NIEUWAMSTERDAM STAD IN TRANSITIE

JAARVERSLAG 2013

JAAR 2013338 programma’s

In het Amsterdam van nu, stad in transitie, bestaat een grote behoefte aan een nieuw soort ontmoetingsplekken, aan nieuwe bronnen van creatie en innovatie. Plekken waar ontmoeting en uitwisseling centraal staan, waar van elkaar geleerd kan worden en inspiratie kan worden opgedaan. Plekken waar je nieuwe mensen ontmoet, uit andere werelden, maar wel met de zelfde mentaliteit. Pakhuis de Zwijger is een dergelijke plek in de stad. Open sinds september 2006 en nu al een voorbeeld van een platform waar creatieven uit de stad, elkaar ontmoeten, kennis maken en ervaringen uitwisselen.

Dagelijks vinden velen presentaties, lezingen, workshops, ontwerpsessies, leergangen, conferenties en netwerkbijeenkomsten plaats, die allen een raakvlak hebben met de ingrijpende veranderingen in de creatieve sector en stedelijke ontwikkeling. Deze programma’s worden op eigen initiatief of in partnerschap georganiseerd.

In 2013 heeft Pakhuis de Zwijger het platform Nieuw Amsterdam gelanceerd, waarin de stad in transitie wordt belicht. In een tijd waarin gevestigde instituties

en gangbare werkwijzen steeds vaker vastlopen, toont Pakhuis de Zwijger de energie en het initiatief dat van onderop verandering brengt. De stad van de toekomst wordt niet ontworpen op de tekentafel, maar ontstaat vanuit de kracht van mensen en gemeenschappen. Vraagstukken met betrekking tot leefbaarheid en duurzaamheid vinden meer en meer hun antwoord in lokale en kleinschalige oplossingen. Terwijl klein het nieuwe groot wordt, zal het delen van kennis en ervaring met anderen in de wereld steeds belangrijker worden. Daarvoor zijn in het publieke domein nieuwe verhoudingen tussen burgers, overheid en het bedrijfs-leven nodig. De programmering van Nieuw Amsterdam biedt innovaties het podium, zorgt voor agenda- setting en versnellingen, maakt mogelijkheden zichtbaar, verbindt ondernemende Amsterdamse Stadmakers, en stimuleert het uitwisselen en delen van kennis en ervaringen met betrekking tot leefbaar-heid en duurzaamheid. Vier keer per jaar verschijnt Nieuw Amsterdam als magazine en 48 weken per jaar op alle werkdagen als online Stadbericht.

PARTNERS

2013 45.140

2012 35.918

0

2000

4000

6000

8000

10000

2.278

3.605 3.650

2.845

JAN FEB MRT APR MEI JUN JUL AUG SEP OKT NOV DEC

2.787

4.650

3.795

2.174

4.025

3.9623.940

3.348

4.443

1.170

540

820

6.695

2.555

5.360

3.966

5.455

3.587 3.060

2.348

0

50000

100000

150000

200000

250000

300000

350000

2013 1.453.760

2012 983.698

128.719

107.693

136.182

107.058 110.523103.311

76.978

218.004

167.571

143.245

107.584

68.707

JAN FEB MRT APR MEI JUN JUL AUG SEP OKT NOV DEC

72.317

95.149 92.83984.896

78.758 79.430

47.091

88.107

112.744

95.935

67.725

46.892

TOTAAL AANTAL FYSIEKE BEZOEKERS PDZ 2012 EN 2013

2013 45.140

2012 35.918

0

2000

4000

6000

8000

10000

2.278

3.605 3.650

2.845

JAN FEB MRT APR MEI JUN JUL AUG SEP OKT NOV DEC

2.787

4.650

3.795

2.174

4.025

3.9623.940

3.348

4.443

1.170

540

820

6.695

2.555

5.360

3.966

5.455

3.587 3.060

2.348

0

50000

100000

150000

200000

250000

300000

350000

2013 1.453.760

2012 983.698

128.719

107.693

136.182

107.058 110.523103.311

76.978

218.004

167.571

143.245

107.584

68.707

JAN FEB MRT APR MEI JUN JUL AUG SEP OKT NOV DEC

72.317

95.149 92.83984.896

78.758 79.430

47.091

88.107

112.744

95.935

67.725

46.892

TOTAAL AANTAL UNIEKE BEZOEKERS DEZWIJGER.NL 2012 EN 2013

1500 STORYTELLERS OP HET PODIUM

45.000 DEELNEMERSAAN PROGRAMMA’S

STADLAB - CITYLAB

AMSTERDAMMENSEN MAKEN DE STAD | PEOPLE MAKE THE CITY

Eind 2012 introduceerde Pakhuis de Zwijger het platform Stadlab Amsterdam. Dit nieuwe platform heeft het afgelopen jaar een programmering geboden rondom de vragen van de stad in transitie. Stadlab Amsterdam heeft letterlijk ruimte geboden om te experimenteren met een platform voor creatie en innovatie voor de stad en haar gebruikers. De programmering van 2013 kwam voort uit de tien ontwerpopgaven van het manifest ‘Voor Amsterdam’ (2012) en de programmamatrix van praktijken en thema’s.

Het programma was in alle gevallen sterk geënt op concrete casuïstiek en de makers uit de stad zelf. De programmering van Stadlab Amsterdam in 2013 is een waardevolle investering gebleken. Terwijl de aantallen en frequentie van bijeen-komsten in Pakhuis de Zwijger behoorlijk zijn vermeerderd ten opzichte van voorgaande jaren (een verdubbeling van 60 naar circa 120 programma’s), zijn de bezoekersaantallen per programma niet terug, maar opgelopen. De online community is gegroeid van 19.000 leden eind 2012 tot ruim 30.000 eind 2013. Het aantal unieke bezoekers van de website is ook flink toegenomen, namelijk van 1 naar 1,5 miljoen bezoekers per jaar. Belangrijkste indicatie van het profilerende en positionerende effect van Stadlab Amsterdam is de verschuiving van de strategie van push naar pull. Pakhuis de Zwijger is steeds meer de vanzelf-sprekende partner om stedelijke vraagstukken publiekelijk te verkennen en te werken aan (sociale) innovatie.

JANUARI3.605 bezoekers128.719 unieke websitebezoekers

De Staat van de Creatieve Stad

De Donkere Kamer #12: UNSEEN

Tijdelijkheid #1: Horeca

Opening Stadsambassade Rotterdam

Social Innovation Network Meet Up #2: Jan Rotmans

S+RO Live #1: Metropoolregio Amsterdam

Daring Designers #2

The Source Presents

CITY EMBASSYROTTERDAM

AMSTERDAM

CITY EMBASSYROTTERDAM

FEBRUARI2.845 bezoekers107.693 unieke websitebezoekers

Fotokroniek #5: Richard Koek

Lokale Democratie #2

Music Portfolio Night

Indie Brands #3: Creativity, Competition and Entrepeneurship

Amsterdam Transition Town #4: Lokale energie

Amsterdam Economic Board: Slimme Steden verhalen uit de praktijk

What’s Up? #54

Control Gamelab #7

Stadslandbouw #1

INSPIRATIE VAN HELDEN UIT HET VAK

KENNIS EN ERVARINGEN DELEN MET PEERS

MAART 4.650 bezoekers136.182 unieke websitebezoekers

Bottom-up: VPRO Tegenlicht en Jan Rotmans!

Coöperatieve gebiedsontwikkeling #3: Financieel-economisch kader

Urban Movies #1: Living Like a Common Man

Urban Movies #2: The Making of the World’s Largest TV Tower

Lokale Democratie #3: Publieke Middelen voor Burgerinitiatieven

Community Currency Conference

Talk of the Town #50: Jubileum Editie

Big Open + Beautiful #2: Datajournalism: Mesmerizing mobilizing or misleading?

S+RO Live #2: De Toekomst van Onze Steden: Stad 2033

Publieke Ruimte #1: Een Nieuwe Realiteit

Stadslandbouw #1: Voedsel in de Stad

VROAAM! Boost Your Creative Career

APRIL3.795 bezoekers107.058 unieke websitebezoekers

Lokale Democratie #4: Burgerinitiatieven en lokale overheden

Zelfbouw Top 100

Farming the City: Food as a Tool for Today’s Urbanisation

Social Innovation Network Meetup #3: Jan Jonker: Werken aan de Weconomy

Amsterdam Transition Town #5: Pop-up in de Buurt

Ondernemen in de Wijk #3: betaald of onbetaald

Social Innovation Meetup #4: Exploring Labs for Social Change

PR Salon #4: Co-Create to Innovate

Design Matters #5: Vormgeven of Vorm Nemen?

Daring Designers #3: The Catwalk Edition

WINNAARS VAN CREATIVE AWARDS

AAN LANGE TAFELS MET ELKAAR IN GESPREK

MEI4.025 bezoekers110.523 unieke websitebezoekers

Indie Brands #4: Funding, Trends and Authenticity

PAKHUIS NUL20 #4

Coöperatieve gebiedsontwikkeling #4: Gebiedsbranding

Vertrouwen in de Stad #2

S+RO Live #3: Nieuwe steden, geslaagd of niet?

Reactivate: Vernieuwers van de Nederlandse architectuur

Staat van de Stad #1: Trends en feiten over AmsterdamCreative City Connection #2

Sign of Time #1: Bits of Freedom

Zelfbouwcafé #13 Nieuwe kavels, Nieuwe kansen

Urban Movies #3: Caracas, the Informal City + Torre David

JUNI3.940 bezoekers103.311 unieke websitebezoekers

Ondernemen in de wijk #4: Zorg van onderop

Magneet Festival: Evenementen anno NU

Big, Open en Beautiful #3: I share, therefore I am

Concurrentie in herontwikkeling: kantoor vs monument

Talk of the Town #52: Mobiliteit

Ondernemen in de wijk #4: Zorg van onderop

Joint Venture dag #2: Sustainist DesignDe Circulaire Stad #1

Beamlab #30: Visual Music - Translating sound into image and light

Achievers Night #8: Zomerboek Pre-launch

OP HET PLEIN KIJKEN NAAR DE BESTE IDFA DOCUMENTAIRES

MASTERS SCOUTEN TALENT BIJ PORTFOLIONIGHTS

dag 1: TaFEL VaN 200

dag 2: SUSTaINIST dESIgN

dag 3: dE CIRCULaIRE STad

SEIZOENSAFSLUITING

24-25-26JUNI 2013

dag 124 JUNI 2013

TaFEL VaN 200

dag 225 JUNI 2013

SUSTaINIST dESIgN

dag 326 JUNI 2013

dE CIRCULaIRE STad

JULI / AGUSTUS1.170 bezoekers / 540 bezoekers46.892 / 76.978 unieke websitebezoekers

IDFA by NightTalk of the Town #53: Science Park

In the Shadow of the Sun

Off the Grid

The Song of Life

I am Breathing

The Only Son

Charles Bradley-Soul of America

Little World

Addicted to Plastic

Bogotá ChangeDaring Designers #4: Designer Relationships

StartUp Weekend Amsterdam

NIEUWAMSTERDAM.NU

NIEUWAMSTERDAM

STAD IN TRANSITIE

STAD IN TRANSITIESEPTEMBER 2013

LOSSE VERKOOP E 3,95

SMART C ITIZENS VERANDERING VAN TIJDEN 3D-PRINTED GRACHTENPAND MAGNEETFESTIVAL 2013

BUURTBRANDING VERTROUWEN IN DE STAD DE C IRCULAIRE STAD INDIE BRANDS SUSTAINIST DESIGN

Het werk van ontwerpers en makers verandert. Opgaven, uitgangspunten, doelstellingen, principes, methodieken, samenwerkingspartners, alles lijkt in beweging. Het bijzondere van de veranderingen waar we nu getuige van zijn is dat zij niet voortkomen uit een louter intellectueel of vakspecifiek debat, maar geworteld zijn in een bredere en fundamentele maatschappelijke verschuiving: de stad in transitie.

