Jiergong 16 | 2020 | Nûmer 1 75 jier frijheid ... · hjitte se in lytse poppe, dy’t Mattie...

Jiergong 16 | 2020 | Nûmer 175 jier frijheid, skriuwwedstriid, Wy kinne der noch wolien by ha, IIsbaan yn ’e maaitiid, Rôze Sneon, Jan Loman

Portret fan Aggie van der Meer (1927) dat Douwe Elias makke foar de rige winners fan de Gysbert Japicxpriis.

Ferline jier wûn de skriuwster fan Boalsert dy priis foar har hiele oeuvre.

Dit jier fiere wy 75 jier befrijing en dêr stiet Tresoar fansels ek by stil. Yn dizze ekstra tsjokke Letterhoeke is der wiidweidich omtinken foar. Oer it tema ‘75 jier frijheid’ is in skriuwwedstriid útskreaun en de seis winnende teksten (trije gedichten en trije ferhalen) steane yn dit nûmer. De útstalling ‘Wy kinne der noch wol ien by ha’ fertelt de ferhalen fan Joadske bern dy’t yn de Twadde Wrâld oarloch yn Fryslân ûnderdûkt west hawwe. In oanwinst fan in ‘deiboekje’ jout ynsjoch yn it libben yn de Hongerwinter en noch altyd is ûndersyk nei de Knokploech fan Seisbierrum relevant.

PortretIt portret dat Douwe Elias makke fan Aggie van der Meer, winner fan de Gysbert Japicxpriis yn 2019, is koartlyn ûntbleate en hat in moai plak krigen yn de Gysbert Japicxseal yn Tresoar by de eardere Gysbert-winners. It is hast in tradysje dat de Gysbert Japicxpriiswinner in skildere portret krijt. Douwe

Elias fan Frjentsjer skildere earder ek de portretten fan Tiny Mulder en Piter Boersma yn dizze searje. Besjoch it portret op de side hjirneist.

Obe It tilt by Tresoar op fan in grut ferskaat oan aktivitei-ten. Aktiviteiten om wat wizer fan te wurden of om te ferdivedearjen. Yn paviljoen Obe en yn Tresoar binne dizze simmer nije útstallingen te sjen, lês der mear oer yn dit nûmer.

OfskiedDit jier nimt Tresoar ôfskied fan mar leafst fiif meiwurkers – guon hawwe hiel wat jierren by Tresoar wurke. Hoe sjogge se werom en wat sille se nei harpensjoen dwaan? Se skriuwe der sels oer. Ek frijwilli-ger Theun Veenstra hat nei 25 jier ôfskied nommen. Hy wie ynformant op de stúdzjeseal fan it Ryksargyf en letter Tresoar. En de lêste jierren wurke er ek as

frijwilliger by it Historisch Reisbureau.

Dit jaar vieren we 75 jaar bevrijding en daar staat Tresoar natuurlijk ook bij stil. In deze extra dikke Let-terhoeke is er uitgebreid aandacht voor. Over het thema ‘75 jier frijheid’ is een schrijfwedstrijd uitgeschreven en de zes winnende teksten (drie gedichten en drie verhalen) staan in dit nummer. De tentoonstelling ‘Wy kinne der noch wol ien by ha’ vertelt de verhalen van Joodse kinderen die in de Tweede Wereldoorlog in Fryslân ondergedoken zijn geweest. Een aanwinst van een ‘dagboekje’ geeft inzicht in het leven in de Hongerwinter en nog altijd is onderzoek naar de Knokploeg van Sexbierum relevant.

PortretHet portret dat Douwe Elias maakte van Aggie van der Meer, winnaar van de Gysbert Japicxpriis 2019, is onlangs onthuld en heeft een mooie plek gekregen in de Gysbert Japicxseal in Tresoar bij de eerdere Gysbert-winnaars. Het is bijna een traditie dat de

Gysbert Japicxpriiswinnaar een geschilderd portret krijgt. Douwe Elias uit Frane-ker schilderde eerder ook de

portretten van Tiny Mulder en Piter Boersma in deze serie. Bekijk het portret op de pagina hiernaast.

ObeEr zijn vele verschillende activiteiten bij Tresoar. Activi-teiten om iets van te leren of ter vermaak. In paviljoen Obe en in Tresoar zijn deze zomer nieuwe tentoonstel-lingen te zien, lees er meer over in dit nummer.

Afscheid Dit jaar neemt Tresoar afscheid van maar liefst vijf medewerkers - sommigen hebben heel wat jaren bij Tresoar gewerkt. Hoe kijken ze terug en wat gaanze na hun pensioen doen? Ze schrijven er zelf over. Ook vrijwilliger Theun Veenstra heeft na 25 jaar afscheid genomen. Hij was informant op de studie-zaal van het Ryksargyf en later Tresoar. En de laatste jaren werkte hij ook als vrijwilliger bij het Historisch Reisbureau.

FOAROPWURD

Theun Veenstra. (Foto Haye Bijlstra)

Blide Boalserters by de befrijing. (Fotograaf Jacob Stienstra)

LETTERHOEKE 1 2020 | 3

YNHALD

6Smokkelbern

975 jaar vrij

10Wedstriid

4 | LETTERHOEKE 1 2020

6 ‘Wy kinne der noch wol ien by ha’ Otto Kuipers

9 Oog in oog met oorlog Johan Steendam

10 Sjueryrapport skriuwwedstriid Eric Hoekstra, Doeke Sijens,

Nienke Jet de Vries

12 Oare kant grins Koos Tiemersma

15 Mei de boat nei Ljouwert Ludzer van der Schors

17 Wer werom Jan Minno Rozendal

19 de put Syds Wiersma

20 Neat Neeltje Terpstra

21 Yn alle talen lyk Nynke Terpstra

22 Voerzoekers Otto Kuipers

24 Undersiker oan it wurd: Gosse Beerda Marijke de Boer

26 IIsbaan yn ’e maaitiid Eddy van der Noord

27 Rôze blomlêzing Janneke Spoelstra

28 Fan Wâldbeantsje oant Wetterhoun Wieke de Haan

29 Jan Loman Gerhild van Rooij

30 Aanwinst: Dagboekschrift van Setske en Klaas

Wilma Hogenhuis

31 ‘Sin oan dy lange fakânsje’ Dora de Boer, Sietske Boersma, Jacob van

Sluis, Barteld de Vries, Siem van der Woude

34 Nijs fan de Freonen fan Tresoar

36 Aktiviteiten

YNHALD

6Smokkelbern

24Ferried

27LHBT-literatuer

30Dagboekje


Pytsje van der Werf-de Boer, boerinne op de pleats Djiplân ûnder Burchwert, wie 34 jier doe’t de oarloch útbruts. Se wie doe al twa jier widdo en mem fan fjouwer lytse bern. Yn it boerebe-driuw waard se bystien troch har sweager Johannes, in faam en in feint. Yn novimber 1943

hjitte se in lytse poppe, dy’t Mattie Haagens neamd waard, wolkom. Sy soe in evakuee út Rotterdam wêze. Yn werklikheid wie se in Joadsk smokkelbern, mei de namme Rachel Schrijver, dat út Amsterdam wei nei Fryslân smokkele wie. Sy wie de earste fan in lange trits tydlike

TENTOANSTELLINGtroch Otto Kuipers

Yn de tentoanstelling binne santjin fotoportretten te sjen fan Joadske

bern dy’t yn de Twadde Wrâldoarloch nei Fryslân smokkele binne.

Se kamen yn gruttere en minder grutte húshâldingen dy’t har huzen

iepenstelden foar de de ûnderdûkbern út benammen Amsterdam.

‘ Wy kinne der noch wol ien by ha’

Boerinne Pytsje van der Werf-de Boer (steand mei Rachel/Mattie op de earm) op de pleats Djiplân ûnder Burchwert mei

har tydlike bewenners fan smokkelbern, ûnderdûkers en evakuees.


bewenners fan Djiplân. Letter datselde jier kaam der noch in jonge Joadske frou, it jier dêrop twa jongelju dy’t fanwegen de Arbeitseinsatz in feilich plak sochten en yn de winter fan 1944-1945 folge troch sa’n tsien evakuees út it suden fan it lân. En sa no en dan hie Pytsje ek noch in ploech KP’ers (leden fan in Knokploech) oer de flier. Alle besikers wienen tydlik, útsein Mattie. Nei’t dúdlik wurden wie dat har beide âlden yn de oarloch omkommen wienen, bleau se part fan de húshâlding.

Foar safier bekend hat der nea in oerfal west of drige op Djiplân. Dat koe ek oars. Guon bern hawwe om ferskate redenen op in soad ferskillende plakken ûnderdûkt sitten. Yn guon fan dy gefallen wie der sprake fan ferried of de driging dêrta. Dêr krige Tilly Schelvis ek mei te krijen. Sy wie in famke fan sân jier doe’t de oarloch útbruts. Tilly en har broer Nico kamen fia fia yn Fryslân telâne, mar net bymekoar op itselde adres. Tilly siet earst fjouwer moanne by in dûmny yn Goaiïngea. Dat wie net mear as in troch gongshûs, dêr’t mear ûnderdûkers sieten en nei fjouwer moanne ‘ferhuze’ se nei Nijesyl. Dêr kaam se yn in húshâlding mei trije bern: twa jonges en in famke, Minke. Dizze Minke wie krekt as Tilly

njoggen jier en se waarden de bêste freondinnen. Fan Minke learde se ek Frysk praten. Mar, der wie in probleem. Ien fan de buorlju wie tige ûnbetrouber en de driging fan ferried wie te grut. En sa krige se wer in nij ûnderkommen, dit kear yn Nijlân. Hoewol’t it hiele doarp wist dat Tilly Joadsk wie, hat dat nea swierrichheden jûn en hat se dêr de befrijing meimakke, krekt as broer Nico op syn ûnderdûkplak yn Aldegea (no gemeente De Fryske Marren).

Noch altyd kontaktBysûnder wie dat harren beide âlden de oarloch oerlibbe hienen, ek yn Fryslân, yn Donkerbroek. It wersjen tusken harren wie minder loksillich en oandien as dat je miskien ferwachtsje soenen. ‘Het weerzien met mijn vader en moeder vond ik raar. Ik herkende ze nauwelijks en vond ze maar klein en raar. Ik wilde niets van ze weten (…)’, sa liet Tilly har oantinkens oan dy tiid sa’n tsien jier lyn optekenje. De komst fan in suske en in nichtsje, dy’t har âlden yn de oarloch ferlern hie, feroare dêr neat oan. Tilly: ‘Een echt gezin werd het niet. Het hing als los zand aan elkaar. Ik was dwars. Ik wilde dit leven niet, ik wilde in Friesland blijven.’ Oant de dei fan hjoed hat Tilly noch altyd kontakt mei Minke, har oarlochs-freondintsje fan Nijesyl.It is in patroan dat ek by de measte oare yn de útstalling portrettearre ûnderdûkbern te sjen is: de winsk om nei de oarloch by de ûnderdûkfamylje bliuwe te meien en it faak libbenslange kontakt tusken de ûnderdûkfamylje en it ûnderdûkbern.

Tilly Schelvis (hielendal rjochts) en har broer Nico (twadde fan

links) kamen fia fia yn Fryslân. Tilly siet earst yn Goaiïngea en

letter yn Nijesyl. Nico siet ûnderdûkt yn Aldegea (no gemeente

De Fryske Marren) by de famylje Wind.

Op de tentoanstelling binne fotoportretten fan santjin

ûnderdûkbern te sjen. (Foto Haye Bijlstra)

De tentoanstelling makket diel út fan it projekt ‘De terugkeer van de Joodse kinderen’ (www.joodsekinderen.nl). Oare ûnderdielen dêrfan binne in dokumintêresearje op NPO2/Omrop Fryslân en de teäterfoarstelling Smokkelbern.


Dat Rachel Schrijver part wie fan de famylje Van der Werf waard moai dúdlik nei har ferstjerren yn 2008. De bern fan Pytsje setten in advertinsje yn de krante mei de folgjende tekst: ‘Met veel verdriet nemen wij afscheid van onze bijzondere zus en tante Mattie, Rachel Schrijver. Vanaf 11 november 1943 opgegroeid in Djiplân’.

