16

grens mogelijk maakt.Figuur 2 (pag. 15) toont een sterke toe-

name van het aantal mensen dat in Duitsland woont en in Nederland werkt. Vanaf 1999 is dit aantal gestegen van bijna 3000 naar ruim 15.000 in 2005 (het laatste jaar dat deze CBS-statistiek werd bijgehouden).

Hoe uitzonderlijk deze groei is geweest, blijkt uit de vergelijking met de omgekeerde stroom, woonachtig in Nederland en werk-zaam in Duitsland. Deze is in dezelfde perio-de behoorlijk gekrompen, terwijl hij in 1990-1995 juist was gegroeid. Had Duitsland eerst een overschot aan grensarbeiders, sinds 2002 is dat omgeslagen in een tekort in de zin dat nu de combinatie wonen in Duitsland en werken in Nederland vaker voorkomt dan andersom.

Houdt deze trend in de toekomst aan? Om te beginnen spelen veranderingen op de huizenmarkt een rol. Naarmate meer Neder-landers de grens oversteken, worden de huizen daar minder goedkoop. Aan de andere kant is de waarde van huizen in Nederland door de crisis fl ink aan het dalen. Het prijs-verschil tussen Nederland en Duitsland is

daarmee steeds kleiner geworden. Heel belangrijk voor de toekomst lijken de ver-anderingen op het fi scale vlak. Afschaffi ng of vermindering van de hypotheekrenteaftrek zal de combinatie van werken in Nederland en wonen over de grens waarschijnlijk min-der aantrekkelijk maken.

Volgens cijfers van de Bundesagentur für Arbeit was in 2008 1,6% van de werkende buitenlanders in Duitsland Nederlander, ter-wijl van het totaal aantal buitenlanders 2% Nederlander was. Het verschil heeft onge-twijfeld te maken met de omslag in de grens-arbeid. Het aandeel Nederlanders in het totaal aantal werkloze buitenlanders bedraagt 0,6%. Dit duidt erop dat de Nederlanders die midden tussen de Duitsers wonen, weinig problemen hebben op de Duitse arbeidsmarkt.

De economie in Duitsland zal de komen-de jaren waarschijnlijk beter draaien dan die in Nederland. De aanleiding om naar Duits-land te emigreren zal eerder een baan zijn dan een huis. Het zit er dus dik in dat Neder-landers voortaan vaker in het midden dan aan de rand terechtkomen. •

Dit artikel is gebaseerd op een verkenning van de econo-

mische relaties tussen Nederland en Duitsland, uitgevoerd

door Hein Vrolijk met medewerking van Geert Vissers

en Bert Schudde, in opdracht van het Trend bureau Over-

ijssel. Het complete rapport, dat ook aandacht besteedt

aan handels-, kapitaal- en studieverkeer tussen beide

landen, is te vinden op www.trendbureauoverijssel.nl

Bronnen

• Bundesagentur für Arbeit 2011. Analyse des Arbeits-

marktes für Ausländer. Analytikreport der Statistik.

• CBS, PBL & Wageningen UR 2011. Wonen over de

grens, 1996-2010. Indicator 2060, versie 01, 14 okto-

ber 2011. www.compendiumvoordeleefomgeving.nl.

CBS, Planbureau voor de Leefomgeving en Wage-

ningen UR, Den Haag/Bilthoven/Wageningen.

• Cruchten, J. van, R. Kuijpers 2003. Grensarbeid tussen

Nederland en België. CBS: Sociaal-economische

maandstatistiek 2003/2, 19-20. http://www.cbs.nl/

NR/rdonlyres/101F3273-EC3D-4100-A001-

2C2AA84CC60D/0/2003m02v4p019art.pdf

• Poel, S. van der 2009. De betekenis van de Duitse

joden voor Stad en Provincie Groningen – migratie-

bewegingen in de Eems-Dollard Regio, Zevende

Fransema-lezing, Appingedam

• Statistisches Bundesamt 2011. Bevölkerung und

Erwerbstätigkeit, Ausländische Bevölkerung, Ergebnisse

des Ausländerzentralregisters 2010, Fachserie 1 Reihe 2,

Wiesbaden.

geografi e | april 2012

Wat is er fout aan het bijschrift hierboven? Op één feit na, alles. We lopen de tekst even door.

