446

S E R IE R .AMBON ENZ.N. 77.INHEEMSCHE GROEPEN-SYSTEMEN IN DE AMBONSCHE . MOLUKKEN (1929).

Ondervolgende aanteekeningen zijn van den assistent-resident H. J. Jansen, en vormden den grondslag voor een in de afdeeling Adatrecht" van het Koninklijk Bataviaasch Genootschap in 1929 door hem gehouden voordracht.

De oudste schriftelijke voorstelling, die ik vond, zijn de a11ussa' s van Ridjali1) (naar verkort extract van Valentijn, wijl de oorspronkelijke allussa's niet meer in mijn bezit zijn). Volgens Ridjali zouden vier volken de Ambonneezen hebben gevormd : 1e. Gorammers (op de Goram-eilanden nog bekend Ali Liang" die Ridjali noemt , daar voorgesteld als komende van Bali en doorreizende naar Hitoe); 2e Javanen (Patti Anoe van Toeban); 3e. bewoners der Noordelijke Molukken (Djamloe, waarmede nu eens bedoeld wordt Halmaheira, dan weer Ternate-Batjan) ; 4e. een eigen alfoersche bevolking (veelal voorgesteld als van Ceram gekomen) met perdana, die Ridjali karakteristiek Zaman Djadi" noemt. Deze voorstelling waarover straks nog iets naders is niet de meest verbreide en ook niet de oudste door mij aangetroffen. Wellicht ouder, zeker meer alfoersch, is een uitgewerkt systeem met: a. getallen en getallen-combinaties; b. tegenstellingen; c. menschelijk lichaam. Dit systeem leeft niet alleen op Hitoe, maar onder de heele bevolking van Ambon en de Oeliassers, en ook op Ceram, Boeroe, en waarschijnlijk op meer Moluksche eilanden. Het systeem is veelal verward en verwrongen, vooral in de meer onder invloed van vreemdelingenverkeer staande streken als de Ambonsche eilanden. Met meer geisoleerd gebleven volken kwam ik helaas maar sporadisch en kort in aanraking; daar zouden omtrent dit systeem zuiverder inlichtingen zijn te bekomen. Ook beschikte ik niet over voldoende1) Verg. hierboven blz. 437, 442. Noot van de commissie.AMBON ENZ.

literatuurkennis en ben ik niet voldoende vakkundig om door vergelijking met oostelijker gebieden tot volledig begrijpen dezer systemen te komen. Mijn doel is dan ook geen ander dan om te trachten, enkele suggesties voor u dermate aannemelijk te maken, dat uwe belangstelling hiervoor worde gewekt. Ten einde omtrent deze systemen nasporing te doen is het goed, de verschillende namen te weten die hier voor de deelen van een volksgemeenschap worden gebezigd. De voornaamste zijn wel: A Oeli (door Valentijn weergegeven als gespanschap"; vide verder Holleman's Het adatgrondenrecht van Ambon en de Oeliassers"). Hiermede overeenkomende zijn de woorden: oeri, oeloe, oeroe, (eigenlijk hoofd); toto, toetoe of tetoe (eigenlijk ruggegraat), en hiermee in verband noes i, loesi, roeri atai, allen zoowel ruggegraat als voorouders bedoelende; hata, pata, liama, sama (eigenlijk = te verdeelen geheel); oepoe (voorvader), pe, le (zijde, kant), mani (oudste voorvader), ina (eigenlijk = moeder); t i a (buik), oesoe (hart), asa (oorsprong), oese (navel), boan, lata(r) (in oude vonnissen: klomp). d. Aman (weleens vertaald door dorp, vide Holleman); hiermede komen overeen: henna, hoetoe (eigenlijk nest), en hotta of hotto. e. Soa (wel eens vertaald door wijk, vide Holleman e.a.); hiermede komen overeen: oehoe, hoeka, noekoe, noeroe, ala (dijbeen), hala (schouder), tanoe (stam), taan (arm), hatoe (het deel, steen, vinger, b.v. rima hatoe = vinger).