PortrettenYn de útstalling stean santjin ûnderdûkbern sintraal, dêrûnder Rachel Schrijver en Tilly har broer Nico Schelvis. Yn de útstalling is te lêzen wat de meast Amsterdamske bern trochmakke hawwe. By de pleechgesinnen wie it bot wennen oan de nije âlden, broerkes en suskes, de omjouwing, de foar harren ûnbekende Fryske taal, in oar leauwe, oare ytgewoanten en oare gewoanten. Tagelyk wolle wy de besikers neitinke litte oer guon eksistinsjele fragen, lykas: soe ik myn bern oan in frjemde meijaan? Soe ik mei gefaar foar eigen libben in bern opnimme yn myn húshâlding? Hoe is it om net te witten wa’tst bist? Wa’t dyn âlden binne? Wat dyn (echte) namme is? Foar wa’t dat wol, lizze kaarten en potleaden klear om dêr wat oer op te skriuwen.

Louis GodschalkBerne: Amsterdam, 1 novimber 1942

‘By it appèl fan de klasselearaar yn it twadde jier op de ulo, reagearre ik net op de namme Louis Godschalk dy’t op de list stie. Ik siet om ’e nocht te wachtsjen op myn namme, Loekie Rienstra. Letter op dy dei yn augustus 1955 fertelden myn pleechâlden my oer de fertrietlikste foarfallen fan myn libben, en dat myn echte namme Louis Godschalk wie.

Nei dat petear wie ik der min oan ta. Wikenlang gûlde ik jûns op bêd en fielde my iensum. Der wie in grut gat yn myn libben en ik miste wat essinsjeels, mar wat, dat wist ik noch net. Jierrenlang hope ik dat ús Mem of Heit of in oar famyljelid ynienen foar de doar stean soe. Dat barde noait. Myn biologyske âlden, Lion Godschalk en Anna Zwaaf, binne op 23 july 1943 yn Sobibor fergast.

Yn 1944 waard ik as poppe út de kresj foar de Hollandsche Schouwburg yn Amsterdam oer nei Snits smokkele, dêrnei kaam ik by Klaas Oosterkamp yn Skearnegoutum. Doe’t syn dochter Hennie mei Feike Rienstra troude, naam sy my mei, ik neamde harren Heit en Mama. Yn 1948 adoptearren sy my. Yn myn skoaltiid yn Skearnegoutum wist ik neat oer myn Joadske achtergrûn, sels net dat ik Joadsk wie. Op in konferinsje oer it ûnderdûkte bern yn 1992 hie ik myn ‘coming out’. Wat fyftich jier opsletten en fersegele west hie, kaam nei bûten. Der wie werkenning en we fûnen erkenning.’

Wat: tentoanstelling oer Joadske ûnderdûkbern Wêr: Tresoar (útstallingsromte)Wannear: oant en mei snein 19 july, ûnder iepeningstiden fan Tresoar. In boekje mei alle teksten by de fotoportretten (yn it Frysk, Nederlânsk en Ingelsk) is by de tentoanstelling te besetten.


De tentoonstelling geeft een indringend beeld van de oorlogsjaren, het verzet en de Jodenvervolging en sluit aan bij het landelijke project De Tweede Wereldoorlog in 100 foto’s van het NIOD (Instituut voor Oorlogs-, Holocaust en Genocidestudies). De foto’s worden aangevuld met

amateurfilms. Zo zijn huivering-wekkende filmbeelden te zien van de deportatie van de familie De Jongh in 1942, stiekem gemaakt door een overbuurman. Ook zijn foto’s en filmbeelden te zien van een nationaalsocialistische bijeen-komst op het Wilhelminaplein. Er zijn foto’s van de Hongerwinter

van 1944-1945 toen circa 70.000 hongerevacués over de provincie werden verspreid en er zijn bij-zondere filmbeelden te zien van de eerste dagen na de bevrijding. Naast de uitbarsting van vreugde in verschillende dorpen en steden, zijn er ook de schaduwkanten van de bevrijding, zoals arrestaties en afrekeningen.In de tentoonstelling is ook een ontmoetingsplek, waarin hedendaagse projecten een plek krijgen en waar ruimte is om met getuigen, experts en elkaar in gesprek te gaan.

TENTOONSTELLINGdoor Johan Steendam

Oog in oog met oorlogHet Fries Verzetsmuseum toont in samenwerking met Tresoar,

Fries Film Archief en Historisch Centrum Leeuwarden foto’s en

films van de Tweede Wereldoorlog en de bevrijding in de provincie

Fryslân, dit jaar 75 jaar geleden.

Wat: tentoonstelling ‘Oog in oog met oorlog’ Waar: Fries Verzetsmuseum, LeeuwardenWanneer: 11 april tot en met 6 september

De Tweede Wereldoorlog in 100 foto’sIn elke provincie kon publiek op een voorselectie stemmen. Een ‘burgerforum’ heeft de honderd meest bijzondere foto’s gekozen uit de provinciale inzendingen. Die honderd foto’s zullen op een later moment in een tentoonstelling te zien zijn. Kijk voor meer informatie op in100fotos.nl.

Bezoek van Seyss-Inquart, Rijkscommissaris van Nederland, aan Leeuwarden, 4 april 1943. (Collectie Fries Verzetsmuseum)


Wy, de sjuery, hawwe de bydragen foar de skriuwwedstriid anonym beoardiele. Wy, dat binne Nienke Jet de Vries, Doeke Sijens en Eric Hoekstra. Der wiene trije prizen te winnen yn de kategory gedichten en trije yn de kategory (koarte)

SJUERYRAPPORTtroch Eric Hoekstra, Doeke Sijens en Nienke Jet de Vries

SkriuwwedstriidIt is dit jier 75 jier ferlyn dat Nederlân en it grutste part fan Europa

befrijd waarden. En Fryslân waard ek befrijd, as provinsje en as

mienskip. Mar wat betsjut dat foar ús as yndividu? Wurdearje wy de

frijheid wol of binne wy bedoarn? Is elke foarm fan frijheid wol like

goed? Sadwaande wie it tema fan de skriuwwedstriid fan Tresoar:

75 jier frijheid.


ferhalen. Dy prizen hawwe wy ek allegear takend, want de bydragen wiene fan in goed nivo en noflik om te lêzen. Mei elkoar binne 9 ferhalen en 19 gedichten ynstjoerd.

FerhalenDe tredde priis (€ 250) is foar it ferhaal ‘Wer werom’ fan Jan Minno Rozendal. It ferhaal spilet yn ús tiid. It lit sjen dat frijheid net altyd like goed is, want it is ek de frijheid om te smoken en oan longkanker te stjerren. Oan de oare kant is ús frijheid in

seine foar flechtlingen, dy’t wol heimwee hawwe, mar net werom wolle soene. In moai nuansearre ferhaal.

De twadde priis (€ 500) is foar it ferhaal ‘Mei de boat nei Ljouwert’ fan Ludzer van der Schors. It is in ferhaal oer in frou yn oarlochstiid. Se moat foar har groanysk sike man ien kear yn de trije wiken nei Ljouwert ta om in flesse brandewyn. It is in spannend en tagonklik ferhaal mei in ferras-sende ein, dy’t ôfsletten wurdt mei de rigel: ‘Se wiene net allegear like ferkeard’.

De earste priis (€ 750) is foar it ferhaal ‘Oare kant grins’ fan Koos Tiemersma. It fertelt oer in frou dy’t in ferhâlding kriget mei in Dútske soldaat en nei de oarloch mei him trout. It ferhaal wurdt fernimstich ferteld. It ferfeelt net en ferfalt ek net ta klisjeemjittige ôfhanneling. It ferhaal lit moai útkomme dat goed en ferkeard gjin oardielen oer groepen wêze kinne, inkeld oer yndividuele minsken, oan hokker kant oft se yn in oarloch of oar konflikt ek steane.

GedichtenDe tredde priis (€ 250) is foar it gedicht ‘Yn alle talen lyk’ fan Nynke Terpstra. It is in tige tagonklik gedicht dat it idee útdraacht dat minsken universele behoeften en emoasjes mei-inoar diele. Sadwaande kinne minsken út ûnderskate lannen mei eigen talen inoar begripe as it giet om de minsklike died fan it groetsjen, as it giet om it sizzen fan ‘goeie-

moarn mannen’, as it giet om de langst nei frede, en sa fierder.

De twadde priis (€ 500) is foar it gedicht ‘Neat’ fan Neeltje Terp-stra. Dit gedicht is in oanklacht tsjin de ûntminskliking fan de minske as gefolch fan oarloch en geweld. Troch oarloch en ideology is in meiminske gjin minske fan fleis en bloed mear. Dan wurdt de meiminske, de Joad yn dit gedicht, in ding. En dan is de stilte fan de minsken dy’t it allegear mar gewurde lieten, net in fredige stilte, mar in stilte dy’t oanklaget.

De earste priis (€ 750) is foar it gedicht ‘de put’ fan Syds Wiersma. It is in gedicht dat sawol tagonklik as fernimstich is. It tema is dat minsken gjin emoasjes talitte omdat emoasjes sear dwaan kinne. Dit tema wurdt droegen troch twa symboalen: troch it hurde snaffelbekje fan in bloedreade amaryllis dy’t op útkommen stiet, en troch in put dêr’t in swier lid oerhinne leit. De put ferwiist ek nei de strjitte yn it part fan Ljouwert dêr’t noch sa-folle oan ús Joadske meiminsken tinken docht. It gedicht ferbynt meiminsklikheid mei spiritualiteit yn de sintrale rigel, yn skeanprint yn it gedicht ôfprinte: ‘god is dêr wêr’tst him deryn litst’. En dêr stiet dan it ôfwizen fan gefoel tsjinoer, yn de rigel: ‘as ik mar neat fiel / want dêr fiel ik my goed by’. Sa kin de minske kieze út twa wegen, in wei te’n goede en in wei te’n kweade. En sa is it yn ús tiid fansels ek.

Wy lokwinskje elkenien dy’t in priis wûn hat en wy tankje alle dielnimmers foar har ynstjoerin-gen.

Ynwenners fan Boalsert posearje yn

april 1945 op in Kanadeeske wein. De

stêd is op 16 april befrijd troch de 13th

Canadian Field Artillery Regiment.

(Fotograaf Jacob Stienstra)


Oare kant grins

Oare kant grins, feilich thús, op in pleats ûnder Bremen. Hy skreau dat er my net fergetten wie, yn in steil hânskrift en, hiel bysûnder, yn it Nederlâns. Wat moat er dêr in muoite foar dien hawwe, tochten wy. Allegearre stiene wy deromhinne, gnuvend nei dat snústerige krystkaartsje fan goedkeap papier, Aal en ik, ús heit en mem, en fansels Lieuwe, myn broer. It wie net rjochte oan de Fam. Leistra, mar spesifyk oan mý, Hylkje.

Pak it mar, hear, ik ha it klearlein om’t ik der al mei rekkene dat jo it sjen woene. Sjogge jo wol hoe moai oft er myn namme fersierd hat? Ik koe der mei myn ferstân net by dat ien dy muoite dwaan woe. Foar mý. Want ik wie in gefal apart, doe al, sa oars as myn suske Aal, tsjin wa’t ik my omraak ôfsette koe, dy leave skat, tsien kear nueter as ik. Jo wolle straks in foto fan it kaartsje meitsje? Fansels, der stiet neat op dat in oar net witte mei.

