Karel de Grote

De regeerperiode van Karel de Grote ligt al eeuwen achter ons, maar de herin-nering aan hem is nog steeds levendig. Hij was koning der Franken, Frankisch keizer van de christelijke wereld en wordt vandaag gezien als de vader van Eu-ropa. Levend in een tijdperk waarin een oude wereld aftakelde en een nieuwe beschaving aarzelend haar eerste passen zette, is Karel de Grote een van de voornaamste erflaters van het huidige Europa geworden.

Ook in zijn eigen tijd sprak Karel de Grote al tot de verbeelding. Na zijn dood in 814 leefde hij verder in talloze verhalen en kunstwerken. Maar het mythische beeld van de dappere, grootse vorst dat daarin gecreëerd wordt, dreigt de histo-rische figuur te overschaduwen. Via een kritische lectuur van de nieuwe inzich-ten die historisch onderzoek de voorbije jaren opleverde, gaat Raoul Bauer in dit boek op zoek naar de historische waarheid en de betekenis van Karel de Grote.

Het boek volgt hem op zijn veldtochten, ziet hem als bestuurder van een im-mens rijk, bespreekt de betekenis van zijn keizerskroning in 800, beschrijft hem in zijn zoektocht naar kennis en schetst hem tenslotte als een bezorgde fami-lievader. Bauer gaat ook dieper in op de Karolingische renaissance, waaraan de Frankische vorst als geen ander gestalte heeft gegeven. De waardering voor onderwijs en kennis als basis voor een goed bestuur en de bekommernis om binnen de eenheid van het rijk ruimte te geven aan de diversiteit van de regio’s maken van Karel de Grote een van de vaders van Europa. Prof. Raoul Bauer, em. hoogleraar cultuurgeschiedenis, schreef met Karel de Grote de eerste Ne-derlandstalige synthese over deze periode.

Karel de Grote

E e n k e i z e r op de gr e ns t us se n t w e e w e r e l de n

R aou l Bau E R

I S B N 9 7 8 - 9 0 - 6 3 0 6 - 6 4 1 - 3

9 7 8 9 0 6 3 0 6 6 4 1 3

Inhoud Woord vooraf

Inleiding. Een bekende onbekende

HOOFDSTUK I. VAN KEIZER TOT KONING Val van het West-Romeinse imperium De invallen van de 5de eeuw Het rijk van Clovis De Merovingers De Pepiniden Een nieuw koninkrijk en een nieuw koningschap Een territoriale ommezwaai in de geschiedenis De oosterse en westerse Kerk Pepijn de Korte en de paus Een staatsgreep met allure Paus en koning winnen allebei Bouwstenen van een nieuwe politieke doctrine

HOOFDSTUK II. VAN KONING TOT KEIZER Het moeilijke begin van een koningschap De erfenis van Pepijn de Korte De ‘Italiaanse kwestie’ De uitbouw van een koninkrijk Een jarenlange strijd in het noorden Familieproblemen in Beieren Andere grenzen, andere buren, nieuwe vijanden De vraag van paus Hadrianus i De ijzeren koningskroon van de Longobarden De roerige Spaanse grens Gevaarlijke ‘medestanders’ Een koning wordt keizer Een aanslag op de paus Een samenkomst in Paderborn 23 december 800 De visie van Einhart Kerstmis 800 Constantinopel

9

13

29293034363741424548495456

59606062686873798386899095959698

101103104

HOOFDSTUK III. PORTRET VAN EEN FAMILIEVADER Een pijnlijke droom Een tolerante tijdgeest Ook voor leken staan de hemelpoorten open Waardering voor het huwelijk Echtgenoot en vader Hildegard, Fastrada, Liutgard en de anderen Van dochters en zonen Arnulf, Gideon, Jacob en Karel de Grote Lodewijk (de Vrome) en de anderen

HOOFDSTUK IV. SACRUM PALATIUM / HET HEILIGE PALEIS De schaduw van het Oude Testament Karel de Grote op een Bijbels voetstuk Een godsdienst als maatschappelijke regelgeving De geestelijkheid als maatschappelijke groep De leiders van de christenheid Liturgie als bindmiddel Het optreden van de koning-priester De behoeder van de Stad van God Het bestuur van een uitgestrekt rijk De koning en zijn aristocratie Een eed van trouw De algemene vergaderingen Het palatium Een communicatienetwerk: van capitularia en missi dominici

HOOFDSTUK V. EEN IMPERIUM MET EEN JANUSGEZICHT Op weg naar een oosters keizerrijk De verwereldlijking van een godsdienst De stad die de wereld overwon, is zelf overwonnen Rome of Constantinopel Wie heerst over de orbis Romanus? Het Oude of Nieuwe Rome? Een Frankische keizer Een sacraal keizerrijk als particulier bezit De Divisio regnorum (806): een Frankisch keizerrijk Het Frankische keizerrijk tussen verleden en toekomst