De financiële crisis is een pressure cooker waarin systemische weeffouten en innovatie samen komen. In de decennia die achter ons liggen is er enorme vooruitgang en groei gerealiseerd, maar voor veel van die ontwikkelingen hebben we overdadig moeten lenen. Zowel financieel als materieel hebben we reeds een groot deel van de toekomst opgebruikt en het is nog maar de vraag of we die leningen ooit terug kun-nen betalen. Wat zeker lijkt te zijn is dat we moeten zoeken naar andere methoden en modellen om groei in de toekomst duurzaam en verantwoord te laten zijn. Op het gebied van energie, voedsel, water, maar zeker ook architectuur en gebruiksartikelen zijn nieuwe concepten van productie en consumptie nodig, gebaseerd op ideeën zoals circulariteit, performance based, cradle-to-cradle en co-design.

STAD IN TRANSITIE

Deze nieuwe concepten gaan over eigenaarschap, proportionaliteit en lokaliteit. De plek en de gemeen-schap waarbinnen ‘producten’ worden gemaakt en gebruikt worden steeds belangrijker. Gebruikers worden onderdeel van het ontwerpproces, waarmee hun specifieke behoeften en de contextuele eigen-schappen aan de voorkant van het ontwikkelen worden geïntegreerd. In lokaliteit worden kwaliteiten gevonden zoals meer openheid en transparantie van het productieproces, het ontplooien en benutten van de kracht en capaciteiten van de mensen uit de directe omgeving, en een beperking van zaken zoals transport en overhead. Omdat het appelleert aan een intrinsieke motivatie en zorgt voor een hoge betrokkenheid worden er door productie en consumptie als één geheel te zien ook andere relaties van verantwoordelijkheid gecreëerd.

vormgeving

e-cultuur

architectuur

cross-overs

stim

uler

ings

fond

s cre

atie

ve in

dust

rie

beel

d

links

: Ate

lier K

empe

Thi

ll, b

auku

h, G

RAU

, Lol

a, H

ilson

Mor

an, A

HU

D, 9

00

km

Nile

Cit

y, 2

011

re

chts

: Ano

uk W

ippr

echt

, Tec

hnos

ensu

al, 2

012

-20

14 (F

oto:

Jea

n-Sé

bast

ian

Sené

cal)

vraag eenprojectsubsidieaan!

het stimuleringsfonds creatieve industrie ondersteunt culturele projecten op het gebied van architectuur, stedenbouw, landschap, productvormgeving, grafische vormgeving, mode, animatie, gaming, e-cultuur en alle mogelijke cross-overs, binnen en buiten Nederland.

www.stimuleringsfonds.nl

SCI_Advertentie_PhdZ_205x270_DEF.indd 1 30-08-13 12:41

De wereldwijde beeldvorming van Amsterdam wordt bepaald door de grote iconische projecten in de stad zoals het Rijksmuseum en EYE. Voor Amsterdammers zelf geldt een andere wetmatigheid. Dichtbij huis, in de wijken en de buurten van de stadsdelen, zijn het de lokale initiatieven die voor de dynamiek zorgen en de ‘couleur locale’ bepalen. Van een moestuin op een braakliggend terrein tussen twee woonblokken in West tot aan Red Light Radio en Ultra de la Rue op de Wallen in het Centrum.

Van energiecoöperatie Wij krijgen Kippen in Zuid tot aan de FlexBieb op IJburg in Oost. En van de club Pand 14 in Zuidoost en Hotel Buiten aan de Sloterplas in Nieuw-West tot aan het Concertgemaal in Noord.

Via de dagelijkse Stadberichten van Nieuw Amsterdam wordt iedereen die dat wenst op de hoogte gehouden van deze pareltjes van de stad. Meld je aan via:

nieuwamsterdam.nu/stadbericht

NOORD

ZUID OOST

ZUID

NIEUW WEST

WEST

WESTPOORT

OOST

De Gemeente Amsterdam kent, net als de gemeente Rotterdam, een voor Nederland bijzonder bestuurlijk stelsel: de gemeente is verdeeld in stadsdelen. Sinds de herindeling

per 1 mei 2010 is de stad verdeeld in 7 stadsdelen met een eigen bestuur en het

vanuit de centrale stad bestuurde Westelijk Havengebied (Westpoort).

LOKALE INITIATIEVEN GEVEN KLEUR AAN DE ZEVEN STADSDELEN

Yannick SonneStagiair Pakhuis de Zwijger

5

STADSDELEN

RAMBLER

OOSTENBURGEREILAND

DE WALLEN

GROENE GRACHTEN

Op het Oostenburgereiland, schuin achter de redacties van De Volkskrant, Trouw en Het Parool staat een aantal monumentale in onbruik geraakte treinwerven. Wooncorporatie Stadgenoot heeft de reusachtige hallen verhuurd aan bedrij�es in de creatieve sector, zoals Mediamatic, dat zich richt op culturele innovatie en nieuwe technologieën, en het atelier van modekoning Hans Ubbink. Ook worden er evenementen georganiseerd door de aangrenzende hipsterhotspot Roest.

Het gaat misschien minder snel dan gehoopt maar het Wallengebied transformeert gestaag van schimmige prostitutiezone naar bruisende en creatieve stadswijk. Zo onderzoeken ze bij Ultra de la Rue door middel van exposities en creatieve sessies de cultuur en lifestyle van nu en zendt vanachter de rode gordijntjes van een voormalige peeskamer online radiozender Red Light Radio uit, met de meest vooruitstrevende muziek uit de stad.

De Groene Grachten is een initiatief van oud ruimtevaarder en hoogleraar Wubbo Ockels. De organisatie heeft als doel de grachten van Amsterdam groener en duurzamer te maken. Dat doen zij onder andere door een hectare groot natuurgebied in het centrum van de stad aan te leggen. Daarvoor grond vrijmaken is niet nodig, het natuurgebied wordt namelijk aangelegd op daken van panden in de binnenstad. Een mooi cadeau voor de 400-jarige grachtengordel.

Rambler op de Zeedijk is modeketen en welzijnsorganisatie ineen. Het idee: een label vormen

met alle straatjongeren van de wereld. De straatjongeren en de oprichters van het label kunnen veel voor elkaar betekenen: de

jongeren weten als geen ander wat street credible is en de oprichters

bieden hen werk en wegwijs bij instanties. Maar let op, alleen

kopen als je de kleding mooi vindt, niet uit medelijden graag!

rmblr.com degroenegrachten.nl

mediamatic.net hansubbink.com amsterdamroest.nl

redlightradio.net ultradelarue.com

© Sam Rentmeester

© Maarten Jungen

© Cris Toala Olivares

10

Amsterdam CentrumSTADSDELEN

STUDIO BG

DE TUIN VAN JAN

KOLENKITBUURT

MIDWEST

Het oude GAK-gebouw stond al een tijdje leeg, maar sinds kort zijn er starterswoningen gerealiseerd en heeft wooncorporatie Stadgenoot de plint van het pand ter beschikking gesteld aan creatieve ondernemers. In het oog springt vooral de beletage en het souterrain. Studio BG heeft de ruimte zo gemaakt dat kleine ondernemers de ruimtes helemaal naar eigen smaak kunnen vormgeven, en is er door gaten in de vloer contact mogelijk tussen de beide verdiepingen.

De Kolenkitbuurt is al een tijdje bezig met een grootschalige transformatie. De bebouwing wordt diverser en de relatie tussen de woningen en openbare ruimte wordt versterkt. Onlangs heeft het Amsterdams Grafisch Atelier, het oudste van Nederland, huisvesting gevonden in een oud schoolgebouw in deze buurt. Ook Cascoland werkt in de Kolenkitbuurt. Kunstenaars, bewoners en lokale organisaties worden door deze organisatie gemobiliseerd om samen vorm te geven aan hun eigen publieke ruimtes, zodat die de eigen identiteit weerspiegelen. Ook organiseerde Cascoland onlangs een zomerpicknick in de Kolenkitbuurt.

De gemiddelde bewoner van de Baarsjes beschikt over slechts 12 cm2 (!) aan groen, vergeleken met bijvoorbeeld Bos & Lommer met 34 m2. En dat terwijl er in de wijk wel stukken land braak lagen. Op zo’n braakliggend terrein is nu een prachtige tuin gerealiseerd, als oase middenin de ‘urban jungle’. Paradijstuinen uit verschillende culturen worden door bewoners en professionals gecombineerd tot een echte Amsterdamse mengelmoes. Als mooi voorbeeld van community trust haalde de tuin zelfs de Franse TV.

In de voormalige Cabralschool heeft begin dit jaar een nieuwe bloeiplaats voor creatieve ondernemers de deuren geopend. Maar liefst 50 bedrij�es hebben het sfeervolle klassieke schoolpand betrokken. Één daarvan is Geef om de Jan Eef, een buurtnetwerk dat er alles aan doet om de Jan Evertsenstraat weer nieuw elan te geven.

© Thed van Leur

© Linda Rusconi

studiobg.nl cascoland.com amsterdamsgrafischatelier.nl

detuinvanjan.nl

inmidwest.nl

11

STADSDELEN Amsterdam West

De burger staat centraal voor ASC, zegt Baron. “We willen dat het zoveel mogelijk om mensen gaat.” Volgens Marleen Stikker, directeur van Waag Society, zou de burger nog veel meer te zeggen moeten hebben. “De bedrijven zijn nog te dominant.” En het zijn de Smart Citizens die zich daar het meest druk om maken en lobbyen voor meer macht.

Stikker geeft een voorbeeld. “De OV-chipkaart is ontworpen met alleen het vervoersbedrijf in het achterhoofd. Er zit niet de mogelijkheid op om iemand uit te nodigen.” Met de strippenkaart kon dat wel, dan stempelde je gewoon extra af voor je bezoek uit Berlijn. “Het is niet ontworpen vanuit de individuele beleving, vanuit sociaal gedrag. ”

Smart Citizens zijn de burgers met veel kennis van zaken die kijken hoe ze de data en de technologische middelen die er nu liggen, kunnen gebruiken ten gunste van de burger. Zo lobbyt De Waag voor Open Data. Als overheden data vrijgeven, dan kunnen burgers daar zelf iets nuttigs mee doen. “Amsterdam is daar trouwens een voorloper in”, zegt Stikker. Zo helpt de app Hoge Nood je een toilet te vinden. Monumentale Bomen geeft je de locatie van en informatie over de bijzondere bomen in de stad, en met Play! Amsterdam vindt je gemakkelijk de speelplek bij jou in de buurt.