Wy wennen op ’e romte tusken Boksum en Hilaard, sa’n âlde pleats dy’t kreake as in learen jas. Wat koe it waaie, dêr op ’e pôle. It lûd fan rûgeljende dakpannen kin ik sa noch oproppe, sels no’t ik oer de njoggentich bin. Om’t wy bûtenút taholden hiene wy yn ’e oarloch, want oer dy tiid ha ’k it, geregeld ‘útfanhûzers’, sa’t ús heit en mem se omskreaune. Meastal wiene it lju dy’t net yn Dútslân wurkje woene, soms ek minsken út it ferset en ien kear in joads echtpear út Snits. As de kniper werklik op ’e skine kaam, koe oernachte wurde yn in jarrebak dy’t ús heit en Lieuwe yngroeven hiene yn de Hege Seize. Wat strie, in pear tekkens, en klear. De Dútsers holden ús wakker yn ’e kikert, fandêr dat it nuodlik wie om gasten al te lang op de pleats te hâlden. Bytiden stoden de nazys manmachtich ta it hiem op, om benaud fan te wurden. Mar tagelyk wie-ne der ek gewoane soldaten by. Guon, lykas Günther, kamen faker as ien kear. Us heit hie wol niget oan him, in boeresoan dy’t hope dat de Krieg mar gau oer wêze soe. Lieuwe hie it lykwols net op him stean. Yn

syn eagen doogden álle Dútsers net, heit moast net sa geunstich oer ‘dy mof ’ prate.

Troch dy heech oprinnende diskusje by ús yn ’e keu-ken waard ik nijsgjirrich. Want as der sá fûleindich oer ien praat wurdt, wolle je as famke fan sechstjin witte oer wa’t it giet. Dat ik troch de skuorre doe’t er wer ris delkaam mei syn maten, mei Aal op in feilich meterke achter my, mar allike benijd. De bûthúsdoar yn ’t kier en om it hoekje sjen, twa bleien, fjouwer eagen op stokjes. Ik sil noait ferjitte hoe’t ús heit en Günther al Frysk en plat pratend oer de kwaliteiten fan Akke 23 stiene te redendielen, in boerefeest fan hannen en fuotten. Mar midden yn dat praat seach Günther ynienen ús kant út, langer as gebrûklik. It heart miskien wat nuver, mar oan alles wie te fernimmen dat syn belangstelling in stik breder wie as ús feebeslach. Dy eagen, sa hie in man noch noait nei my sjoen. Aal wie der yn alle gefallen samar oer út, want nei’t er in stikmannich dagen letter nóchris delkaam en ik yn ’e kunde mei him kaam, hold se út dat er it behoarlik fan my te pakken hawwe moast. En ik fan him, dát hie se ek wol troch. Mar hoe geane sokke dingen, it wie oarloch en hy wie soldaat. Om dy reden holden wy distânsje, mei troch de hâlding fan Lieuwe. Ik ha wolris tocht dat de bân dy’t der samar tusken heit en Günther ûntstie, foar myn broer de werklike reden wie om de lettere leafde fan myn libben ôf te wizen. Sels hie Lieuwe gjin boere-bloed, wat ek wol bliken die doe’t er lân en fee ferkocht en de skuorre as opslach ferhierde, oant er de pleats fan ’e hân die en wy ús berteplak foargoed kwyt wiene.De spagaat dêr’t ik yn telâne kaam, duorre net lang, want nei de simmer fan ’43 seagen wy Günther net wer. Wierskynlik oerpleatst, tochten wy, dy jonges waarden oeral hinne sleept om har dea te fjochtsjen, en neffens Lieuwe mar goed ek want ‘dat rommet moai op’. Sa kaam it dat Günther út it sicht rekke, al skeat er my by de yntocht fan de Kanadezen yn Ljouwert noch al even troch it sin. Nuver wie dat,

SKRIUWWEDSTRIID


ferfrjemdzjend sels, ik dy’t dêr stie te roppen en te razen foar de iene kant en tocht oan de oare.

Hoege jo oars neat op te skriuwen, of ûnthâlde ferslachjouwers tsjintwurdich alles wat der ferteld wurdt? In opname mei dy telefoan? O, ik frege my al ôf wêrom’t jo dy niiskrekt sa pontifikaal op ’e tafel leine.

Wêr wie ’k bleaun? Och ja, de befrijing. Al gau pakten wy de tried wer op. Opnij krigen wy útfanhûzers, diskear twa bern út Hollân dy’t oansterkje moasten. It lân waard wer opboud en ik wie besteld mei it learen want, al lei dat ûnder myn mooglikheden, ik moast en soe de ferpleging yn. Mar doe foel dus dat kaartsje op ’e doarmatte, in teken fan libben út in hoeke wei dy’t ik assosjeard hie mei dea en ferdjer. Wat koe ik oars as in nijjierswinsk weromstjoere? Sels ús mem fûn dat wol it minste dat ik dwaan koe, en heit wie sichtber bliid dat Günther de oarloch oerlibbe hie. Ek moai foar syn âlden, sei er foldien, om dêrnei ôf te drossen nei it bûthús. Yn ’e hjerst fan ’46 frege Günther oft er delkomme mocht, al begriep er hiel goed dat it gefoelich lei. En dat wie de spiker op ’e kop, want ús briefkerij hie al hiel wat losmakke, foaral by Lieuwe, dy’t duvels wie. Dy fint hat bloed oan ’e hannen, of makket dy dat neat út, biet er my ta, en hy wie de iennige net. Us mem siet der ek mei yn ’e mage, mar doe’t it derop oankaam stie se wól achter myn kar, lykas ús heit dy’t sawisa it mier oan konvinsjes hie. Leafde ken gjin grinzen, lei er Lieuwe it swijen op, boppedat kin it noch alle kanten út.Ynearsten hie ’k der gjin erch yn, mar al gau fleach it praat de buorren oer, wat neat wie yn fergeliking mei wat folge doe’t Günther werklik oerkaam en wy in échte relaasje krigen, mei as djiptepunt it leksum fan in pear âlderlingen by de jierlikse húsbesite en, doe’t dat gjin effekt hie, in ûnderhâld ûnder fjouwer eagen mei dûmny, dy’t oars gjin antwurd hie op myn fraach oft frijheid allinnich mar bestean kin troch oaren it tsjinoerstelde op te lizzen.

It wie in fraach dy’t ik mysels hieltyd faker stelde, hielendal doe’t ik seach mei hoefolle gemak oft in soad jonges nei Indië ta ôfreizgen om dêr in hiel folk ús wil op te lizzen. En dat nei sels fiif jier ûnderdrukt te wêzen. Hiene wy dan neat leard, wiene wy ús eigen brúnhimden oan it wurden? It wie ferbjusterjend, it fanselssprekkende fan dy moardpartij, want dat wie it. Tsjin dy tiid hie ik al in pear kear by Günther west, ús leafde koe yndied gjin grinzen. Hy stie krekt sa yn it libben as ik, wy wiene twa hannen op ien búk. Syn âlden wiene skatten fan minsken, dy’t in kollektive skuld meitôgen en de moed hiene om dy nei my ta ek út te sprekken. Wy trouden, ús heit hat syn earste pakesizzer noch op ’e skurte hân. Krap in jier letter is er stoarn, ús mem wie doe al siik. Om har ha ’k noch in skoft werom west en har tegearre mei Aal oant de ein ta fersoarge.It brekpunt kaam op har begraffenis, op de werom-wei fan it hôf. It waard achter myn rêch sein, net iens al te lûd mar namste dúdliker, in wurd dat wierskynlik al langer brûkt waard om my te omskriuwen. Troch de feninigens dêr’t it mei útsprutsen waard rûnen de ridels my oer de rêch.

Wa’t it sei? Fine jo dat fan belang? Ien fan de froulju, mar ik ha my net omdraaid, wittend dat ik net foar mysels ynstean koe.

Ik wist net hoe fluch oft ik fuortkomme moast, hielendal doe’t Lieuwe trochskimerje liet dat it myn eigen skuld wie. Wat hie ’k noch te sykjen yn in fermidden dêr’t ús leafde deaferklearre wie? Ik haw noait werom west, sels it kontakt mei Aal ferwettere. Soms is it needsaaklik om de bân dêr’t in minske yn opgroeid is, troch te fykjen, al hie ’k it leaver oars hân. In nij haadstik, in oare ûnderfining, in bestean opbouwe yn wat earst de frjemdte foar my wie. Foar myn gefoel is dat haadstik no sawat út, in ferfolch hoecht om my net mear. Ik ha in goed libben hân, mei in leave man, bern en bernsbern.


De folgjende generaasje tsjinnet him ek al oan, sels dát meitsje ik noch mei.Dy lytse krobben binne oars net allinnich in aar-dichheid, se twinge my ek om dochs noch nei de takomst te sjen. Hár takomst. En dat falt my swier. In skoftlang ha ’k, lykas de measten fan myn generaasje, miend dat it bist ferslein wie, in fersin, want it hat allinnich mar sliept en no wurdt it wer wekker. It binne jonge minsken dy’t de fakkels opnij oanstutsen hawwe. Ik hear deselde wurden, ûnder deselde flaggen as earder, yn deselde taal. It is om bang fan te wurden no’t it kwea it ferline ûntkent, de grinzen wer oplûkt en siket om neifolgers, fûsten om oaren it swijen mei op te lizzen en fuotten dy’t al marsjearend de rjochten fan minderheden fertraapje. Frijheid is net frijbliuwend, dêr is de tiid net mear neffens, in delgong yn it tinken dy’t ik earder meimakke, mei in útkomst skreaun yn jiske en bloed.Al tolve jier bin ik widdo, dochs is Günther altyd myn beaken bleaun. Alle dagen wer hâld ik my oan him fêst, bin ik my bewust fan syn eachopslach en hear ik syn stim; de dea hat him it swijen net oplizze kind. It jout my rêst om te witten dat er wachtet oant ik my by him foegje sil, feilich thús, oare kant grins.

Koos Tiemersma


Mei de boat nei LjouwertSe wiene net allegearre like ferkeard

It wie noch neare nacht, doe’t se de bûthúsdoar efter har ticht drukte. Net te lûd, de lytste bern leine noch te sliepen. De âldsten moasten straks nei skoalle, dy koenen har sels wol rêde. De molkbussen stiene by de dyk, dêr hie se sels foar soarge. Ien fan ’e middelsten hie se by de hân. Dy moast mar mei nei Ljouwert. Linze koe him wol ien dei allinne op bêd fermeitsje. As jonkje fan 16 wie hy ûnder de tsjellen fan in heawein troch kaam. Hy soe der wol oer hinne groeie, waard sein, mar mei de jierren kamen de klachten. Hy hie der ‘in min boarst’ fan oerhâlden. It waar koe net omslaan, of hy lei wer op bêd mei kâns op in longûntstekking. Hy waard der net better op, mar ien dei allinne koe noch krekt. Boppedat, hja gie net foar har plezier op stap. It gie om medisinen. No ja, medisinen? De dokter hie it briltsje wat delskood op syn âlde noas en út de eachhoeken wei sjoen, doe’t hy sei: ‘Jo man soe ‘fersterkings’ ha moatte.’ Miskien dat der ek wol bettere medisinen wiene, mar it wie oarloch en dus neat te krijen. Syn âlde remedy, moarns betiid op de nochteren mage in kloppe aai mei brandewyn, wie noch altyd in probaat middel. Hja lake der wat om. Der wiene mear yn ’e romer ferdronken as yn ’e Surhústerfeart.

Dy aaien wienen gjin probleem. De swierrichheid wie de brandewyn. Hoe komme jo yn de oarloch ien kear yn ’e trije wiken oan in flesse brandewyn. Dat koe allinne klandestyn. Yn Ljouwert, yn ’e St. Japiks-strjitte, wie in winkeltsje dêr koenen jo aaien ruilje tsjin drank. Dat wie net sûnder gefaar. Op meardere punten waarden de regels fan ’e besetter oertrêden. Ien kear yn ’e trije wike moast hja mei in reidkofferke fol mei aaien nei de stêd. De winkel yn, foarsichtich it kofferke ‘ûnder de toanbank troch’ oerjaan en nei in skoftsje kaam it werom en thús kaam der in flesse mei brandewyn út. Sa gie it moanne yn moanne út.Sa sette hja ôf nei It Blauferlaat. Fan harren spultsje ôf wie dat in foech oere rinnen. It wie krap oan. As it jonkje net al te goed mei komme koe, moast se him mar ûnder de earm nimme. Der siet neat oars op. Brandewyn wie rôversguod, djoer en net te krijen, mar Linze moast it hawwe as medisyn.

