Italiëwerk: San Marco (Venetië) 7 februari 2011 door Jolien Cuypers nr.4 6WWiA Begeleider: Mevr. De Clercq Xaveriuscollege

3

Een hele geschiedenis

Piazza San Marco

Italiëwerk: San Marco (Venetië) 7 februari 2011 door Jolien Cuypers nr.4 6WWiA Begeleider: Mevr. De Clercq Xaveriuscollege

4

Inhoudstafel

0. Inleiding p. 3

1. Geschiedenis p. 4-5

2. Piazza San Marco p. 6

2.1. Brug der zuchten p. 6

2.2. Piazetta p. 7

2.3. Palazzo Ducale (Dogenpaleis) p. 7-8

2.4. Biblioteca Nazionale Marciana p. 8-9

2.5. Basilica di San Marco (San Marcobasiliek) p. 9-10

2.6. Campanile p. 10-11

2.7. Torre dell’Orologio (Klokkentoren) p. 11

3. Besluit p. 12

4. Literatuurlijst p. 12

4.1. Internet

4.2. Boeken

Italiëwerk: San Marco (Venetië) 7 februari 2011 door Jolien Cuypers nr.4 6WWiA Begeleider: Mevr. De Clercq Xaveriuscollege

5

0. Inleiding

Mijn onderwerp is het San Marcoplein

of in het Italiaans: Piazza San Marco. Ik

zal wat vertellen over de geschiedenis

van Venetië en het plein en dan wat

verdere uitleg geven over de

verschillende gebouwen die op het San

Marcoplein staan. Het plein is zeer

bekend en dit is vooral te danken aan

gebouwen zoals het Dogenpaleis, de San

Marcobasiliek en de klokkentoren. Het

plein had ook vroeger al een belangrijke

functie omdat Venetië van daaruit

bestuurd werd. Met andere woorden

het San Marcoplein is meer dan zomaar

een plein.

1. Geschiedenis

In de tijd van de Romeinen werd de Venetiaanse lagune bewoond door vissers en zoutzieders en er waren ook een aantal buitenverblijven van rijke Romeinen. Vanaf de vierde eeuw vluchtten veel inwoners uit nabijgelegen steden naar de eilanden in de lagune door de constante bedreiging van plunderende en moordende volkeren uit het noorden, waaronder de Goten. De eerste bewoners waren bewoners van het vaste land die In 452-453 op de vlucht waren voor de Hunnen van Attila. Daardoor ontstonden de eerste grotere nederzettingen op de plek van het latere Venetië. Het gebied rond de Rivo alto ( tegenwoordig Rialto) behoorde tot de vroegste nederzettingen. De invallen van de Longobarden in 568 zorgde voor een nieuwe massale vlucht naar de eilanden in de lagune. Verschillende dorpen die hun ontstaan te danken hadden aan vluchtelingen groeiden uit tot de stad Venetië. Volgens de traditie is Venetië al gesticht in 421. De eilanden kwamen al gauw onder het gezag van het Oost-Romeinse rijk of Byzantijnse rijk en bleven er lang mee verbonden. De bewoners drongen bij Byzantium aan om de militaire tribunen (die hun leefgebied beschermden tegen de constante dreiging van de Longobarden) te vervangen door een leider met meer beslissingsbevoegdheden. De ministaat Venetië werd bestuurd door de dogen (dux = hertog), zij stonden zowel aan het hoofd van de staat als van de katholieke kerk. De dogen waren strenge en hardvochtige heersers. Wie niet met hen akkoord ging, werd ter dood veroordeeld. Ze deden mee aan kruistochten en lijfden met hun oorlogsvloot andere landen in.