f. Roemah (huis, vide verder Holleman); hiermede komen overeen: loema, mata, (eigenlijk oog), tatoea (eigenlijk stookplaats). De moeilijkheid is, dat deze begrippen veelal voor en door elkaar gebruikt worden; daarom is wat ieder op zich zelf beduidt moeilijk aan te geven.De mathematische opzet der systemen is moeilijk woordelijk weer te geven. Uitgangspunt is de eenheid, die zich deelt zonder zijn eenheid te verliezen; die zich bij vermeerdering alleen in deelen vermeerdert en niet in de eenheid. Bij alle vermeerdering of deeling blijft de eenheid op zich zelve bestaan; bij optelling bijvoorbeeld lossen de eenheden van de hoeveelheden, die opgeteld worden, zich in elkaar op en worden de nieuwe eenheid in de nieuwe hoeveelheid. Hoeveelheid is in deze systemen steeds meer of minder volledige eenheid, de grootste hoeveelheid is de eenheid. Het systeem gaat uit van den mensch; alles, ook alle hoeveelheden, zijn menschen, of beter gezegd wezens. Ik zou haast zeggen: zij meenen niet, dat alles bezield is, maar dat alles volledig belichaamd is. Een bosch is een wezen; het volledige bosch zou het volledige boschwezen zijn; een groep boomen een onvolledig boschwezen, b.v. de onderste ledematen missend; een nog kleinere groep is b.v. maar447 ENZ. AMBON

A 1. G d etallen en getallen-com binaties.

een arm of hand of dijbeen van het boschwezen, een boom maar een vinger, enz. In deze systemen is vijf het volledige wezen, de mensch is vijf:

Dit wezen is echter op zich zelf steriel, kan niet het uitgangspunt zijn van meerdere wezens. Hiertoe moeten er 2 X 5 zijn, een mannelijke vijf en een vrouwelijke vijf. Zoo krijgt men de negen, want de eenheid van de vrouwelijke vijf en de mannelijke vijf (oeroe oeloe) lossen zich in elkaar op (oeli siwa) en vormen de volledige, voortbrengende, en meest volmaakte eenheid. Als geheimzinnige leer, met veel meer combinaties tot 99 en 999, is deze leer bekend als de ilmoe sembilan poeloeh s e m b i -1 a n. Lilibooy en Noesalaoet moeten nog ouden van dagen tellen, die hierin bedreven zijn. Ook heeft men wel hiervan ingedragen in den islam, b.v. stok tusschen de teenen bij de choetbah; sembahjang: door den neus in de O gevouwen vingers te steken. Aan de hand van deze mathematiek nu de groepeeringen opstellende, die men overal op de Ambonsche eilanden aantreft, verkrijgt men: drie: 3 = eenheid + 2; v ij f: 3 + 3 = 2 + 2 + twee-in-elkaar-oplossende-eenheden = 5, dus 5 = eenheid + 4; zeven:5 + 3 = 4 + 2 + twee-eenheid-in-elkaar-oplossende = 7 ; negen:5 + 5 = 4 + 4 + de-twee-tot-nwordende-eenheden = 9 . We onderkennen in de landstaal: oeli troe...............................3 oeli lima................................5 oeli hitoe...............................7 oeli siwa...............................9; of b.v. op Oost-Ceram: toetoe tolo . . . . . . 3 toetoe lima............................5 toetoe hitoe...........................7 toetoe siwa...........................9; of b.v. op West-Ceram:

pata lima..............................5 pata siwa.............................9.AMBON ENZ. 448

De meest eenvoudige is de oeli troe. Deze valt steeds in haar deelen uiteen als twee vrouwen. Een passende oplossing hiervoor trof ik nergens aan. In dit onvolledig systeem vallen in de eerste plaats alle eilanden uiteen. Het begrip 3" en eiland" hooren bij elkaar: Ceram als eenheid; Sran als deelen;, ,, ) , , , J l Moal Ambon als eenheid; Nahoe (baai1) Nahoe) j Moal J of: Hitoe \ Timoe l als deelen; Haroekoe als eenheid; Bessi (Boan Bessi) | , , als deelen ; Hatoe (Hatoe-haha), l Saparoea als eenheid; Wano (Hatawano) l (Honimoal) } als deelen; Moal 1 1 1 l

