Kampereiland en Zwarte MeerSchets van de landschappeIijke en natuurhistorische waarde.

door

R. Kapenga, J .A. F. Koridon, A. Timmerman, J. Philippona.

Opgedragen aanDr. C.G.B. ten Kate

INLEIDING

Gebleven is echter de schoonheid van dit markante deltagebied endeze zal de tijden door behouden blijven, omdat hij gebonden isaan de bodem, aan datgene wat het wezen van het Kampereilanduitmaakt. (J. Haverkamp in: 't Kampereiland door Ds. I. I. vanSchaick,1939).

De schrijvers van bovengenoemd boek hebben nog de tijd meege­maakt, dat het Kampereiland vanaf de buitenwere!d moeilijk to egan­kelijk was. Zij zagen echter ook dat er kort voor de TweedeWereldoorlog grote veranderingen plaatsgrepen. Sinds die tijd zijnbepaalde ontwikke!ingen snel gegaan. Nu staan we aan de vooravondvan nieuwe wijzigingen in het landschap. Daarorn is het goed dewaarde van natuur en landschap, zoals die nu nog zijn, vast te leggen.We willen ook wijzen op de gevaren, die het gebied thans bedreigen.Voorstellen tot het behoud van een zo groot mogelijk deel van hethuidige landschap met zijn rijke natuur hebben we in de laatstehoofdstukken gedaan. Het ontstaan van het landschap in he t verledenis kort beschreven. Bij de beschrijving zijn de twee Iandschapsele­menten: Kampereiland (en omgeving) en Zwarte Meer meestalafzonderlijk gehouden. Hoewel .ze aan elkaar grenzen en er sterkebanden tussen beide bestaan, zijn de verschiIlen in landschapsbeeld enontstaansgeschiedenis toch zeer groot.Van de literatuur is maar een klein dee! benut. Zoveel mogelijk isgeput uit eigen ervaringcn. De volgende taakverde!ing werd in achtgenomen: Koridon schreef vooral over de flora van het Zwarte Meeren de Kattenwaard in verIeden en heden, Philippona is verantwoorde­lijk voor de inleiding en historische delen betreffende het Kamper­eiland en voor gegevens over de voge!wereld van dit deel, Timmermanbeschreef de wordingsgeschiedenis van het Zwarte Meer, de biezen­cultuur bij Genemuiden, de vogelkundige waarde van het ZwarteMeer, de bedreiging van het Zwarte Meer en de maatregelen, diegenom en zouden kunnen worden tot behoud en uitbouw van hetnatuurgebied, terwijl Kapenga tenslotte de eindredaktie verzorgde en,

159

waar nodig, toevoegingen aanbracht. De schrijvers zijn samen voor hetartikel verantwoorde!ijk en hebben e!kaar zo moge!ijk aangevuld.

We dragen ons geschriftje op aan Dr. C.G.B. ten Kate, die webeschouwen als de nestor onder de natuuronderzoekers van hetKampereiland.

KAMPEREILAND EN OMGEVING

- Geschiedenis van het landschap.

Het is niet de bedoeling diep op de historie van het Kampereiland in tegaan. Verschillende schrijvers hebben dat al gedaan. We noemen weerHaverkamp in Van Schaick (1939) en Hendriks (1953). Langergeleden schreef Moerman (1918) het artikel over de ljsselmonden.Een nog oudere bran is Sioet tot Oldhuis (1848).Het ljssel- en Vechtdeltagebied, waarover dit artikel gaat, maakt deeluit van het veengebied in het Noordwesten van Overijssel. Later gingende rivieren de geulen, die in het veenlandschap bestonden, verbredentot rivierarmen. Deze rivierarmen, o.m. Rechterdiep, Ganzendiep,Goot en Venerite,zijn van grote invloed geweest op de vormgeving vanhet gehele gebied, maar ook op de avifaunistische en botanischewaarde. Geleidelijk ging een dee I van het veen veri oren. Klei werdafgezet door de Zuiderzee en door de rivieren Ijsse! en Vecht. Tot indeze eeuw werd het Kampereiland en omgeving nog regelmatig doorhet opgestuwde zeewater overstroomd, waardoor afzetting van slibbleef plaatsvinden.De periodieke overstromingen verleende aan het landschap eendynamiek, die veri oren ging met de afsluiting van de Zuiderzee.De bewoners die zich eeuwen geleden in het landschap vestigden,moesten zich tegen het water beveiligen door hun boerderijen opterpen te bouwen. Waar de zee de klei hoog genoeg had opgeworpen,kon een nederzetting als Genemuiden ontstaan.Afgezien van de terpen en enige dijken was er van menselijke activiteitin het gebied, die van invloed was op de vorrning van het landschap,nog weinig te bespeuren.Volgens Sioet tot Oldhuis (1848) ontstond reeds in onheuglijke tijdenhet mattenvlechten uit russen. Deze planten werden eerst als wildprodukt geoogst, maar later in Mastenbroek ook gekweekt op akkers.Schapen moesten het gras er tussen kort houden. Uit deze vlechterijvan russen is vermoedelijk de biezenindustrie ontstaan.De biezen verdrongen meer en meer de russen. De gehele Overijsselsekust van het land van Vollenhove tot Kampen, werd met biezenbeplant. Voor 1860 was het kustgebied nog kaal. Over het ontstaanvan de biezenvelden wordt in een later hoofdstuk meer gezegd.