Italiëwerk: San Marco (Venetië) 7 februari 2011 door Jolien Cuypers nr.4 6WWiA Begeleider: Mevr. De Clercq Xaveriuscollege

6

In 828 werd het lichaam van de evangelist Marcus uit Alexandrië geroofd door twee Venetiaanse kooplieden. De Venetianen bouwden meteen een kerk voor de apostel, de San Marco. Men deed beroep op de bijpassende legende. Toen Marcus het evangelie verkondigde in de lagune had hij volgens dit verhaal een droom waarin een engel hem vertelde dat op de plaats waar hij sliep (de plaats van de San Marco) zijn graf en kerk zou volgen. De heilige Marcus werd de gemeenschappelijke beschermheilige van de eilandbewoners en zijn symbool, de gevleugelde leeuw, werd het wapenschild van Venetië. Niet alleen door de bedevaarten naar de Heilige Marcus kwam er welvaart. Tussen 800 en 1000 groeide Venetië uit tot één van de belangrijkste haven- en handelssteden. In de loop van de Middeleeuwen ontwikkelde de stad zich tot de belangrijkste zeemacht van het Middellandse Zeegebied. De stad werd een zeer belangrijk knooppunt tussen de Levant en Europa met hoge welvaart als gevolg. Invloed van Venetiaanse kooplui strekte zich uit tot de oostkust van de Middellandse Zee. De Levant had op haar beurt ook veel invloed op Venetië, onder meer op het gebied van politiek, architectuur en algemene cultuur. In de twaalfde eeuw bezat de lagunestad talrijke handelssteunpunten in de Levant. Het was ook in deze periode dat onder meer het Dogenpaleis en de basiliek werd gebouwd. Nadat door doge Enrico Dandolo (1192-1205) een kruistocht tegen de moslims afgebogen werd naar Constantinopel werd deze stad in 1204 geplunderd door Venetianen en kruisvaders. Zo werd het Byzantijnse rijk verdeeld onder de Venetianen en de kruisvaarders. In 1261 sloten de Genuezen en Byzantijnen een verbond waarna ze gezamenlijk een einde maakten aan het koninkrijk van de kruisvaarders. De Venetianen verloren daardoor handelsprivileges. In de regeringsperiode van doge Francesco Foscari werd het Venetiaanse territorium sterk uitgebreid (ook landinwaarts). Nadat Constantinopel (Byzantium) in 1453 door de Turken werd veroverd, geraakten de financiële middelen die de veroveringstochten mogelijk maakten uitgeput. Deze verovering had rampzalige gevolgen voor de handel met de Oriënt en dus ook de economie. In de loop van de zestiende eeuw verkleinde de rol van Venetië door verschillende factoren; o.a. de uitputtende oorlogen met o.m. de Turken en de ontdekking van Amerika door Columbus. De handel verplaatste zich naar het westen (o.a. Antwerpen en Rotterdam). Dit leidde tot het economische verval van Venetië in de achttiende eeuw. Toen Napoleon Venetië binnenviel zonder slag of stoot heeft de laatste van de 120 dogen zijn ambt neergelegd in 1797. Dit was dus het einde van het dogentijdperk. In 1805 werd de stad onderdeel van Italië. Na het congres van Wenen (september 1814-juni 1815) behoorde Venetië tot het Habsburgse rijk. In 1866 heeft een overweldigende meerderheid beslist dat Venetië toe zou treden tot het Italiaanse koninkrijk. Dit gebeurde nog hetzelfde jaar. Venetië was al in de achttiende eeuw geliefd door veel reizigers. In de tweede helft van de negentiende eeuw nam het toerisme naar Venetië toe. De bouw van een haven voor

Italiëwerk: San Marco (Venetië) 7 februari 2011 door Jolien Cuypers nr.4 6WWiA Begeleider: Mevr. De Clercq Xaveriuscollege

7

oceaanschepen heeft daartoe bijgedragen. De stad kwam weer tot leven. Een belangrijke datum voor kunstliefhebbers is 1895. De eerste biënnale vond toen plaats. Dankzij deze terugkerende expositie voor eigentijdse kunst heeft Venetië een reputatie opgebouwd in de internationale kunstwereld. Venetië heeft door de eeuwen heen ook veel beroemdheden voortgebracht; ontdekkingsreiziger Marco Polo, de klassieke componisten Monteverdi en Vivaldi en de wereldberoemde vrouwenversierder Casanova.