‘Een kaart van Holland door Mercator’, is de enige informatie die klopt. Om pre-cies te zijn is het de kaart van Holland en Utrecht die Gerard Mercator in 1585 in een voorloper van zijn Atlas publiceerde.

‘Vroeger werd Holland, zoals ook hier, dikwijls “gekanteld” afgebeeld.’ De schrijver bedoelt dat de kaart met het westen boven is getekend. Hij noemt dat ‘gekanteld’ omdat hij ervan uit gaat dat Holland in de ‘natuurlijke situatie’ het noorden boven heeft. Maar is dat wel zo natuurlijk? Met andere woorden: staat het noorden op een kaart boven omdat dit de enige juiste mogelijkheid is? Zijn afwijkingen ‘gekan-teld’, ‘scheef’ of gewoon fout? Laten we eens kijken hoe cartografen de oriëntatie van hun kaarten door de tijd heen kozen.

België

Volgens het Compendium voor de Leef-omgeving is het aantal Nederlanders

dat in België woont sinds 1996 nog sterker gestegen (42%) dan in Duitsland (16%). De groei van het aantal Nederlanders in België heeft echter niet alleen in de grens-streek plaatsgevonden (fi guur 1). Omge-keerd zijn er in 1996-2010 nauwelijks meer Belgen in Nederland gaan wonen. Per saldo wonen er fors meer Nederlanders in België dan Belgen in Nederland. In Duitsland staan tegenover het groeiende aantal Nederlandse immigranten ook steeds meer Duitse emigranten, zodat het saldo nauwelijks veranderd is.

Ook qua grensarbeid wijkt de situatie in België af van die in Duitsland. Het aantal mensen dat in Nederland werkt en in Bel-gië woont, is gegroeid, maar beduidend minder dan in Duitsland. Bovendien was er een (lichte) groei van de omgekeerde stroom (fi guur 3, pag. 15).

Peter van der Krogt

Onderzoeksprogramma URU-Explokart,

Faculteit Geowetenschappen,

Universiteit Utrecht

cartografi sche fabels (2)

Een ‘natuurlijke’ oriëntatie van

kaarten bestaat niet. ‘Noord

boven’ is wel wijdverbreid en

om die reden handig om aan

te houden. Behalve als je een

goede reden hebt een andere

windrichting boven te zetten.

Het no

‘Een kaart van Holland door

Mercator. Vroeger werd Holland,

zoals ook hier, dikwijls “gekan-

teld” afgebeeld. Dit verklaart

hoe de Noordzee en de voor-

malige Zuiderzee aan hun

naam komen.’

17geografi e | april 2012

orden boven

Zonekaart (links) en T-O-kaart (rechts) uit Giacomo Foresti’s Novissime Hystoriae, Venetië 1503.

De eerste heeft het noorden boven, de tweede het oosten.

Kaart van Holland en Utrecht, vervaardigd door Gerard Mercator (1585).

Uit de oudheid zijn nauwelijks kaarten over-geleverd, we kunnen dus geen uitspraak doen over de manier waarop de Grieken en Romei-nen hun kaarten oriënteerden. In de geografi e had men een voorkeur voor het noorden. Ptolemaeus, de Griekse geograaf uit de 2e eeuw na Christus, tekende de kaarten in zijn Geographia met het noorden boven. Van hem is overigens ook het geografi sch coördinaten-systeem afkomstig. De geografi sche kennis in zijn tijd beperkte zich tot de Middellandse Zee, het Midden-Oosten en dan oostwaarts tot India. Dit gebied is in oost-westelijke richting veel langer dan in noord-zuidrichting. Ptole-maeus sprak daarom van ‘lengte’ voor de oost-westrichting en ‘breedte’ voor noord-zuid. En dat doen we nog steeds, hoewel lengte en breedte op een bol bepaald onlogisch zijn.

Uit de late middeleeuwen zijn ruwweg twee soorten kaarten overgeleverd. De Map-paemundi en de portolaankaarten. Mappae-

BE

ELD

: UN

IVE

RS

ITE

ITS

BIB

LIO

TH

EE

K U

TR

EC

HT

BE

ELD

: BIB

LIOT

HE

CA

GA

LLICA

18

mundi zijn cirkelvormige schetsjes van de wereld die de verdeling van de continenten (T-O-kaarten) of de klimaatzones (zonekaar-ten) willen laten zien. Zonekaarten zijn altijd met het noorden boven getekend, T-O-kaar-ten hebben het oosten boven.