160

De inpolderingen die hun ontstaan min of meer te danken hebben aande aanplant van biezen, maakten . de lagere gronden wat mindervochtig. Later, na de tweede wereldoorlog, werd de bemaling verbeterden werd een ruilverkaveling uitgevoerd. Er kwamen meer wegen en eenaantal nieuwe boerderijen werd gebouwd.De inpoldering van de Biezenpolder voor Genemuiden in het laatst vande dertiger jaren, veranderde het kustbeeld drastisch. Ook in dezepolder werden boerderijen gebouwd, zodat het landschap ongeveergelijk werd aan dat van het Kampereiland.Op de boerenerven en ook langs de landwegen werd goed voor debeplanting gezorgd. Aanvankelijk werden -vooral linden en iepenaangeplant, in later tijd ook wilgen en populieren. Op deze wijzeontstond het aantrekkelijke landschap, met rijk begroeide verhoogdeerven en slingerende boomrijen en daartussen het open grasland.De stad Kampen kreeg in 1364 van Jan van Arkel, bisschop vanUtrecht de Kampereilanden met het recht op aanwas. Hierdoor is hetgebied in de loop van de eeuwen regelmatig uitgebreid.In Nederland dat vanouds rijk is aan polderlandschappen, neemt hetKampereiland met omgeving een eigen plaats in. Destijds kon men deboerenbevolking in twee categorieen indelen. De eilandboeren woon­den op de erven, de oude boerenhoeven op het Kampereiland, dekoeboeren woonden in de stad Kampen en oefenden op de eilandenhun bedrijf uit, zoals dat eveneens het geval was met de boeren vanGrafhorst en Genemuiden. Sinds de ruilverkaveling van 1953 is aandeze toestand een einde gekomen. Bijna aile koeboeren zijn vanuitKampen verhuisd naar een nieuwe boerderij op het Kampereiland. InGenemuiden yond de uittocht pas plaats in 1970.Inmiddels is het wegenstelsel verhard en uitgebreid. Ret grilligepatroon is gebleven. Als geheel is ook veel van het karakteristiekelandschap gebleven.Ret aantal boerenerven op het Kampereiland en op de buitenlandenvoor Genemuiden zal nu het getal 200 benaderen. Ret oppervlak vanhet gebied is ongeveer 7600 ha. De begrenzing loopt van het Keteldieplangs de I]ssel tot Kampen, over de Kamperzeedijk tot Genemuiden,langs het Zwarte Water, over het Zwarte Meer en via de Ramspol terugnaar het Keteldiep.

Bodemgebruik

Bijna het gehele Kampereiland en de buitenlanden voor Genemuidenzijn als weidegronden voor vee in gebruik. Ze worden steedsintensiever beweid en gehooid. Ret hooi van het Kampereiland wasbekend als prima veevoer voor de winter en de prijzen waren steedshoog. Ret bodemgebruik zoals dat tot heden plaatsvond is vanessentie el belang voor het behoud van het landschap en zijnbiologische waarde,

11 161

Avifauna (Vogelwereld)

De vogelwereld van het Kampereiland en de buitenlanden bijGenemuiden was in tijd dat er nog periodiek overstromingenplaatsvonden, kenmerkend voor een dergelijk landschap. Bijzonderrijk was (en ten dele is) de stand aan weidevogels: Grutto, Kievit,Tureluur, Kemphaan, watersnip en destijds ook de Kwartelkoning.DeBlauwe Reiger broedde aan de monding van de Goot in hetuitgestrekte rietveld.De inpolderingen langs de kust van de aangeslibde gronden hebbenaanvankelijk de vogelrijkdom van die afgelegen,vrij vochtige terreinenmet hun primitieve bemaling bevoordeeld. In het voorjaar konden denesten nu niet meer wegspoelen.Oude maaiers vertelden destijds, dat ze in juli nog de nesten van deKwartelkoning tegenkwamen, een vogeldie we nu in het gebied allangniet meer vinden.In de herfst deden vele steltlopers deze kusten aan, terwijl de drassigegraslandenook een pleisterplaats geweestzijn voor GrauweGanzen.De situatie heeft zich vooral na de laatste oorlog sterk gewijzigd.Doorde uitvoering van de Zuiderzeewerken behoren de overstromingen inherfst en lente tot het verleden. De lage zomerdijkjes zijn verhoogd. Erzijn moderne electrische gemalen gekomen. Het waterpeil is daardoorgedaald. Oude stroomgeulen zijn vaak uit het landschap verdwenen,waardoor de variatie in de plantengroei is afgenomen en mededaardoor in het dierlijke leven.Vogelsoorten als tureluur, kemphaan en watersnip zijn vergelekenmet50 jaar terug schaarsgeworden.Dat wil niet zeggen, dat de vogelwereld niet rijk meer is. In detrektijden bevolken grote aantallen steltlopers, vooral Kievit enGoudplevier de graslanden en wilde ganzen zijn tegenwoordig veeltalrijker dan vroeger. Soorten als Kievit en Goudplevier verdwijnenzodra de vorst invalt, ganzen kunnen echter nog voedsel zoeken als ereen niet te dik sneeuwdek ligt. Er komen hier tegenwoordighoofdzakelijk twee soorten ganzen. Dat zijn de Kolgans en deRietgans. Ze bezoeken het Kampereiland en de buitenlanden voorGenemuiden om er voedsel te zoeken. Het gebied vormt samenmet dePolder Mastenbroek, een deel van de zuidelijke Noordoostpolder enhet Zwarte Meer (waar de ganzen overnachten) een overwinterings­plaats voor soms 10000 tot 20000 ganzen. Dat betekent dat hierregelmatig 10 tot 20% van aile Kolganzen, die in West-Europaoverwinteren, aanwezig zijn. Voor de Rietgans geldt dat voor 2 tot 6%van het totaal. Het is jammer, dat nog zo weinigen het beeld kennenvan duizenden ganzen, die luidroepend in de vroege ochtend van hetZwarte Meer vertrekken op weg naar de voedselterreinen, of die dezevlucht in de avondschemering in omgekeerde richting volbrengen.