2. Piazza San Marco

Dit is het centrale en bekendste plein van Venetië. Het plein is ontstaan in de negende eeuw, maar kreeg zijn huidige uitzicht pas in 1177, toen Paus Alexander III en keizer Barbarossa elkaar daar zouden ontmoeten. Het plein kreeg de naam van de evangelist Marcus, die ook de schutspatroon van de stad is. Het plein is geplaveid met marmer en trachiet. Het plaveisel is van vulkanische oorsprong en is 250 jaar oud. Er liggen 5 à 6 lagen leistenen om de stabiliteit te garanderen. Het is 176m lang en bij de basiliek van San Marco 82m breed en aan de andere kant 52m. Je ziet hier ook nog de oude regeringsgebouwen van waaruit deze machtige en rijke staat werd bestuurd. Hier bevinden zich ook het Dogenpaleis, de Basiliek van San Marco, de Campanile, de Torre del’Orlologio en de Biblioteca Marciana. Rondom het plein bevinden zich veel (dure) restaurantjes en terrasjes en een grote winkelgalerij. Veel toeristen zijn ook gefascineerd door de vele duiven die op het plein rondlopen en zelfs uit je hand komen eten. Bij hoog water kan het plein al eens onder water lopen.

Italiëwerk: San Marco (Venetië) 7 februari 2011 door Jolien Cuypers nr.4 6WWiA Begeleider: Mevr. De Clercq Xaveriuscollege

8

2.1. Brug der Zuchten

Net voor je op het San Marcoplein komt, is er een klein kanaaltje dat uitmondt in de lagune. Hierover is een brug gebouwd, de bekende Brug der Zuchten (Ponte dei Sospiri). Deze gesloten brug is een verbinding tussen het Palazzo Ducale en de gevangenis. Tijdens de heerschappij van de Dogen ging de rechtspraak er helemaal anders aan toe dan nu. Als iemand hen tegensprak, werd hij veroordeeld.De beschuldigde mocht niet bij de rechtspraak aanwezig zijn en kreeg ook niet de kans om zich te verdedigen. Meestal werden ze ter dood veroordeeld en onmiddellijk terechtgesteld. De veroordeelden moesten over deze brug heen lopen voor ze in de koude, vochtige kerkers werden opgesloten. Via de raampjes van de brug zagen de gevangenen dan voor de laatste keer het zonlicht en de lagune. De naam Brug der zuchten verwijst naar hun zucht op weg naar de gevangenis. In de gevangenis waren ooit Casanova en Galileo Galilei opgesloten. Nu is de brug een symbool van romantisch Venetië. Er wordt gezegd dat een koppeltje dat elkaar kust, in een gondel onder de brug, eeuwige liefde zal kennen.

2.2. Piazetta

Het deel van het Piazza San Marco tussen het Palazzo Ducale en de Biblioteca Marciana is de Piazzetta. Aan de zeekant staan twee enorme zuilen, een met de leeuw van San Marco en een met een beeld van de Heilige Theodorus, de vroegere patroonheilige van de kerk. Deze granieten zuilen zouden van het oosten zijn overgekomen per schip, in 1172, als teken van hun macht toen. Er is een legende die zegt dat wie tussen de twee zuilen loopt een ongeluk zal overkomen. De reden dat men dit dacht zou kunnen komen van het feit dat hier tijdens de republiek de politieke vijanden werden terechtgesteld.