Onder de vraag: ‘hoe gebruiken we data?’ liggen fundamentele vragen. Welke mogelijkheden creëren we, wie beslist daarover, en van wie is de data? Stikker: “De vraagstukken over hoe technologieën e�ect hebben op het functioneren van de stad zijn heel complex, en allemaal a�ankelijk van elkaar. Wat je zou kunnen met de mobiele infrastructuur is a�ankelijk van het sensornetwerk, en dat is weer a�ankelijk van datastructuren of nieuwe vormen van energie infrastructuur. Je kan als enkele partij niet alle vraagstukken aan. Je moet met elkaar samenwerken.”

De angst is dat de burger in die samenwerking niet gehoord wordt en grote bedrijven die infrastructuur onderling regelen, met enkel hun eigenbelang in gedachten. Voorbeeld: de slimme energienetwerken die nu uitgerold worden door heel Europa heeft in elk huishouden een uiteinde. Een kastje met daarin allerlei metertjes die jouw energieverbruik heel precies meten.

Ger Baron (1978) is programmamanager van Amsterdam Smart City, onderdeel van de Amsterdam Economic Board. Hij brengt kennisinstituten, bedrijven, non-profit organisaties en overheden samen om kennis uit te wisselen en om samen slimmer gebruik te maken van technologische innovaties.

Marleen Stikker (1962) is directeur en mede-oprichter van Waag Society, een onderzoeksinstituut voor creatieve technologie en sociale innovaties. Waag Society gelooft dat ‘de samenleving open technologieën nodig heeft om maatschappelijke uitdagingen aan te gaan’. In 1994 ontwikkelde Stikker als ‘burgemeester’ van De Digitale Stad de eerste gratis toegangspoort en virtuele gemeenschap op internet.

WIE IS GER BARON?

WIE IS MARLEEN STIKKER?

waag.org

amsterdamsmartcity.com

>>

>>

16

SLIMME BURGERS De burger centraal

Open Data is data die vrij gebruikt en verspreid kan worden. Steeds vaker besluiten overheid en andere instanties om de verzamelde data openbaar te maken. Zodat er bijvoorbeeld analyses mee gemaakt kunnen worden, maar ook zodat er

apps mee gemaakt kunnen worden. Om te zien in welke parkeergarage nog plek is, bijvoorbeeld. Of om met één klik te

zien hoe vies de lucht in de Jan van Galenstraat op dit moment is. Het openen van data zou ook goed zijn voor de economie.

Onderzoeken schatten de economische waarde van open data op tientallen miljarden euro’s in de EU.

De energiebedrijven kunnen die data lezen. Maar kan jij die data lezen? Stikker: “Nu wordt het ontworpen vanuit de bedrijven. Hoe kunnen we zorgen voor optimale spanning op het net? Hoe kunnen we feedback geven aan de klant over zijn verbruik? Maar misschien wil die klant zelf wel wat met die data. Nu is die mogelijkheid er niet.”

Stikker ziet graag dat er een ‘stadslaboratorium’ komt waarin dat soort systemen ontworpen worden in samenwerking met de eindgebruikers: de burgers. “De belangrijke vraag is: wie bepaalt het ontwerp van het systeem? Op dit moment is de Smart City te veel een constructie van grote bedrijven en overheden.” Hoe dat zo gegroeid is, snapt Stikker wel. Voor de meeste mensen is het abstracte materie. Baron: “Of er een snelweg moet komen of niet, daar heeft iedereen wel wat over te zeggen. Dat is heel concreet. Maar begin je over technologische infrastructuur, dan kijken mensen je glazig aan.”

“Veel mensen beschouwen technologie als een act of God”, zegt Stikker. “Zo’n voorbeeld als de OV-Chipkaart maakt duidelijk dat het geen act of God is, maar een ontwerpkeuze.” Liefst ziet ze dat de technologische projecten waar de overheid bij betrokken is eerst bij de burger neergelegd worden, in het stadslaboratorium. Pas als de burger gezegd heeft welke functies hij belangrijk vindt, wordt de bouw ervan aanbesteed.

OPEN DATA

WIE BEPAALT HET ONTWERP VAN HET SYSTEEM?

amsterdamopendata.nl

>>

>>

© buropony.nl

17

Open DataSLIMME BURGERS

VERTROUWEN IN DE STAD

BURGERINITIATIEVEN, EEN INFORMELE KWESTIE

Amsterdammers nemen steeds vaker het heft in eigen handen. Ze beginnen moestuinen, runnen zelf een buurtcentrum, beheren hun eigen speeltuin of organiseren een evenement in de wijk. Het succes van dit soort initiatieven is a�ankelijk van de dragende personen uit de buurt, die terecht geroemd worden om hun maatschappelijke inzet. Vaak spelen betrokkenen uit traditionele instanties net zo’n beslissende rol, soms in positieve zin, soms ook omdat ze (ongewild) in de weg lopen. Als je het wel en wee van ondernemende burgers op de voet volgt, blijkt het geheim achter geslaagde initiatieven met grote regelmaat een informele overheid te zijn. >>

© Onno Krijnen

20

VERTROUWEN IN DE STAD

Joachim Meerkerk Strateeg en programmamaker

Pakhuis de Zwijger

Toen Prik Korver uit haar raam voor haar huis een braakliggend terrein zag, wilde ze een moestuin beginnen. Geen vereniging, geen stichting, maar een moestuin. Haar ambitie was niet om een reglement op te stellen of om vergunningen aan te vragen. Ze wilde op kavel 32 gaan tuinieren, en dus is ze dat gaan doen. En dat doet ze niet alleen, want inmiddels telt Moes32 zo’n 80 moestuinen. Maar nog steeds geen vereniging, stichting, reglement of vergunning. En toch lukt het. Meer dan dat zelfs! Moes32 is een succesverhaal.

Niet onregelmatig als bewoners met een eigen initiatief bij de gemeente aankloppen, bijvoorbeeld omdat ze gebruik willen maken van een braakliggend stuk stad, beginnen al snel de bureaucratische raderen te draaien. ‘Wat gaat u precies doen en hoeveel meter steekt die paal boven de grond uit? U heeft wel een vergunning nodig. En hoe zit het eigenlijk met de aansprakelijkheid?’ Voor je het weet heb je al een hele administratie opgebouwd nog voordat je begonnen bent. Maar gelukkig is dat niet altijd en overal het geval. Toen Korver in contact kwam met Ellen Weers, de participatiemakelaar voor IJburg van stadsdeel Oost, kreeg zij het advies om alle formele organisatievraagstukken onbeantwoord te laten. Waarom? Gedoe waar niemand op zit te wachten en waar je alleen maar slapende honden mee wakker kunt maken. En eigenlijk werkt dat alleen maar beter, vertelt Korver. Omdat er geen reglement is, kan ook niemand zich achter regels verstoppen. In plaats daar van is er op Moes32 een aanspreekcultuur ontstaan. Als iemand iets doet en anderen bevalt het niet dan moet je nu het gesprek met elkaar aangaan, want niemand heeft op voorhand gelijk of ongelijk.

In Amsterdam Noord zijn de ervaringen iets anders. Toen de Twiske speeltuin daar door de gemeente werd gesloten, hebben bewoners de handen ineen geslagen om het beheer op te pakken. Zij zorgden zelf voor nieuwe toestellen en hebben een rooster voor sleutelmoeders die dagelijks het hek open en dicht doen. Het stadsdeel is enthousiast en ondersteunt het initiatief. Dus toen er om een bankje voor tegenover het plein werd gevraagd, omdat hang jongeren uit de buurt dan mooi het pleintje in de gaten kunnen houden, stemde het stadsdeel daarmee in. De vraag om even snel ergens een tweedehands bankje te regelen bleef echter onbegrepen. De aanvraag moest via o�ciële kanalen en duurde daarom veel langer. Er kwam een nieuw bankje en de gemeente zorgde zelf voor plaatsing, waardoor het uiteindelijk een stuk duurder werd dan nodig was geweest.

>>

OP MOES 32 IS EEN ECHTE AANSPREEKCULTUUR ONTSTAAN

AansprakelijkheidEen valkuil voor veel burgerinitiatieven is aansprakelijkheid. Als bewoners bij vrieskou zelf een voetbalveldje onder water zetten voor een schaatsbaan, wie is er dan aansprakelijk als iemand daar zijn been breekt? Of als er op eigen initiatief plantenbakken worden geplaatst in de openbare ruimte en er rijdt een auto tegenaan?

Mark Verhijde en Maarten Bosman doen onderzoek naar de belemmerende werking van aansprakelijkheid op burgerinitiatieven. Naar aanleiding van 108 praktijkvoorbeelden kwamen de onderzoekers tot vier strategieën waarmee overheden de risico’s proberen in te dekken. De eerste is het verstrekken van een vergunning aan de initiatiefnemers om hun project te realiseren.In de tweede strategie sluiten de gemeente en bewoners een buurt- of wijkcontract af waarin de activiteiten worden opgenomen.

>>

© Maarten Bosman

21

AanspreekcultuurVERTROUWEN IN DE STAD

Bestaande systemen en uitgangspunten, zoals een economie die gebaseerd is op louter en alleen groei, lijken niet meer te werken in de westerse wereld. Er is een paradigmawisseling gaande die ook van invloed is op de ruimtelijke ontwikkelingen in Amsterdam. Wat dat precies betekent voor de aanpak en werkwijzen in onze stad, is nog onduidelijk.

Na de Tweede Wereldoorlog werden economische groei en werkgelegenheid in Nederland mede gerealiseerd door ruimteproductie, vooral door het bouwen van woningen. Oud-collega en stedenbouwkundige/planoloog wijlen Willem Hartman vergeleek de ruimtelijke ontwikkeling van destijds met een militair-industrieel complex. Woningnood, eerst kwantitatief en later kwalitatief van karakter, vormde daarbij de denkbeeldige vijand. In zijn boek De vloeibare stad (2007) beschrijft Hartman de samenvallende belangen van ‘het Rijk’, ‘de Bouw’ en ‘Kapitaalverscha�ers’ (RBK-complex) in het naoorlogse Nederland. Om het individu tot ruimteconsumptie aan te zetten werd enorm geïnvesteerd in design, advertising, lifestyle en citymarketing. De omzet voor de bouwindustrie was daarmee decennialang gegarandeerd.

Jurgen Hoogendoorn Ontwikkelingsbedrijf van de Gemeente

Amsterdam en lid van kennisplatformtussentijdinontwikkeling.nl en platform

nederlandwordtanders.nl

VERANDERING VAN TIJDEN:

VAN SCHAARSTE NAAR OVERVLOED

>>

© Stadsarchief Amsterdam

30

ParadigmawisselingVERANDERING VAN TIJDEN

Tot voor kort waren de financiële, planologische en juridische systemen en de daarbij behorende cultuur van de uitvoerende (overheids-)apparaten en organisaties uitsluitend en volledig toegesneden op ruimteproductie, met name op woningbouw. Voor de koop van een huis werden ruimschoots hypotheken verstrekt door de banken en de hypotheekrente werd in de inkomstenbelasting aftrekbaar gemaakt door de rijksoverheid. Ook voor de realisatie van vastgoed - naast woningen, ook commercieel vastgoed zoals kantoren en winkels - verstrekten banken onbegrensd krediet aan projectontwikkelaars en andere grote partijen.

