1

Routeboekje

Joods Rotterdam

2

Inhoudsopgave

Paginanummer

Voorwoord 3

Organisatie 4

Benodigdheden 5

Inleidend verhaal 6

De route

Plattegronden 8

Route 11

- informatie

- opdrachten

Fotoboekje voor de leerlingen 19

3

Voorwoord

Rotterdam heeft een rijke Joodse geschiedenis. De route neemt u mee langs belangrijke

plekken en monumenten die u herinneren aan de Tweede Wereldoorlog.

Het doel van dit routeboekje is om de Tweede Wereldoorlog levendiger te maken voor de

kinderen. Foto’s en verhalen zullen hier een bijdrage aan leveren.

Tijdens de route krijgen de kinderen informatie over het leven in de Tweede Wereldoorlog. Ze

krijgen te horen hoe de mensen, en vooral hoe de Joden, de Tweede Wereldoorlog hebben

meegemaakt. Deze informatie krijgen ze op hun eigen niveau, zodat zij zich er goed bij kunnen

inleven.

De route is bruikbaar voor de groepen 5 tot en met 8. Wij adviseren echter om deze route in

groep 7 of 8 te lopen. De kinderen hebben dan al meer kennis van de gebeurtenissen die zich

tussen 1940 en 1945 afgespeeld hebben in onder andere Rotterdam.

4

Organisatie

Om het routeboekje zo optimaal mogelijk te gebruiken, raden wij aan de klas in kleinere

groepen te verdelen. Als de klas verdeeld is in groepjes van 5 á 6 leerlingen zal iedereen goed

betrokken zijn bij de route.

Per groepje zal er één begeleider meegaan. Deze begeleider is de enige die de route in handen

heeft en deze begeleider moet de kinderen helpen de goede route te vinden. Ook vertelt de

begeleider wat bij de verschillende belangrijke gebouwen, monumenten en beelden.

De kinderen hebben allemaal een boekje met daarin een aantal foto’s. Deze foto’s staan in de

goede volgorde in het boekje. Het is de bedoeling dat de leerlingen deze foto’s vanuit hetzelfde

standpunt gaan nemen. De begeleider heeft de camera in handen, maar mag deze natuurlijk

afstaan aan één van de kinderen. Het is voor de kinderen natuurlijk leuker als zij zelf een foto

mogen nemen, maar wij begrijpen dat hier risico’s aan vast zitten. Een alternatief is om

eventueel wegwerpcamera’s aan te schaffen. De school kan hier zelf de beslissing over nemen.

5

Benodigdheden

Per leiding:

- Routeboekje

- Schrijfgerei

- Voldoende eten en drinken

- Regenkleding

- Goede wandelschoenen

- Leerlingenlijst

- Telefoonnummer(s) groepsleerkracht(en)

- Mobiele telefoon

- Digitale camera / wegwerpcamera

Per leerling:

- Boekje met foto’s

- Voldoende eten en drinken

- Regenkleding

- Goede wandelschoenen

6

Inleidend verhaal

Voordat de kinderen beginnen aan de route wordt er terug gekeken naar de inleidende les die

ze hebben gehad in de klas. De begeleider kan zo controleren welke informatie goed is blijven

hangen bij de kinderen. Eventueel kan de begeleider de kinderen nogmaals wat informatie

geven over de dingen die ze zijn vergeten.

7

Plattegronden

8

9

10

De route

Startpunt: Grasveld aan de Schietbaanlaan.

Steek de straat over naar Schietbaanlaan 42. Hier vind je het Joods ziekenhuis.

Foto 1

Aan de Schietbaanlaan 42 herinnert zich nu alleen nog een hek aan de vroegere ingang van het

Joods ziekenhuis dat hier gevestigd was. Daarachter ligt de witte poort. De laatste jaren is hier

een plaats van herinnering ingericht. Dit was niet altijd zo, het is jaren als opslagplaats gebruikt.

Het ziekenhuis zelf is al jaren geleden afgebroken. Foto’s achter de poort laten zien hoe het

ziekenhuis er ooit uit heeft gezien.

Op 26 februari 1943 werd het ziekenhuis op bevel van de Duitsers geruimd. De zieken en al het

personeel gingen op transport naar concentratiekamp Westerbork. Op 2 maart gingen ze van

daaruit naar kamp Sobibor, waar ze op 5 maart werden vermoord. Zeven dagen later was

iedereen, op twee verpleegsters na, dood. De gedenksteen in de poort herinnert aan deze

gruwelijke gebeurtenis. De gedenksteen in de poort herinnert aan deze gruwelijke gebeurtenis.