Portolaankaarten zijn een speciaal soort zeekaarten, of liever gezegd kustkaarten. Daarop zijn kustlijnen getekend met onnoe-melijk veel toponiemen: namen van havens, kapen, riviermondingen enzovoort. De namen staan loodrecht op de kust geschreven, en altijd aan de landzijde. Het binnenland is niet getekend. Over het hele blad lopen lijnen die de navigatie vergemakkelijken.

De oriëntatie van deze kaarten is niet altijd eenvoudig te bepalen. De toponiemen staan loodrecht op de kust. De enige manier om te achterhalen wat de kaarttekenaar de boven-kant vond, is kijken naar eventuele decoratieve elementen (bergjes, steden, wapenschilden) en die staan vaak alle kanten op.Eigenlijk kon je deze kaarten van alle kanten

geografi e | april 2012

Bron: Delano-Smith, C. (2007). Signs on Printed Topographical Maps, ca. 1470-ca. 1640. In: History of Cartography vol. III.

1150-1500 1500-1550 1550-1600

Z(2%)

O(2%)

W(2%)

N(94%)

N(37%)

Z(26%)

O(13%)

W(23%)

N(57%)

Z(31%)

O(5%)

W(5%)

Das ist der Romweg van Erhard Etzlaub, 2e druk 1501. Op het

zuiden georiënteerde wegenkaart van Midden-Europa. Rome

ligt bovenaan de kaart iets links van het midden. Onderaan

is Denemarken herkenbaar. Let op: voor de kust van Holland

staat ‘Wester See’, en oostelijk van Jutland ‘Oster See’.

Percentage kaarten met bepaalde

oriëntatie per periode

Informatieborden van de gemeente Delft. Links met

het noorden boven, rechts met het zuiden boven.

bekijken. Dat gebeurde wellicht ook als ze aan boord van een schip op een tafel gespij-kerd waren. Maar áls de kaart een oriëntatie heeft, is dat wel meestal noord.

Aan het eind van de 15e eeuw werd Ptole-maeus’ Geographia herontdekt en daarmee – eveneens onder invloed van de grote ont-dekkingsreizen – begon de geografi sche renaissance. Er werden steeds meer kaarten gemaakt en vanaf het midden van de 16e eeuw ook atlassen. Pas vanaf ongeveer 1500 kwamen kaarten algemeen in gebruik.

De fi guur linksonder toont de meest en minst gangbare oriëntatie van kaarten in de periode 1150-1600. Catherine Delano-Smith berekende dit op basis van vooral Engelse hand getekende kaarten uit 1150-1500 en gedrukte kaarten uit 1500-1600.

Noord bovenWelke argumenten zijn er om het noorden boven te zetten? Deze vraag leeft erg onder kaarthistorici. In 2002 vroeg iemand aan de toenmalige e-maildiscussiegroep MapHist: ‘De vroegste kaarten hadden het oosten boven. Wanneer veranderde de gebruikelijke oriëntatie naar noord boven?’ In 2003 en 2008 dook diezelfde vraag nog eens op en dit leverde enkele ideeën op. Ten eerste: de invloed van Ptolemaeus. De geografi sche B

RO

N: W

IKIP

ED

IA

FOT

O’S

: RE

NÉ

VA

N D

ER

KR

OG

T

19

halfrond gebeurde, zette men dit boven (indien nodig kon je de globe natuurlijk ook andersom plaatsen). Zo raakte iedereen gewend aan de vormen van de landen met het noorden boven en kwam dat ook steeds meer op kaarten terug.

De eindconclusie is eigenlijk dat er geen natuurlijke reden is om het noorden boven-aan de kaart te plaatsen. Het is een gewoon-te, die niet eens een precieze reden nodig heeft. Vergelijk het met de kant van de weg waar je rijdt. Rechts of links maakt weinig uit. Maar als in een land iedereen links rijdt, is het gewoon het handigst dat ook te doen, of het nu verplicht is of niet. Een kaartmaker kan gemakkelijk afwijken van de noord-oriëntatie als hij dat om een of andere reden nodig vindt. Bijvoorbeeld vanwege de reis- of kijkrichting of vanwege de esthetica/het papierformaat.

Reis- of kijkrichtingVeel mensen hebben moeite op een (noord-georiënteerde) kaart links en rechts uit elkaar te houden als ze zuidwaarts gaan. Als je be-stemming op de kaart links van de weg ligt, moet je rechtsaf gaan.