Italiëwerk: San Marco (Venetië) 7 februari 2011 door Jolien Cuypers nr.4 6WWiA Begeleider: Mevr. De Clercq Xaveriuscollege

9

2.3. Palazzo Ducale (Dogenpaleis)

Het Palazzo Ducale (Dogenpaleis) was het paleis van de doge, de leider van de Republiek Venetië. Het paleis had vele functies, zoals: woning, gerechtshof en stadhuis en bestond dus ook uit vele kamers, o.a. de vertrekken van de doge, de ondervraagkamer, de martelkamer, kantoren en vergaderzalen, waar bv. de senaat, de Raad van Tien en de Grote Raad vergaderden. Noot: Tot de achttiende eeuw werd Venetië door de Dogen geregeerd. Zij waren niet alleen de baas van Venetië, ze gaven ook leiding aan de Katholieke kerk. De doge werd gekozen door de aristocratie van Venetië en benoemd voor het leven. Hij regeerde samen met een Raad van Tien. Aanvankelijk had de doge veel macht, maar in de 13e eeuw wilden de rijke Venetiaanse families meer invloed op het bestuur en werd de macht van de doge sterk beperkt. Vanaf die tijd moest hij bijna altijd rekening houden met de Raad van Tien.

Het Palazzo Ducale is een van de belangrijkste niet-religieuze bouwwerken in de gotische stijl. Het is ontstaan in 814 en het is vier keer vernield door branden, maar telkens weer opgebouwd. Het paleis in roze marmer dat er nu nog staat is gebouwd tussen 1309 en 1424. De architect was waarschijnlijk Filippo Calendario. Het is een goed voorbeeld van de Italiaanse Gotiek met elementen van de vroege Renaissance. Er zijn ook Oosterse invloeden te zien, zoals de open arcaden van de begane grond en de eerste verdieping, waarbij één boog van de begane grond zich verhoudt tot twee spitsbogen op de eerste verdieping. De bovenste verdieping is erg stevig, ondanks de motieven in het baksteenwerk. Het bouwen van compacte verdiepingen op smalle zuilen is tegen de westerse tradities. Het is ontleend aan de Islamitische bouwkunst. Een andere oosterse invloed zie je in de sierlijsten. Een mix van oosterse en westerse bouwopvattingen kwam

Italiëwerk: San Marco (Venetië) 7 februari 2011 door Jolien Cuypers nr.4 6WWiA Begeleider: Mevr. De Clercq Xaveriuscollege

10

vaak voor in de Dogenstad. In 1438 heeft de Venetiaanse familie van beeldhouwers Buon (de twee broers Giovanni en Bertolomeo Buon) de opdracht gekregen om de hoofdingang, die uitkijkt op de Piazzetta, te ontwerpen en uit te voeren. Deze rijk versierde laatgotische toegangspoort kreeg de naam Porta della Carta (deur van papier). De naam verwijst waarschijnlijk naar de handgeschreven petities die op deze plaats werden overhandigd aan leden van de Grote Raad of naar het voorlezen van vonnissen en decreten op deze plek. Ook werden er voor het portaal nieuwe wetten afgekondigd. De doodsvonnissen werden bekend gemaakt tussen de nabijgelegen rode zuilen. Het paleis bestaat uit drie vleugels rond een binnenplein. Op dat plein valt vooral de grote trap (Scala dei Giganti) op, die gebruikt werd bij staatsbezoeken en officiële ceremonies, zoals de kroning van een nieuwe doge. Binnen tref je verschillende kunstschatten aan, waaronder werk van de belangrijke Italiaanse kunstschilders Tintoretto, Veronese en Carpaccio.

Leeuwenmuil (Bocca di Leone) op het Dogepaleis, waarin anonieme denunciaties (beschuldigingen) kunnen worden geworpen. De (vertaalde) Italiaanse tekst luidt: Geheime denunciaties tegen degenen, die diensten en plichten verheimelijken of in het geheim afspreken om hun ware gewin te verbergen.