De boat gie om sân oere út Strobos en soe om healwei achten hinne op Blauferlaat wêze. It beurtskip hat dan noch fjouwer oeren farren nei Ljouwert en sil noch oanlizze op Skûlenboarch en op ’e Burgumer-daam. Hja siket in plak binnen yn de roef. Bûten op it efterdek wie it te kâld foar it jonkje. Om tsien oere hinne sjocht se it silhûet fan Ljouwert. De tuorren fan de tsjerken wize nei de himel. Fan dy kant ha ik de lêste tiid net al te folle stipe krigen, flitst it troch har holle. Foei tinkt se, sa mei ik net. Boppedat sok tinken makket it earder minder as better. Se moast de kop derby hâlde. Sa farre se Ljouwert yn. Fan it Knilles Djip oer de Wide Greuns en De Tynje, it Nije Kanaal op en dan rjochttroch nei de Sudergrêft. De foarname hûzen steane wat beslein oan ’e kant fan it wetter. It liket as hinget der in skûteldoek oer de sinne. It sil wêze, mar de krêft ûntbrekt.

De boat glydt hastich troch it wetter. It giet as it slydjaget, mar dan giet in skok troch it skip. It gûnzet: ‘By de Wurdumerpoartsbrêge wurde de beurtskippen troch de besetter oanhâlden en alles wurdt trochsocht.’ Dat betsjut aaien kwyt, gjin medisyn, mar in soad argewaasje as der net mear efterwei komt. Hja kin gjin kant út. Earst mar de salon út nei it efterdek. Dêr binne de aaien en it jonkje is der ek. Se kin gjin kant út. De aaien oerboard jout twa problemen. Gjin aaien is gjin brandewyn wat mear as nedich is. Hja sjocht it wer foar har. Midden yn ’e nacht in oanfal fan benaudens. Wat sil der barre as efter it skip in reidkofferke yn it kanaal driuwt. It jonkje allinne litte? Dat nea.Foar de Blokhúspoartsbrêge hâldt it skip yn. It is der net al te rom. Hja nimt it jonkje ûnder de iene earm en pakt yn de oare hân it reidkofferke mei de aaien en springt sa fan it farrende beurtskip oer op in frachtboat dy’t oan de Emmakade leit. Se binne út sicht troch it brêgewachtershúske dat krekt oan de goede kant stiet. It duorrret efkes foar’t se wer op adem is. Op ’e strjitte is gjin soldaat te bekennen. Gelokkich leit der in planke nei de kade. Se lûkt de lange swarte mantel wer yn ’t fatsoen, strykt it hier yn ’t model en bekommert har oer it jonkje. ‘Do bist de

SKRIUWWEDSTRIID


bêste springer fan ’e Pôle’, seit se sêft yn syn ear. Mei in ombocht komme se oan de stille kant fan ’e Nijstêd en dûke dan ien fan ’e lytse strjitsjes yn. It liket dat it ûnheil keard is. Der is nimmen yn ’e winkel. ‘Itselde resept dizze kear?’ freget de man efter de toanbank. Hja hoecht neat te sizzen. It kofferke komt fuortdaliks wer werom. Dan sykje se de boat wer op en kinne nei hûs. Der is gjin Dútser te bekennen. Hja lit har ûnderútsakje op ’e bank en falt hast yn sliep. Straks moatte de kij noch molken wurde. Thús komt se yn it tumult fan ’e grutte húshâlding mei lytse bern. Linze hie de gânse dei allinne op bêd lein. Hy wist net wêr’t er it sykje moast. De lytse hie neat oars dien as gûlen om mem. ‘Hoe wie ’t yn Ljouwert?’ fregen de âldsten. ‘Krekt as oars’, sei se. It fertriet koe gau genôch komme. Dat hoegde sy net oan te dragen. Doe’t it spul jûns op bêd lei, die se har rûnte. De bern leine sûn en fredich te sliepen. Se koe har deljaan. It libben wie sa min noch net.

In foech healjier letter stiet se wer mei it kofferke mei contrabande yn ’e winkel klear foar de transaksje. Dan komt in jonge offisier binnen. Hy docht krekt oft alle minsken lucht binne. Hy reaget eltsenien oan ’e kant en sil syn bestelling dwaan. Hja sjocht de offisier op en del oan en seit: ‘Wa sei datst oan ’e beurt wiest?’ Ferbouwerearre seit er mei hurde stim: ‘Verzeihung bitte!’ Hy draaide him, seach hy har oan. Ferluts. Mei triennen yn ’e eagen sei er: ‘Mutti, Mutti. Du siehst meine Mutti ähnlich.’ Hy gie troch en sei der fuort efteroan ‘Asjeblyft doch soks nea wer, want in oare kear rint it grif ferkeard ôf.’ Sûnder boadskip-pen skeat hy de winkel út. Oanslein! Werom op ’e boat siet se te rydboskjen. Hoe krige se it yn ’e plasse? Wa die no soks?

‘Sjoch, se wiene net allegeare like ferkeard’, sei se letter.

Ludzer van der Schors


Wer werom

‘It is hielendal oan dy, moatst dwaan watsto sels wolst,’ hie de telefyzjemefrou tsjin de kandidaat sein. ‘We libje yn in frij lân, witst…’Nicole seach út har eachhoeke wei fan it iene skerm nei it oare. Op har telefoan joech it wyld knipperjende ljochtje oan dat it tiid foar Frânske les wie, dat se hjoed op syn minst noch 3000 stappen sette moast en oh ja ek net ferjitte om dat mailtsje te stjoeren, wa wit siet Kim der op te wachtsjen. Dêr wie se it fierdere fan de jûn noch wol drok mei. Lêsten hie se miend dat it better wêze soe en smyt de telefoan yn ’e plee, om einlik rêst te finen. By eintsjebeslút hie se in healoere de WIFI útset, dat wie ek al hiel wat. Neat moat en alles mei, dus alles moat. Selskeazen finzenskip yn technology, wist Driss har dan wiisnoazerich te fertel-len. Se hie neffens him eangst om wat te missen.

Wier frij hie se altyd wêze wollen, eartiids al. Se hie in alternative griene krul yn har hier hân, want dat hie Lisa fan HAVO 5 ek. Gjinien soe har fierder fertelle wat se dwaan moast. Mar foar in tattoo hie se tastimming nedich, en foar in piercing ek al. Mem soe leaver deagean as soks te jaan. Mar de goede dagen soenen foar Nicole ek komme, dêr wie se wis fan, as se ienkear folwoeksen wie.‘Frijheid… wat betsjut dat dan, tinksto?’ frege mem, nea te wurch om ferfelend te dwaan.‘No gewoan… klean út en de see ynfleane.’ It hie ferplicht obsternaat klonken, Nicole wist wier wol wat der no folgje soe.Mem die har taak: ‘Do silst kjeld skypje. Do silst siik wurde. En hoe moat dat dan mei skoalle? Mei it kuorkebaljen? Mei dyn baantsje by de Jumbo?’

Nee, echte frijheid bestiet net, soe heit no fêst ek wol tajaan, al dy jierren nei’t er samar op in tiisdei it tsjinoerstelde bewize soe mei sy fan trije strjitten fierder. Earne yn Frankryk wat begjinne, foar de fûst wei yn le horeca of hoe’t se it dêr mar neamden. Wat dizeniger it plan, wat better, dat joech kâns om op elk krúspunt wer op ’e nij te kiezen: sille we links of rjochtsôf ? Erfaring krigest wol troch it te ûnderfinen. De twadde lêch wie ûnderwilens yn de skoalgeande

leeftiid. Fan syn foarnimmen om elke dei de bergen yn te gean kaam net folle telâne. Miskien ris yn de fakânsje, as it regear sei dat it goed wie. Mei har allen yn ’e file de heuvel op, hellingproef, Jaques fan nûmer 46 koe er yn ’e spegel sitten sjen. It swit stie him op de foarholle. Genôch brea en wetter mei, want de mage docht ek al net oan laissez faire.

De psycholooch hie ek syn duit yn it ponkje dwaan wollen. ‘Frijheid sit him net yn it ûntdûken fan dyn plichten,’ hie er ornearre nei’t Nicole ris, net iens mei opsetsin, in kertierke te let kaam wie. Syn toantsje stie har net oan, mar doch der ris wat tsjin: hy wie de baas en mei twa knippen fan ’e fingers koe er har wer opnimme litte. Hy helle as altyd minne oantinkens by har nei boppen, it ferline wie in mûnestien dêr’t se mar net fan loskomme koe. ‘Nije wike wer op ’e tiid wêze, twa oere stipt,’ hie de sekretaresse har noch biterich neidroegen doe’t se al healwei bûten stie.‘Krekte ôfspraken binne just goed. Oarder is goed,’ fûn Driss doe’t se op syn skouder útgûlde en fan him gjin gelyk krige yn har striid tsjin dy pilledraaier en syn yn it wyt stutsen boevebinde. ‘Al te folle keuzes jouwe dy mar stress.’

Keuzestress. In protte hienen pake en beppe it der net oer hân, dy kear safolle jier lyn doe’t Nicole harren ynterviewde foar de skoalkrante, oer de oarloch en dêrnei. ‘Do diest gewoan, en dat wie dat.’ Mei 5 soannen yn 6 jier tiid wie neitinken oer frije tiid in ding foar dyn frije tiid: net besteand. Pake wie tankber foar syn buorrel op snein en it fêste pakje sigaretten yn ’e bûse fan it boesgroen. Hy stoar oan longkanker noch foar syn pensjoen. De frijheid om te smoken nekke him ear’t er fan syn frijheid om te túnkjen genietsje koe. Of sa. Irony wurket net by de dea fan in goed minske. Syn libben hie bestien út soargen oer de nije generaasje, dy’t de iepenbrutsen wrâld fêst net oankoe. Se hienen lang hier hân, syn soannen, bakkeburden sels, oant de moade sei dat soks net mear koe.

SKRIUWWEDSTRIID


Nicole seach nochris op har telefoan. Net iens in berjochtsje fan Driss derby: oan it wurk, sa let noch. Hy wist it oars altyd sa goed mei syn tegeltsjeswiis-heden, syn boek mei alle antwurden. Hy kaam út in ûnfrij lân. Net dat er dêr faak oer prate, of dat se der ea tegearre west hienen, soks wie net feilich. Mar hy miste it op mominten och sa: de taal, de rook, de minsken, it waar. Op in treastleaze snein dikeren se ris út it bêd wei de streamende rein yn. ‘By ús is it no 28 graden. Sinne.’ Noch altyd wie dat fiere lân by ús.

Dêr hie yn syn jongesjierren alles altyd dúdlik west, lei er út as er ris sa’n rite hie, en dy pear lytse fotokes op it aljemint kamen. Jo wisten presys wat mocht en wat net, der wie oarder. Dat wie dan maklik. Pake soe goed mei him kinnen ha, tocht Nicole, se koe dy beiden sa sitten sjen: de iene mei syn sigaretten, de oare loarkjend oan de wetterpiip. In potsje skaak tusken har yn. Tusken de setten troch mimerjend oer dy goede âlde tiid. Protteljend oer dy oare kant fan dy ferfelende frijheid, dy’t soarge foar griistinten, diskusjepunten, ferskillen fan ynsjoch. Dy’t ûnwis-sichheden meibrocht, ûndúdlike hierargy, brek oan respekt foar de wize, grize hierren en de mannen yn it blau, de mannen yn it grien, de mannen yn it brún.

Oft er dan net leaver werom gean woe, frege Nicole him nei’t de rein oergien wie yn heil.Myld seach er har oan, en spruts tagelyk foar pake. ‘Dat noait, mon amour. Dat noait.’