Van woningnood naar planologische overvloed De financiële en economische crisis heeft sinds 2008 een einde gemaakt aan de ongebreidelde ruimteconsumptie. Daarnaast loopt de consumptie en de vraag naar vastgoed ook structureel terug als gevolg van de vergrijzing en het krimpen van de bevolking de komende decennia, niet alleen in Nederland maar in heel Europa. In Amsterdam loopt de woningproductie volgens voorspellingen de komende jaren terug van 3.500 woningen per jaar naar minder dan 1.000 per jaar. Daarnaast ziet Amsterdam zich door vraaguitval ook geconfronteerd met een situatie van overvloed aan leegstaande gebouwen, grotendeels kantoren, en braakliggende terreinen.

Dat de crisis ook in Amsterdam was toegeslagen, werd duidelijk toen wethouder Maarten van Poelgeest in 2010 een bouwstop a�ondigde. Het e�ciënte ruimtelijke ontwikkelingsapparaat van de gemeente, dat Van Poelgeest in de Volkskrant van 16 februari 2013 vergeleek met een Leopardtank, kwam piepend en krakend tot stilstand. Op 22 april 2013 kondigde de wethouder het einde aan van grootschalige gebiedsontwikkeling. Een tijdvak van meer dan dertig jaar van ongekende vastgoed- ofwel ruimteproductie is afgesloten.

Beter in plaats van meer; van bezit naar toegangBij het naoorlogse economisch paradigma van noodzakelijke (productie-)groei worden nu internationaal en nationaal steeds meer vraagtekens gezet. In plaats van meer lijkt beter - vooral in termen van people en planet - belangrijker te worden. Het moet anders, vinden ook de bedenkers van de contouren van een circulaire economie: een economisch systeem dat bedoeld is om hergebruik van producten en grondsto�en te maximaliseren en waardevernietiging te minimaliseren. Dit in tegenstelling tot het huidige lineaire systeem, waarin grondsto�en worden omgezet in producten die na verbruik worden vernietigd. Naast bekende economen zoals Herman Wij�els, zijn ook grote bedrijven, zoals Philips, AkzoNobel en DSMgeïnteresseerd in de nieuwe mogelijkheden die de circulaire economie kan bieden.In een economie waarin toegang en delen belangrijker wordt dan bezit, heeft Amsterdam een uitstekende uitgangspositie.

TOEGANG EN DELENWORDEN

BELANGRIJKER DAN BEZIT

>>

>>

31

WoningproductieVERANDERING VAN TIJDEN

VIER VROUWEN DIE VOOR VERANDERING STAAN

42

VIER VROUWEN

ADELHEID ROOSEN

Ontmoeting is een belangrijke pijler in het werk van Adelheid Roosen, de flamboyante theatermaker die met haar voorstellingen de culturele elite in contact brengt met het Nederland dat ze niet kent. In de succesvolle voorstelling WijkSafari, vorig jaar gemaakt en gespeeld in Slotermeer, gaat de kijker op bezoek bij bewoners. “De verbinding die wij met elkaar zouden krijgen als we elkaar echt zouden zien, zou veel opleveren.”

Vijftien jaar geleden begon ze vanuit de Balie draden te spinnen door de stad. “Dat was het enige café waar alle soorten mensen kwamen.” Ze ging ko�e drinken met andere klanten. Vroeg of ze met hen mee naar huis mocht fietsen. Of ze binnen mocht kijken. Zo leerde ze een andere kant van de stad kennen. Roosen maakte de Gesluierde Monologen, waarin moslima’s een stem kregen. Daaruit ontstond ook De Tafel van Zina, een cateringbedrijf dat gerund wordt door islamitische vrouwen die slecht Nederlands spreken. “We hebben die tak van ons bedrijf Zina opgericht uit een soort woede. Die vrouwen kunnen wèl wat.”

“Uit creatieve woede, dat heb ik vaak. De wereld draait zoals ‘ie draait, of je gaat er iets aan doen.” Roosen verwijst naar Ghandi, die zei: ‘maak elke dag de wereld zoals jij hem zou willen zien’. ” Je mede verantwoordelijk voelen voor alles op die wereld lijkt zwaar, maar geeft als je handelt een enorme vrijheid.”

femaleeconomy.nl

43

Nieuw Amsterdam is een open platform. Projecten die in de stad worden gerealiseerd kunnen er een plek vinden om versterking te zoeken, initiatiefnemers en andere betrokkenen komen er om ontmoetingen te organiseren en iedereen kan er relevante kennis delen en zoeken. Nieuw Amsterdam is een platform dat ingekleurd wordt met en door haar gebruikers. Maar het is ook een platform met een eigen programmering die ondersteund wordt door een online omgeving ‘nieuwamsterdam.nu’ en een vier maal per jaar verschijnend magazine. De programmering vormt het hart en het fundament van waaruit een rijk stedelijk netwerk kan groeien en bloeien.

De programmering van Nieuw Amsterdam kent twee pijlers. De eerste pijler is de voortzetting van het publieks-programma zoals dat in 2013 met Stadlab Amsterdam reeds vorm heeft gekregen. Onder vijf programmalijnen wordt een breed aanbod gerealiseerd vanuit verschillende vakge-bieden, (ontwerp)principes en uiteraard cross-disciplinaire verbindingen. De tweede pijler, die vanaf 2014 wordt in-gezet, is een interventie- en onderzoekstraject, waarin tien gebieden in Amsterdam en de daar gevestigde innovatieve initiatieven centraal staan. Drie van deze tien gebieden krijgen ondersteuning in de vorm van op maat gemaakte verdiepings- en ontwerpsessies. Alle tien gebieden worden gedurende het gehele jaar 2014 gemonitord.

OPEN PLATFORM

De stad heeft nieuwe systemen nodig, die betrokken burgers met elkaar moeten gaan vormgeven. Daarvoor moeten we om te beginnen omgevingen en situaties creëren waarin mensen elkaar kunnen ontmoeten, waarin een open cultuur bestaat en waar kennis, ervaringen, netwerken en ideeën gedeeld kunnen worden. Wat voor plekken hebben we daarvoor nodig? En wat is nodig om die processen vorm te geven en aan te sturen? Dat zijn vragen die we de komende tijd met elkaar moeten beantwoorden. Schwarz: “De grootste transitie vindt plaats op de grond, in de dynamiek van de buurten. Het ontwerpen van de stad begint bij de kleinschaligheid en nabijheid van de buurt. Het buurthuis wordt een ‘buurtontwerplab’ waar bewoners en andere belanghebbenden samen de omgeving vormgeven. Begin bij de buurt, kijk waar je tegenaan loopt en pas de lessen toe als je op een grotere schaal aan de slag gaat.”

Hoe ziet het ideaalbeeld van Amsterdam als sustainist stad eruit volgens Schwarz en Krabbendam? Schwarz: “Ik zou willen dat de overheid alle bewegingen in de stad niet meer in mootjes hakt, maar inziet dat alles met elkaar samenhangt. De stad is één groot levend web, waarin je je verbonden voelt met anderen en met wat er om je heen gebeurt. In mijn ideaalbeeld van Amsterdam hebben bewoners en belanghebbenden de gezamenlijke visie dat dit een menselijke stad is waar je al die processen tegelijk kunt ervaren.” Krabbendam voegt daaraan toe: “In een web vallen per definitie ook gaten. Om ervoor te zorgen dat alle lagen van de stad verbonden zijn, moeten we continu blijven bouwen aan relaties- tussen individuen en groepen, en tussen de mens en zijn leefomgeving. Dat is een proces dat altijd doorgaat en waarin ook de overheid een waardevolle rol kan spelen.”

Delen wordt in groeiende mate ervaren als een waarde-volle kwaliteit in het leven. Het leidt tot nieuwe vormen van sociale interactie, van zaken doen en van consumptie. Delen gaat over samenwerking en uitwisseling, vaak gekoppeld aan mobiele- en internettechnologieën. Door deelbaarheid te integreren in het ontwerp van producten, media, plaatsen en informatie toe te voegen, ontstaan nieuwe vormen van collaboratieve consumptie en open source-innovatie.

‘Lokaal’ wordt een op zichzelf staande kwaliteit. Nieuwe vormen van lokaliteit hebben niet zozeer te maken met lokaal als plaatsaanduiding, maar met lokale ervaringen en het gevoel van verbondenheid. Sustainist ontwerp gaat uit van lokalistische eigenschappen, zoals ‘sense of place’, nabijheid, lokaal gewortelde ervaringen en gemeen-schapsvorming. Lokaliteit is geworteld in het lokale, maar omarmt het mondiale.

Sustainisme staat voor de cultuur van connectiviteit en netwerken, waar alles en iedereen met elkaar verbonden is. Als ontwerpcriterium is verbondenheid gericht op het bouwen van relaties tussen met mensen, hun leefomge-ving en de natuur. Relaties, gemeenschappen en peer-netwerken ontwikkelen zich tot de kernkwaliteiten van het ontwerpen voor verbondenheid.

Sustainist ontwerp verschuift onze aandacht van schaal naar proportionaliteit. Het gaat voorbij de modernistische ontwerpbenaderingen waar groter en sneller altijd beter is. Niet schaalgrootte, maar de menselijke maat is leidend. Proportionaliteit als ontwerpbeginsel vraagt om ‘selectieve vertraging’ in plaats van maximum snelheid en om menselijke dimensies in plaats van opschalen.