162

Meer mensen zouden er dan van overtuigd zijn, dat Kampereiland enZwarte Meer behouden moeten worden.

ZWARTE MEER

Geschiedenis

Het Zwarte Meer had bij haar ontstaan als randmeer van eenIJsseJmeerpolder een met uitgestrekte riet- en biezenvelden bezettekustoever. Het riet is op natuurlijke wijze ontstaan op oude vervallenbiezenveJden (zg. oriland}. De biezen echter zijn destijds vanwege heteconomische voordeeJ, door de mens aangeplant.Voor 1800 groeiden de biezen als natuurlijk opslag aileen aan demonding van het Zwarte Water (Sloet tot OJdhuis 1848). Over deaanplant deelt deze schrijver het volgende mee: "Als in de saisoenenlangdurige aflandige winden het zeewater van onze kusten drijven, danstroomt te Genemuiden op de afkondiging van de omroeper, jong enoud naar de drooggeJopen zeebodem, om grote daglonen met hetplanten van buzen te verdienen".De biezenaanplant op de ondiepe kustvlakte had een tweeJedig doe!:Bevordering van de huisvlijtindustrie (biezenmatten) en landaan­winning door middel van slibbezinking tussen de biezenwortels."Zodra door bezinking en aanslibbing de bodem land wordt", zo deeltSioet tot Oldhuis mee, "maakt ze (de bies) plaats voor leus,hanebollen en ten laatste voor riet ",Van de op deze wijze gepote biezenve!den is waarschijnlijk niets meerover. Ze zijn in de loop der jaren tot grasland omgevormd, zoals deWillem Meyerpolder, de Stikkenpolder, de Top, de Biezenpolder enandere. Deze ontwikkeJing is nu vrijwel stopgezet. De aanplant vanbiezen geschiedde door de Maatschappij tot verbetering van hetvaarwater in het Zwolsche Diep (1800-1860), later onder de Maat­schappij tot Landaanwinning en tenslotte door de gemeenten Kampenen Genemuiden. Het aanplanten werd toen ook door vakmensenuitgevoerd. Momenteel wordt hier en daar nog wei eens een poging totaanplant gedaan door een biezenpachter, maar het resultaat is gering.Op deze wijze heeft zich dit dee! van de oude Zuiderzeekustontwikkeld tot wat ze momenteeJ is. Toen ze kust van het I]sselmeerwerd, trad er geleidelijk verandering in. De verhoging van demeerstrandbodem door middeJ van slibvorming tussen de biezenwor­tels vertraagde. Hogere waterstanden werden minder frequent ge­noteerd en de stormen hadden niet meer die invloed van vroeger op deslibvorming. Toen de Noordoostpolder ingedijkt was, bleef deslibvorming in het Zwarte Meer geheel uit. Op zeer kleine schaal konhet nog worden waargenomen ten oosten van het Voge!eiland in hetZwarte Meer.