Jan Minno Rozendal


de put

se sei ris der leit in swier lid oerhinne dat lit ik lizze oars wit ik net wat der frijkomt

dochs joech je se my alle jierren in amaryllis it hurde snaffelbekje op útbrekken yn in plestik potsje

ik seach it wûnder kommen in swurd út ’e skie fan de djippere machten bloeiden de eagen dy’t alles ferneare moasten sear read ik bin gjin oerlibjende fan ik kin kalm op myn iepenst wêze by de put delrinne de ba’al shem tov lêze god is dêr wêr’tst him deryn litst en de doar op in kier sette se sei ris as ik mar neat fiel want dêr fiel ik my goed by

Syds Wiersma

SKRIUWWEDSTRIID


Neat

gjin rûzjen fan de wynkreakjende tûkenas ritseljend blêdoars net as stilte

gjin bim-bam fan klokkenmar toer sûnder lûdswijend grêf

is oarloch gjin kakofonyfan bom en geweargjalp en skriemeangst en noed?

is it in stimin nammeflústerjend ferried?

en dan it razen fan de machtratteljen fan tsjil op izerfjoer fan de deastilte

gjin flústeringgjin azemgjin hertslachgjin tinzen mear

in minskof minder noch

wat wie ik dan?

stjertrijehoeknûmerneat

wa wit nochwa’t ik wie?wa ropt nochmyn bestean?do?

fertelyn it rûzjen fan de wynsjongyn it bim-bam fan klokkenropmei in kakofony fan stimmenmyn namme

lit nea wer stilteit lûd wêze fan geweld

mar taal fan de Frede

Neeltje Terpstra

SKRIUWWEDSTRIID


Yn alle talen lyk

‘Goodmorning boys!’ ‘Bonjour mes amis!’‘Dzien dobry moi przyjaciele!’‘Goedemorgen makkers!’

‘Goeiemoarn mannen!’

Wy koenen mekoar net ferstean.Ik kaam fan in lyts doarp,Ingelsk en Frânsk hie ’k nea leard.Lit stean Poalsk.

Wy koenen mekoar net ferstean,mar wy begrepen wol de eangst.It rûzjen fan de kûgels is yn alle talen lyk.

Wy moeten mekoar op it slachfjild. Lytse mannen,grutte praatsjes.Lyts yn it gehiel. Grut yn de eagen fan harrendy’t neat mear sizze koenen.

Guon wienen hielendal út Amearika kaam.Ik kaam gewoan út Ryptsjerk.In stik tichterby.

Guon wienen hielendal út Amearika kaamen wienen fanút Ingelân nei it strân fan Normandy fearnen hienen dat oerlibbe.

Hoe’t se dat dien hienenbin ik noch altyd net út. Blykber is de driuw om te oerlibjenfoar eltsenien gelyk.

Ut Amearika, Kanada,Frankryk, Ingelân en Poalen kamen mannen om te fjochtsjenfoar ús. Us Nederlanners.Us Friezen.De rop om fredeklinkt yn alle talen lyk.

Wy koenen mekoar net ferstean mar wy begrepen mekoar wol. Yn dizze striid hienen wy inkeld elkoar,nimmen skreau mear nei hûs.Dêr wie gjin tiid foar.Boppedat, wat wie der te fertellen?De lûden fan de oarlochklonken yn hiel it lân gelyk.

Op in deimoeten wy in Dútser.Swart fan de drek,mei in farske wûn op it skouder.Fuortflein fan de deady’t oer de grins op him wachte.

Njoggentjin jier wie er. Hy wie nei it slachfjild stjoerd,wylst er foar syn mem en susters soargje moast.Heit libbe al net mear.

Wy koenen mekoar net ferstean.Ik kaam fan in lyts doarp,Dútsk hie ’k nea leard.Mar wy begrepen mekoar wol.

De rop om fredeklinkt yn alle talen lyk.

Dútslân kapitulearre yn maaie.En tegearre mei myn maten út Frankryken Poalen en Amearikaen Kanadaen Ingelânen sels mei de Dútse jongerieden wy troch de strjittenfan Ljouwert.

Wy koenen mekoar net ferstean,mar allegearre wisten wy dat it frede wie.It lûd fan feest is nammentlikyn alle talen lyk.

Nynke Terpstra

SKRIUWWEDSTRIID


Dit is de eerste alinea van het boekje Voerzoekers, herin-nering aan een tocht gedreven door honger, 1 januari tot 14 juni 1945. Het 46 pagina’s tellende boekwerkje is van Andries van Eijmeren en ‘uitgegeven’ te Rotterdam op 14 april 1963. Het is gebaseerd op het dagboek dat Andries tijdens de tocht bijhield. Andries en Willy, broer en zus, wensten elkaar en hun ouders op 1 januari 1945 een gelukkig nieuwjaar in Schiebroek bij Rotterdam. Het nieuwe jaar begon echter allerminst gelukkig. Het was hartje Hon-gerwinter; de voedselrantsoenen waren zeer karig en niet genoeg om een gezin van vier personen te voe-

den. En zo ontstond een - krankzinnig - plan, maar de honger noodzaakte om het uit te voeren. Broer en zus zouden naar Workum fietsen en onderdak zoeken bij één van de gezinnen die ze kenden uit de tijd dat ze er zelf hadden gewoond.

De tochtAndries (16) en Willy (20) stappen op 1 januari 1945, ’s ochtends om kwart over zeven, op hun fietsen. Nou ja… één fiets heeft helemaal geen banden, de andere een achterband en vóór een houten band. De eerste wordt dan ook al gauw ‘de tank’ genoemd. Onderweg horen en zien ze dat het oorlog is. Ze worden opgeschrikt door de lancering van twee V1’s en nemen tientallen Duitse vliegtuigen waar. De reis verloopt die eerste dag verder vlotjes. Via Hillegersberg, Terbregge, Gouda, Oudewater en Utrecht komen ze in de namiddag in Amersfoort aan,

Andries en Willy stappen op 1 januari 1945 op de fiets.

De schenker van het boekwerkje heeft tevergeefs zijn best gedaan om Andries en Willy van Eijmeren, hun nabestaanden of familieleden, te achterhalen. En zo kwam het in het bezit van

Tresoar, waar het is opgenomen in de Verzameling kleine aanwinsten betreffende de Tweede Wereldoorlog.

TWEEDE WERELDOORLOGdoor Otto Kuipers

Voerzoekers‘Achteraf bekeken was het eigenlijk een krank-

zinnig plan. Willy en Andries zouden op de fiets

naar Friesland gaan om daar bij kennissen een

onderdak te zoeken. Daar zouden ze wel liefde-

rijk ontvangen worden, omdat het in Rotterdam

niet meer uit te houden was vanwege de honger.

De bonkaarten zouden ze niet meenemen en

daarmee hadden Papa en Mama dus een dubbe-

le portie van het weinige voedsel, dat er nog te

krijgen was.’


waar ze kunnen overnachten. De tweede dag moeten ze verschillende hindernissen overwinnen. Voorbij Nijkerk moeten ze de eerste lekke band plakken. In de buurt van Putten beginnen ze bij boeren om eten te vragen; fietsen maakt immers hongerig. Bij veel boeren krijgen ze een paar stukken brood, maar soms krijgen ze nul op het rekest. In het dagboek noteert Andries: ‘Bij de volgende kregen we niets, omdat Willy een lange broek aan had. Dat mens zei, dat ze niet gaf aan vrouwen met de lange broek aan.’ De tweede nacht slapen ze boven een veestal van een boerderij in Hierden en de derde nacht in een oudemannenhuis in Hasselt.Op dag vier klapt tussen Blokzijl en Kuinre de band van de ‘goede’ fiets. Repareren is geen optie meer en dus wordt de band verwijderd. Vanaf nu rijden Andries en Willy beide op een tank. In de loop van de middag passeren ze de Friese grens. Via Lemmer, Oudemirdum, Rijs en Koudum rijden ze ’s avonds Workum binnen. De ontvangst valt ietwat tegen. Ze kunnen niet beide bij één gezin overnachten. Als ze proberen om toch op één plek ondergebracht te worden, horen ze dat het eten in Friesland ook niet voor het opscheppen ligt.

Heit en MemAndries verhuist al snel naar een nieuw adres, de familie Wijma, waarvan de heer des huizes directeur van de plaatselijke Lijempf-fabriek is. Daar voelt hij zich meer welkom. Omdat Willy het niet fijn heeft bij haar gastouders en omdat ze weer graag samen op één plek willen verblijven, besluiten ze om stiekem weg te gaan. Via via komen ze bij Klaas en Sjoerdje Teerenstra aan de Workumer Trekweg onder Bolsward terecht. Het kinderloze echtpaar wordt hun nieuwe pleeggezin. Ze hebben het daar erg fijn; hun gastouders noemen ze al gauw Heit en Mem. Ze leren er karnen, boter en kaas maken en spinnen; de kazen en de boter worden later weer verkocht. In maart

volgen er Duitse acties. Bij de buren aan de overkant van de vaart worden onderduikers opgepakt. En dan wordt het zondag 15 april. De Duitsers trekken zich terug en blazen de Blauwpoortsbrug in Bolsward op. Een mysterieus schip komt voor het huis van de Teerenstra’s liggen. Als de brug is gesprongen gaan de luiken van het schip open en komen er tientallen gewapende mannen van het verzet, de NBS, uit tevoorschijn, waarna ze de stad ingaan om deze van de laatste Duitsers te zuiveren. De volgende dag lopen Andries en Willy de Canade-zen tegemoet en krijgen hun eerste snoep en eerste sigaret. Bij de Blauwpoortsbrug wordt een Baileybrug aangelegd. In de loop van de middag rijden de eerste tanks eroverheen. Bolsward is vrij! Maar de strijd is nog niet gestreden; de Canadezen betrekken een stelling tussen Bolsward en de Kop van de Afsluitdijk. Op 18 april gaat Andries met een evacué naar het front in de hoop om een paar hulzen te kunnen be-machtigen. Hij schrijft: ‘Toen we daar waren schoten ze net driemaal een kogel af. Wat een vreselijk lawaai. Ik kreeg een kist en twee hulzen. Die hulzen wegen 2 kg. per stuk en zijn geheel van koper.’Op 11 juni aanvaarden Andries en Willy de terugreis. Met tram, benenwagen, vrachtwagens, paard en wagen, boerenkar, veerpont en melkwagen komen ze twee dagen later in Schiebroek aan.

InleverdagTresoar, Fries Verzetsmuseum, Historisch Centrum Leeuwarden en Kazemattenmuseum krijgen regelmatig voorwerpen en documenten aangeboden, die betrekking hebben op de Tweede Wereldoorlog. Op 3 mei vindt de jaarlijkse landelijke actie ‘Niet weggooien’ plaats bij Tresoar (11.00-16.00 uur) waar voorwerpen en documenten kunnen worden ingeleverd.

Op dag vier passeren ze de Friese grens. Via Lemmer, Oudemir-

dum, Rijs en Koudum rijden ze ’s avonds Workum binnen.


‘Yn 2018 wie de ôfskiedsbrief fan Folkert Bergsma yn it nijs, as ynstjoering fan Tresoar foar it lanlike pro-jekt ‘Stuk van het Jaar’. Folkert is ien fan de fjouwer jonge manlju, lid fan de Knokploech Seisbierrum, dy’t yn de Twadde Wrâldoarloch yn febrewaris 1944 as gefolch fan ferried ta de dea feroardiele en eksekutearre is. Twa dagen dêrfoar skreau er syn yndrukwekkende brief, dêr’t er ôfskied yn nimt fan syn famylje,’ fertelt Gosse Beerda (Dokkum, 1965).

Nei de befrijing identifisearret de heit fan Folkert Bergsma syn soan oan de hân fan stikjes klean en in grutte hierlok. De skiednis fan de KP Seisbierrum is benammen bekend fan de oerfal op it gemeentehûs fan Sint-Anne en de razzia op de pleats Liauckamastate yn Seisbier-rum. Yn de ôfrûne 75 jier binne dizze ferhalen faker opskreaun, soms mei wikseljend, of ûntbrekkend, boarne- en feitemateriaal en mei werhelling fan ferkearde of ynkomplete stellingen en bewearingen. ‘Fanwegen myn jierrenlange ûnderfining mei ynternet yn tal fan ynformatisearringsfunksjes en myn eigen bedriuw yn webdevelopment bin ik frege om ris te sjen watfoar nije ynformaasje oft digitaal te finen wêze soe oer de ‘ferrieder’ fan de Knokploech Seisbierrum. Ik koe de ferhalen net, mar ik wie benijd, om lykas it sjoernalistike netwurk Bellingcat, dat ûndersyk docht nei de ramp mei MH17, it web te trochsykjen op resin-te oanwizingen nei Frans Michon, skûlnamme Frans Mulder. Hy is de 19-jierrige dy’t de Dútske Sicher-heitsdienst yn novimber 1943 alle ynformaasje jout, ynklusyf de nammen fan mear as fyftich fersetslju en ûnderdûkers oer in tiidrek fan tsien moannen, dêr’t er op njoggen ferskillende plakken yn Fryslân ûnderdûkt wie. Dy aksje hie dramatyske gefolgen.’