Noesalaoet als eenheid; Haha (Ina haha = boven moeder) ) . , , als Lehoe (Ina loehoe = beneden moeder) ldeelen. Zoo ook valt het meest enkelvoudige type negorij uiteen in twee vrouwen. Het zuiverst is dit bewaard o.a. in de negorij Tial. Tial beteekent in landstaal buik (t ia). Nu noemt zich Tial-serani in de landstaal Lei ina maroewa-roewa", te vertalen door: moederdeel twee maagden". Tial-slam noemt zich in de landstaal: Tiaoeseroewa", te vertalen door: de buik met de twee navels". Nu vallen deze negorijen tot op den huidigen dag uiteen in twee deelen, nl. in de soa's: lei laoe-= de zeezijde-menschen, en lei h o s a r = de binnenland-menschen. Tial-selam heeft een derde soa als symbool van de eenheid: soa toer i. Tial-serani, een afgescheiden deel van Tial-selam, als eenheid dus onbestaanbaar, mist deze soa. Overal treffen we deze scheiding in de negorijen aan, meestal als laoet darat, atas ba w a, enz. Daarover straks. Tial vormt als het ware het minst gecompliceerde oeli, het embryonale oeli troe. Het is de buik voor het overige Hitoe. Rolobessi is Oepoe pelu pelu = radja Hitoe; de verdere uitwerking ligt dan ook hier nl. in Hitoelama. De inheemsche gedachte van den opbouw van Hitoe is dan ook deze: Eerste vorm de tatoea troe, 3 tanghoe's (dapoer): Tatoea troe Tial Siatawa Radja Hitoe Timoe laoe.1) Booi? Noot van de commissie.

AMBON :

449.Als Hitoe zich uitbreid t en bij zich voegt Tomoe met zijn drie deelen: Tomoe, Haloe en Tala soepi, dan wordt het een oeli l ima (5 ). He t wo rd t dan:

De eenhed en Roema h haloe en Hitoe gaan in elkaar op (Pelu is radja Hitoe, sindsdi en tot op heden de roemah haloe: oepoe pelu). Als door allerlei invloed en deze vijfheid wordt tot de radja van Hitoe

450

en de vier heeren (perda na) des lands, dan wordt het:

Hier mede zijn wij bij de geschre ven historie beland. Ridjali verhaalt ons veel van den radja en de vier perdana 's. Hij vertelt ons dat de radja van Hitoe en de vier perdana' s '3 kampon gs aan zich toevoeg den, en werden tot het oeli Hitoe (7). Dit ligt geheel in het systeem :AMBON ENZ.

Ridja li verhaal t ons verder, hoe de vier perdana 's en de radja van Hitoe zich tegen de Portuge ezen verbind en moesten met de oelisiwa's van Leitimor en daartoe met den koning van Noesam oe 1) en zijn perdana 's een oelisiwa vormde n, inheem sch aldus voorgesteld :

451

1) Noesaniv ? Noot van de commissi e.AMBON ENZ.

Bij dit noodge dwonge n oelisiwa bedonge n de Hitoene ezen dat de vijf behoud en bleef. Ridjali toch verhaalt , hoe er

waren: n radja en 8 perdana 's, doch vijf opperhe eren. Niet overal geschie dde de opbouw naar inheem sche voorstel ling op zulk een regelma tige wijze als voor Hitoe is overgel everd. Somtijds verschij nt een zelfstan dige vierheid , soms ook een zelfstan dige tweehei d. Ik heb nagezoc ht of misschi en de vierheid niet een viervijfheid is, waarva n de herinne ring aan de eenheid verlore n is gegaan, en de tweehei d een tweedri eheid, waarva n de eenheid is verloren gegaan. Veelal