163

De vorming van het Zwarte Meer heeft een fundamente!e veranderingveroorzaakt. Toen in 1940 de dijken van de Noordoostpolder klaarwaren, vormde de zuidelijke ringdijk met de oude kustlijn van hetOverijsse!se de!tagebied van lJssel en Vecht een nieuw meer. De naamZwarte Meer werd ontleend aan de rivier het Zwarte Water die in hetmeer uitmondt.Door het ontstaan van de nieuwe polder verdween vee! water, datvoordien be!angrijk was voor duizenden vogels. Vooral duikeendenkwamen in grote aantallen tot ver op zee voor.Bet betrekkelijke smalle meer dat overbleef zou de vogels ondanksgrotere verstoringskansen en geringere voedse!produktie nog weikansen bieden, als beschermende maatregelen konden worden toege­past.De man, die inzag, dat er een andere status moest worden geschapenom de avifauna van dit boeiende landschap te behouden, was Prof. Dr.G.J. van Oordt. Het is dan ook niet het minst aan hem te danken, dathet Zwarte Meer in 1942 tot waterwildreservaat werd uitgeroepen. Degemeenten verklaarden zonder gemeenschappe!ijk overleg geen in­polderingen meer te zullen doen uitvoeren. Het branden van riet zouaileen mogen plaatsvinden voor 15 maart. De jacht op het terrein vande Rijksdomeinen zou niet meer verpacht worden, terwijl degemeenten Kampen en Genemuiden een uitsterfsysteem zoudentoepassen.Na de oorlog werden twee bewakers over het gebied aangste!d. Beidepersonen stonden in dienst van het Staatsbosbeheer, dat de meestgeeigende buitendienst bezat en hiermee het dagelijkse beheer over hetgebied had verkregen.De planologische bestemming van het Zwarte Meer als reservaat voorwaterwild werd door aile partijen erkendrnct aile consequenties vandien. Jacht en recreatie zouden er worden geweerd, terwijl op deKattenwaard (thans Ketelmeer) de zg. hutjacht zou blijven wordenuitgeoefend. De meren die later langs de Veluwekust zouden ontstaan,zouden uitgebreide recreatieve functies krijgen.

Landschap

Het landschap van het kustgebied van het Kampereiland en debuitenlanden voor Genemuiden, dat nu het Zwarte Meer vormt isaltijd gekarakteriseerd geweest door haar grote openheid van uitge­strekte riet- en biezenvelden en water.In het meer vormde men een tweetal kleine eilanden en een ondiepeplaat. Het kleinste eiland gelegen langs de westelijke krib van het oudeZwolse Diep, die naar het lichthuis Kraggenburg voerde, is een proevevan opspuiting geweest. "Oud"-Kraggenburg is nu 'een eenzame terp inde Noordoostpolder ten oosten van het dorp Kraggenburg. Het

164

bewuste eilandje was oorspronkelijk weinig begroeid. In de 40-er jarenwerden er echter wilgen en populieren geplant met het oog opeventuele vestiging van Aalscholvers. Inderdaad broedt deze soort hiernu in kleine getale.Het grotere eiland kreeg spoedig de naam van Vogeleiland, omdat erzich een meeuwen- en sternkolonie vestigde. Omdat het zand gingstuiven werden wilgenstekken volgens een uitgezet patroon ingepoot.OorspronkeJijk was het eiland bedoeld als een depot voor zand,afkomstig uit de tel kens verdiepte en nieuw gegraven vaargeulenRamsdiep en Zwanendiep. Het eiland werd verhoogd, waardoor hetkarakter veranderde. Ook werd nog meer bos aangeplant.De achteruitgang van de biezenvelden aan het Zwarte Meer, tastte devogelrijkdom en het landschapsbeeld aan. Ten zuidoosten van hetVogeleiland is by. het gehele biezenveld van de zg. Noordwalverdwenen en heeft plaats gemaakt voor watergentiaan. Hetzelfdegeldt van de biezenzoom langs het Verbindingskanaal en op veleplaatsen voor de kust van het Kampereiland. Hier en daar slaan wilgenop, hetgeen eveneens het landschapsbeeld beinvloed en waarschijnlijkal iets laat zien van het toekomstige uiterlijk.

De Flora

Bekijkt men "de Ijsselmonden" volgens de kaart van JasperAdriaensz. - anno 1556 - aandachtig, dan blijkt hoe de uitmondingvan de Ijssel zich in negen of tien stromen zich over het gehele gebied- later Kampereiland genoemd - verspreidt.Waarschijnlijk is er in die tijd reeds sprake geweest van een primitievewaterbeheersing door de mens. In feite echter was de loop van deriviermonden sterker onderworpen aan de natuurlijke gang van zakenzoals de verzanding van de monden en de wijzigingen in de rivierlopen.Waarschijnlijk is op deze wijze het zogenaamde "Kamperzand" aan denoord- en westkust van het Kampereiland ontstaan.De vele overstromingen als gevolg van hevige stormen, vooral uitnoordwestelijke richting, zijn van grote invloed geweest op deontwikkeling van de oevervegetatie. Zo drong het zoute water. reedsbij matige westelijke winden door tot het deltagebied. Bij oostelijkewinden echter vloeide het water af en werd het deltagebied uitsluitendgevoed door het zoete water van de Ijssel, In deze situatie had hetzou t weinig betekenis.Er kwam door de verzanding nogal wat wijziging in de loop van del.Jsselmonden, maar waarschijnlijk had dit weinig invloed op hetgeheel van de oever-flora, Deze zal duidelijk het verloop van eenwater- en moerasflora naar een vervolgfase met opslag van wilg, els enberken te zien hebben gegeven. Het verlandingsproces dus. Wei kan deprimitieve waterbeheersing van de mens stimulerend zijn geweest voorbepaalde plantensoorten zoals riet en biezen. Deze gewassen zullen

165

166

c:ciz

1g<0

<0"~.0

'~~

~~3,

. ~"