It libbensferhaal fan Michon is om ferskate redenen noait wiidweidich ûndersocht en beskreaun.

Online speure nei ferrieder

Gosse Beerda wenne jierrenlang yn Amsterdam,

mar werom yn it heitelân woe er nije minsken

kennen leare en in bydrage leverje oan de maat-

skippij. Sa kaam er yn it jier fan Kulturele Haad-

stêd as frijwilliger by it Histoarysk Reisburo fan

Tresoar. En fan it iene kaam it oare.

UNDERSIKER OAN IT WURD: GOSSE BEERDA troch Marijke de Boer

Online ûndersyk as ûnderdiel fan regulier his-toarysk ûndersyk is in nijsgjirrich ferskynsel. Neist oanhâldend en tiidslinend sneupen yn argiven kin men ek hieltyd mear op in ‘loaie’ manier achter de laptop by ynformaasje komme, sûnder oeral hinne te reizgjen. Mei de tanimmende digitalisearring en it iepenstellen fan argiven en data, ynklusyf partikuliere famyljeargiven, is dat gjin takomstmuzyk mear, mar in needsaaklike praktyk.

Gosse Beerda. (Foto Haye Bijlstra)


Privacyaspekten en beslettenheid fan dossiers fan it Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging spylje in rol. Krekt as gefoelichheden nei de oarloch, en no noch, by famylje en neibesteanden fan de slachtoffers. ‘Tagelyk wurdt al fuort nei de oarloch yn krante-artikelen oer de rjochtsaken folop spekulearre oer motiven en syn gongen foar en nei syn ûnderdûkperioade. Oan de iene kant wolst it witte en begripe, oan de oare kant is der ôfgriis en ôfkear.’Michon wurdt op ferskillende websiden neamd. ‘In earste fynst dy’t ik die, wie in krantefoto út 1980 dêr’t er posearret as foarsitter fan in skilderferiening. Ek fûn ik ferslaggen fan de rjochtsaak yn 1948 tsjin Michon. Dêr stiene genôch gegevens om it famylje-ferbân fan Michon yn kaart te bringen, benammen de libbensrin fan syn heit François Johan, dêrfoar socht ik op websiden fan provinsjale en stedsargiven. Elk detail datst fynst, is wer in oanlieding om op troch te sykjen. Oan de iene kant dochst dat spesifyk, mar oan de oare kant ek like faak fia sykopdrachten op Google. Yn de kranten fan Nijmegen kaam ik koart nei de oarloch oant twa kear ta de ‘wegering’ fan in relaasje fan Michon mei dy stêd tsjin. Dat is opmerk-lik, want pake, heit en Michon sels binne allegearre hikke en tein yn Nijmegen.’

LibbensfraachstikkenWat mear Beerda oer Michon boppe wetter krige, wat mear oft de fraach him oantsjinne yn hoefier’t er in ‘gewetenloze, berekenende verrader’ wie of in,

net minder gefaarlik, ‘onvolwassen en labiel persoon’, of sa’t ien fan syn lettere kampbewarders sei: ‘een mislukt mens’. ‘Nei Michon, dy’t yn 1948 feroardiele waard ta libbenslang, binne trije of fjouwer ûndersiken dien om te sjen oft er tarekkenber wie. Dat wie tusken 1945, yn de tiid fan de rjochtsaken en yn 1958 nochris, koart foar syn frijlitting foar’t him graasje ferliend wie. Al dy ûndersiken sizze wat oars. De mear fûnemintele fraach is oft, en yn hoefier’t omstannichheden, oanlis en opfieding, persoanlike kar,

opfettingen en oertsjûgingen bepalend binne foar it hâlden en dragen fan minsken. Dat binne grutte libbensfraachstikken. Oft de tiid nei 75 jier befrijing al ryp is foar in mear wittenskiplik oanpak fan sa’n gefoelich dossier is de fraach’, relativearret Beerda syn ûndersyk. ‘Oft ik de persoan bin om dizze fragen en de fierdere skiednis te beskriuwen en te beänt-wurdzjen moat blike. Der binne noch in soad nijs-gjirrige boarnen te besjen en fierder te resjersjearjen.’It ferhaal fan de Seisbierrumer Knokploech libbet noch altyd. ‘By de ynleverdagen fan Tresoar, yn maaie ferline jier, brochten neibesteanden nij materiaal. Bysûnder wie materiaal fan twa oare KP-leden: de ôfskiedsbrief fan Gerrit Schuil, en syn tosk dy’t by identifikaasje yn 1945 weromfûn wie en in koffer fol persoanlike brieven fan Lolle Rondaan. Beide manlju binne tagelyk mei Bergsma eksekutearre. Dat smyt in noch riker en folsleiner byld op fan wat bard is.’ Yn oktober kaam dêr noch in famyljeboek mei brieven, foto’s en de Fryske Bibel fan Rondaan by, dy’t er by syn finzenskip by him hie, doe’t syn famylje en neibesteanden fan syn eardere freondinne Riek Stork elkoar moeten op Tresoar.

Frans Michon, syn skûlnamme wie

Frans Mulder.

Frans Michon (links) op in foto yn de krante út 1980.

Hy posearret as foarsitter fan in skilderferiening. It ûndersyk is te folgjen op www.kpsexbierum.nl mei dêrop de ferhalen en orizjinele dokuminten en boarnen. De webside is in inisjatyf fan Marre Faber-Sloots en Gosse Beerda, mei stipe fan Tresoar. Belangstellenden kinne har ferhalen, dokuminten, foto’s en reaksjes stjoere nei [email protected]. Dit jier binne ferskillende inisjativen om stil te stean by de Knokploech fan Seisbierrum, lykas in toanielstik (oer de oerfal op it gemeentehûs fan Sint-Anne) en in dokumintêre (oer KP-lid Lolle Rondaan).


It idee komt by Hendrik Elings wei: ‘’n Paar jaar leden liep ik met de hônd ’n rondsy om de iisbaan op Ouwe-Syl. ’t Waar in ’t foorjaar. Wer’t der in de win-termaanden water lait of soms iis, der liepen nou skapen. Alhoewel, een niet. Die laai op ’e rûg, de poaten omhoog. In ônmacht. Sneu, docht ik en ik holp ’t beest weer overeand. Wat ik doe ok docht, dat waar dat soa’n iisbaan in de maityd krekt op dat skaap leken. Sij lait der maar wat, kin niks, en het gyn funksy meer. Temîn-sen, de funksy werfoor at sij aigenlik beoeld is. Ik besloat om ’s bij ândere iisbanen in

Frysland te sien, hoe’t die d’r in de maityd bij laaien. En wat bleek? Niks gyn ‘iisbanen in ônmacht’! Se worden brúkt, en hoe! D’r worde kaatst, foetbâld en korfbâld. ’t Waren waaies worren foor peerden, koeien en skapen.’

By de útstalling ferskynt in keunstboek, mei deselde titel, by útjouwerij Louise. Dêryn steane tsien skilderijen fan Hendrik Elings, tsien swart-wyt foto’s (mei pinhole-kamera makke) fan Baukje Venema en alve lofdichten fan alve Fryske dichters. Dy dichters binne Johan Veenstra, Henk van der Veer, Hein Jaap Hilarides, Elmar Kuiper, Gerard de Jong, Nyk de Vries, Eeltsje Hettinga, Albertina Soepboer, Baukje Wytsma, Elske Kampen en Janneke Spoelstra.

BustoerOp 26 april en 10 maaie is in bustoer by ferskate Fryske iisbanen del. Op 26 april giet de rûte troch it noardwesten,

op 10 maaie giet de rûte troch it súdeasten. It programma fiert lâns trije iisbanen dêr’t in programma is mei foardrachten fan de makkers en in tal dichters. Fansels is by elke iisbaan wat lekkers (kofje mei oranjekoeke, lunch en in buorrel). De beide toers einigje yn Obe, dêr’t de keunstners taljochting jouwe by de tentoanstelling.

Oare aktiviteitenOp 7 maaie is in lêzing fan Bert Looper oer de kultuer en histoarje fan iisbanen rûnom yn Fryslân. Dichter fan Fryslân Nyk de Vries sil foardrage en Hendrik Elings fertelt oer de keunst. Op 28 maaie is in diner yn Obe (foar likernôch 50 man) mei lekker iten, foardrachten fan dichters en ynbring fan de makkers Hendrik Elings en útjouwer Eddy van der Noord.

De tentoanstelling ‘IIsbaan yn ’e maaitiid’ yn Obe bringt fan 18 april ôf

in multymediale ympresje fan iisbanen yn ’e maaitiid yn in keunstsin-

nige foarmjouwing, mei skilderijen fan keunstner Hendrik Elings en

foto’s fan fotografe Baukje Venema. Op de twa grutte LED-skermen

binne hânskreaune gedichten en fideo-opnamen fan alve Fryske

dichters te sjen.

IIsbaan yn ’e maaitiid

TENTOANSTELLINGtroch Eddy van der Noord

Wat: tentoanstelling IIsbaan yn ’e maaitiidWêr: Obe, AldehoustertsjerkhôfWannear: 18 april oant en mei 2 juny. Opjaan foar de bustoers (9.30-16.00 oere) en it diner kin op www.tresoar.nl en www.eventbrite.nl. De kosten foar de bustoer binne 35 euro, it diner kostet 20 euro (iten en twa drankjes).Omslach fan it boek.


It redaksjeteam, besteande út Jelle Krol, Jantsje Post, Doeke Sijens en Janneke Spoelstra, sammelet poëzy en proazafragminten mei lesbyske, homoseksuele, biseksuele, transgender (LHBT) tematyk út de literatuer fan Fryslân. Dat giet om sawol Frysktalige, as streektalige (byg. Stellingwerfske), as Nederlânsk-talige teksten en fan Titia Brongersma (santjinde iuw) oant Joël Huitema (ienentweintichste iuw).

Ut ’e teksten, fan sawol skriuwende LHBT’ers as net as sadanich bekend steande skriuwers dy’t har oait oan it tema weagen, komt in ferrassend breed palet fan aspekten nei foaren fan LHBT-libben yn Fryslân. Der komt in yngeande ynlieding by de blomlêzing. En om de blomlêzing sa tagonklik mooglik te meitsjen, wurde de Frysktalige en oare streektalige gedichten en proazafragminten yn it Nederlânsk oerset. De fan oarsprong Nederlânsktalige poëzy en proazafragmin-ten, opnommen omdat se in bân mei Fryslân hawwe, wurde oerset nei it Frysk.

De redaksje hopet mei dizze blomlêzing in bydrage te leverjen oan ’e akseptaasje, dokumintaasje, emansi-paasje, ferdivedaasje, identifikaasje en represintaasje fan en foar rôs libben yn Fryslân yn ’e breedste sin.

12.ik bin mar in smel en behindich persoanmar dochs haw ik myn freonen wolûnder de sterke kearels fan ’e bouhoekenim Hans bygelyksnet dat ik him omearmjelykas ik wol woemar wy ha wolris ‘knokt’en dan kom ik der noch net iens sa min foar wei‘lyts mantsje’ neam ik himhoewol’t er mei syn sterke skonkenin swiere motorfyts betwingt mar ik neam alle minsken lytswant wa kin grut wêze foar de deadsdriging oerfan motorfytsen en atoombommen? Ut Rymtwang (1984) fan Sybe Krol (1946-1990).

Rôze blomlêzing Mei de lanlike Rôze Sneon yn Ljouwert

kommendewei, op 20 juny, is in redaksje-

team dwaande mei it gearstallen fan in Rôze

blomlêzing út ’e literatuer fan Fryslân.