heb ik evenwel geen spoor hiervan terug kunnen vinden. Het zou dus mogelij k zijn, dat in sommig e gevallen de even getalle n twee en vier een eigen rol spelen en niet onderg eschikt zijn aan de oneven ; zes en acht vond ik steeds onderg eschikt : zes meesta l als 2x3 + l;acht veelal voorge steld als een zwijn met acht jongen, de nagebo orte is dan negende en tevens de eenheid ; of als een klapper tros met acht noten, de steel is dan de negend e en tevens de

eenheid . Om van zulk een geval, waar twee en vier een eigen rol spelen, een voorbee ld te geven, volge hierond er de opbouw naar inheem sche voorste lling van de negorij Assiloe loe. Deze negorij is opgebo uwd uit drie negorij en: Ili, Henna heli, Henna haha. Op zich zelf vormen deze een oeli teroe; in de landsta al noeme n zij zich Pessi noesa te11o, te vertale n door de vereeni ging van de drie eilande n":

452

AMBON ENZ.

Van deze is Ui gedeel d in twee deelen: Ansan (landzi jde), Kalan (naar zee); of soa Haselan en Wahil. Ili noemt zich in de landsta al Noeroe a loea, te vertale n door de twee soa's". Henn a-haha noemt zich in de landsta al Teoene ata, te vertalen door de vier domicil ies": Eli, Moni, Maman g en Ralalat oe. De Hennaheli noemt zich in de landsta al Teoene teloe, een echt oeli teroe dus, bestaan de uit Sameth

als nheid, en Mahula n en Mahule te als deelen, dus:

Van al deze is Eli de latoe of radja geword en, de andere worden de acht toekang 's, of stellen voor de acht soa' s. Zoo is weer het geheele oelisiwa complee t. De samenv oeging wordt aldus gedacht:

f9

AMBON ENZ.

Zoo zien we Assiloe hoe weer als een oelisiwa. Zulk

een oelisiwa heeft verschil lende waardig heidsbe kleeder s onder verschil lende namen. Op Ambon en d Oeliass ers veelal leb, maoewi n of toekan g genaa md. Voor het oelisiwa Assiloe loe zijn er: l la t o e, 5 leb's, n to ekan g ira, n to ekan g mo lin , n maoe win anakotta, n maoew in pelu, acht maoew in' s. Van de vijf leb's zijn er 3 voor elk der deelen: voor Hennahaha: leb Eli; voor Ili: leb Kalan; voor Henna-

454hli: leb Mahu; en twee (n voor de zijde van zonsop gang, en n voor de zijde van zonso nderga ng) leb sandoe an en leb lai. De toekan g i r a is voor de zeezijd e, en de toekan g molin voor de landzij de; de maoew in anakot ta is voor de zijde van zonsop gang in de bergen , en de maoew in pelu voor de zijde van zonson dergan g.AMBON ENZ.

V o o r d e o p s

t e l l i n g v a n h e t o e l i s i w a n a a r i n h e e m s c h e v o o r s t e l l i n g v e r k r i j g e n w e d a n

455

o o k i n d i t g e v a l :

AMBON ENZ.

A d 2 .

M et de n op bo u w va n he t oe lisy st ee m zij n w e th an s hi er bi j aa nge la nd . Bi j ne go rij pe rk ar a's in he t A m bo ns ch e vi nd

T e g e n s t e 1 1 i n g e n .

en w e to t op de n h ui di ge n da g ve el al de ne g or ij ve rd ee ld in ee n ba ha gi an la oe t e n ee n b a h a gi a n d ar at , of ee n k a o e m hi ta m e n k a o e m p oe

G aa n w e dit na u w ke ur ig er na , en ve rg eli jkt m en de ne go rij en fa m ili en a m en m et el ka ar, da n vi nd en w e da t all e oe li' s en ne go rij en op de ze wi jz

ti h of m a j al a.