2.4. Biblioteca Nazionale Marciana

In de Libreria Vecchia di San Marco (Marcusbibliotheek) die in 1537 door Jacopo Sansovino gebouwd is, tegenover het Dogenpaleis, bevindt zich de Biblioteca Nazionale Marciana. Dit is één van de belangrijkste openbare bibliotheken in Italië. Er zijn wel 900 000 boeken, 13 000 manuscripten, 3000 incunabelen (gedrukte boeken van voor de zestiende eeuw) en meer dan 24 000 andere drukwerken van tussen de vijftiende en zestiende eeuw. In 1468 gaf kardinaal Bessarione een aanzienlijke verzameling van 900 kostbare Griekse en Latijnse handschriften aan de Venetiaanse Republiek, die zorgden voor de basis van de bibliotheek. Op deze plek bevindt zich ook het Breviario Grimani, dat 831 perkamentbladen met miniaturen van de Vlaamse School omvat. Tegenwoordig kan men van de oorspronkelijke bibliotheek alleen nog maar de grote zaal op de eertse verdieping bezichtigen. Drie van de symbolisch-allegorische schilderingen in de 21 plafondtondi zijn door Paolo Veronese gemaakt, die met deze werken een schilderwedstrijd heeft gewonnen van Titiaan en Sansovino. De ingang aan de Piazzetta van deze wordt geflankeerd door twee reusachtige kariatiden, die omstreeks het midden van de zestiende eeuw door Alessandro Vittoria geschapen zijn.

Italiëwerk: San Marco (Venetië) 7 februari 2011 door Jolien Cuypers nr.4 6WWiA Begeleider: Mevr. De Clercq Xaveriuscollege

11

2.5. Basilica di San Marco (San Marcobasiliek)

Deze Byzantijnse basiliek is de derde kerk die op die plaats gebouwd werd. De eerste kerk uit de negende eeuw ging in vlammen op, de tweede kerk werd gesloopt om plaats te maken voor dit imposante bouwwerk. De basiliek moest de rijkdom en welvaart van de stad benadrukken. In 828 werden de overblijfselen van de heilige Marcus door Venetiaanse kooplieden uit Alexandrië geroofd. Na aankomst in Venetië werd Marcus de patroonheilige van Venetië en zo ontstond de behoefte aan een kerk die aan hem gewijd was. De eerste kerk werd dan ook in 830 gebouwd om het lichaam van de Heilige Marcus een laatste rustplaats te bieden. De San Marco is in Byzantijnse stijl gebouwd tussen 1063 en 1094. Het grondplan heeft de vorm van een Grieks kruis. De basiliek heeft één centrale koepel boven de viering en één boven elke arm. Het ontwerp is door de Apostelkerk in Constantinopel beïnvloed. De San Marco maakte deel uit van het Dogenpaleis. Belangrijke bezoekers werden hier ontvangen en de nieuwe doge werd er voorgesteld aan de Venetianen. Het gebouw weerspiegelde dan ook de macht en glans van de staat. Na eeuwen gediend te hebben als privékapel van de dogen werd de San Marco in 1807 een bisschopszetel. Venetië was toen niet meer onafhankelijk.

De basiliek is een imposant bouwwerk met een mix van verschillende bouwstijlen en veel onregelmatigheden. Dit is te verklaren door werkzaamheden

gedurende meerdere eeuwen en

Italiëwerk: San Marco (Venetië) 7 februari 2011 door Jolien Cuypers nr.4 6WWiA Begeleider: Mevr. De Clercq Xaveriuscollege

