan echterverder dan de stereotype conclusie van deze niet Israëlitische teksten, die de mens aansporen om zich gelaten te onderwerpen aan de goddelijke willekeur.Tenslotte zijn ook de Griekse tragedies het vermelden waard. Daar speelt het fatum, het noodlot, een hoofdrol, maar toch komen mensen

er soms in opstand, of stellen tenminste vragen. Zo rechtvaardigt Antigone (Sophocles) zich tegenover Creon en Zeus: "Dat heeft Zeus niet uitgevaardigd!" Er wordt over nagedacht of alle verordeningen die gedaan worden in naam van de godheid wel degelijk van de godheid afkomstig zijn. Dit werk stamt uit de 5de eeuw v. Chr. , de tijd waarin het boek JOB volgens veel bijbelgeleerden definitief tot stand kwam.

RedactieDe meeste commentatoren gaan er van uit dat de definitieve redactie van het boek plaats vond in de periode na de Babylonische ballingschap (587v. Chr.). De Joden hadden erg geleden en waren alles kwijt.Heel wat overlevenden zaten met vragen over het hoe en het waarom. Bovendien begon men ook het collectivisme (het communautaire, de gemeenschap vóór alles) in vraag te stellen: hoe zit het immers met individueel (lees: 'mijn') geluk; of telt dat niet? P.S. : Ook de 2de eeuw voor Chr. wordt naar voor geschoven als redactiedatum. Dat was de tijd waar de Joden ontzettend te lijden hadden onder het bewind van Antiochus EpifanesVolgens sommigen gaat het in het boek Job om een waar gebeurd verhaal (zonder dat het daarom een zuiver verslag zou zijn - poëzie is immers niet de taal van een verslag). Anderen denken dat de persoon van Job symbool staat voor het volk van Israël ten tijde van de ballingschap in Babylon. Nog anderen lezen het als een fictief verhaal, een soort parabel die helpt duidelijkheid te scheppen in de verwarrende realiteit.Meestal gaat men er nu van uit dat er een verhaal de ronde deed over een vrome man als Job, en dat dit werd gebruikt als basis om een poëtisch drama te schrijven dat helpt om diepgaand over een en ander na te denken. Dit houdt in dat niet zozeer het anekdotische van belang is, wel de aansporing om te bezinnen en na te denken…

4de kwartaal 2016 – Job – studie 1: het einde J.D.

De betekenis van de naam Job, Iyyov in het Hebreews, is niet zeker. Het zou ‘waar is mijn vader’ kunnen zijn. Anderen denken dat de naam afkom-stig is van het werkwoord AYYAV = haten, behandelen als een vijand (het leven, de vrienden en ook God lijken hem vijandig gezind…)