e ve rd ee ld zij n in ee n re ch ts ch e en ee n li nk sc he gr oe p. D e re ch ts ch e gr oe p he ef t ve rs ch ill en de ei ge ns ch ap pe n, de li nk sc he he ef t de te ge ng es tel de : rechts voor landzijde boven 'w a m e, h i a). mena ria haha links achter zeezijde beneden (w, hakk). moeli laoe lhoe

oost oudere broeder zwart binnenste oudste water hemel nageboorte kern voorvader opwaarts salin N aa r in he e m sc he op va tti ng en zij n va n de ze gr oe pe n de re ch ts ch e ee n m an sd ee l, de li nk sc he ee n vr ou w sd ee l. D ez e de el en

timoe w meten lal tawali wail wakil lanit tahali hatoe oepoe lt overtreffen enz.

west jongere broer wit nieuwer buitenste land aarde kind schil voormoeder nederwaarts nahoe

halat wari poetih j hloe tape oeme poli, a oes mara lai nederwaarts minder zijn.

mannelijk deel

st aa n to t el ka ar in hu w eli jk sve rb an d; tr ou w en in ei ge n de el is ni et m og eli jk. D e de el en w or de n vo or ge st el d al s ee n oe li te ro e, al du s: eenheid van wezen

vrouwel ijk deel H

ier uit is on tst aa n ee n vo or ke ur vo or he t hu w en va n br oe de rs zo on m et zu st er sd oc ht er. D ez e vo or ke ur is b. v. op B oe ro e no g z st er k, da t, in di en de br oe de rs zo on

de zu st er do ch ter ni et hu wt , hij de ze do ch ter bij ha ar hu w eli jk ee n va st ge ste ld e bo et e m oe t vo ld oe n. D ez e tw ee de eli ng is oo k ee n so ort on de rs ch ei di ng in w er el dli jk

456

en ge est eli jk ge za g. H et ge est eli jk e is he t vr ou w eli jk e, he t w er el dli jk e he t m an ne lij k de el. In mi jn ra pp or t sc hr ee f ik, da t di t op B oe ro e no g st er k vo or AMBON

ENZ.

komt, in de ambons che wereld ook nog wel. Men spreekt b. v. nog van orang toea kerdja compa nia, orang toea kerdja igama; daar boven staat de pangli ma atas segala radjapatti. Z ziet het wereld beeld van den christe nAmbon -nees er uit:

Vale ntijn viel het al op, dat zooals hij het uitdrukt de Maleier s van vele zaken spreken als van

Ad 3. M en schel ijk licha am .

een mensch elijk lichaam ". In de eerste plaats spreken zij van hun wereld, hun mensch engroep , als van een mensche lijk lichaam; de oeli's worden als mensche lijke lichame n voorgesteld, de individu en en groepen zijn daar deelen van. Dit nu beheerscht hun heele organisa tie. De gronden b.v. worden bezeten overeen komstig het lichaam sdeel, dat de betrokk en groep vertege nwoordi gt. Om een voorbee ld te noemen :

Pellan is de radja; Holahoe en Bohom oni zijn putu ta wang; Kalolo en Kabano zijn dit niet. Veelal loopt het tegenw oordig dooreen , wijl oorspro nkelijke Kabano mensch en in Pellan wonen, enz., doch in wezen beantwo orden hier alle oeli's aan. Zoo is ieders aanspra ak naar de plaats, die 'hij in het oelilichaam als lichaam sdeel inneemt, te bepalen. Van de deelen

457van het mensch elijk lichaam, waar verschil lende groepen zich naar noemen , trof ik in Ambons che groepsn amen o.a. de volgend e aan:AMBON ENZ.

hoofd oog mond tong hals schouder arm elleboog hand ribVoo rts nog enke le opm erki ngen : g. Een ada t in het Am bon sch e mo ha mm eda nis me, waa r vee l strij d ove r is in de mo

oeloe mata noekoe sooe mei, mare sl sihi-hala to-taan sw sihoe rima-hata roesoe

beenderen long lever milt schoot buik borst dijbeen voet

roeri oepal weloei-weloewa nahoe titi tia ri, lta ala ai kai.