12

de vele oorlogsbuiten, uit verschillende streken en tijden, die zijn gebruikt. Zo heeft men de vensters gedeeltelijk opgevuld om het muuroppervlak te vergroten, hierdoor is er nu dus minder licht in de kerk dan oorspronkelijk. In de dertiende eeuw zijn de gewelven versierd met mozaïeken, de binnenwanden bekleed met marmer en zijn de koepels verhoogd. De vijf koepels zijn ook allemaal verschillend van afmeting. Aan het einde van de veertiende eeuw is er een gotisch deel bijgebouwd. Aan de voorgevel zie je ook die grote diversiteit terug: van de 500 zuilen is er geen enkele dezelfde. Ze komen van veroverde gebieden en sommige van deze pilaren zijn zelfs ouder dan Venetië. Ze zijn ook van verschillende soorten marmer, hierdoor krijg je een grote hoeveelheid van kleuren en texturen. Ook andere geroofde voorwerpen, waaronder kapitelen en schilderijen zijn in de San Marco hergebruikt. Nadat de Venetianen in 1204 Constantinopel hebben leeggeplunderd, volgden er grote verbouwingen in niet Byzantijnse stijl. Natuurlijk zijn er ook oorlogsbuiten uit Constantinopel in de kerk ondergebracht zoals de Madonna Nicopeia genaamd en de vierde-eeuwse paardengroep. Deze bronzen paarden versieren samen met de Venetiaanse leeuw, het symbool van Marcus de evangelist, de gevel van de basiliek. Door milieuvervuiling zijn de originele paarden in 1982 verplaatst naar het kerkmuseum, het Museo Marciano. Nu is het bronzen vierspan op de gevel dus een replica van de originele paardengroep. Deze paarden zijn uniek omdat andere groepen van triomfkarpaarden uit de oudheid niet bewaard zijn gebleven. De kerven in de paardengroep zijn met opzet aangebracht om schittering te voorkomen. De paardengroep is het symbool geworden van de macht van Venetië. De paarden hebben zelfs een tijdje op de arc de triomphe in Parijs gestaan. De hoofdingang heeft beeldhouwwerken uit de 13e eeuw die de maanden van het jaar uitbeelden. Boven de hoofdingang staan beelden uit de 15e eeuw van San Marco en diverse engelen. Er zijn ook veel mooie versieringen in de kerk. Bijvoorbeeld de muren met goudmozaïek, oosterse koepels en de emailleer- en goudsmeedkunst. In de schatkamer zie je een deel van de buit die werd meegenomen uit het Oosten. Vele van deze schatten werden echter op hun beurt gestolen door Napoleon. Het gouden altaarstuk 'Pala d'Oro' op het hoogaltaar is één van de rijkste

schatten van het Christendom.

2.6. Campanile

De campanile is nu een 99 meter hoge klokkentoren, maar dit is niet de oorspronkelijke toren. In de negende eeuw begon men met de bouw van de toren, die klaar was in 1173 en dienst deed als vuurtoren voor de schippers op de lagune van Venetië. In de zestiende eeuw heeft hij zijn huidige hoogte gekregen. In 1902 stortte de klokkentoren in toen men de stabiliserende hulpconstructie verwijderde in een poging om een moderne lift in het gebouw te installeren. Ook de Loggetta, de marmeren hal aan de voet van de toren, werd daarbij verwoest. Er waren

Italiëwerk: San Marco (Venetië) 7 februari 2011 door Jolien Cuypers nr.4 6WWiA Begeleider: Mevr. De Clercq Xaveriuscollege

13

gelukkig geen slachtoffers. De toren en de Loggetta werden daarna in de oorspronkelijke stijl herbouwd. In 1912 was alles weer herbouwd. (Begin17de eeuw liet Galileo hier zien hoe de telescoop werkte.) De toren bestaat uit een stevige kolom van baksteen, een klokkenkamer met vijf klokken, een observatorium en een pyramidevormige spits waarop zich een engelvormige windvaan bevindt deze stelt de aartsengel Gabriël voor. In de Loggetta staan bronzen beelden van Minerva, Apollo, Mercurius en Pax, er is ook een bronzen deur. De Campanile heeft een spiraalvormige opwaartse gang, die tot de top leidt. Zo konden vroeger hoogwaardigheidsbekleders te paard tot helemaal bovenin de toren rijden. Nu is het mogelijk de toren te beklimmen en te genieten van het uitzicht over Venetië. Vanaf de klokkentoren heeft men een prachtig zicht op de vijf koepels van de basiliek van San Marco, het eiland San Giorgio Maggiore en de rest van de stad.