Loop de Schietbaanlaan uit en ga op de eerste kruising linksaf. Je komt dan op de Claes de

Vrieselaan. Op nummer 70 was het Israëlitisch oudeliedengesticht.

Foto 2

Aan de Claes de Vrieselaan 70 was het Israëlitisch oudeliedengesticht gevestigd. Het is op

verschillende plaatsen in Rotterdam gevestigd geweest, maar kwam uiteindelijk op deze plek

terecht.

Dit gesticht werd in 1837 opgericht als een tehuis voor zieken en bejaarden. Het

oudeliedengesticht heeft hetzelfde lot gehad als het Joods ziekenhuis. Ook dit gebouw werd op

26 februari 1943 geruimd.

Ga de eerste straat linksaf. Dit is de Mathenesserlaan. Steek over naar de rechterkant van

deze straat. Nummer 208, nu het RIAGG, was vroeger het Joods weeshuis.

Foto 4, 5

Aan de Mathenesserlaan 208 was het Joods weeshuis gevestigd. Hier woonden kinderen die

geen ouders en geen thuis meer hadden.

Dit weeshuis werd op dezelfde dag als het Joods ziekenhuis en het Joods oudeliedengesticht, op

26 februari 1943, geruimd.

11

In totaal werden tweehonderd zieken, ouderen en kinderen en 61 man verplegend personeel

op transport naar Westerbork gezet. Op 2 maart gingen ze van daaruit naar kamp Sobibor, waar

ze op 5 maart werden vermoord. Zeven dagen later was iedereen, op twee verpleegsters na,

dood. Niemand keerde terug.

Loop de Mathenesserlaan uit. Deze straat gaat over in Museumpark. Sla linksaf op de kruising

met Museumpark. Je komt nu langs het Nederlands Architectuur Instituut (NAI).

Foto 6, 7, 8

Loop deze straat uit. Museumpark gaat over in de Witte de Withstraat. Na een tijdje wordt

het dan weer de Schildersstraat. Loop de hele straat uit, tot je op de Schiedamsedijk staat.

Foto 9, 10

Steek de Schiedamsedijk over en ga naar links. Daar kom je Plein 1940 tegen. Daar staat het

beeld van Zadkine. Vertel over de bombardementen in 1940.

� Vraag de leerlingen wat zij in het kunstwerk zien.

Foto 11

De beroemde beeldhouwer Zadkine bracht in 1946 een bezoek aan Rotterdam en was onder de

indruk van wat hij aantrof: onmetelijke woestenij, een zwart geblakerde en opengescheurde

kerk (Laurenskerk), vernietiging alom. Zadkine nam deze beelden mee en creëerde zijn

monument. In 1949 was het beeld voor het eerst te zien in museum Boymans. Er kwamen felle

reacties op, ook afkeuring. Zadkine moest zijn werk toelichten. Het legt het onmenselijk lijden,

een schreeuw van afgrijzen en een les voor de toekomst vast. Inmiddels wordt het algemeen

beschouwd als een van de indrukwekkendste monumenten. “De stad zonder hart” wordt het

ook wel genoemd. Het beeld werd geschonken door de Bijenkorf, de gemeente heeft alleen de

sokkel en het plaatsen van het beeld betaald.

12

Ga terug naar de Schiedamsedijk. Zie je de handafdruk van jouw idool op de Walk of Fame?

� Hier gaat het even om de ontspanning, de kinderen mogen hier vrij gaan zoeken naar de

volgende stenen:

1. Johan Cruijf

2. Dick Bruna

3. Frans Bauer

4. André van Duin

Loop door tot het grote kruispunt. Ga linksaf de Nieuwe Leuvebrug op. Bij monument “De

Boeg” er de gelegenheid om wat te eten en te drinken. Hierbij wordt wat over het monument

verteld.

Foto 12

De Tweede Wereldoorlog werd niet alleen uitgevochten op land, maar voor een belangrijk deel

ook op zee. Daarbij waren niet alleen militairen betrokken, maar ook veel burgers die op de

duizenden koopvaardijschepen werkte om ingezet te worden voor verschillende doeleinden.

Een groot deel van de strijd op zee vond plaats op de Atlantische Oceaan, waar transporten met

mensen, materiaal en militairen vooral werden verzorgd door koopvaardijschepen, waaronder

honderden Nederlandse schepen. Dit waren voornamelijk schepen die bij het uitbreken van de

oorlog in buitenlandse havens hadden gelegen of zich op zee bevonden en waarvan de

opvarenden niet naar Nederland terugkeerden.

Gedurende de oorlog hebben ongeveer 300.000 kust- en lange afstandskonvooien gevaren.