1

167

ongetwijfeld een toename te zien hebben gegeven. Een zekereverstoring reeds van het natuurlijke evenwicht.De hoogdvegetatie zal toen naar aile waarschijnlijkheid hebbenbestaan uit Riet, Lisdodde, Zeebies, Mattenbies of Ruwe Bies. Waar deverlanding verder was gevorderd kwam dan een iets meer gevarieerdebegroeiing van Watermunt, Moerasandoorn, Moeraskruiskruid, Lies­gras, Zegge, Dotterbloem, Zwanebloem, Watereppe, Waterscheerling,Ge!e Waterkers, Kalmoes, Gele Lis, Leverkruid, Bitterzoet, Peperkers,Moeraswalstro, Harig Wilgenroosje, Glidkruid, enz.Diverse soorten moerasplanten worden na het afsterven tijdens herfsten winter erg broos, zodat de stengels bij krachtige wind door golfslagen bij ijsvorming meestal dicht bij de bodem afbreken. Dit dodeplantenmateriaal heeft een groot drijfvermogen en wordt vaak doorwind en stroming bij elkaar gedreven. Dit materiaal noemt men indeze stre kcn van oudsher "daak" of "doek" soms ook "daakvelden"of "daokslierten". Bij volgende stormen en hoge waterstanden raaktende daakve!den op drift om verderop tegen allerlei obstakels enverhogingen in het landschap te stranden. Bleef de daak in deoeverbegroei ing achter dan werd het verlandingsproces daardoor zekerbevorderd.Of er voor het begin van de jaartelling sprake is geweest van menselijkeinvloeden op de ontwikke!ing van de begroeiing aan de monden vande lJ sse! is niet met zekerheid bekend. Mogelijk dat zwervende Bruc­teren of Saliers als herders en jagers zich naar de woeste gronden aande lJsselmonden begaven. Van deze groep zou het vee van de herdersdoor begrazing van hooggelegen ruigtevegetaties van enige betekeniskunnen zijn geweest nml. op het tot stand komen van de eerste weide­gebieden. He t deltagebied was toen waarschijnlijk aanmerkelijk om­vangrijker dan op de hiervoor Igenoemde 'kaart van Jasper Adriaensz.is aangegeven. Er was to en immers nog geen Zuiderzee maar slechtshet "Meer Flevo", later "Almare" genoemd.Nadat in 1364 Jan van Arkel, bisschop van Utrecht, de Kampereilan­den met het daartoe behorende aanwasrecht had afgestaan aan de StadKampen, al bleef tot 1703 een belangrijke oppervlakte in handen vanparticulieren, kunnen we dan ook van de gedachte uitgaan dat vanafdit ogenblik de menselijke invloed aan de Ijsselmonden aanzienlijktoenam m.a. w.: "Cultivering van woeste ruigtevegetaties heeft eenaanvang genomen".Volgens gegevens uit het gemeentearchief van Kampen blijkt dat in1458 met zekerheid bewoners op het Kampereiland aanwezig warenen breidt zich nadien het aantal wellicht gestadig uit. Ook deuitbreiding van de Kampereilanden zelf yond nu waarschijnlijk doormenselijke activiteiten in een eigentijds "versneld-tempo" plaats. Omhet van slik troebele water tot stilstand te brengen, legde men in deoevervegetatie zogenaamde vangdammen aan, waarachter het slib kon

168

1:;'

bezinken. Kreken en nvierarrnen werden afgedamd en later vanduikers en sluizen-systeem voorzien. Nieuwe waterieidingen werdenaangelegd en met de plaatsing van watermolentjes kwam een zekerevorm van waterbeheersing tot stand. Na 1869 werd dit systeemvervolmaakt en tussen 1926 en 1936 kwamen als resuitaat drie nieuwepolders tot stand met een gezamenlijke oppervlakte van ongeveer 250ha.We kunnen du s stell en dat door toedoen van de mens reeds in dattijdperk schade werd veroorzaakt aan het oorspronkelijk geheel van deoeverbegroeiing en een halt werd toegeroepen - in zekere matealthans - aan een eeuwenlange natuurlijke ontwikkeling.Door overlevering is bekend, dat in de late middeleeuwen aan delJsselmonden door bewoners van de Stad Kampen en uit de omgevingriet, biezen, lisdodden en kalmoes werden geoogst. Riet en biezenwaren o.a. bestemd voor dakbedck king en ook andere doeleinden,biezen en russen werden voornamelijk verwerkt in vloerbedekking enstoelbekleding. Van de gerooide kalmoes werd uitsluitend de wortel­stok gebruikt als geneesmiddel maar vooral als kauwprodukt -- bijwijze van pruimtabak.Het zaadpluis van de rijpe zaadkolven van de lisdodde - in devolksmond "toestebolt" en ook "rietsigaar" - werd verzameld engebruikt als bedvulling. Ook werden in het voorjaar de nog jongescheuten van de Kleine Lisdodde (waarvan de streeknaam "duuden"of "dudels" is) geoogst, vervolgens geschild en de zoete ondercindenaan de stengels rauw geconsumeerd.De landaanwinning en de nieuwe- of heraanplant van riet- enbiesvelden ontwikkelde zich geleidelijk tot een comrnerciele aange­legenheid ten gunste van de Stad Kampen.De nieuwe aanplant van riet- en biesvelden kan men zonder twijfelaanduiden als "gecultiveerd" en in het eerste stadium van de aanplantis de begroeiing dan ook zeer eenzijdig. Maar al spoedig komt er eengrote verscheidenheid aan plantengroei tot ontwikkeling ten teken datde natuurlijke verlanding is begonnen. De tweede fase in hetverlandingsproces geeft een overheersing van het Riet te zien, ook eenzeer eensoor tige begroeiing. Normaal eindigt het verlandingsproces inhet moerasbos.Meestal kwam het op het Karnpereiland niet zover omdat dan hetbetreffende gedeelte opnieuw werd bedijkt en dus ingepolderd.Liepen eeuwenlang aanplant en inpoldering parallel en hadden dezetoch een min of meer "nat uurlij k " verJoop, door de toenemendewerkloosheid in de dertiger jaren wordt dit tempo verstoord omdatversneide inpoldering wordt toegepast.Andere invloeden worden nu merkbaar. De sluiting van de Afsluitdijkheeft tot gevolg dat abnormale hoge waterstanden tijdens noordweste­lijke stormen - soms tot 3.30 m + N.A.P. - niet meer voorkomen. De