ALLES HANGT MET ELKAAR

SAMEN

DE VIER KWALITEITEN VAN SUSTAINIST ONTWERP

DELEN

SamenwerkingOpen uitwisseling‘Commons’

LOKALITEIT

GemeenschapLokale ervaringWortelen

VERBONDENHEID

SamenhangNetwerkenRelaties

PROPORTIONALITEIT

Menselijke maatIn proportieGepaste schaal

52

De vier kwaliteitenSUSTAINIST DESIGN

>>

Steeds vaker zie ik ondernemers in de stad die het aandurven om tegen de stroom in te zwemmen. Mensen die ondernemerschap inzetten om de wereld mooier te maken. Omdat ze geloven in verandering, omdat zij maatschappelijke uitdagingen willen aanpakken. Deze sociaal ondernemers ontwikkelen innovatieve zelfredzame businessmodellen en producten en diensten die impact creëren voor mens en milieu. Misschien heb je deze zomer wel een opblaaszwembad of ligbed van iemand geleend? Ik was zelf heel blij, toen een buurtgenoot mij vorige week zijn BBQ leende omdat ik toen op het laatste moment ontdekte dat de mijne overleden was. Spullen of ideeën delen met buurtgenoten wordt steeds leuker en gemakkelijker door sociale start-ups als Peerby, Konnektid en SnappCar, die vraag en aanbod lokaal matchen. Deze deelplatforms streven naar minder consumptie, minder footprint, en vooral meer verbinding tussen mensen. De opkomst van de deeleconomie is een duidelijke trend, maar ook andere social enterprises worden steeds zichtbaarder. Tony’s Chocolonely, die de chocolade industrie slaafvrij wil maken ligt bij de Albert Heijn. En Fairphone die de eerste eerlijke mobiele telefoon maakt en daarmee de elektronica industrie wil omvormen is in de verkoop gegaan. En wat te denken van alle lokale initiatieven om als buurt of met een groep vrienden samen energie op te wekken. Of urban farming. Daken en pleinen die volstaan met groenten en fruit: eerlijk voedsel dat tegelijkertijd voor sociale cohesie zorgt. Allemaal ondernemers met social impact als drive. De interesse voor de social enterprise sector neemt toe, gelukkig. En niet zo gek ook als je ziet wat deze ondernemingen bijdragen aan de economie en aan de samenleving. Uit onze recente Social Enterprise Monitor blijkt dat de werkgelegenheid bij social enterprises sinds 2010 met maar liefst 25% is gestegen. Dat is echt een super prestatie. Zeker wanneer je je realiseert dat bij reguliere MKB bedrijven de afgelopen jaren niet of nauwelijks sprake was van groei. Wil jij ook bijdragen om het sociale enterprisesveld te versterken, kom in actie. Een verjaardag binnenkort, kijk ‘ns rond bij Geschenk met een Verhaal. Neem je vrienden mee uit naar Restaurant Ctaste of Proeflokaal de Prael. Carpool via de app van Toogethr of stap in een Taxi Electric. Allemaal Amsterdamse initiatieven van ondernemers die zelf de regie nemen, zonder af te wachten of en wanneer de overheid ingrijpt, zij ondernemen om de stad en onze wereld

te verbeteren. Steun ze!

ONDERNEMEN OM DE WERELD TE VERBETEREN!

Willemijn Verloopoprichter Social Enterprise NL

In september komen de eerste Fairphone-toestellen op de markt: de eerlijke mobiele telefoon, ontworpen en geproduceerd met zo min mogelijk schade voor mens en milieu. Een op het oog vrijwel onmogelijke missie, omdat de productieketen van een mobiele telefoon lang, complex en ondoorzichtig is. Toch is het de bedenkers gelukt om zelf grip te krijgen op alle afzonderlijke onderdelen van het productieproces. Fairphone werkt bijvoorbeeld alleen in mijnen in gebieden in Congo waar niet om grondsto�en gevochten wordt. Daarnaast zet de organisatie programma’s op om de arbeidsomstandigheden in de mijnen te verbeteren. Het ontwerp en het ontwerpproces van Fairphone zijn een schoolvoorbeeld van sustainist design. Door ervoor te zorgen dat ze invloed hebben op elke stap in het productieproces zien de ontwerpers erop toe dat hun telefoons eerlijk voor mens en milieu geproduceerd worden. Het resultaat reikt verder dan alleen een eerlijk product: de ontwerpers zetten een verandering van het systeem in gang en maken gebruikers bewust van de gevolgen van onze vraag naar grondsto�en.

fairphone.org

FAIR PHONE

© Fairphone

© Caroline Sikkenk socialenterprise.nl

53

SUSTAINIST DESIGN COLUMN

BOEREN IN DE STAD

© N

ationale Beeldbank / Kim Kam

inski

60

VAN SAMEN SCHOFFELEN IN DE BUURT TOT FLAGSHIPSTORE VOOR EXPERIMENTEN

61

AQUAPONICS Vissen en groeten kweken in één. En je hoeft niet eens water te

geven. Aquaponics is een gesloten kringloop waarin micro-organismen de poep van vissen omzetten in voeding voor planten. De planten

filteren op hun beurt het water voor de vissen. Bij Mediamatic staan inmiddels zes Aquaponics systemen. Vier torens en twee horizontale systemen. Gebouwd door vrijwilligers, en het zijn ook vrijwilligers die het ecosysteem onderhouden. De vissen moeten gevoerd, planten

geoogst, de temperatuur moet in de gaten worden gehouden. Als alles goed gaat duurt het zo’n jaar voor de vissen, nu meervallen, groot genoeg zijn om in de pan te verdwijnen. En dan

kunnen er weer kleine visjes in. Groente is al volop gegeten, kruiden, snijbieten, sla,

tomaten. De eerste toren werd anderhalf jaar geleden gebouwd. Mediamatic

onderzoekt sindsdien hoe het systeem het beste werkt. Met die kennis willen

ze mogelijk zelf, in hun eigen fabriekshal, deze vorm van stadslandbouw uitbreiden.

Maar alle opgedane kennis is open voor iedereen. Wie een paar vierkante meter overheeft, kan zelf aan de Aquaponics.

mediamatic.net

En dan is ineens een heel bed met sla klaar voor de oogst. Tientallen kroppen tegelijk. Ga dat maar eens wegzetten als buurtmoestuin met nauwelijks kanalen. In vakantietijd, als de trouwe klanten van het winkeltje in het groen ver buiten de stad relaxen. De vrijwilligers van de moestuin in Bos en Lommer probeerden nog het restaurantje op de hoek, maar de kok vond de sla niet lang genoeg houdbaar. Uiteindelijk werd een flink deel van de kroppen uit de buurtmoestuin I can change the world with my two hands, weggegeven in plaats van verkocht.Hoe de Amsterdammer groenten moet verbouwen, dat weten ze inmiddels wel. Zeker drie jaar geleden begonnen de moestuintjes als radijsjes uit de grond te

schieten. Burgers ontfermden zich over braakliggend terrein, pakten binnentuinen aan, pootten aardappels in ongebruikte hoekjes. De trend kwam overwaaien uit Amerika. In New York waren de hipsters bezig met bijen houden en groenten verbouwen in de stad, vanuit de drang eten weer te begrijpen en als manier om de voedselindustrie, die steeds minder betrouwbaar lijkt, te omzeilen. In Detroit, de berooide, leeglopende stad, was het juist de onderklasse die in stadslandbouw een manier vond om twee problemen aan te pakken: braakliggende terreinen omvormen tot moestuinen om een gemeenschapsgevoel te creëren en leegstand aan te pakken, en een manier om de maag te vullen.

Van de vierkante meterbakken van Stadsboeren tot projecten van drie hectare die nog heen

en weer gekaatst worden tussen allerlei loketten: stadslandbouw

is er van klein tot gigantisch. Maar over één ding zijn ze het

eens: commercieel groente telen in Amsterdam gaat nooit

lukken. Samen scho�elen en leren begrijpen hoe een wortel

groeit, dat is de waarde van stadslandbouw.

© Els Engel

Liedewij LoorbachHoofdredacteur van Nieuwezijds Magazine en freelance journalist.

nzmagazine.nl

Wanneer water hoog komtspoelt sifon in één keer door

Planten nemen afvalstoffenop en zuiveren het water

Pomp verplaatstwater naarbovenste groeibed

Bacteriën tussen korrelszetten afvalstoffen om

Els Engel 2013

Het aquaponics-systeem

62

BOEREN IN DE STAD Aquaponics

>>

Zone 5

Vlier

Populieren

Kruisbes

Kruisbes

Braam

Aardpeer

Waterpunt

Centrale Tuin

Wijnbes

PermacultuurDemotuin

Vlier

Composthoop

Fruitbomen

Framboos

Kindertuin

Schuur

Put

Waterput

Perengilde

Kruisbes

Kruisbes

Kruidentuin

Zitplek

Erwten

Ingang

Toilet

Kraan

Druif

Wigwam

Levend wilgenhek

Kas

Aardbei toren

Kiwi

I CAN CHANGE THE WORLD WITH MY TWO HANDS

De voormalige speeltuin in de binnentuin van een huizenblok lag een paar jaar braak voor de eerste radijzen de grond ingingen. Kunstenaar Natascha Hagenbeek zag in de verlaten speelplek de ideale ruimte om middels een buurtmoestuin landbouw inzichtelijk te maken voor stedelingen. Hoe groeit zo’n radijs? Hoe lang doet een tomaat erover voor je ‘m eindelijk kan eten? Mei 2011 konden de vrijwilligers voor het eerst aan de slag op het terrein. Inmiddels zijn er zo’n vijfentwintig tuinders met een eigen tuintje, en wordt de flinke lap grond in het midden van het terrein beheerd door vrijwilligers. Alles wat daar uit de grond komt, wordt verkocht in de winkel Acces to Tools, vlakbij de moestuin en onderdeel van het project. Groenten die niet verkocht worden, worden meteen ingemaakt door de keukenploeg. Want alle individuele tuinders dragen ook vrijwillig bij aan I can change the world with my two hands. Door de composthoop te beheren, workshops te organiseren voor kinderen uit de buurt, of te helpen bij een open dag.

icanchangetheworldwithmytwohands.nl

Hoe we geld moeten verdienen met die stadslandbouw, hoe we dus echte boeren worden, daarin zijn we na die vijf jaar van verbouwen nog niet bedreven. Maar dat is volgens de meeste stadslandbouwers ook niet het doel. Educatie en sociale cohesie, dat zijn de waarden die bij de meeste initiatieven op de eerste plek staan. “Als mensen hun eigen voedsel weer gaan verbouwen krijgen ze controle terug over iets heel wezenlijks, en dat geeft ze macht, zelfvertrouwen, liefde, verbondenheid en doodgewoon plezier,” zegt Annet van

Hoorn van Platform Eetbaar Amsterdam. Het platform probeert alle initiatieven in en rond Amsterdam te verbinden om kennis te delen, om samen aanspreekpunt te zijn van de gemeente. Het platform lobbyt ook voor één loket stadslandbouw van de gemeente, bemand door ingevoerde ambtenaren. Dat lijkt te gaan lukken. “Als je begrijpt hoe een tomaat groeit, begrijp je ook beter wat een boer doet, en kun je ook beter begrijpen wat de mondiale voedselissues zijn en wat die issues zo ingewikkeld maakt.”

GELD IS NIET HET

DOEL

63

BOEREN IN DE STAD I can change the world with my two hands

>>

>>

De stadsblog I Love Noord publiceert elke dag een artikel, foto of video over een van de wijken

van Amsterdam-Noord. Inmiddels is I Love Noord uitgegroeid tot een bottom-up buurtcommunity

die niet alleen online actief is maar ook o�ine een veelheid aan activiteiten organiseert.