109109112113113115115118122123

127130130132136142142145151158158160164165168

173173173174176176177180180182186

HOOFDSTUK VI. … EN TOEN BEGON DE LEGENDE Van geschiedenis naar verbeelding en omgekeerd Karel de Grote en het ‘Oosten’ Het verleden spreekt over de toekomst De Gouden Eeuw van Karel de Grote Twee sprekende verhalen De keizer wordt heilig Een keizersgraf De eindkeizer en de antichrist Karel de Grote als eindkeizer

HOOFDSTUK VII. DE KAROLINGISCHE RENAISSANCE OF DE GLORIE VAN HET BOEK Lezen met beelden Bladzijden in ivoor en goud Een boek in steen en kleur Polychrome vormen in afbeelding en woord Woorden die zingen en spreken ‘…een mooi uiterlijk, een zoete smaak, een aangename klank’ Het woord als behoeder van de geschiedenis

Epiloog. Europae Pater / Vader van Europa

Regarding this book Preface Europae Pater / Father of Europe

Noten

Bibliografie

Illustratieverantwoording

Register

189190190191194194196197199201

205

208212215217221225228

235

238238238

242

260

266

270

8

13

Karel de Grote lijkt op de een of andere manier altijd terug van weggeweest. Ofschoon zijn regeerperiode (768-814) eeuwen achter ons ligt, is de herinnering aan zijn figuur hoegenaamd niet verdwenen. En al ze-ker niet op ons continent waar, in de context van een groeiende Europese integratie, Karel de Grote als een ‘vader van Europa’ wordt opgevoerd. Zo riep in 1949 de oude keizersstad Aken een prestigieuze Prix inter-national de Charlemagne/Internationaler Karlspreis in het leven die in 1950 voor de eerste maal werd toege-kend. Centraal van bij de aanvang stond en staat de eenwording van Europa. In de stichtingsoorkonde geeft men aan dat de prijs, als een echte band tussen verleden en toekomst, de continuïteit wil tonen die de uitbouw van een modern Europa verbindt met de mid-deleeuwen. De aanpassingen aan het charter, doorge-voerd op het einde van de jaren tachtig van de vorige eeuw (Verklaring van 1990) om de oorkonde dichter bij de veranderde Europese en mondiale realiteit te brengen, willen op geen enkele manier het eigen, oor-spronkelijke karakter van de prijs aantasten. Zelfs met doelstellingen die parallel met de tijdgeest heel erg ecologisch klinken, laat Aken haar geschiedenis niet los en blijft ze in de schaduw van de Frankische keizer.

Dat de ‘Europese’ naam en faam van Karel de Grote al in zijn eigen tijd leefde, blijkt uit het zoge-

naamde Paderborn-epos Karolus Magnus et Leo Papa, een panegyriek uit circa 800 waarin de ontmoeting tussen de Frank en de paus gememoreerd wordt. De keizer wordt door de auteur heel beeldrijk als de vuur-toren van Europa geroemd. De in de lente van 775 ge-schreven ‘brief ’ van de Angelsaksische klerk Cathwulf aan Karel de Grote, liegt er ook niet om. De manier waarop de auteur de Frankische koning op een ‘Eu-ropese’ pedestal plaatst, loopt verloren in de superla-tieven.1 En hij was niet de enige. Heel wat 9de-eeuwse Karolingische auteurs zouden nu opgetogen reageren op het beeld van hun keizer dat via die hedendaagse Akense prijs verder leeft.2

Eveneens is het duidelijk dat de befaamde Frank ook in de daaropvolgende eeuwen tot de verbeelding van velen sprak. Zowel in kronieken, heiligenver-halen, miniaturen en glasramen vind je exemplaren waar Karel de Grote centraal staat. Bekend is het ver-slag van monnik en bisschop Adhemar van Chabanes († 1034) over de jonge keizer Otto iii, die in het jaar 1000 het graf van Karel de Grote liet openen en zich-zelf tooide met het daarin gevonden gouden kruis.3 Verder in dit boek blijf ik uitgebreid stilstaan bij wat de Amerikaanse historicus Matthew Gabriele An Em-pire of Memory (Rijk van de verbeelding/herinnering) noemt.4 In deze inleiding beperk ik mij, als illustratie van de manier waarop Karel de Grote voortleeft, tot enkele voorbeelden uit de literatuur, die in het raam van deze uitgave vooral uit de Nederlanden komt.5

Samen met koning Arthur en Godfried van Bouil-lon was Karel een van de meest bekende ridders. Verha-

Inle iding

Een bekende onbekende

◀Buste van Karel de Grote, in 1349 door de Roomse keizer Karel iv geschonken. Aken, Domschatkamer.