2.7. Torre dell’Orologio (Klokkentoren)

In de klokkentoren van San Marco op het San-Marcoplein vind je een prachtige astronomische klok. De toren werd eind 15de eeuw ontworpen door de voegrenaissancistische architect Mauro Codussi en is gebouwd tussen 1496 en 1499. De eerste klok in de toren dateerde van 1497, maar in de loop der eeuwen zijn er veel renovaties geweest en zijn er dus ook verschillende klokken geweest. De buitenste ring van de klok geeft de Romeinse nummers van 1 tot 24 weer, op de middelste ring zie je de 12 tekens van de dierenriem en op de binnenste worden de gestalten van de zon en de maan afgebeeld.

Boven deze klok zie je een beeld van een leeuw (het symbool van Venetië). Bovenop de toren staan twee beelden naast een bronzen klok, dit zijn de Mori. De Mori zijn de twee mechanische bronzen klokkenluiders, die al vijfhonderd jaar de uren slaan. In de week van de Hemelvaart komt er elk uur een engel met een bazuin uit een deurtje een groet brengen aan het beeld van Maria op de klokkentoren, en op Hemelvaartsdag verschijnen de drie koningen.

3. Besluit Dit onderwerp sprak mij in het begin al aan omdat ik er al eens geweest was en dus wist dat het echt wel de moeite waard is. Ik was ook geïnteresseerd om er wat meer over te weten te komen dan dat beetje dat ik nog had onthouden. Ik ben dan ook met plezier gaan zoeken naar informatie en ik ben blij dat ik kan zeggen dat ik veel heb bijgeleerd. Ik kan niet wachten om naar Italië te gaan en om dan ook het San Marcoplein nog eens te zien.

Italiëwerk: San Marco (Venetië) 7 februari 2011 door Jolien Cuypers nr.4 6WWiA Begeleider: Mevr. De Clercq Xaveriuscollege

14

4. Literatuurlijst

4.1. Internet

Google (voor verkenning en afbeeldingen)

http://www.citygidsen.be (zelf je eigen reisgids maken ->

http://www.citygidsen.be/citygidsen/reisbureau/venetie-san-marco_849.pdf) 20/10/10

http://nl.wikipedia.org/wiki/San_Marcoplein 20/10/10

http://nl.wikipedia.org/wiki/Dogepaleis 20/10/10

http://nl.wikipedia.org/wiki/Basiliek_van_San_Marco_(Veneti%C3%AB) 20/10/10

http://nl.wikipedia.org/wiki/Campanile_(Veneti%C3%AB) 20/10/10

http://nl.wikipedia.org/wiki/Torre_dell%27Orologio 20/10/10

http://www.kunstreis.com/landen/italie/venetie/San%20Marco%20venetie.htm 01/11/10

http://www.stedentipsvoortrips.nl/italie/venetie.htm 01/11/10

http://www.take-a-trip.eu/nl/venetie/geschiedenis 01/11/10

http://www.euroreizen.be/citytrips/venetie/sanmarco.htm 23/01/11

http://www.kunstreis.com/landen/italie/venetie/Geschiedenis%20Venetie.htm 23/01/11

4.2. Boeken

Merian Live, Ventië, de Concini Wolftraud, België, Deltas, 2005-2006

De Groene Gids, Venetië, België, Michelin Reisuitgaven, 2000

Kunst en architectuur, Venetië, Kaminski Marion, Nederland, Könemann, 2000

ANWB Reisgids, Noord-Italië van Leeuwen Geert, Amsterdam, Uitgeverij ANWB, 1995

Standaard Gidsen, Venetië, de Redactie, Amsterdam, Standaard Uitgeverij, 1999

The Archicultural History Of Venice, Howard Deborah, New Haven & London, Yale

University Press, 2005

Larousse Landenserie, Italië, Bureau Cogen N.V. Brussel, Hasselt, Heideland-Orbis N.V., 1981