Deze konvooien waren gewilde aanvalsobjecten voor de Duitse onderzeeboten. De Duitse

Kriegsmarine bracht tijdens de Tweede Wereldoorlog bijna 3.000 schepen tot zinken, waarvan

90% in de Atlantische Oceaan. Het grootse deel hiervan, namelijk meer dan 2.600, waren

koopvaardijschepen. Voor Nederlands werd een verlies geleden van ruim 400 visserij-,

koopvaardij- en oorlogsschepen.

De 'slag om de Atlantische Oceaan' werd pas in 1943 met een enorme krachtsinspanning en ten

koste van duizenden doden in het voordeel van de Geallieerden beslist. Maar de verliezen

zouden blijven tot het einde van de oorlog. Duitse onderzeeboten bleven schepen

bombarderen, terwijl andere schepen nog steeds grote kans liepen om op een mijn te varen.

13

Voor Nederland vielen ruim 7.000 slachtoffers gedurende de oorlog. Velen van hen verdwenen

in de golven en kregen een zeemansgraf. Onder hen zijn ruim 3.500 burgerslachtoffers

(waarvan ruim 1.400 met een andere nationaliteit). Zij overleden bij de ondergang van in totaal

bijna 500 Nederlandse koopvaardijschepen. Voor al die slachtoffers is er het Nationale

Koopvaardijmonument, ook wel De Boeg genoemd.

Het monument werd op 10 april 1957 onthuld door prinses Margriet. In 1965 is er nog een

element toegevoegd aan het monument. Er is een beeldengroep geplaatst aan de achterzijde

van het monument.

Steek de Erasmusbrug over. Vertel halverwege wat over de synagoge aan de Boompjes.

Foto 13, 14, 15

Een synagoge is een Joods

gebedshuis. Zoals christenen

een kerk hebben en moslims

een moskee, hebben Joden

een synagoge. Aan de

Boompjes stond vroeger de

synagoge die je hier op de foto

ziet. Deze synagoge is

vernietigd tijdens de

bombardementen op

Rotterdam in 1940.

De eerste steen van de

synagoge werd op donderdag

27 augustus 1724 gelegd en op

vrijdag 8 juli 1725 vond de

inwijding plaats.

De synagoge was 12 meter bij

22 meter en het lag aan drie

zijden vrij. Aan de voor- en

achterzijde was een open

terrein.

14

De indeling van een synagoge is als volgt:

In het rode deel staat de Heilige Ark, waarin de Torahrol staat. Deze Ark is alleen tijdens de

dienst geopend. De Rabbi zit vlakbij de Ark, in het blauwe vlak. Het gele deel zijn de gangpaden

en de trap naar de vrouwengalerij, die oranje is aangegeven. In het lichtblauwe deel zitten de

mannen en de jongens boven de 13 (nadat ze hun Bar Mitswah hebben gedaan). Het groene

deel is een verhoging, de Biemah, waar de voorlezing uit de Torah plaats vindt. Deze

basisopstelling is vaak herkenbaar, maar verschilt al naar gelang de bouw.

De synagoge aan de Boompjes had deze opstelling.

Als je de brug over bent, sla je linksaf en kom je op de Wilhelminakade.

Ga rechtsaf de Laan op Zuid in.

Foto 16

15

Ga linksaf de Lodewijk Pincoffsweg in. Op de kruising met de Levie Vorstkade ga je linksaf.

Foto 17, 18

Levie (Lou) Vorst werd 8 oktober 1903 in Amsterdam geboren. Hij was de zoon van een

diamantbewerker. Hij studeerde aan de Universiteit van Amsterdam klassieke letteren.

Hij was getrouwd met Henriëtte van Gelder. Zij was de dochter van rabbijn van Gelder in Den

Haag, die later tevens opperrabbijn van Zeeland werd. Ze kregen vijf kinderen; één werd in het

kamp Westerbork geboren en overleed daar. Eén van de zonen werd eveneens rabbijn evenals

weer de zoon hiervan: Jehoeda Vorst.

Deze laatste is nu rabbijn in Rotterdam. De in Rotterdam geboren zoon van Jehoeda Vorst is

naar zijn overgrootvader Levie Vorst genoemd en is nu zo’n 10 jaar oud.

Levie Vorst was van 1930 tot aan zijn deportatie naar Westerbork hoofd van de Joodse

Godsdienstschool.

Het gezin werd gedeporteerd naar het concentratiekamp Bergen Belsen. De moeder overleed

in de beruchte trein van Tröbitz, enkele dagen na door Russische soldaten bevrijd te zijn. Levie

Vorst verloor nooit, ondanks de gruwelijkheden, zijn veerkracht. Lichamelijk gebroken kwam hij

in 1945 terug naar Nederland.