ha mm eda ans chAm bon sch e wer eld is het aro ha. Dit aro ha is het mat aho ewi l der Alf oer en, het ver sy mb olis eer de me nsc hen off er, wa ar nog de we et van bes taat , dat het vro ege r in nat ura wer d gec ons um eer d, ma ar dat tha ns als een

soo rt inh ee ms ch avo nd ma al op ma ul oe d geg ete n wor dt. De best and dee len zijn een gla s wat er als sy mb ool voo r het blo ed, en ver sch ille nde koe kje ssoo rten ,. voo rste llen de ver van gin gen voo r het hart , de lev er, de milt , de rib ben

, de rug ges tren g, de dar me n, etc. h. Aa n den dor psn ito e wo rde n we er afz ond erli jke dee len gebra cht : hart , lon gen , enz . van var ken s, al naa r gel ang de pla ats van de fam ilie . Een geh eel e jon ge vro uw aan he m ge wij d. i. Bij

hu wel ijk wor dt doo r de oud ers van de bru id ook we er sy mb olis ch een me nsc hen off er geb rac ht: gon g voo r het hoo fd, ara k voo r het blo ed, piri ng voo r de bui k, enz . Om volledig er nog aan te geven, wat verder iedere groep bepaalt, dient nog vermel d, dat vele een posso 1 ) hebben. Er zijn

plantposso's en dierposs o's. Nu is het mij opgeval len, dat bij tegenov er elkaar staande groepen veelal de een een plant; de ander een dierposso heeft. Van de plantpo sso's noem ik o.a.: waroeboo m haloe pisang holung mra koela lingoaboo m nala waringinb oom noenoe sagoeboo m pia kanari ial; van de dierp osso' s: krokodil huwa

(goerita )

458

inktvisc h rita aal (mora) ruhu varken hahoe vischsoor ten oa hessi jaarvogel ala.Ver g. noo t2 op blz. 464. Noo t van de com mis sie.AMBON ENZ.

De krokodil speelt een bijzond ere rol, omdat hier een groote clan naar genoem d is, die in vele negorij en vertakt is. En verder/v erschill ende oepoenamen, die heenwij zen naar een gedacht land van oorspro ng:

Naho e: Java en de landen daarom trent. Hierin speelt Toeban een groote rol, verder Maspait , Koeripa n daha, en misschi en nog veel meer namen, die ik niet als javaans ch herken, omdat ik hier niet van op de hoogte ben; = het zuiden. Waka n: Banda, Slamo en, Lantoek a, e.a.; eigenaar dig, dat hier veel, en hier uitsluit end, soplan et of sopala nit een plaats vindt (= hemela anbidde r). Moni, het noorden : Ceram, Halmah era, Ternate, Tidore;

Woni, het oosten: Papoea; Ressi: Soelaeilande n; Wal: Boeroe; Lain: de Gorameilanden . Aan het eind gekome n van de zakelijk e gegeven s, moge mij de medede eling geoorlo ofd zijn van de voorstel ling, die ik mij van de Ambon sche bevolki ng gevorm d heb. De adviseu r voor inlands che zaken is eens erg boos op mij geweest omdat ik in een ambtelij k schrijve n den Ambon nees onder de primitie ven durfde te rangschikke n. Ik bedoeld e dit in heel huiselij ken zin. Ontnee

mt men den Ambon nees, wat wij hem gebrach t hebben, dan houden we tegenwoordig minder dan een Alfoer over, omdat hij, wat hij als Alfoer bezat, goedde els verlore n heeft. Van een bouwku nst geen spoor, eigen weefku nst is verlore n, hebben zij grooten deels zelfs nooit gehad ; zij bestaat nog in negorij en als b.v. Latuhul at, (totoe aroen = kain) ; danskun st, m e n a r i, is zeer onontwi kkeld; smeedk unst, hoogste ns een beetje grof ijzersm eden. Daarom