14

len of liederen werden verteld of gezongen in adellijke kringen en geleidelijk smolten enkele ervan samen tot grotere gehelen. Zo ontstond in de 12de eeuw onder andere het oudste Franse epische gedicht, het Chanson de Roland6, waarvan nog in dezelfde eeuw een Neder-landse versie uitkwam, het Roelandslied. Dat de bele-venissen van Karel de Grote, die hier trouwens voor de eerste maal verscheen als ‘ l’empereur à la barbe fleurie’7, en Roland/Roeland indruk maakten, blijkt uit de echo’s ervan die weerklinken bij grote Italiaanse renaissancetenoren als Matteo Maria Boiardo (1441-1494) en Ludovico Ariosto (1474-1533). De eerste ge-raakte bekend met onder meer Orlando innamurato (De verliefde Roeland 1482-1483), waar de tweede als het ware een vervolg op schreef in Orlando furioso (De razende Roeland, 1532).8

Het oorspronkelijke Roelandsverhaal toont ons Karel de Grote die met Gods hulp de vijanden van de christenheid verslaat. Ronduit een Bijbelse dimensie

krijgt de Frank wanneer hij, zoals de oudtestamenti-sche geweldenaar Josuë, de zon beveelt stil te staan. Hij heeft immers meer tijd nodig om de Saracenen uit te schakelen. En passant wijs ik al op een merkwaar-dig anachronisme in dit verhaal. Om de dood van zijn vriend te wreken – zo vertelt het Roelandslied – vernie-tigt Karel in Saragossa niet enkel de moskeeën maar ook de synagogen en dwingt hij de daar aanwezige ge-lovigen zich te bekeren… Dat verhaal behoort echter tot de wereld van de 11de eeuw en niet tot de tijd van Karel de Grote!9 Over dat fenomeen later meer.

Eveneens bekend is Karel ende Elegast (begin 13de eeuw). Karel is hier niet de almachtige veldheer maar degene die dankzij de roofridder Elegast op het spoor komt van een complot tegen hem. Maar geen nood. De koning geniet de bescherming van God en het kwade wordt gestraft en het goede beloond. Verder is er het verhaal rond Reinout van Montalbaen, dat in verschil-lende versies de belevenissen van de vier heemskinde-

15

ren vertelt. In Dendermonde (de beroemde Omme-gang) en in de Maasvallei (de rots Bayard in Dinant), leeft de legende nog steeds verder.

Ofschoon Karel de Grote in Karel ende Elegast ver-schijnt als een wat naïeve vorst, en in de vier Heems-kinderen als een harteloze, jaloerse despoot, komt hij door de bank toch naar voren als een dapper man, groots in zijn daden en edel in zijn optreden. Zo is het ook dat de meest bekende prins van de Middelneder-landse literatuur, Jacob van Maerlant, de Frankische koning-keizer met nadruk te boek stelt.

Inderdaad, in zijn befaamde Spiegel Historiael schildert de auteur (circa 1225/30 (?)-circa 1300)10 Karel de Grote als de meest majestueuze figuur uit de geschiedenis. Verhalen als die van de vier Heemskin-deren, waar de Frank zich niet van zijn beste kant laat zien, verwijst de dichter resoluut naar de prullenmand van de verzonnen vertellingen. Verder is Maerlant van mening dat Karel alle andere vorsten in de schaduw stelt. Dat is niet zomaar een uitspraak in het ijle. In de 13de eeuw leek er een heuse beeldvorming te bestaan rond de troon van het zogenaamde Heilige Roomse Rijk en Karel de Grote. ‘Het moet voor de Roomsko-ningen een sacrale wijding zijn geweest om in de kro-ningszaal en octogoon te Aken te worden versierd met de regalia van deze ontzagwekkende vorst’, schrijft Frits van Oostrom.11

Niet enkel de ‘Roomskoningen’ leefden blijkbaar in de ban van hun grote voorganger. In Vlaanderen zou Boudewijn van Avesnes († 1295), in volle verering voor Karel de Grote, hele bibliotheken laten onderzoeken om toch maar zijn held zo waarachtig mogelijk te leren kennen. Trouwens in datzelfde Brugge was in de 10de eeuw de Sint-Donaas gebouwd naar het voorbeeld van de Paltskapel in Aken! Dat het zeker geen eendags-vlieg was, bewijzen de pogingen van de vroeg-15de-eeuwse Hollandse chroniqueur heraut Beieren om de 13de-eeuwse Roomse koning Willem ii († 1256) de al-lures te willen geven van Karel de Grote.

Voor een goed begrip moeten we voor (onze heden-daagse) ogen houden dat Maerlant en anderen vóór en na hem schreven voor een publiek dat de Karelromans aanzag als betrouwbare gidsen om de historische Ka-rel de Grote te ontmoeten!

Ook in de beeldende kunsten is hij, zoals gezegd, voluit aanwezig. Zo schittert Karel de Grote op prach-

Bronzen ruiterstandbeeldje dat ofwel Karel de Grote ofwel zijn kleinzoon Karel de Kale voorstelt, einde 9de eeuw.Afkomstig uit de kathedraal van Metz, staat nu in het Louvre.

◀In de schaduw van de Notre-Dame in Parijs staat dit ruiter-standbeeld van Karel de Grote met links en rechts van zijn paard Olivier en Roeland, Louis en Charles Rochet, 1878.