169

daakvelden raken zelden meer op drift en strand en nu vooral in deoeverbegroeiing. Dit doet plaatselijk het verlandingsproces versnellen.Ook de verzoeting heeft zijn invloed op het voorkomen van planten­en diersoorten. Het gereedkomen van de dijk van de Noordoostpolderbetekent het definitieve einde van het op een natuurlijke wijze kunnenevolueren van de Ijssclmondcn.In 1938 wordt het Noorderdiep afgedamd, in 1940 het Ganzendiep.Eveneens in 1940 wordt begonnen met het volspuiten van wat eens demooiste zijarm van de rivier de I]ssel was: het Rechterdiep.De laatste restanten van de oude Ijsse!monden zijn nu aileen nog tevinden langs het Ketelmeer en het Zwarte Meer. Een uiterst kwetsbaarrestant bovendien. De aanslibbing in de oeverbegroeiing gaat onver­minderd verder, een normaal logisch natuurlijk proces. Vooral bijkrachtige westelijke winden voert het opgestuwde water vanaf hetIJsse!meer aanzienlijke hoeveelheden slib aan.Voor de afsluiting van de voormalige Zuiderzee werd het slib tijdensoverstromingen over een zeer groot gebied verspreid. Nil komt echtervrijwel aile aangevoerde slib in de oeverbegroeiing terech t, Het bezinktdaar.In 1946 bedroeg de hoogte van de sliblaag in de oevervegetatie noggeen 10 cm. Nadien steeg het op sommige plaatsen tot lieslaars­hoogte, dus een verhoging met 60 a 70 cm. Het aangevoerde slib zetzich voornamelijk vast in de noordelijke grensbegroeiing, aldaar zichvormend tot een vrij brede kade (Zie Figuur I en II).

Hoe hoger deze kade wordt, hoe minder snel het opgestuwde water bijafnemende wind in staat is af te vloeien, zodat hierdoor hetverlandingsproces in een toenemende mate in de hand wordt gewerkt.Was bovendien eertijds het aangevoerde slib van een zuiver gehalte endus een vruchtbaar precede, in deze tijd is dat geenszins meer hetgeval. De sliblaag bevat nu grote hoeveelheden onafbreekbare chemi­calien (fosfaten) en maakt op het eerste gezicht meer de indruk dathet afkomstig is uit een riool.De tegenwoordige watervervuiling heeft dan ook merkbare invloed opde water- en moerasflora en uiteraard op aile andere levensvormen.Voor de kust zijn de enorme fonteinkruidvelden in zeer korte tijd aileverdwenen evenals de kranswieren. Het vroeger zeer algemene GroteKroosvaren komt niet meer voor en van de aanzienlijke oppervlaktenWatergen tiaan is niet veel meer over.Na 1956 is de in de moerassloten voorkomende Bittervoorn niet meerwaargenomen. Arnphibien zoals Groene- en Bruine Kikker en verderde Kleine Watersalamander - eens zeer algemeen voorkomend -- zijnnu zeer schaars.En men heeft niet vee! fantasie nodig om te bedenken wat de gevolgenzullen zijn als de geplande electriciteitscentrale aan het Ketelmeer de

170

temperatuur van het water nog eens constant een aantal graden zaldoen oplopen door het te lozen koelwater.De flora van de kuststrook langs het Kampereiland is nog steeds uniek.Ais natuurhistorisch monument is de bescherming van dit gebiedfloristisch gezie n van uitzonderlijk groot belang!