meende ik recht te hebben, de bevolki ng primitie f te noemen , huiselij k gesprok en dus ; maar het is m.i. een volk met grooten aanleg; om mij beter te doen begrijpe n, in een beschrij ving van wat in dit volk zit, heb ik het zoo genoem d. Vale ntijn spreekt van deze mensch en aldus: Zij gingen vaak op rooftoc ht, van uit hun steile rots verkenn ende". Dat was het leven voor hun wilde jongelin gschap, de dagen van blijde verwac hting voor hun maagde

ndom en de schoon e herinne ring voor hun ouden van dagen Het is in zekere n zin een irreligi eus volk; het is mij moeilijk uit te drukken wat ik bedoel, maar was ik niet bang verkeer d verstaa n te worden, dan zou ik zeggen dat het meer materia listisch dan de meer westelij ke volken van dezen archipel aandoet ; het goede woord is misschi en rauwer ", daar dan ook bij inbegre pen krachtiger", in goeden zin onvers chillige r".

459Ofscho on niet vaak, treft in dit volk telkens iets wat zeer hoog staat, en dan in vormen, die zoo zakelijk tot ons spreken , ik zou haast zeggen in nuchter der vormen dan ik het elders wel aantrof . Het gege ven van Booi Ratta n. Ik heb deze legende zoo letterlijk mogelij k trachten weer te geven. Ze moge hier volgen: [Zie hierbov en, blz. 432].AMBON ENZ.

Ik heb het misschi en mis, maar heb het altijd gevoeld , of in dit verband het heel natuurli jk is,

dat onder dit volk vreemd e dingen als matagla p, latta e.d. niet voorko men, evenmi n als het echte maloezijn e.d. Wel echter jordaans che vechten scheldp artijen en het onbloedig, tenminst e ongewa pend, uitknok ken van een veete. In al deze dingen en zoo vele meer is de alfoer vl en vl, ik zou haast zeggen westers cher, en ons meer gelijk, dan zijn westelij ke buren. De eerste maal van Ambon naar Makass ar gaande, voelden we ons te Makass ar weer

meer, en op Java absoluu t, in Indi. De tweede maal hadden zoowel mijn vrouw als ik zelf dit gevoel in nog veel sterkere mate. Ik geloof dat alle mensch en dit wel eeniger mate gevoeld hebben. Valentij n schreef al ongevee r in dezen zin. Ik geloof dat in 1615 ds. Wiltens reeds hetzelfd e voelde toen hij schreef: de ambone esche natie is gants geen fraije natie maar boerach tig, niet vernufti g, niet abel, niet te vergelij ken met maleyer s, japanen, moluquers, bandane zen; ook

wedero m zoo boos archlisti ch, verkeert ende vileijn niet als die". Tot slot nog de gedurfd er veronde rstellin g, dat dit volk zich werkelij k een volkom en afgeron d geheel van wereldb eschou wing heeft opgebo uwd. Dit volk ziet alles als zichzelf , als den mensch. In dit geheel ziet het alles als vrouwel ijk en manneli jk, en hieruit alles weer voortko mend, eeuwig generee rend en barend. Boven dit alles staat een geheimz innige eenheid van wezen. Dus alles in oor-

sprong het oeli troe:

Op dezen grondsla g is alles gevestig d en op logische wijze opgebou wd. Hoe gaarne ook deze overden kingen aan de gegeven s, die ik vond, verifiee rende, zou dit te veel tijd vergen en moge dit aan anderer speculat ie worden overgela ten, indien men tijd of gelegen heid mocht vinden deze paradijs achtige eilande n zelf eens te bezoeke n en grondig te onderzo eken1). Iets, waarva n ik zeker ben, dat het een ieder een van

de gelukki gste periode n van zijn leven brengen zou, evenals Ambon dit mij en de mijnen gebrach t heeft. Ambon is een eiland, dat spoedig iemand s heele hart vraagt.1) Zie de op bovensta ande gegevens gebaseer de voordrac ht van prof. mr. F. D. Hollema n, Syntheti sche vormen in de primitiev e cultuur", den 28en October 1932 te Batavia gehoude n (G. Kolff & Co., Batavia). Noot van de commissi e.