In zo’n geval is een op het zuiden georiën-teerde kaart handiger. Dat vond Erhard Etzlaub al toen hij een kaart maakte voor de Duitse pelgrims die in het heilige jaar 1500 naar Rome

wilden reizen. Hij tekende dus een kaart van Midden-Europa met Rome middenboven, en de Duitse landen op de onderhelft van de kaart. Zo kon de pelgrim Rome als het ware vóór zich zien liggen.

Hetzelfde doet de gemeente Delft. Als je de stad komt binnenrijden, staan er stads-plattegronden, zoals overal. Maar in Delft zijn ze zo getekend dat je de stad als het ware vóór je ziet liggen. Kom je uit het zuiden, dan staat op de kaart het noorden boven; kom je uit het noorden, dat is het zuiden boven.

In 1999 verscheen Upside down Nederland 1:200.000 : de handigste reisatlas van Neder-land. Het is een ringband met twee atlassen: een set ‘gewone’ kaarten met het noorden boven. Daarnaast een set ‘ondersteboven’ kaarten met zuid boven. Op de kaart van Limburg ligt Maastricht nu boven en Venlo onder. Dat is handig voor de automobilist die van noord naar zuid rijdt: het landschap dat je door je linkerraampje ziet, ligt ook links op de kaart.

Volgens uitgever Falkplan kun je je zo beter oriënteren en vergis je je minder gauw. Het is even wennen, maar er zit wel wat in.

Ook TomToms en andere navigatiesyste-men zetten de wereld naar believen op zijn kop. Je hebt de keuze de kaart op het noorden te oriënteren of op de rijrichting.

geografi e | april 2012

renaissance begon met de herontdekking van zijn werk. En ten tweede: de invloed van globes. Een aardglobe werd altijd zo neer-gezet dat het noordelijk halfrond boven was. De onderhelft van een globe was nauwelijks te zien. Aangezien alles op het noordelijk

Plattegrond van Den Haag, met het noordwesten boven.

Uit de ANWB Stratenatlas 2005-2006.

20 geografi e | april 2012

Boven: Oudste kaart

van Holland (Jacob van

Deventer 1558) met

Noord boven.

Op pagina 21: Kaart

van Holland in de atlas

van Ortelius 1570.

Oost boven.

Onder: Kaart van Holland

in de atlas van Filips

Galle 1577. De eerste

kaart van Holland met

het westen boven.

PapierformaatDe meeste kaarten hebben een formaat dat breder is dan hoog (landscape). Dat geldt voor kaarten die je aan de muur hangt en voor atlaskaarten die twee naast elkaar liggende bladzijden vullen. Als een gebied in noord-zuidrichting veel groter is dan in oost-west-richting, zoals Holland, de Nederlanden, Portugal en Chili, laat zich dat veel beter afbeelden met de noord-zuidrichting even-wijdig aan de langste zijde van de kaart. In zo’n geval komt het westen of het oosten dus boven te liggen.

Ook dit gebeurt nog steeds. Kijk maar eens naar Den Haag. Op een plattegrond van die stad met het noorden boven zie je links-boven een grote driehoek zee. Het papier wordt veel economischer gebruikt als de kust-lijn evenwijdig aan de kaartrand loopt (zie plattegrond op p.19). Omdat de stad vrijwel vierkant is, wordt het papier goed gevuld. De zee en omliggende plaatsen nemen dan de minste ruimte in, maar de kaart is wel op het noordwesten georiënteerd (zuidoost zou ook kunnen, maar dat heb ik nooit gezien).

NoordzeeTerug naar het citaat waarmee dit artikel opent. Want die bevat een derde onwaarheid: ‘Dit verklaart hoe de Noordzee en de voor-malige Zuiderzee aan hun naam komen.’ Een variant is de bewering dat ook de Ooster- en Westerschelde op deze manier aan hun namen gekomen zijn. Deze stelling gaat uit van twee hypotheses. (1) Mensen die een anders georiënteerde kaart zien, gaan er automatisch van uit dat het noorden boven getekend is. (2) Kaarten zijn ouder dan de betreffende namen, en namen van zeeën en rivieren worden aan de hand van kaarten gegeven.