Fauna, tml, Avifauna

De ontwikkeling van de fauna heeft sterk onder invloed gestaan vanmenselijke invloeden. Zoologisch was het beeld nimmer erg gevarieerd.Vossen kwamen slechts sporadisch voor. Zo nu en dan werd een ottergesignaleerd. Bunzing, hermelijn en wezel waren echter talrijk in he tuitgestrekte moeras- en weidelandschap. Toen het Vogeleiland be­groeid raakte, vestigden er zich hazen en reeen,De ontwikkeling van de vogelwereld is boeiender. Zoals gezegd werdende biezen voor twee doeleinden aangeplant: Huisvlijtindustrie enlandaanwinning. Doordat het biezenveld ieder jaar veel slib vasthield,werden de meer landinwaarts gelegen gronden al spoedig te hoog voorde biezen. Deze stierven dan ook af. Soms bleven velden feek of daakliggen, waardoor de biezenwortels verstikten en een andere moeras­vegetatie haar intrede deed. De plaatsen tussen riet- en biezenveldenzijn voor de vogelwereld zeer belangrijk. Hier broeden de Roerdomp,de Bruine Kiekendief, verschillende soorten rail en, de Purperreiger e.a,Het Zwarte Meer is een watervogelreservaat met twee functies, Hetbiedt broedgelegenheid aan water- en moerasvogels. Daarnaast is heteen verblijfplaats voor doortrekkende en overwinterende zangvogels,moerasvogels en watervogels.Voor het ontstaan van de Noordoostpolder was de Ramspol al bekendvanwege het voorkomen van de Baardmees. Hoewel de stand van ditvogeltje na het ontstaan van het Zwarte Meer , waarschijnlijk watterugliep, is het er toch altijd blijven broeden.De riet- en moerasstrook herbergde (en voor een groot deel is dat nunog zo) vele interessante vogelsoorten. Op zijn hoogtepunt broedde deBruine Kiekendief er wei in 20 paren. Ook de Grauwe Kiekendiefheeft er vaak gebroed. Van de moerasvogels zijn bekend het Klein enhet Kleinst Waterhoen, het Porceleinhoen en de Waterral. Dezesoorten, waarvan de eerste twee vooral in ons land zeldzaam zijn,maken dat het reservaat in zijn soort een van de belangrijkste vanNederland is. Van de Roerdomp broedde er in de 50-er jaren nog zo'ntien paar in de rietvelden. In de 50-er jaren ontstond er een kleinePurperreigerkolonie, die zich tot nu toe he eft gehandhaafd. Belang­rijke broedvogels zijn verder de Fuut en verschillende soorten eenden.De Knobbelzwaan had hier zijn eerste nederlandse broedplaats.Natuurlijk zijn er nog meer soorten broedvogels, maar we volstaan metdeze keuze.

171

De veranderingen in de vegetatie gedurende de laatste 15 tot 20 jaar,hebben een slechte invloed gehad op de populatiegrootte vanverschille nde soorten broedvogels. De variatie in de moerasvegetatie isop veel plaatsen verdwenen en verder he eft het riet andere moeras­planten dikwijls verdreven. Ook de uitgestrekte biezenvelden zijngrotendeels verdwenen. Oorzaken daarvan zijn de veranderde ornstan­digheden en de waterverontreiniging, waarvan ook het Zwarte Meer insterke mate te lijden heeft. Als geheel is het beeld eentonigergeworden. Het netpatroon van killen (sloten) in riet- en biezenvelden,hetgeen de openheid en de toegankelijkheid voor de vogels bevorder­de, is geheel verdwenen.

Het Zwarte Meer vormde de wijkplaats voor de watervogels, die inherfst en win ter voor de kust vert ocfden. In de 40-er en 50-er jarenwaren de aantallen zeer spectaculair. Van de Kleine Zwaan werden erin november wei, 2000 gezien. Deze vogels fourageerden op dewortelstokken van de uitgestrekte fonteinkruidvelden, die onder dewaterspiegel de bodem begrociden. Eenden van diverse soorten (wenoemen by. Wilde Eend, Smient en Slobeend uit de groep van dezwemeenden) kwamen bij duizenden voor. De biezenvelden vormdeneen belangrijke ruigebied voor deze soorten, Duikeenden (vooral Kuif­en Tafeleend) waren ook zeer talrijk en fourageerden op waterplantenen mollusken,

Het volgende fragment uit een maandverslag kan misschien een indrukgeven van de schoonheid van het reservaat in het begin van de trektijd:"De uitgebreide biezenvelden beginnen nu te bruinen, het riet heeftzijn maximale lengte bereikt en prijkt met zaaddragende pluimen. DeBaardmezen beginnen hun zwerftochten. Onder de vangsten van hetringstation komen karakieten, de Rietzanger en de Rietgors voor.Soms hoort men nog de roep van de Roerdomp en van deverschillende 'soorten rallen. Honderden Gru tto's bezetten dagenlanghet slikstrand van het Vogel eiland, maar ook tientallen Watersnippen,Bosruiters, Groenpootruiters, Zwarte Ruiters enz. peuren in deze tijdin het reservaat naar voedsel. De kiekendieven, ook de Blauwe zoekener nog naar prooien. Daar voegt zich al spoedig de Visarend bij. Maarook de Zeearend zal niet lang op zich laten wachten. Als dan ook nogduizenden eenden, waaronder de prachtige Krooneend, op het meervertoefden, is een bezoek onvergetelijk"_De aantallcn van vele soorten vogels zijn sterk achteruitgegaan. Eenbelangrijke oorzaak daarvan is de ineenstorting van de onderwaterflo­ra, waardoor veel minder voedsel beschikbaar is. Zoals gezegd staan erook winsten tegenover, zoals het veel talrijker worden van de wildeganzen, die echter aileen het meer bezoeken om er te slapen en tedrinken.