Begin 2011 werd het buurtplatform BoLoboost opgericht door een aantal bewoners van Bos en Lommer (BoLo). De meeste bewoners zijn tevreden over wonen in ‘BoLo’ (vrij naar SOHO), maar vinden dat het beter en leu-ker kan. Het doel is om de buurt in alle opzichten te ‘boosten’, door middel van activiteiten zoals de Bolobooze (kroegentocht), filmavonden voor de buurt en een BoLo inpakwinkel met de feestdagen.

boloboost.nl

I LOVE NOORD

BOLOBOOST

Deze veranderingen hebben, samen met een groeiend bewustzijn op het gebied van bijvoorbeeld duurzaamheid, tot gevolg dat een nieuwe manier van afstemmen van vraag en aanbod nodig is. De (her)ontwikkeling van gebieden, wijken en buurten dient nadrukkelijker te worden afgestemd op de wensen en behoeften van de eindgebruiker. Dat een projectontwikkelaar volgens het oude brandingsmodel een gebied eerst met een specifiek profiel en verhaal in de markt zet, om dan vervolgens pas te gaan ontwikkelen, is dan ook niet meer van deze tijd. Parallel hieraan zijn we de laatste jaren getuige van de opkomst van branding 3.0, oftewel het ‘De-Mens-Staat-Centraal’-tijdperk waarin de eindgebruikers de touwtjes zelf in handen nemen, gaan samenwerken en zich meer

gaan richten op cultuur en menselijkheid. Verschillende partijen in de stad experimenteren op dit moment met nieuwe modellen voor gebieds- en buurtbranding. Deze wijze van branding, om een gebied een nieuwe frisse identiteit te geven, kenmerkt zich door het feit dat het bottom-up plaatsvindt; door de buurtbewoners zelf. De uitstraling, het beeld van een buurt, wordt dus steeds meer bepaald door burgerinitiatieven, met branding als gewenst nevene�ect. Deze initiatieven ontstaan vaak in achterstandswijken met het doel om een positieve impuls aan de buurt geven. Initiatiefnemers, bewoners met passie voor de buurt, beginnen een initiatief en bouwen een community vanuit een intrinsieke motivatie om de buurt te verbeteren.

>>

>>

ilovenoord.nl

70

Bolo Boost & I Love NoordBUURTBRANDING

Na de moord op Juwelier Hund in 2010 besloot een groep buurt-bewoners en ondernemers om hun buurtgenoten op te roepen om

meer boodschappen te doen in hun winkelstraat: de Jan Eef. En daarmee het beeld van de verloederde straat te keren. Geef om de Jan Eef bestaat inmiddels uit een grote groep betrokkenen die hun

energie, creativiteit en kennis in zetten om de Jan Evertsenstraat en directe omgeving met allerlei activiteiten gezelliger en leuker

te maken. Om de straat ook visueel een ander, vriendelijker en positiever, gezicht te geven, is een eigen brandstijl ontwikkelt.

Nice Nieuw West is een stadsblog voor en door bewoners van het stadsdeel Nieuw West. Onder het motto ‘elke dag iets leuks uit Nieuw-West’ worden positieve berichten over een bepaald onderwerp, activiteit of actie in Nieuw-West de wereld ingestuurd. De ideeën voor de berichten worden aangedragen door een groeiende groep betrokken bewoners van het stadsdeel.

nicenieuwwest.nl GEEF OM DE JAN EEF

NICE NIEUW WEST

Niet enkel (zoals bij reguliere ontwikkelaars) om een gebied te branden om het gentrifacatieproces op gang te brengen en daarmee de verkoop te stimuleren, maar vooral om het wonen en leven in de buurt er aangenamer en leuker op te maken. Doordat de bewoners zelf de community hebben gevormd, creëren ze daarmee een merk van ‘houdbare’ waarde. Als de vlag uit gaat in Amsterdam Noord, gebeurt dat met het I love Noord logo erop. Die is inmiddels overal in de stad te zien. Van de Overhoeks toren tot aan de Car2Go’s. De kracht van de communities zit vooral in het feit dat allerlei mensen, partijen en organisaties in de buurt worden verbonden en zo waarde wordt toegevoegd. Zowel on- als o�ine. Tijdens de ‘Bolobooze kroegentocht’ in Bos en Lommer bijvoorbeeld. Zo kan iedereen kennismaken met de plaatselijke kroeg jes en ondernemers en kan er binnenkort bier gedronken worden uit de plaatselijke bierbrouwerij. Het is interessant om te zien dat op het moment dat buurtbranding met dergelijke merken een groot succes is, de Amsterdamse citymarketing als nooit te voren top-down wordt aangestuurd. Ook dit gebeurt overigens met groot succes, met de inhuldiging van Willem-Alexander, het 400 jaar Grachten jubeljaar en de Gay Pride als uitschieters. Met ‘Iamsterdam’ als statement staat het merk Amsterdam als een huis. Conclusie daarvan kan zijn dat het bij goede branding vooral om goed en gepassioneerd eigenaarschap gaat. Bij de buurten zijn de bewoners eigenaar en brengen hun ziel en zaligheid in, bij Amsterdam Marketing is dat nu eindelijk het al jaren gewenste PR-apparaat met een eenduidige aansturing onder leiding van CMO Frans van den Avert. En nu met de hele stad, met alle buurten en wijken in hun eigen kracht, mee in de vaart der volkeren.

>>

© Iw

an D

aniël

s

© Cris Toala Olivares

geefomdejaneef.nl

71

Nice Nieuw West & Geef om de Jan EefBUURTBRANDING

72

ZORG IN DE BUURT

STAAN WE AAN DE VOORAVOND VAN EEN REVOLUTIE?

ZORG OP DE SCHOP

Als grote veranderingen tot stand worden gebracht door meerdere kleine bewegingen die samenkomen, dan wachten ons spannende tijden in de zorg. De overheid is druk aan het decentraliseren geslagen, integrale en gebiedsgerichte werkwijzen worden nu zelfs in Amsterdam omarmd, burgers organiseren zich in zorgcoöperaties, en er staan nieuwe ondernemers op die de zorg weer centraal stellen. Er zit een gedeelde energie in al die ontwikkelingen. Ze zoeken naar kleinschaligheid, nemen buurten en wijken als uitgangspunt, willen zorg op maat en ontdaan van bureaucratische rompslomp, en de samenredzaamheid en eigen verantwoordelijkheid van burgers is een veelgehoorde oproep. Zal het lukken om deze ontwikkelingen te verbinden?

Het gonsde al een tijd in Nederland: Eropaf, frontlijnteams, Eigen Kracht, gekantelde ambtenarenapparaten, gebiedsgerichte aanpak. Er moet multidisciplinair samengewerkt worden, ambtenaren en professionals moeten uit hun koker komen en vooral de menselijke maat moet terug worden gebracht in zorg en welzijn. >>

Joachim Meerkerk Strateeg en programmamakerPakhuis de Zwijger

© Yvonne W

itte 73

Op een vervuilde en verlaten kavel in Amsterdam Noord verrijst binnenkort een woonbotenpark voor kunstenaars en creatieve ondernemers. Het stukje braakliggend terrein was zo lastig in te vullen dat de gemeente Amsterdam een prijsvraag heeft uitgeschreven. De winnaar van deze prijsvraag mag het terrein 10 jaar lang gebruiken en exploiteren. Het collectief van o.a. architectenbureau space&matter en Metabolic Lab leverde het winnende ontwerp. Wat doe je met een sterk vervuilde kavel? Je plant er zuiverende gewassen op, legt er oude woonboten neer en verbindt de boten met steigers.

Het betaalbare en duurzame woonbotenpark wordt een broedplaats voor kunstenaars en andere creatieven. Daarnaast wordt druk geëxperimenteerd met het sluiten en aan elkaar knopen van diverse kringlopen. Het gebied moet volledig autarkisch worden. De boten worden nu opgeknapt en zijn te zien op de NDSM-werf in Amsterdam Noord. In september worden de eerste boten op De Ceuvel geplaatst.

deceuvel.nl

WOONBOTENPARK OP OUDE WERF WORDT VOLLEDIG AUTARKISCH

DE CEUVEL

76

De CeuvelTIJDELIJKHEID

HEESTERVELD CREATIVE

COMMUNITY

EEN UNIEK EXPERIMENT IN ZUIDOOST

Wie metro 50 of 54 naar Oost neemt ziet sinds begin dit jaar ineens een kleurig bouwblok ter hoogte van station Bullewijk. Wat tot voor kort een grijs en onveilig woongebouw was vormt momenteel het kleurige thuishonk van een creatieve woon- en werkgemeenschap. Deze transitie komt door de huidige economische situatie, die woningcorporatie Ymere dwong haar oorspronkelijke plannen voor sloop- en nieuwbouw uit te stellen. In de tussentijd huist er momenteel de Heesterveld Creative Community.

© Auke van der Hoek

Iris SchuttenArchitect/publicist Studio Iris Schutten

© Rogier Chang irisschutten.net

77

Creative CommunityHEESTERVELD

>>

84

MAGNEETFESTIVAL

85

VIA INTERACTIEVE KAARTEN

ACTUALITEIT VAN DE STAD

maps.amsterdam.nl

Interactieve kaarten

Tijdelijke invulling van braakliggende terreinen

Zelfbouwkavels Leegstaande kantoren Stadsloods

Is uw dak geschikt voorzonnepanelen?

Waar liggen de zonnepanelen?

Groene daken Klimaatneutrale bouw

Eikenprocessierups Iepen Monumentale bomen en ander waardevol groen

Woningwaarde

>

>

>

>

>

>

>

>

>

>

>

>

Naast dat Bureau Onderzoek en Statistiek (O+S) van

de gemeente Amsterdam dagelijks onderzoek doet naar de staat van de stad, wordt de actualiteit van het ruimtelijk

domein ook online bijgehouden via interactieve kaarten.

Deze worden beheerd door de Dienst Ruimtelijke Ordening. Inmiddels bestaan er kaarten die de stand van zaken weergeven over onder andere braakliggende terreinen, groene daken, zel�ouwkavels, openbare sportplekken, leegstaande kantoren en stadslandbouw.

maps.amsterdam.nl

Voor onderzoekers en software-ontwikkelaars zijn geografische datasets vrij beschikbaar via maps.amsterdam.nl/open_geodata. De Gemeentelijke Dienst Basisinformatie is de bronhouder en leverancier van de topografische ondergronden en luchtfoto’s binnen de gemeente Amsterdam.

88

INTERACTIEVE KAARTEN Actualiteit van de stad

maps.amsterdam.nl

Leegstaande kantoren (discussiekaart)

Streekproducten

Economie – spreiding en ontwikkeling

Contactpersoon: Klaas-Bindert de Haan, coördinator Geografische Informatie Systemen bij DRO (kb.de.haan@dro.amsterdam.nl)

89

maps.amsterdam.nlINTERACTIEVE KAARTEN

Wat is de rol van een architect in een context waarin op politiek, economisch en sociaal gebied allerlei waarden aan het schuiven zijn? Dat geeft inderdaad te denken. Op financieel niveau moeten burgers dealen met aanhoudende bezuinigingen terwijl er geen solide verdienmodel tegenover staat. Op politiek niveau is sprake van een almaar groeiende kloof tussen burger (de kiezer) en politici. Het lukt bestuurders steeds slechter om de traagheid van besluitvormingsprocessen te integreren met de snelheid van bijvoorbeeld sociale media. En op cultureel niveau lijkt de ‘wisdom of crowds’ zich moeizaam te verhouden tot intellectuele zwaarte en ervaring.