LITERATUERtroch Janneke Spoelstra

Sybe Krol.

Wat: presintaasje fan ’e blomlêzingWêr: by Tresoar, mei optredens fan yn ’e blomlêzing opnommen skriuwers en dichtersWannear: Rôze Sneon, 20 juny. It inisjatyf foar de blomlêzing leit by Tresoar, de Afûk jout it boek út. De blomlêzing wurdt opnommen yn ’e Literêre Rigen fan ’e Fryske Akademy.


TENTOANSTELLINGtroch Wieke de Haan

Fan Wâldbeantsje oant Wetterhoun

Besikers wurde fia in griene rûte nei de ynformaasje brocht en kinne in film oer de Fryske rassen en gewaaksen besjen. Neist in grut ferskaat oan grientesoarten, fan sied oant beantsje te sjen yn silinderfazen yn in iepen kast, is ek in soad ynformaasje oer de gewaaksen te finen yn lytse skriften.

Der binne pastels fan Jantiena Bellinga fan Fryske bistesoarten lykas de stabij en de wetterhûn en botanyske akwarellen fan Fryske griente fan Hennie Dijk-Stel. Yn de achterste romte is in âlderwetsk ‘poatershok’ yn moderne foarm te bewûnderjen, nei in ûntwerp fan de Fryske túnarsjitekt Nico Kloppenborg.

As de besiker wer bûtendoar is, kin er syn of har hert ek noch ophelje oan de plantebakken by de yngong fan Tresoar dy’t apart foar dizze tentoanstelling ek in griemmank fan ‘nutsgewaaksen’ sjen litte. Ek it ûntwerp foar dy beplanting komt fan Nico Kloppenborg. Belangstellenden kinne by de tentoanstelling ynformaasje krije oer de flaaksrûte of fierder sjen by Fryske gewaakstunen yn de Kruidhof yn Bûtenpost, it Fries Landbouwmuseum yn Ljouwert, of by de kassen yn Park Vijvers-burg yn Tytsjerk.

Sels oan de slach mei in Fryske grientetún? By de tentoanstelling wurde pûdsjes mei sied ferkocht sadat de aspirant, of follearde túnker, daliks los kin.

Akwarellen fan Hennie Dijk-Stel. (Eigen foto)

Wat: tentoanstelling oer Frysk libben erfgoedWêr: Obe, AldehoustertsjerkhôfWannear: 20 juny oant en mei 5 septimber. De tentoanstellig is yn gearwurking mei it ‘Platform Friese Rassen en Gewassen’. Dêryn rjochtsje ferskate orga-nisaasjes har op it behâld fan de Fryske lânbougewaaksen, biste- en fruitrassen en oarspronklike houtige gewaaksen (sa as toarnbeistrûken).

Yn Obe is dizze simmer in tentoanstelling oer Fryske plante- en

bisterassen: libben erfgoed.


In 1922 verhuisde het gezin Loman naar Gorredijk. Fietsend naar de HBS in Heerenveen beleefde Loman onderweg het landschap, het licht. Hij vond daarnaast ver-gezichten in de kunst: Mondriaan, De Stijl en Haagse School. In 1937 vertrok hij naar Delft waar hij naast de studie geodesie colleges kunstgeschiedenis volgde. In 1940 zag hij Rotterdam in brand staan en fietste naar zijn ouders in Leeu-warden. Hij werd civiel landmeter

bij het kadaster, maar moest onderduiken. In die tijd leerde hij etsen en tekende portretten, zijn zuster haalde modellen van straat.

In de tentoonstelling in Tresoar zijn Lomans fraaie bundels, haiku’s op divers materiaal, abstracte en landschappelijke grafiek en vlieselines (collages) waarin haiku’s zijn verwerkt en ‘talige’ objecten en assemblages van juthout te zien. De galerie brengt

met name niet eerder getoonde foto’s met tekstflarden uit de schenking van de erven Loman aan Tresoar, dichtbundels en grafiek die herinnert aan zijn tijd in Indië, waar Loman van 1945 tot 1948 bij het kadaster werkte. Lomans werk beweegt zich tussen verstilling en erupties.

Dichter-kunstenaar Loman schept in woord en beeld ruimte, zoals in Scandinavië in ‘zijn tweede vaderland’ Noorwegen, en op de Wadden en zijn geliefde Schier-monnikoog. Jan Loman en zijn uit Indië afkomstige vrouw Sofie Selma van Hutten richtten de Paerdemarct Fundatie op waarin zij kunst onderbrachten ter ver-koop. Met de opbrengst steunde de Fundatie vooral culturele initiatieven op Schiermonnikoog.

Lomans werk is opgenomen in collecties van musea in Gronin-gen, Drachten, Leeuwarden, Arnhem, Den Haag en universi-teiten van Delft en Leiden. Musea blijven Lomans werk tonen en zijn logo voor de Waddenvereniging is iconisch. Ook als dichter blijft hij in het vizier met zijn strak vorm-gegeven tegels met haiku’s bij historische locaties van Nijmegen tot Nesvåg, Noorwegen.

Jan Loman Dichter, kunstenaar, landmeter en mecenas Jan Loman (Bolsward

1918 - Beetsterzwaag 2006) was een erudiete en markante per-

soonlijkheid. Hij behoorde tot de avant-garde van de noordelijke

kunst in de jaren ‘60 met zijn aan de Nulbeweging verwante gra-

fiek en was mede-oprichter van NU. Tresoar en Galerie Bloemrijk

Vertrouwen (Aldtsjerk) tonen zijn literaire en beeldende werken in

samenhang met zijn biografie, persoonlijke documenten, films en

geëngageerde muziek.

TENTOONSTELLINGdoor Gerhild van Rooij

Een nooit getoond werk van Jan Loman: vlieseline BLAD (Particuliere collectie, foto

John Stoel)

Wat: tentoonstelling over Jan LomanWaar: Tresoar (tentoonstellingsruimte) en Galerie Bloemrijk Vertrouwen (Van Sminiaweg 70 in Aldtsjerk) Wanneer: 7 augustus tot en met 30 september


De familie van Klaas Bauke Boersma (1893-1965) zocht vorig jaar contact met Tresoar. Zij waren in het bezit van een dagboekje dat geschreven was door Setske en Klaas. Het gaat om een schriftje met korte gezamenlijke beleve-nissen in dagboekvorm uit 1905. De stukjes van Klaas praktisch en soms kort, die van Setske uitgebreid en vaak uitbundig.Zestien jaar is Setske als ze met haar twaalfjarige dorpsgenoot Klaas deze stukjes schrijft. Uitgebreid beschrijven ze hoe ze soms vergezeld door zijn zusje Reink en vriend Freerk, wandeltochten maken door de

omgeving van Oranjewoud. Op zoek naar plantjes, zaden en stekjes van bomen en struiken struinen ze de omgeving af. Van het gevonden materiaal maken ze een zogenaamd laboratorium bij Klaas thuis. (‘Deze [vader] had ondertusschen ons laboratorium bezien, dat hij schande genoeg een ‘belabberd ding’ noemde. We waren er, wat heel natuurlijk is, vreselijk over beledigd’, 17 december). Tijdens de tochten treffen ze verschillende mensen die Setske in haar sterke dialogen uitgebreid beschrijft. Hierbij gebruikt ze regelmatig een

soort Stadsfries wat ze in haar latere boeken ook gebruikt. In het dagelijks leven ging Setske niet meer naar school. Na drie jaar HBS, en uiteindelijk zonder diploma, hielp ze haar moeder in de huishouding, (‘maar moest ik moeder helpen boenen, stoffen, wrijven, allemaal huishoudelijke bezigheden’, 25 november) ging ze om met haar vrienden en kreeg lessen (‘vanmiddag had ik les van juffrouw Laverman en ik heb dus geen tijd gehad nog naar Klaas toe te gaan’, 13 december). Hoogtepunt van het dagboekje is waarschijnlijk het verslag van het reisje naar de Tjonger en Mildam, dat ze onderneemt met haar vader en Klaas. Hier eindigt het dagboekje ook mee.

Het schrift geeft een kijkje in het leven van jonge mensen in het begin van de twintigste eeuw. Het is niet alleen interessant voor liefhebbers van Cissy van Marxveldt, maar zeker ook voor mensen die belangstelling hebben voor Oranjewoud en omgeving. Het is een niet compleet (de eerste pagina’s missen), vlot geschreven dagboekje en het is bijzonder om te zien hoe haar schrijf- en vertelwijze op jonge leeftijd was.

Nieuwsgierig geworden? Het dagboekje is digitaal beschikbaarop www.sirkwy.frl (onder kopje Nijs).

Dagboekschrift van Setske en KlaasHet simpele schriftje doet niet vermoeden dat een van de

schrijvers ervan in de eerste helft van de twintigste eeuw erg po-

pulair was in Nederland. Voor mij, als fan, was het een verrassing

dat ik het in handen mocht hebben en mocht lezen. Eén van de

schrijvers is namelijk Setske de Haan (1889-1948), beter bekend

als Cissy van Marxveldt, auteur van o.a. de Joop ter Heul-serie.

AANWINSTdoor Wilma Hogenhuis

Pagina uit het dagboekje.


Dora de Boer, behâldsmeiwurkster‘Myn moaiste momint wie dat wy as It Fryske Boek by Tresoar allegearre in plakje krigen. Projekten wiene foar my net sa fan tapassing. Mar myn wurk as mei-wurkster ûndersteuning ynformaasjetsjinsten en as behâldsmeiwurkster ha ik mei in protte plezier dien. It wurk yn it magazyn lei my prima, it paste by my. It gefoel wat ik dêrby hie, it wie presyzjewurk en ik hie in protte frijheid, ik koe myn wurk yndiele sa’t it my paste. En mei myn eigen muzyk op de eftergrûn. Wat ik misse sil, wierskynlik myn wurk, mar seker myn kollega’s, en dêrby de sosjale kontakten. It wurk

ha ik altyd mei plezier dien, mar ta in bepaalde hichte wie it ek in ferplichting. Ik ha der sin oan myn dagen sels yn te dielen en de dingen te dwaan dêr’t ik sin oan ha. Ik sil my net ferfele. Ik ha sin oan dy lange fakânsje.’

Sietske Boersma, edukaasjemeiwurker‘Yn juny 1991 rekke ik by it Ryksargyf as depotmei-wurker oan it wurk. Wol 200 sollisitanten hiene skreaun op dy funksje, en ik waard oannaam, gewel-dich. Dat is foar my noch altyd it moaiste momint fan al dy jierren dat ik hjir wêze mocht. No ha ik de

‘Sin oan dy lange fakânsje’Fiif meiwurkers, foar tal fan minsken bekende gesichten, gean mei pensjoen.

Hoe sjogge sy werom op har wurksume jierren by Tresoar en wat sille se no dwaan?

OFSKIEDtroch Dora de Boer, Sietske Boersma, Jacob van Sluis,

Barteld de Vries en Siem van der Woude

Dora de Boer. (Foto Haye Bijlstra) Sietske Boersma. (Foto Haye Bijlstra)


‘pensioengerechtigde’ leeftiid berikt, wêr binne dy jierren bleaun? Ik mei wol sizze dat Piet Nieuwland my opwoutere hat op it mêd fan argyfûndersyk. Hy ferstiet as gjin oar de keunst om minsken op te lieden en it fertrouwen te jaan dat jo it kinne. Mar ik soe de oare kollega’s tekoart dwaan om net te sizzen dat ik fan harren ek in soad leard ha. It moaiste oan myn wurk is ûndersyk dwaan nei gegevens dy’t in oar net maklik fine kin. As jo dan resultaat ha, dan is dat echt in hoera. Ek it jaan fan kursussen fyn ik prachtich, it helpen fan minsken by it ûndersyk nei ûnreplik guod en net te ferjitten it wurkjen oan projekten foar it ûnderwiis. Sûnt 2011 wurkje ik op edukaasje en dêr siet ik wer yn in opwoutertrajekt, dizze kear troch Binne Reitsma. Wat haw ik in protte fan him leard. It lesjaan op basisskoallen en op it fuortset ûnderwiis en bern binnen Tresoar fan alles sjen litte, is echt myn ding. Prachtich is it om bern yn de bongeljierren nijsgjirrich te meitsjen nei argiven. Eins fyn ik alle wurk wol moai om te dwaan, útsein by de telefoan sitte. En no hear ik dus by de minsken dy’t fan Drees krije. Ik kin der net omhinne, mar ik hie noch wol efkes trochgean wollen. As de toarnbeien wer ryp binne, ha ik alle dagen tiid om se te sykjen en sjem te meitsjen. Wol spitich dat no ek in ein komt oan myn ‘sjempotrelaasje’ mei Otto Kuipers.’