16

27

28

29

Val van het West-Romeinse imperium

De pax Romana of Romeinse vrede mag dan al een be-grip geworden zijn, Rome zelf heeft niet veel echt vre-devolle periodes gekend. Zeker vanaf de laatste eeuw voor onze tijdrekening oogde de toestand diep donker. De plundertochten van de Germaanse stammen van de Kimbren en de Teutonen werden pas na enkele zware nederlagen gestopt, nadat de Romeinse generaal Ma-rius de strijdmacht hervormd had tot een soort van huurleger. In twee veldslagen werden de invallers uit-eindelijk uitgeroeid. Hiermee kwam de rust evenwel niet terug. Interne politieke spanningen leidden tot op-eenvolgende burgeroorlogen, die zich tot overmaat van ramp afspeelden tegen een achtergrond van diverse op-standen in en buiten Italië. Duidelijk was de republiek in deze jaren een stuurloos schip geworden.

In deze context van politieke onmacht trad een ambi-tieus triumviraat op de voorgrond. Gnaeus Pompeius Magnus was een succesvolle en daardoor populaire ge-neraal. Marcus Licinius Crassus had de slavenopstand van Spartacus in bloed gesmoord en moest het voor de rest hebben van zijn onmetelijke rijkdom. Gaius Julius Caesar ten slotte, de veelzijdigste en voor de toekomst van het rijk de belangrijkste van de drie, zocht op dat moment nog naar een reële machtsbasis. Een tot de verbeelding sprekende overwinning en de verovering van nieuwe gebieden waren hiervoor de meest voor de hand liggende pijlers. Zij zouden hem roem en eer ge-ven en tegelijk een aan hem verknocht leger. Om dit alles te realiseren trok hij het bestuur van de gebieden in Noord-Italië en Zuid-Frankrijk (Gallia Cisalpina en Transalpina) naar zich toe. Die leken hem ideale uit-valsbases om Romes macht daadwerkelijk uit te brei-den naar het noorden.

Alhoewel zijn zegebulletins, met veel verve neer-geschreven in zijn Commentarii de bello Gallico, vaak meer getuigden van politiek opportunisme dan van een correcte voorstelling van zaken, slaagde hij erin om na de slag bij Alesia (52 v.C.) heel Gallia onder Ro-meinse invloed te brengen, waarbij de Rijn eventueel als een natuurlijke grens kon figureren. Pogingen om

Hoofdstuk I

Van keizer tot koning

‘Tussen een wereld die sterft en een wereld die geboren wordt, schuift zich altijd een diepteperiode in die tegelijkertijd

een graftombe en een wieg is…’

(Gonzague de Reynold, La fondation de l’Europe, 1941)30

◀Julius Caesar (100 v.C.-44 v.C.), Commentarii de bello Gallico (Notities over de Gallische oorlog) (in de eerste zin lees je dat Gallië is opgesplitst in drie delen…). Fleury of Auxerre, eerste kwart van de 9de eeuw.

30

in noordelijke en oostelijke richting het gebied nog verder uit te breiden bleven vruchteloos. In 47 n.C. zou Rome zich bij de toestand neerleggen en overscha-kelen naar een meer voorzichtige behoudspolitiek. De Rijn werd nu effectief een natuurlijke grens die, bekeken vanuit het politieke Rome, het ‘geordende’ Romeinse gebied moest beschermen tegen de chaos daarbuiten. Aan deze voorstelling van zaken, waarbij de Rijn als een etnische grens werd omschreven, be-antwoordt geen historische realiteit. Het beeld van de ‘Germaanse barbaren’ waartegen ‘beschaafde Romei-nen’ zich moesten verdedigen, leek in de eerste plaats vooral nuttige fictie.31

Ondertussen was de politieke situatie in Rome drastisch veranderd. De moord in de senaat op Caesar (44 v.C.) deed een nieuwe reeks van burgeroorlogen ontbranden, waaruit uiteindelijk Octavianus, een vol-geling van Caesar, als overwinnaar naar buiten kwam. Als keizer Augustus stond hij tegelijk aan de wieg van het keizerrijk én aan het graf van de republiek. Een duurzaam herstel bleef evenwel achterwege. Het dege-lijke bewind van enkele keizers kon niet verbergen dat de worm in het hout zat. Het hart van het imperium zelf bleek chronisch ziek te zijn. Sterke keizers – en dus min of meer stabiele periodes – wisselden af met jaren van interne crises. En die crises hadden duidelijk hun weerslag op de politieke en militaire stabiliteit in de veroverde gebieden: een storm in Rome deed tel-kens het hele net van veroveringen meetrillen.

Duidelijk werd dat het imperiale bestuur niet steeds in staat was om de gevaarlijke Rijngrens onder controle te houden. Zo leidde de crisis ten tijde van de dood van keizer Nero (68) tot de omvangrijke re-volte van Julius Civilis (69-70). Onder meer Tongeren werd toen verwoest en de Rijnstreek in haar geheel maakte een donkere periode door. Weliswaar volg-den toen meer rustige jaren tot de ernstige en bloedige crisis van de 3de eeuw losbarstte. Ook nu liepen deze gebeurtenissen parallel met de politieke problemen in Rome, waar tijdens de periode van de zogenaamde soldatenkeizers de keizersfunctie de speelbal werd van rivaliserende generaals.