Dat alles resulteert in een afnemend vertrouwen in politieke processen en toenemend cynisme jegens grote, oncontroleerbare systemen. In die grimmige context groeit de behoefte aan werkelijke invloed op geldstromen en besluitvorming (eigen banken, crowdfunding, collectief particulier opdrachtgeverschap, collectieve verzekeringsstelsels of energiemaatschappijen), aan zekerheid over productieprocessen (duurzaam voedsel, de Fairphone) en aan gemeenschappelijke ervaringen (Facebook, twitter, etc.). Lang bleven al die kleine bewegingen en projecten onder de radar, maar langzamerhand kunnen we spreken van een ‘revolutie van het kleine’.

Er zijn nu zoveel initiatieven en projecten die gelijktijdig tot stand komen, dat het niet meer is af te doen als een marginale beweging of een crisis-gerelateerd verschijnsel. Het is een duidelijk signaal dat er een nieuwe werkelijkheid met nieuwe waarden op komst is.

Als politiek (macht), economie en cultuur ergens samenkomen, is het wel in de bouwwereld. De Vastgoedfraude leidde tot veel woede en wantrouwen jegens de sector. De financiële crisis werd in 2008 als eerste in de bouw gevoeld.

VERNIEUWERS VAN DE AMSTERDAMSE ARCHITECTUUR

Mensen vertrouwen steeds minder op grote instituties

en zoeken nieuwe manieren om controle te krijgen op hun omgeving. Ze bouwen huizen

in collectieven, richten samen een energiemaatschappij op of starten een coöperatieve bank. Architecten in Amsterdam zijn op allerlei manieren betrokken

bij projecten die deze nieuwe houding verbeelden. Een

revolutie van het kleine zou je het kunnen noemen. Al wordt het in

Rotterdam al best groot…

Indira van ’t KloosterAuteur Reactivate! Vernieuwers van de

Nederlandse architectuur, hoofdredacteur van A10 new European architecture.

>> a10.eu

102

AMSTERDAMSE ARCHITECTUUR Nieuwe houding

© space&matter

Opdrachtgevers bleven weg, er waren nauwelijks nog opdrachten. Inmiddels is de architectenbranche in Nederland gehalveerd, en de omzet over 2012 verder gedaald, evenals de werkgelegenheid. Anderzijds is het aantal bureaus sinds 2007 bijna verdubbeld van 3035 naar 5220 in 2012. “Het lijkt erop dat de krimpende omzet bij de gevestigde architectenbureaus veel architecten heeft gedwongen daar te vertrekken. Deze architecten zijn massaal hun eigen, kleine bureau gestart”, aldus Michiel van Raaij, hoofdredacteur van Architectenweb.

Want ook architecten willen meer zeggenschap en controle over hun leefwereld. Het icoon heeft afgedaan. Aan conceptuele, zelfvoldane, dure ontwerpen van starchitects (hoogbouw! winkelcentra! private gebouwen!) is in crisistijd weinig behoefte meer. Kleine opdrachtgevers zoeken, net als burgers op allerlei andere vlakken, ook in de bouw meer inspraak, meer invloed en meer transparantie. En daar spelen architecten op in. Geëngageerd en betrokken, maar toch pragmatisch, werken ze aan nieuwe opgaven: het ontwerp van collectieve gebouwen, met ruimte voor ‘urban farming’, aandacht voor duurzaamheid, oplossingen voor leegstand, informele plekken in de stad en nieuwe financieringsmogelijkheden.

Een mooi voorbeeld hiervan is De Ceuvel - een groene broedplaats in Amsterdam (2012-2022), die tot stand kwam op initiatief van space&matter, in samenwerking met Steven Delva (Delva Landscape), Nick van Loon (REM-eiland), Wouter Valkenier (Hanneke’s Boom) en Jan Huisman (scheepsbouwer). In januari 2012 won space&matter met Marjolein Smeele een door de gemeente Amsterdam uitgeschreven prijsvraag voor het 10-jarig gebruik van de voormalige scheepswerf “Ceuvel Volharding” in de Buiksloterham. De grond is ernstig vervuild met zware metalen. Daarom ontwikkelde Delva Landscape een landschapsplan waarin specifieke planten de vervuilde grond zuiveren.

Tweedehands woonboten worden duurzaam verbouwd en in de zuiverende tuin getakeld. Na tien jaar gebruik en opwaarderen worden de boten weer in het water getakeld en laten op het terrein schonere grond en een oase van groen achter. ‘Afgedankte woonboten werden massaal aangemeld. Immers, woonboten zonder ligplaats zijn niets waard en het kost geld om ze te slopen. Inmiddels wordt er volop geklust. Vijf boten zijn al klaar’, aldus Sascha Glasl van space&matter. In oktober 2013 komen alle boten op het land en begint het inplanten van de tuin. De financiering is zeker achteraf verbazingwekkend eenvoudig: de boten waren gratis, het ontwerp ook (prijsvraag). Vereniging De Ceuvel heeft een subsidie van €250.000,- en een lening van €200.000,- gekregen. Vanaf 1 januari 2014 betalen alle bewoners huur aan de vereniging.

VERNIEUWERS VAN DE AMSTERDAMSE ARCHITECTUUR

ARCHITECTEN ZIJN MASSAAL

HUN EIGEN, KLEINE BUREAU

GESTART

OUDE WOONBOTEN IN OASE VAN GROEN

>>

>>

103

AMSTERDAMSE ARCHITECTUUR De Ceuvel

© Naomi Hoogervorst, Placemakers

© Ernst Yperlaan

Tijdelijkheid en participatie zijn ook elders belangrijk thema, bijvoorbeeld op het Waterlandplein in Amsterdam-Noord. In opdracht van Ymere ontwierp Placemakers met leerlingen van het Bredero Lyceum een tijdelijk podium. Het project was onderdeel van een groter plan voor de renovatie van het hele plein en revitalisatie van de buurt. Het permanente podium was al ontworpen door Tjep., maar omdat de realisatie nog even zou duren, werd de tussenliggende tijd gebruikt om samen met bewoners te bedenken wat ze met dat podium zouden kunnen gaan doen. De rol van Placemakers was vooral luisteren en bemiddelen tussen bewoners en opdrachtgever. Inmiddels is het permanente podium gereed, maar zonder de overkapping die de bewoners hadden bedacht. Die komt er alsnog, zodat ook de muziekschool er uitvoeringen kan doen. Placemakers zal zelf het ontwerp maken.

Nu is het bureau druk met De Buurtcamping. In augustus 2013 deed het Oosterpark gedurende twee dagen dienst als stadscamping. Initiatiefnemer Katusha Sol: ‘Veel omliggende bedrijven en instellingen hebben een rol in het programma. En dus kan je niet alleen een kampvuur maken, maar ook een hardloopclinic doen.’

De betrokkenheid van architecten hoeft dus niet altijd een permanent gebouw op te leveren. Momenteel zelfs vaker niet dan wel. Maar het kan ook andersom.

TIJDELIJKHEID EN PARTICIPATIE

ZIJN BELANGRIJK THEMA

>>

>>

104

AMSTERDAMSE ARCHITECTUUR Waterlandplein

Artist Impression herontwikkeling Kleiburgflat © KondorWessels Vastgoed (ontwikkelende risicodragende partij)

In Amsterdam-Zuidoost werd de Kleiburgflat gered van de sloop. Kleiburg is de laatste originele, ongerenoveerde honingraatflat in de Bijlmer. Consortium De Flat wil de 500 leegstaande woningen ontwikkelen als kluswoningen. NL Architects ontwierp de publieke delen van de flat, waarna de kopers van de klushuizen het zullen vernemen. Doordat de flat volledig leegstaat, kunnen woningen zowel horizontaal als verticaal worden gekoppeld. Bureau M.E.S.T. ‘activeerde’ de potenties van de flat zowel ruimtelijk als sociaal door een aantal interventies. Het belangrijkste doel hiervan was dat toekomstige bewoners elkaar leren kennen en op zoek gaan naar een collectieve meerwaarde, bijvoorbeeld in de vorm van een daktuin, een Kleiburgko�ebar, of een

minibioscoop. Deelontwerpen werden geleverd door ByBali en XVW Architects, twee andere kleine Amsterdamse architectenbureaus. Interessant is dat architecten hier een rol spelen in de imago-omslag die tot stand kwam. Niet door flitsende rendementen te realiseren ‘old style’, maar door activiteiten in de flat te programmeren en voorbeeldwoningen te ontwerpen. Dat deden ze bovendien deels op eigen risico. Ze kregen een minimum honorarium, maar als het project succesvol blijkt, krijgen ze alsnog een bonus.

Wat opvalt aan deze drie projecten is dat ze tot stand komen door samenwerking met vele partijen, waarin architecten zelden het alleenrecht claimen.

500 LEEGSTAANDE WONINGEN ONTWIKKELEN ALS KLUSWONINGEN

>>

>>

105

AMSTERDAMSE ARCHITECTUUR Kleiburgflat

GEBIEDSONTWIKKELING VANUIT HET NU

LEVERT DE ORGANISCHE ONTWIKKELING NU NIET AL MEER OP DAN WAT OOIT BEOOGD WAS?

Overal in Amsterdam nemen bewoners en ondernemers initiatieven die de wereld, heel lokaal, een beetje veranderen. Dit magazine staat er vol mee. Soms luiden meerdere initiatieven in hetzelfde gebied een nieuwe toekomst voor dat hele gebied in. Een fenomeen dat ook wel spontane, organische of coöperatieve gebiedsontwikkeling wordt genoemd. In Amsterdam zijn er verschillende gebieden waar dit proces nu al is ingezet. Wat kunnen we leren van deze dynamiek?

Judith Lekkerkerker Hoofdredacteur en onderzoeker bij

Ruimtevolk, kennis- en inspiratieplatform voor ruimtelijke vraagstukken.

In Amsterdam is er een aantal gebieden waar grootschalige transformatie gewenst is. Vaak gaat het om verouderde bedrijventerreinen. Voorbeelden hiervan zijn Oostenburg, Zeeburgereiland, Overhoeks, Buiksloterham en het Cruquiusgebied. Als we de initiatieven in deze gebieden en de manier waarop gemeente, stadsdeel en andere betrokkenen hiermee omgaan op een rij zetten, kunnen we een aantal gemeenschappelijke kenmerken identificeren en uitspraken doen over al dan niet succesvolle strategieën om bij te dragen aan de gewenste transformatie. ruimtevolk.nl

108

Grootschalige transformatieGEBIEDSONTWIKKELING

>>

GEBIEDSONTWIKKELING VANUIT HET NU

Dit grootschalig bedrijventerrein middenin de stad wordt straks een gemengd gebied: werken, wonen en verblijven. Samen met Cruquius2015, een samenwerking van bedrijven die belangen hebben in het gebied, heeft Stadsdeel Oost spelregels opgesteld voor geleidelijke transformatie. Die is al volop aan de gang. Op enkele plekken zijn aantrekkelijke nieuwe bedrijfsgebouwen gerealiseerd. En terwijl grote herontwikkelingen met woningbouw nog even op zich laten wachten, trekt The Harbour Club veel uitgaanspubliek naar Cruquius, verbouwen buurtbewoners en schoolkinderen groenten in de Cruquiustuin en werken creatieve ambachtelijke ondernemers samen in Beehive, het GildeHuis, KruxAmsterdam en de Servicegarage. De laatsten organiseren ook exposities, workshops en evenementen. De Openbare Werkplaats maakt het ambachtelijke imago van het gebied af. Daar kan je cursussen volgen en zelfs per dagdeel terecht aan de draaibank.