In zijn Atlas van 1595 oriënteerde Mercator 9 van de 103 kaarten niet op het noorden. Bij Bourgondië, La Franche Comté, Holland, Boven-Elzas, Beneden-Elzas, Midden-Italië, Zuid-Italië en Ierland ligt het westen boven, op de cirkelvormige Noordpoolkaart ligt het noorden in het midden. Abraham Ortelius publiceerde in 1570 een atlas Theatrum Orbis Terrarum. Deze bevat 53 kaartbladen met daarop 64 kaarten. Van de 64 zijn er 48 op het noorden georiënteerd, 6 op het oosten, 5 op het westen, 2 op het zuiden, 2 op het noordwesten en 1 op het noordoosten.

Laten we eens specifi ek naar Holland kijken. De allereerste gedrukte kaart van Holland is van Jacob van Deventer, 1e editie 1542, 2e editie 1558. De kaart heeft het noorden boven en bevat de namen ‘De Noordt Zee’ en ‘De Zuijder Zee’. Deze kaart werd diverse keren nagevolgd.

De eerste niet op het noorden georiënteer-de kaart van Holland is die van een zekere

Den Haag past mooi

op het papier wanneer je

de kustlijn evenwijdig aan

de kaartrand laat lopen

21geografi e | april 2012

hun naam? Noordzee en Zuiderzee moet je zien vanuit Friesland (dat zich van Alkmaar tot Bremen uitstrekt). De Noordzee ligt ten noorden van Friesland – in het Deens wordt echter ook over Westzee gesproken.

Bij de Ooster- en Westerschelde ligt het wat ingewikkelder. Oorspronkelijk was de Oosterschelde de monding van de Schelde en heette gewoon ‘Schelde’. Later is er bij Antwerpen aan de westzijde een aftakking ontstaan die verbinding maakte met het veenriviertje de Honte. Deze takken werden

respectievelijk ‘Oosterschelde’ en ‘Wester-schelde’ genoemd, en ze behielden hun naam toen ze enkele kilometers ten noorden van Antwerpen een grote bocht naar het westen maakten, waarbij de Oosterschelde ten noor-den van de Westerschelde kwam te liggen. Deze namen zijn overigens nog betrekkelijk jong. Op de kaarten van Zeeland van Van Deventer en Mercator (beide met het noorden boven!) heet de Oosterschelde nog gewoon ‘Scelde’ en de Westerschelde ‘Honte’ en ‘Dollaert’. In de atlassen van Blaeu (vanaf 1634) is sprake van ‘De Oosterschelde’ en ‘Den Hont ofte Westerschelde’. Overigens, van Zeeland zijn nooit op het westen ge-oriënteerde kaarten gemaakt.

Kortom, de verhalen dat de Noordzee en Zuiderzee, de Ooster- en Westerschelde en wellicht nog andere wateren of landstreken hun namen kregen van mensen die een niet-noordgeoriënteerde kaart foutief interpreteer-den, kunnen we naar het rijk der fabelen ver-wijzen. •

CDH uit 1565. Deze kaart heeft het oosten boven. ‘De Zuyder Zee’ staat helemaal boven in de kaart, ‘De Noordt Zee’ staat links, bij Texel. Ook deze kaart is nagevolgd, onder meer door Abraham Ortelius, die op zijn kaart van 1570 eveneens het oosten boven heeft.

De eerste kaart van Holland met het westen boven zit in de Spieghel der Werelt uit 1577. Ook daarop staat de naam ‘De Zuyder Zee’ (de Noordzee is niet van een naam voorzien).

In de 16e eeuw verschenen 28 gedrukte kaarten van Holland; 13 daarvan hebben het noorden boven, 8 het westen en 7 het oosten. Hieruit blijkt dus dat er een voorkeur bestond voor de noordoriëntatie, maar dat anders georiënteerde kaarten zo vaak voorkwamen dat gebruikers daaraan wel gewend waren en er niet automatisch van uit gingen dat het noorden wel boven zou zijn. Bovendien blij-ken de namen Noordzee en Zuiderzee ouder te zijn dan de eerste kaarten.

Maar hoe komen de Noordzee/Zuiderzee en de Oosterschelde/Westerschelde dan aan

BE

ELD

EN

: UN

IVE

RS

ITE

ITS

BIB

LIO

TH

EE

K U

TR

EC

HT

De Noordzee en Zuiderzee

danken hun namen aan de

positie ten opzichte van

Friesland, dat zich van Alkmaar

tot Bremen uitstrekt