Onder Diocletianus (284-305) kwam er opnieuw stabiliteit en met Constantijn de Grote (306-337) en Theodosius de Grote (379-395) kende Rome weer en-kele belangrijke keizers. Evenwel, de dagen van Rome

waren geteld. Er was trouwens vanaf 395 niet één kei-zerrijk meer. West en Oost gingen definitief hun eigen weg, waarbij de eerste de slechtste papieren had. De kwetsbaarste grenzen, een door de schier permanente onveiligheid verzwakte economie en daarenboven een beunhaas als keizer beloofden voor het ‘West-Romein-se’ Rijk inderdaad weinig goeds.32 Uitgehold door in-terne tegenstellingen en belaagd door sterke vijanden, was de definitieve ineenstorting nabij. De Germaanse stammen die in het kader van de grote volksverhuizin-gen in het begin van de 5de eeuw over de Rijn trokken, vonden tegenover zich enkel nog een uitgeleefde staat.

De invallen van de 5de eeuw

Met enige zin voor ironie schrijft de Ierse mediëvist Edward James dat het voor de ‘barbaarse’ troepen die in het begin van de 5de eeuw het rijk onveilig maakten, moeilijk was om uit te maken of ze nu voor of tegen een Romeinse keizer aan het vechten waren.33 Eén ding staat inderdaad vast: de periode van de zogenaamde grote invasie van 406 was geen zaak van de Romeinse troepen en hun bondgenoten aan de ene kant en de ‘barbaarse’ invallers aan de andere. Germaanse stam-men waren op dat moment al een kleine twee eeuwen aan het infiltreren in het rijk waar zij naargelang van de periode en de keizer van het moment, het Romeinse leger bevochten of erdoor ingelijfd werden. Of – als een variant op het vorige – een grensgebied als woon-plaats toegewezen kregen op voorwaarde dat ze an-dere invallers zouden tegenhouden. Die ontwikkeling

▶Sacramentarium van Gellone, bisdom Meaux of Kamerijk, circa 790.1. Een merkwaardige voorstelling van Onze-Lieve-Vrouw. Zij draagt geen nimbus en is gekleed in een lang, recht, af-hangend gewaad met geometrische motieven. In haar rech-terhand draagt ze een wierookvat en in haar linker een kruis waaraan alfa en omega bevestigd zijn…2. Voorstelling van de Heilige Agatha, ook zonder nimbus.3. Beeld van Matteüs.4. Detail: een engel houdt een serpent vast dat in zijn eigen staart bijt.

1.

2.

3.

4.

93

94

205

Ook voor de tijdgenoten van Karel de Grote was het duidelijk dat de stimulering die van hem uitging om kunsten en wetenschappen te bevorderen, leidde tot een renovatio, tot een daadwerkelijke en zichtbare op-bloei van cultuur. Zoals Heiric van Auxerre († circa 876) het poëtisch beschrijft, is Karel de Grote diegene die de as weer heeft laten opvlammen.462

Niet toevallig beklemtoont André Malraux de cen-trale plaats die het boek inneemt in deze Karolingi-sche periode. Kennis en kunst kunnen inderdaad niet

los gezien worden van teksten.463 Dat doet zich voor in twee gedaanten. Vooreerst is er het boek in zijn letter-lijke betekenis, waar het gezien wordt als een bij uit-stek goede bron van kennis. Hoger werd al gesproken over de aandacht die de Frankische vorst had voor het correcte, geschreven woordgebruik. De zorg voor het oprichten van scholen, het stimuleren van filosofische en religieuze discussies, het bevorderen van de dicht-kunst en de literatuur,… zijn zaken die verder voluit de aandacht zullen vragen. Je kunt nu al zeggen dat deze renovatio (pas in 1840 gebruikte Jean-Jacques Ampè-re de term Karolingische renaissance)464 in de eerste plaats een intellectuele beweging was waarin het ge-schreven woord centraal stond.

Vervolgens moet je het boek ook in zijn overdrach-telijke betekenis zien. Inderdaad, de plastische kun-

Hoofdstuk V II

De Karolingische renaissance of de glorie van het boek

‘De ontluiking van het wijde domein van vormen dat opdoemt sinds de 8ste eeuw heeft te kampen met een machtige traditie. Men neemt gewoonlijk aan dat

de middeleeuwse kunst diende om de Bijbelse geschiedenis te leren aan hen die niet konden lezen. Dat was vaak het geval, maar in beginsel toch niet,

want deze kunst is juist ontloken in de boeken…Maar dat de sculptuur van de 12de eeuw binnen twintig jaar kon stijgen

van de gestrengheid van Autun tot de barokke geestvervoering van Saint-Julien-de-Jonzy, dát was mogelijk omdat de kunstenaars zowel de soberheid als de vervoering kenden van de Karolingische handschriften.’

(Voorwoord van André Malraux in Les Manuscripts à Peintures en France du XIIIe au XVIe siècle, Parijs, Bibliothèque nationale, 1955.)

◀Abdij van Anchin. Voorstelling uit 1175 van een gekruisigde Christus uit De laudibus sanctae crucis van Hrabanus Maurus.

206

207

208

sten en architectuur vertellen eveneens hun verhaal. De bezoeker bijvoorbeeld van het paleis en de kapel in Aken zag niet enkel een bouwwerk maar trad binnen in een wereld waar hij wellicht soms met open mond bewonderend, voelend begreep wat hij daar in vorm en kleur kon ‘lezen’.