172

DE TOEKOMST VAN HET GEHELE GEBIED'

De vraag is nu aan de orde in hoeverre de toekomst van Kampereilanden Zwarte Meer als gebieden met een nog steeds rijke natuurgewaarborgd kan worden.Op het Kampereiland zijn al verliezen geleden o.m. aan de schoonheidvan de boerderijen door de ruilverkaveling van een kleine twintig jaargeleden. Recreatievoorzieningen langs he t Ganzendiep hebben sto­rende elementen in het landschap gebracht. In 1972 is menbegonnen met een hoogspanningsleiding dwars door het gebied. Overenkele jaren zal een tweede leiding naast deze worden aangelegd. Metveel moeite heeft de Natuur- en Vogelbescherrningswacht "IJ ssel­delta" weten te voorkornen dat een gigantisch onderstation aan hetKetelmeer zou worden gebouwd. Nog steeds heeft de N.V. IJsselcen­trale te Zwolle het voornemen een zeer grote electriciteitscentrale aanhe t Ketelrneer te bouwen. He t koe!water van deze gigant zal vee!invloed hebben op de flora en fauna van het besproken gebied. Overde landschappelijke aantasting hoeven we niet te spreken.Gebruik van herbiciden en insecticiden wordt steeds meer toegepast inde landbouw. Het Noorddiep heeft door gebruik van diuron een grootdeel van zijn oorspronkelijke begroeiing verloren. Het gebruik vanbestrijdingsmiddelen ten behoeve van de sportvisserij achten wij eenonnodige en ongewenste ingreep in het natuurlijk evenwicht. Ookgebruik van deze middelen door de Gemeente Kampen zou moetenworden beperkt.Wil het Kampereiland zijn huidige karakter bewaren, dan zal in iedergeval het agrarisch bedrijf, zoals we dat nu kennen, in functie moetenblijven. Toeristische opvangcentra zullen hier niet mogen verrijzen,omdat deze het open landschap degraderen. Hoogstens zou gedachtkunnen worden aan een soort agrarisch museum, met een historischeen een biologische afdeling. Het zou onjuist zijn om het wegenstelselvoor toeristische doeleinden uit te breiden. Het gebied ontleent zijnaantrekkelijkheid aan het slingerend patroon van de bestaande wegen.Het Zwarte Meer is een watervogelreservaat, berustend op eenovereenkomst tusscn aile belanghebbende partijen. Dar- zijn degemeenten Kampen en Genemuiden, de Rijksdomeinen, de Rijks­waterstaat, het Staatsbosbeheer en het ministerie van C.R.M. Aan deoostgrens van het meer liggen nog enige particuliere stukjes rietland enwater.Het water op het meer is openbaar. Varen is overal toegestaan. Debegroeiing is wei verboden terrein. Rond het Vogeleiland is eenafrastering aangebrach t met verbodsborden.Voor de toekomst van het reservaat is het meer dan ooit tijd, dat hetgebied de status van natuurreservaat ontvangt krachtens de Natuur­beschermingswct. Grote delen van het gebied kunnen dan voor het

173

publiek worden afgesloten, terwijl de recreatieve functie van het meerduidelijker bepaald zou kunnen worden.De nivellering in het vegetatiepatroon is een duidelijke bedreiging,vooral ook voor het vogelleven. Stabilisatie van de huidige toestand ende vasts telling waar de eventuele successie van het plantenkleedvoortgang zal kunnen hebben, moe ten uitgangspunten vormen vooreen toekomstig beheer. Om dat beheer slagvaardig te kunnenuitvoeren is een beheersinstantie vereist.De recreatieve voorzieningen, die reeds langs het Ganzendiep tot in denabijheid van het reservaat zijn uitgevoerd vormen een grote belasting.Verdere uitbreiding hiervan moet met kracht tegengegaan worden,terwijl het huidige gebruik in bepaalde banen geleid moet worden.Hetzelfde geldt voor eventuele stadsuitbreiding inc!. industrievestigingin de richting van de Ij sselmond en van het Zwarte Meer.

LITERATUUR

Hendriks, Dr. G. (1953): Een stad en haar boeren. Kampen.Moerman, HJ. (1918): De IJselmonden. Tijdschrift van het Konink­

lijk Nederlandsch Aardrijkskundig Genootschap, 2e Ser. dI.XXXV,1918. Afl.2.

Schaick, Ds.J.I.van (1939): 't Kampereiland.Sloet tot Oldhuis, B.W.A.E. (1848): Het matten in Overijsse!.

Tijdschr. Staath. en Stat.4.

174