Nadat hij hersteld was, zette hij zich in voor de opbouw van de Nederlands Israëlitische

gemeente in Rotterdam. Hij trouwde opnieuw. Dit keer met een dochter van de koosjere

banketbakker uit de Hoogstraat in Rotterdam.

Levie Vorst was van 1946 – 1959 rabbijn en van 1959 – 1971 opperrabbijn van Joods

Rotterdam.

Samen met enkele anderen, o.a. Ad Cohen, die ook in het verzet had gezeten, werd na de

oorlog de overgebleven Joodse gemeenschap nieuw leven ingeblazen.

16

Gestart werd met een kantoor aan de Mathenesserlaan. In 1966 werd in de schouw- burgzaal

van het synagoge-complex het 12 1⁄2 jarig bestaan gevierd van de nieuwe synagoge aan de

Bentincklaan.

In 1971 werd Levie Vorst officier in de Orde van Oranje Nassau. De laatste 17 jaar van zijn leven

woonde hij in Israël. Hij overleed daar op 28 juli 1987.

Rechts zie je Loods 24. Bekijk het monument en vertel wat Loods 24 vroeger was.

� Waarom zou deze plek ‘Loods 24’ heten?

Foto 19

De naam is ontleend aan “Loods 24”, die gelegen was op de landtong tussen de Binnenhaven

en de Spoorweghaven. Deze loods was bedoeld voor de opslag van tabak. De loods bevond zich

op het terrein van de Gemeentelijke Handelsinrichting en was een gesloten gebied.

In juli 1942 werden de Joden in Rotterdam opgeroepen om zich te melden bij Loods 24.

Aanvankelijk was er een leeftijdsgrens van 40 jaar en ook aan zieken werd uitstel verleend.

Maar geleidelijk moesten vrijwel alle Rotterdamse Joden zich bij deze loods melden. Via deze

loods werden ze uiteindelijk gedeporteerd naar de vernietigingskampen. Het overgrote deel

heeft de hel van de concentratiekampen niet overleefd. Het aantal Joden in Rotterdam is

hierdoor gedecimeerd.

De Stichting Comité Loods 24 is in 1987 opgericht.

Deze stichting heeft als doel de nagedachtenis van de door de nazi’s vermoorde Joden hoog te

houden. De namen van de straten die om het plein Loods 24 liggen, herinneren aan het Joodse

verleden in Rotterdam.

Het monument “Loods 24” staat aan de Levie Vorstkade.

Dit monument bestaat uit:

- Een bank met inscriptie, verwijzend naar de plek waar loods 24 heeft gestaan.

- Een verlichtingselement, bestaande uit vijf lichtmasten; door de gemeente in 1999 geplaatst.

- Een witte gedenkmuur, waarop een plaquette is aangebracht.

- Een oplopend grasveld met halfronde zitmuur tussen de Helmersstraat en de Eric Kropstaat.

Het grasveld is dus een essentieel onderdeel van het monument, een plaats voor rust en

bezinning. Het terrein mag niet voor andere doeleinden worden gebruikt, bv. het uitlaten van

honden. Op 28 juli 2005 werd de hier bovengenoemde plaquette onthuld bij het monument

17

Plein Loods 24 aan de Levie Vorstkade. Deze plaquette is aangeboden door de deelgemeente

Feijenoord aan de Stichting Comité Loods 24.

Loop langs het grasveld richting de andere gedenkmonumenten. Sta hier even stil met de

kinderen en laat ze rondkijken. Sla daarna linksaf de Louis Pregerkade in.

Foto 20, 21

Ga linksaf de Stieltjesstraat in.

Aan het eind van deze straat vind je het kleine stukje muur wat nog over is van het oude

plein.

Foto 22

Deze loods werd gebruikt als een verzamel- en doorgangsplaats voor Joden uit Rotterdam en de

Zuid Hollandse eilanden. Via Westerbork werden de Joden naar Oost- Europa gedeporteerd om

daar vermoord te worden.

Het grootste deel van de ca. 12.000 Joden die in Rotterdam en omgeving woonden, werd via

Loods 24 weggevoerd. Slechts enkelen keerden terug.

� Tot slot maken de kinderen een groepsfoto.

18

Fotoboekje voor de leerlingen

Foto 1 Foto 2

19

Foto 3

Foto 4

Foto 5

20

Foto 6

Foto 7

21

Foto 8

Foto 9

22

Foto 10

Foto 11

23

Foto 12

Foto 13

24

Foto 14

Foto 15 Foto 16

25

Foto 17

Foto 18

26

Foto 19

Foto 20

27

Foto 21

Foto 22