Verder is en blijft het christendom een ‘godsdienst van het boek’. Wat met zich meebrengt dat voor ve-len de Bijbel het hoogste gezag uitstraalt, de meest be-trouwbare gids naar de werkelijkheid van het leven is. Het verbaast dan niet dat er sprake is van een boek van de schepping en dat men spreekt over het boek van het leven. Men heeft eerbied voor wat er geschreven staat. En dit beperkt zich niet tot de Bijbel alleen: het na-denken over wat dit oude boek zegt, steunt op com-mentaren van de kerkvaders en laat zich leiden door belangrijke auteurs en teksten.465 Daarbij worden de woorden en de zinnen zeer dikwijls ondersteund door beelden in kleur, in ivoor of goud of zilver. Het boek krijgt op die manier letterlijk en figuurlijk een on-schatbare waarde.

De Karolingische kunst en cultuur draagt in essen-tie het merkteken van Karels overtuiging dat hij als een goede herder zijn volk moest leiden naar de Stad Gods. Bij veel van wat hoger gezegd werd over zijn bestuur klinkt die bekommernis door. Zoals Einhart het vermeldt, is Augustinus met zijn De Civitate Dei voor de Frankische vorst een compagnon de route. Die gedrevenheid tref je ook aan in de wijze waarop hij kennis en kunst stimuleerde. Beide uitingen van de menselijke geest waren voor hem gewoon twee door elkaar gevlochten twijgen die groeien aan dezelfde ‘re-ligieuze’ boom die reikt naar de hemel. Zelfs in die ge-vallen waar zijn bevordering van kunst en cultuur hem opvallend plaatst in de traditie van grote Romeinse voorgangers zoals Augustus, Theodosius en Justinia-nus,466 blijft bij nader toekijken zijn preoccupatie met zijn goddelijke zending toch veruit het belangrijkste.

Voor een goed begrip hiervan moet je voor ogen hou-den dat, zoals hoger al werd gesteld, het onderscheid tussen de ‘religieuze’ staat en de lekenstaat in de Ka-rolingische samenleving niet bestond. Zeggen dat de laatste gedomineerd werd door de eerste of omgekeerd is totaal irrelevant daar beide begrippen, gezien als aparte realiteiten, toen volledig zinledig waren.

Lezen met beelden

De Karolingische renaissance is een christelijke kunst. Twee punten vragen hier onmiddellijk de aandacht. Zo is er het hele probleem van de beeldenstrijd die ook ten noorden van de Alpen voor deining zorgde. Dat kwam al aan bod. In de Libri Carolini verdedigden de Karolingische theologen (en vooral Theodulfus) dat een adoratio van beelden verboden is maar dat voor de rest ze als versiering van kerken of als ondersteuning van de prediking toegelaten zijn.467

Bij de bespreking van de Libri Carolini werd onder meer verwezen naar de superioriteit van het woord te-genover het beeld. Dat impliceert evenwel niet dat je het beeld aan de kant moet schuiven. In dit verband zijn de carmina figurata of beeldgedichten interessan-te fenomenen. Alhoewel die tot in de 12de eeuw beoe-fend werden, waren ze vooral in de 9de eeuw populair. Een absoluut hoogtepunt hierin is het kruisgedicht van Alcuïnus’ leerling Hrabanus Maurus, De laudibus sanctae crucis. Centraal staat in deze gedichten de idee dat woorden als beelden functioneren terwijl beelden de inhoud van die woorden toelichten. Beide expres-sievormen verschijnen hier als signa, als tekens die in het geval van de kruisgedichten verwijzen naar een re-aliteit die niet afgebeeld kan worden.468

Dat brengt ons tot het tweede punt: het transcen-dente karakter van het christendom legt een centrale probleemstelling bloot. In hoeverre kan inderdaad de christelijke geloofsbelijdenis uitgebeeld worden? Het Rijk van God is niet van deze wereld.469 Met zijn beel-den creëert de kunstenaar daarom een zichtbare we-reld om een onzichtbare werkelijkheid op te roepen. ‘Hoc visibile imaginatum figurat illud invisibile verum’ (dit zichtbare beeld stelt de onzichtbare waarheid voor) zoals te lezen staat bij een miniatuur. Deze evo-catie van een onzichtbare waarheid door een zichtbaar

◀Diptiek uit de kerk van Genoels-Elderen (bij Tongeren). Maasland, circa 770-800.Christus vertrapt de draak (p. 206), en het bezoek van Maria aan haar nicht Elisabeth (p. 207).