Jacob van Sluis, collectievormer‘Ingaande 1 september 2001 ben ik in dienst getreden bij de Provinsjale Biblioteek fan Fryslân. Het was echter een gevoel van thuiskomen, want ik was al decennialang een trouwe klant. Nu mocht ik rechtstreeks achter de schermen en in de magazijnen werken. Mijn taken waren collectievormer voor filosofie en theologie en daarnaast conservator over de bijzondere collectie bestaande uit handschriften en oude drukken. Dat laatste had mijn grote liefde en in het bijzonder de collectie van de voormalige Franeker universiteit (1585-1843). Ik had voordien al het nodige onderzoek verricht naar Franeker hoogleraren (Röell, Camper, Vander Waeyen) en samengewerkt aan een bibliografie (Auditorium Academiae Franekerensis, 1995). Met de collectie was ik dus al enigszins bekend.De mooiste ontdekking die ik deed, was bij een rond-leiding. Ik pakte uit de Franeker collectie uit nieuws-gierigheid een boek met de rugtitel ‘Locke’, dus geschreven door de befaamde Engelse filosoof van omstreeks 1700. Mijn oog viel op een handgeschre-ven inscriptie, weliswaar zonder naam, maar ik wist het prompt: dit is van ‘Locke himself ’ en dat bleek na onderzoek inderdaad zo te zijn. Geweldig om zo plot-seling bijna fysiek geconfronteerd te worden met een Europese grootheid. Een ander hoogtepunt was toen een bezoeker mij attendeerde op een handgeschreven briefje in het Nederlands van niemand minder dan Voltaire. Ik ben ruim in de gelegenheid gesteld om de Franeker collectie te bestuderen en te presenteren en dat leidde tot twee tentoonstellingen: in Tresoar zelf in 2011 rond de oudste catalogus uit 1601 en in 2018 in Museum Martena te Franeker ‘Land van Latijn’, beide in voortreffelijke samenwerking met Haye Bijlstra. Dat leidde ook nog tot publicaties, waarbij ik veel positieve reacties mocht ontvangen op mijn boek De Academie van Vriesland (2015). Mijn laatste grote taak was een integrale beschrijving van de Franeker col-lectie, dit najaar te verschijnen: The library of Franeker University in context, 1585-1843. Wat ik het meest zal missen zijn de persoonlijke contacten, niet alleen met collega’s, maar ook extern via mail of persoonlijke ontmoetingen. Vragen van onderzoekers van buiten konden enorm stimulerend zijn en tot onverwachte inzichten leiden. Ik voelde me als een spin in een web, dat gaandeweg steeds meer een World Wide Web werd. Elke dag ging ik met plezier aan de slag en het was beslist niet zo dat ik uitzag naar de ‘grote Jacob van Sluis. (Foto Haye Bijlstra)


vrijheid’. Dankbaar ben ik dat ik dit moment in goede gezondheid heb mogen bereiken. Deels zal ik me moeten hervinden. Twee grote hobby’s zullen me daarbij behulpzaam zijn. Al sinds lang verricht ik onderzoek naar de in Franeker geboren (net als ik!) filosoof Frans Hemsterhuis (1721-1790) en dat moet nu resulteren in een Engelse vertaling van zijn Oeuvres philosophiques. En op de achtergrond kan ik mijn grote cd-collectie klassieke muziek afspelen, waarbij ik me ook nader wil inlezen. Want ik blijf een boekenwurm.’

Barteld de Vries, archivaris‘Eén van de mooiste momenten was de presentatie van de inventaris van de archieven van de families Van Eysinga en Vegilin van Claerbergen in 2008. De ter gelegenheid hiervan georganiseerde studiemiddag benadrukte het belang van dergelijke particuliere archieven. Veel genoegen beleef ik aan het inventari-seren van archieven en het verrichten van historisch onderzoek. Dit zou ik missen als ik niet van plan was om er mee verder te gaan. Na meer dan veertig jaar kijk ik uit naar de tijd dat ik de dingen kan doen waarvoor ik anders geen tijd had. Dat kan zijn genie-ten van cultuur in al zijn vormen en uiteraard op dat terrein zelf bezig zijn met mijn vrouw. Dit impliceert dat landsgrenzen niet tellen.’

Siem van der Woude, publykshistoarikus‘Ien fan myn moaiste mominten wie de premjêre fan opera Keapmanskeunsten yn Burgum yn 2014. Dat wie de ûntknoping fan in bysûnder projekt: in partituer út de kolleksje ta in útfiering bringe. Ek ‘Tresoar op tournee’ (benammen yn 2017) wie moai, der wiene in pear leuke ôfleveringen by wêrby’t ik mei in groep minsken oer de skiednis fan it eigen doarp yn petear kaam. Oan it projekt Sonttolregisters Online ha ik myn hert ferlern. Dat hat my sûnt 2007 flink yn beslach nommen. Moai dat wy it dit jier klear krigen hawwe foar myn pensjoen. Ek de Studium Generale-lêzingen haw ik altyd mei in hiel soad nocht organisearre. Minsken advisearje oer har ûndersyk of planne foar in boek die ik it leafst. Wat ik misse sil, is yn in rêstige kofjekeamer de boel opruie mei in soad ôfwaaid praat. Mar ik sjoch der nei út om mei myn frou Minke op reis te gean nei Laos. Fierder haw ik in programma foar lange fytstochten nei Danzig, by de Elbe en de Rijn lâns. En ik hoopje mei pakesizzer Mare yn it sitsje te fytsen.’

Barteld de Vries. (Foto Haye Bijlstra) Siem van der Woude. (Foto Haye Bijlstra)


Nije FellowJorieke Savelkouls is keazen as Fellow foar 2020. Under de titel ‘Over Friese paarden, Friese adel en Friese boeren’ sil sy ûndersyk dwaan nei de Fryske identiteit en kultuer troch de eagen fan trije famyljes hynstefokkers tusken 1850 en 1950.

Jorieke Savelkouls (1982) is promovendus oan de Universiteit Utrecht yn it ramt fan in ûndersyk nei it Fryske hynder fan 1800 oant no. Sy hat in bysûndere ynteresse foar de rol fan hynders yn histoaryske kontekst en it Fryske hynder yn it bysûnder. Yn 2016 publisearre se it boek Het Friese paard.

Mei elkoar binne dit jier tsien foarstellen yntsjinne. Yn it sjueryrapport wurdt de kombinaasje fan hynder en brûker yn it foarstel fan Savel-kouls nijsgjirrich neamd en boppedat wurde net allinne de adel, mar ek boerefamyljes ûndersocht. It ûndersyk wol in bydrage leverje oan de aktuele diskusje oer identiteit. It bestjoer fan de Freonen winsket Jorieke Savelkouls in soad sukses.

FREONEN FAN TRESOAR

Nijs fan de StiftingFreonen fan Tresoar

(Eigen foto)


Letterhoeke is in útjefte fan Tresoar en de Freonen fan Tresoar Letterhoeke ferskynt trije kear yn it jier en wurdt fergees tastjoerd oan de Freonen

Freon wurde?Belje mei 058-7890789 of stjoer in mail nei [email protected] bydrage is minimaal € 20,- yn it jier. It rekkennûmer fan de Freonen is: NL78 RABO 0335 4795 53

Redaksje Marijke de Boer (einredaksje), Wieke de Haan, Ids de Jong en Hilda Top (redaksjesekretariaat) en Janna de Jong (Freonen)

ByldmateriaalJohn van Geffen

Foarmjouwing Richard Bos

Printwurk Dekker Creatieve Media & Druk

Ofbylding foarkantIer yn de middei op 15 april 1945 giet it nijs troch de stêd: ‘Sy binne der!’ Elkenien draaft út ’e hûs wei, nei de Grinzerstrjitwei yn Ljouwert om de befrijers ta te roppen. De klokken fan de Aldehou liede en oeral komme de read-wyt-blauwe flaggen nei fiif jier foar it ljocht. Lang om let frij! (Histoarysk Sintrum Ljouwert, fotograaf W. ten Have)

TresoarBoterhoek 1Postbus 26378901 AC Ljouwert 058 7890789 [email protected] www.tresoar.nl

www.facebook.com/tresoar www.twitter.com/tresoar www.pinterest.com/tresoar www.instagram.com/tresoar

© 2020 Tresoar en de auteurs

Aktiviteiten

april11 Opening tentoonstelling ‘Oog in oog met oorlog’, Fries Verzetsmuseum14 Freonen fan Tresoar, lezing door Eva Vriend, ‘Eens ging de zee hier tekeer’,

Tresoar, 20.00 uur16 Lunchlezing door Peter van der Meeren, ‘De razziawedstrijd’, Tresoar, 12.30 uur17 Priisútrikking skriuwwedstriid ‘75 jier frijheid’, Tresoar, 15.30 oere 18 Iepening tentoanstelling IIsbaan yn ’e maaitiid, Obe25 Jaarlijks Fries Kampioenschap: rapid viertallen schaken, Tresoar, 09.30-16.30

uur26 Busreis IIsbaan yn ’e maaitiid, Tresoar, 9.30-16.00 oere30 Rondleiding Schatten van Tresoar, Tresoar, 14.00 uur maaie 3 Inleverdag materiaal Tweede Wereldoorlog, Tresoar, 11.00-16.00 uur7 Lunchlezing door Jet Steinz, ‘Van liefdespost tot hatemail’, Tresoar, 12.30 uur7 Lêzing troch Bert Looper, ‘IIsbaan yn ’e maaitiid’, Tresoar / Obe , 20.00 oere10 Busreis IIsbaan yn ’e maaitiid, Tresoar, 9.30-16.00 oere19 Filosofiecafé door Ron Muijzer, Tresoar, 20.00 uur28 Rondleiding Schatten van Tresoar, Tresoar, 14.00 uur28 Diner IIsbaan yn ’e maaitiid, Obe

juny 3 Studium Generale-lezing door Orlando Figes, ‘Europeanen’, Tresoar, 20.00 uur20 Presintaasje Rôze blomlêzing, Tresoar20 Iepening tentoanstelling Fan Wâldbeantsje oant Wetterhoun, Obe25 Rondleiding Schatten van Tresoar, Tresoar, 14.00 uur

july 30 Rondleiding Schatten van Tresoar, Tresoar, 14.00 uur

augustus7 Opening tentoonstelling Jan Loman, Tresoar27 Rondleiding Schatten van Tresoar, Tresoar, 14.00 uur

Mear ynfo? > www.tresoar.nl> agindaKaarten? 058-7890792 of 058-7890740

Mooglik geane aktiviteiten net troch fanwegen it coronafirus. Sjoch dêrom foar de aktuele stân fan saken op de webside (www.tresoar.nl) fan Tresoar.

Mogelijk gaan activiteiten niet door vanwege het coronavirus. Kijk daarom voor de actuele stand van zaken op de website (www.tresoar.nl) van Tresoar.

Herman Worms (2,5 jier) en Rebecca Siwinosky (1,5 jier), beide Joadske ûnderdûkers, yn 1943 yn

Koudum. Sy binne opnommen yn de húshâlding fan Willem en Antsje de Boer. Beide oerlibje se de

oarloch. Har gastâlden ûntfange nei de oarloch de Israelyske Yad Vashem-ûnderskieding.

Jiergong 16 | 2020 | Nûmer 1 75 jier frijheid ... · hjitte se in lytse poppe, dy’t Mattie...

Documents

Transcript of Jiergong 16 | 2020 | Nûmer 1 75 jier frijheid ... · hjitte se in lytse poppe, dy’t Mattie...