AMBACHTELIJK CRUQUIUSGEBIED

Bekend maakt bemindVoor daadwerkelijke transformatie van een gebied zijn vele initiatieven en dus initiatiefnemers en overige deelnemers nodig. Publiekstrekkers zijn hierbij een onmisbaar ingrediënt. Bekend maakt bemind. Zij zorgen dat een ontwikkeling niet blijft steken bij een eerste groep initiatiefnemers, maar dat potentiële pioniers en andere voorlopers volgen. Dit zien we bij Oostenburg, waar Roest bij mooi weer een ware trekpleister is. Of op Overhoeks, waar de Tolhuistuin maar ook het formele en niet-tijdelijke Eye die rol spelen. Maar het is niet alleen horeca dat als publiekstrekker kan dienen. Ook festivals dragen eraan bij. Denk aan het Magneetfestival op Zeeburgereiland. Winkels kunnen die rol vervullen, zoals de vintagemeubelwinkels Neef Louis en Van Dijk & Ko in Buiksloterham. En zelfs een audiotour, zoals de Tolhuistour door Noord, kan van betekenis zijn. Belangrijk is dat de publiekstrekkers een publiek trekken dat gevoelig is voor de ontwikkelingen in en de aantrekkingskracht van het gebied. De Theaterfabriek op Oostenburg is een succesvolle publieksmagneet, maar trekt met de programmering over het algemeen publiek dat ver afstaat van de huidige sfeer van Oostenburg en het idee van pionieren. Daarmee is het in dit stadium voor de transformatie van het gebied van weinig betekenis.

Vloeibare tijdelijkheidDe genoemde gebieden kennen allen initiatieven van tijdelijke aard. Het begrip tijdelijkheid wordt echter vloeibaarder. Nieuwe wetgeving maakt straks tijdelijkheid tot tien jaar mogelijk. Met de prijsvragen uitgeschreven voor de voormalige scheepswerf De Ceuvel Volharding (Buiksloterham) en voor de Sluisbuurt (Zeeburgereiland) sorteerde de gemeente hierop voor. Beiden laten een tijdelijk gebruik van tien jaar toe. De huidige Tolhuistuin was ooit winnaar van een dergelijke prijsvraag. In 2007 kregen zij een contract voor tijdelijk gebruik van de locatie voor een periode van vijf jaar met een mogelijke verlenging van nog eens vijf jaar. De verbouwing van het IJ-paviljoen, onderdeel van het plan, liep echter tegen een hele hoop hindernissen op en pas volgend jaar opent het zijn deuren.

109

GEBIEDSONTWIKKELING Cruquisgebied

>>

>>

Dit jaar streek voor het eerst een pop-up camping neer in het Vliegenbos in Amsterdam-Noord. Het initiatief van Urban Campsite is bedoeld om tijdelijke invulling te geven aan braakliggende terreinen. Deze tijdelijke camping (van 16 augustus tot 30 september 2013) zorgt voor levendigheid op plaatsen waar oude bedrijvigheid is gestopt en waar nog geen definitieve (bouw)plan voor is gestart.

Camping Vliegenbos is geen traditionele camping. Er kan overnacht worden in unieke, bijzondere en gekke mobiele objecten. Denk bijvoorbeeld aan de Markies van Eduard Bohtlingk, het capsulehotel van Refunc of de boomhut van Boomhuttenfest. Kunst en camping komen samen! Urban Campsite wil campinggasten de kans geven te kamperen in een inspirerende culturele omgeving, maar wil ook ontwerpers en kunstenaars de mogelijk geven nieuwe objecten te ontwikkelen, deze op Urban

Campsite te exposeren en hun visie op stedelijke ontwikkeling, duurzaamheid en mobiliteit te laten zien. De pilotlocatie is geen braakliggend terrein, maar een mooi (maar onbekend) park. Met dit pilot project wil Urban Campsite laten zien hoe dit concept ook een impuls zou kunnen geven aan de ontwikkeling van braakliggende terreinen. Het plan is om na de pilot een tijdelijke camping te vestigen op een braakliggend terrein in of rondom Amsterdam.

CAMPING VLIEGENBOS URBAN CAMPSITE

urbancampsiteamsterdam.com

© Ernst Boskamp / Project: © ‘Darwin’ (2008), Atelier van Lieshout, ateliervanlieshout.com

114

Urban CampsiteTIJDELIJKHEID

ZELFSTURING: BOTTOM-UP ORGANISEREN

IN HET OOG VAN DE ORKAAN

ALS MEEDOEN PIJN DOET

THE POWER OF JUST DOING STUFF

DE AFFECTIEVE BURGER

DE STAD ALS INTERFACE

PAMFLET2.NL JAN ROTMANS EVELIEN TONKENS &

MANDY DE WILDE

ROB HOPKINS IMRAD VERHOEVEN, LOES VERPLANKEN, E.A.

MARTIJN DE WAAL

Steeds meer mensen ervaren dat het leuker is als je bij problemen zelf actie onderneemt, in plaats van te klagen over instanties. In dit boek zijn uiteenlopende Nederlanders die in het klein of in het groot de handen uit de mouwen steken aan het woord. Inspiratie voor iedereen!

Decentralisaties, bezuinigingen en klimaatbewustwording zorgen ervoor dat we naar een nieuw type samenleving toegroeien. Elk maatschappelijk systeem heeft een stabiele macht en een dominant regime, dat alle middelen inzet om de status quo te handhaven. Maar het kantelpunt komt volgens Rotmans vroeg of laat ook...

Al die miljoenen voor burgerparticipatie, wijkvernieuwing en burendagen ten spijt, de relatie tussen burger en overheid is er sinds de roerige beginjaren van deze eeuw niet beter op geworden. Dit boek biedt een staalkaart van het hedendaagse a�ectief burgerschap en duidt de moeite in de verhouding tussen burgers en instituties.

In plaats van afwachten en morren gingen mensen overal in de wereld ineens met elkaar aan de slag. The Power of Just Doing Stu� vertelt over gemeenschappen die model staan voor een meer lokale economie, verankerd in de gemeenschap, welzijn, ondernemerschap en creativiteit. En het werkt.

Onder het mom van ‘eigen verantwoordelijkheid’ probeert de overheid de burger over te halen om tegelijkertijd zelfredzaam te zijn én hulpbehoevende medeburgers te ondersteunen. Welke gevolgen heeft de introductie van de publieke moraal van zorgzaamheid voor burgers en voor het dagelijks werk van beleidsmakers en professionals?

Dankzij nieuwe technologieën kunnen stedelingen hun leven handiger organiseren. Maar wat betekenen ze voor de manier waarop de stad als gemeenschap functioneert? In dit boek laat Martijn de Waal (UvA) zien hoe nieuwe technologieën vooral ook bijdragen aan verdere individualisering en liberalisering in de stad.

zelfsturing.net janrotmans.nl vangennep-boeken.nl

transitionnetwork.org vangennep-boeken.nl thecityasinterface.com

115

BOEKEN

SEPTEMBER6.695 bezoekers218.004 unieke websitebezoekers

S+RO Live #4: Stadstraten

Stadslandbouw #2: Kijkje in de keuken

Ondernemen in de Wijk #5: Atelier vastgoed

Tegenlicht Meet Up #1: Het antwoord op de crisis komt uit Griekenland

Tegenlicht Meet Up #2: De slag om ons drinkwater

Tijdelijkheid #2: Next step?

Creative Amsterdam Update: Creativity Generation NextCreative City Connection #3: Design

Sunday

MONday

TUESday

MAPPING THE AMSTERDAM CREATIVE INDUSTRIES

DE IMPROVISERENDE OVERHEID

POWER TO THE PEOPLE

WEDNESday

REDEFINING GROWTH

MAKERS MOVEMENT

LOKALE DEMOCRATIE

THURSday

FRIday

Reinventing cities bygrassroots innovation

SATURday

PRESENTATIE VAN EEN NIEUW MAGAZINE

PROTOTYPING THE FOODCOUNCIL

OKTOBER5.360 bezoekers167.571 unieke websitebezoekers

De Circulaire Stad #3: Bezit is passéBuurtcommunities #2: Veranderaars en verbinders

De Staat van de Stad collegereeks #1: Woningmarkt

Herontwikkeling #3 De Flexibele Stad Live

Ondernemen in de wijk #6: Waardecreatie en financieringsmodellen

Talk of the Town #55: Stadsdeel Centrum

Conferentie: ‘Logistiek, motor van de Amsterdamse economie’

Amsterdam Transition Town #7: Coöperaties in de buurt

David Van Reybrouck

Van wie is de stad?ADE Beamlab 2013

Sign of Time #2: 3D printing

DE CIRCULAIRE STAD HEEFT DE TOEKOMST

SOCIAL DESIGN ONTWERPT SAMEN MET BURGERS

© Space & Matter, DELVA landscape architects

NOVEMBER5.455 bezoekers143.245 unieke websitebezoekers

Prijsuitreiking Infographics Jaarprijs 2013

Coöperatieve gebiedsontwikkeling Oostenburg

Debat: Amsterdam waterstad

De Staat van de Stad collegereeks #2: Informele zorgCreative City Connection #4: Film & Video

Talk of the Town #56: Fietsparkeren in de stad

S+RO Live #5: Smart Cities

De Circulaire Stad #5: Amsterdamse energie

De Circulaire Stad #4: Poep is goud

Gewoon zelfbouwNew Documentary

Fred Kent: Project for Public SpacesVertrouwen in de Stad #3: Tijd om door te pakken

Pakhuis de Zwijger | www.dezwijger.nl | info@dezwijger.nl | Piet Heinkade 179 Amsterdam | 020 7884444

PLATFORM VOOR CREATIE EN INNOVATIE

Mr. Jones, John Altman, Donny Craves, Tony Chocolonely, Justnuts,De Kleine Keuken, Gastrovan,

Professor Grunschnabel, Halbe, Oedipus Brewing, Natwerk, Mister Kitchen, WaterBobble, Backyard Coffee, Peppersmith

and many more.

MONDAY, DECEMBER 9 | 16:00 - 22:00 Tickets €17,50 via: www.dezwijger.nl/indiebrands5

Indie Brands by Anneloes van GAalen

DECEMBER3.060 bezoekers107.584 unieke websitebezoekers

Ninety Minutes of Frame #1: Fashion Rules

De Circulaire Stad #6: Think Big, Act Small

De Staat van de Stad collegereeks #3: James Kennedy en Gabriël van den Brink

Indie Brands #5: The Food EditionSustainist Design #3: Rob Hopkins en the Transition Town Movement

Prototyping the Food Council

Coöperatieve gebiedsontwikkeling #5

CITY EMBASSYAMSTERDAM

BERLIN

CITY EMBASSYBERLIJN

Foto’s: © Lex de Jong & Barbara Asselbergs

© 2013

STICHTING