209

beeld kan in een wereld waar het onderscheid tussen een seculiere en transcendente realiteit niet wordt gemaakt, perfect functioneren. Je zou hier ‘gewoon’ kunnen zeggen dat zoals een redenaar zijn woorden ondersteunt met zijn gebaren, de beeldentaal de zin van het geschreven woord verheldert en dat op twee manieren.470

Vooreerst kan het de ongeletterden471 helpen om datgene te begrijpen wat voor hen anders verborgen zou blijven. De religieus-educatieve waarde van de kunst had trouwens in de Kerk al een lange traditie. Zo berispte paus Gregorius i de Grote († 604) de bis-schop Serenus van Marseille in een strenge brief omdat hij heiligenbeelden had vernietigd. ‘… wat de Schrift isvoor de geletterden, zijn beelden voor de ongeletter-den… zij lezen erin wat zij in een boek niet kunnen lezen…’472 Dat het de middeleeuwers hiermee blijvend ernst was, kun je terugvinden bij onder anderen Beda Venerabilis († 735) en later bij de encyclopedist Hono-rius van Autun († circa 1150). Zijn omschrijving van de schilderkunst quae est laicorum litteratura heeft naam gemaakt. Trouwens, deze functie van de kunst werd op de synode van Atrecht (1025) ook officieel door de Kerk bevestigd. Vervolgens kon het beeld ook de ‘geletterden’ een waardevolle exegetische en heuris-tieke hulp geven.473

Of het nu gaat over een fresco of over een minia-tuur in een boek, duidelijk is dat beeld en woord el-kaar ondersteunden. Een beeld zonder een achterlig-gend verhaal blijft inderdaad meestal ‘stom’ terwijl in een tekst het beeld vaak onderscheid en verschil aan-brengt.474

Wil die beeldentaal haar ondersteunende taak naar behoren vervullen, dan is het nodig dat zij ‘spreekt’ in cultuurgebonden woorden en begrippen. Inderdaad, precies zoals het geloof kan ook de kunst niet zuiver metafysisch zijn. Zij wortelt noodgedwongen in de geschiedenis of zoals Hannah Arendt het ook ver-woordt, is in deze zin elke kunst seculier.475 Of het nu gaat om een miniatuur, een fresco, een beeldje in ivoor of brons, een gedicht of om een kerkarchitectuur, steeds zal de kunstenaar een taal moeten gebruiken die vertrekt vanuit zijn eigen tijd.

In de 8ste en 9de eeuw hield dat een ontmoeting in tussen een Romeins-klassieke beschaving die vanuit het Middellandse-Zeegebied een eigen traditie wist op

Doorsnede en plattegrond van de Paltskapel in Aken.

▶Paltskapel in Aken, verdieping en koepel.

210

211

212

te bouwen waarin de Byzantijnse vormgeving met haar transcendente symboliek een indrukwekkend deel van is aan de ene kant, en een autochtoon-‘barbaarse’ kunst van Keltische, Anglo-Saksische, Germaanse en Slavische volkeren aan de andere kant. Een antieke es-thetica ontmoette hier een kunst die gericht was op een abstracte ornamentiek of op geometrische mo-tieven zoals in de Ierse insulaire kunst.476 Een nieuwe synthese kwam pas met de romaanse kunst naar bui-ten. Nu bleef het nog bij een zoekend aftasten van de eigen mogelijkheden waaruit vaak naïef aandoende tot schitterende resultaten tevoorschijn kwamen.

De oogst aan ambachtelijke en artistieke realisa-ties was heel wat groter dan je nu kunt ontmoeten. Zo gingen de beeldhouwers, nog te weinig ervaren in de moeilijke schepping in steen, zich richten op andere, meer ‘hanteerbare’ materialen: terracotta, brons en vooral edele metalen en ivoor. Vele kelken, kruisen, altaarversieringen, diptieken enzovoort. zijn wellicht door ijverige handen gemaakt maar vele zijn ook ver-dwenen: gestolen, gesmolten, gebroken… Wat evenwel bewaard bleef, toont een schitterend palmares.477 In de volgende bladzijden komen er enkele aan bod.

◆ Bladzijden in ivoor en goud ◆

Een monumentale beeldhouwkunst bleef onder Karel de Grote afwezig.478 Deze artistieke leegte kent wel-licht verschillende oorzaken. Zo werkte het vroeg-christelijke wantrouwen tegenover de volplastische beelden als idolen van een heidense cultus misschien nog door. Zeker was evenwel dat men hoe dan ook de techniek grotendeels verleerd had. Wat niet wil zeggen dat de 8ste- en 9de-eeuwse kunstenaars met lege han-den stonden, dat de antieke vormentaal voor hen dode letter was geworden. De schitterende miniaturen die seffens aan bod komen, tonen inderdaad een prach-tig vakmanschap. Bewondering en verwondering zijn hier op hun plaats.

Dezelfde gevoelens ervaar je voor het snijwerk in ivoor en voor de goudsmeedkunst. De kunstenaar-ambachtsman die hier aan het werk was, realiseerde niet enkel een vaak intrigerend kunstwerk maar be-waarde in zijn werk ook de oude tradities. Wanneer in de 12de eeuw opnieuw een monumentale beeldhouw-kunst openbloeit, is dat voor een deel ook te danken

aan de Karolingische ivoorsnijders en goudsmeden. Dit tegelijk bewaren en scheppen is trouwens de ka-rakteristiek bij uitstek van de hele zogenaamde Karo-lingische renaissance.

De moeite waard is het te blijven stilstaan bij de ivoordiptiek van Genoels-Elderen. Dit kunstwerk wordt zo genoemd omdat ze een tijd in de Sint-Marti-nuskerk van Genoels-Elderen (bij Tongeren) aanwezig was. Het is hier niet de plaats om de discussie rond de herkomst uitgebreid te voeren.479 Overeenstemming bestaat er wel over dat de diptiek gemaakt is op het einde van de 8ste eeuw.

Op het eerste paneel zie je een jeugdig uitziende Christus die in de linkerhand een bijbel draagt en met de rechter een soort van kruisstaf vasthoudt die hij laat steunen op zijn rechterschouder. Zijn hoofd zit gevat in een nimbus met kruis waarin duidelijk het woord rex (koning) gegrift staat. Links en rechts is hij geflankeerd door twee (bijna) jongensachtige engelen. Met zijn blote voeten vertrapt Hij de slang, de draak, de leeuw en de basilisk, kortom de symbolen van het kwaad. Boven- en onderaan lees je een inschrift480 waarin staat welke dieren Christus overwint. De bui-tenrand ten slotte is afgewerkt met een geometrische vlechtband.

Het andere paneel is in twee helften verdeeld en als in een stripalbum vind je er twee opeenvolgende tafe-relen uit het leven van Onze-Lieve-Vrouw. De bovenste helft toont de Annunciatie. Maria, nog met een spin-rok in de hand, krijgt het bezoek van de aartsengel Ga-briël. In zijn linkerhand draagt hij een soort van bood-schappersstaf en met de rechterhand raakt hij Maria’s voorhoofd aan. Een derde figuur schuift een gordijn open waardoor we op de achtergrond twee gebouwen zien met klassieke frontons en een Korinthisch kapi-teel. Alle figuren hebben een jeugdig voorkomen. Strak kijken ze naar de toeschouwer waarbij het opvallend is dat de drie hoofden op dezelfde hoogte staan.

Onderaan komt de Visitatie aan bod. Wang tegen wang omhelsen Maria en Elisabeth elkaar. Vanuit de hoofden die bijna in elkaar overvloeien, lopen de lij-

▶Ivoren paneel met centraal een madonna met kind.Codex Aureus van Lorsch, circa 810.

213

Bauer, RaoulKarel de Grote. Een keizer op de grens tussen twee werelden

© 2013, Raoul Bauer en Davidsfonds Uitgeverij nvBlijde Inkomststraat 79, 3000 Leuvenwww.davidsfondsuitgeverij.bewww.twitter.com/davidsfondswww.facebook.com/davidsfondsuitgeverijD/2013/0240/57ISBN 978-90-6306-641-3NUR 681, 684

Exploitatierechten Nederland: Wbooksinfo@wbooks.comwww.wbooks.com

ISBN 978 90 663 0707 0

Vormgeving: Bart Luijten

Foto cover: Aken, Domschatkamer

Alle rechten voorbehouden.

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd,

opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand

en/of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze,

hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen

of op enige andere manier zonder voorafgaande schriftelijke

toestemming van de uitgever.

De regeerperiode van Karel de Grote ligt al eeuwen achter ons, maar de herin-nering aan hem is nog steeds levendig. Hij was koning der Franken, Frankisch keizer van de christelijke wereld en wordt vandaag gezien als de vader van Eu-ropa. Levend in een tijdperk waarin een oude wereld aftakelde en een nieuwe beschaving aarzelend haar eerste passen zette, is Karel de Grote een van de voornaamste erflaters van het huidige Europa geworden.

Ook in zijn eigen tijd sprak Karel de Grote al tot de verbeelding. Na zijn dood in 814 leefde hij verder in talloze verhalen en kunstwerken. Maar het mythische beeld van de dappere, grootse vorst dat daarin gecreëerd wordt, dreigt de histo-rische figuur te overschaduwen. Via een kritische lectuur van de nieuwe inzich-ten die historisch onderzoek de voorbije jaren opleverde, gaat Raoul Bauer in dit boek op zoek naar de historische waarheid en de betekenis van Karel de Grote.

Het boek volgt hem op zijn veldtochten, ziet hem als bestuurder van een im-mens rijk, bespreekt de betekenis van zijn keizerskroning in 800, beschrijft hem in zijn zoektocht naar kennis en schetst hem tenslotte als een bezorgde fami-lievader. Bauer gaat ook dieper in op de Karolingische renaissance, waaraan de Frankische vorst als geen ander gestalte heeft gegeven. De waardering voor onderwijs en kennis als basis voor een goed bestuur en de bekommernis om binnen de eenheid van het rijk ruimte te geven aan de diversiteit van de regio’s maken van Karel de Grote een van de vaders van Europa. Prof. Raoul Bauer, em. hoogleraar cultuurgeschiedenis, schreef met Karel de Grote de eerste Ne-derlandstalige synthese over deze periode.

Karel de Grote

E e n k e i z e r op de gr e ns t us se n t w e e w e r e l de n

R aou l Bau E R

I S B N 9 7 8 - 9 0 - 6 3 0 6 - 6 4 1 - 3

9 7 8 9 0 6 3 0 6 6 4 1 3