UITWERKING VAN EEN BEDRIJFSPROBLEEM MET … · Animale S.p.A. Cavriago Italië Paromomycine 25-50...

UNIVERSITEIT GENT

FACULTEIT DIERGENEESKUNDE

Academiejaar 2015 - 2016

UITWERKING VAN EEN BEDRIJFSPROBLEEM MET

KALVERDIARREE EN STERFTE

door

Marissa LOEFF

Promotor: Dr. Bonnie Valgaeren Klinische casusbespreking in het

Copromotor: Prof. Dr. P. Deprez kader van de Masterproef

© 2016 Marissa Loeff

Universiteit Gent, haar werknemers of studenten bieden geen enkele garantie met betrekking tot de juistheid of

volledigheid van de gegevens vervat in deze masterproef, noch dat de inhoud van deze masterproef geen inbreuk

uitmaakt op of aanleiding kan geven tot inbreuken op de rechten van derden.

Universiteit Gent, haar werknemers of studenten aanvaarden geen aansprakelijkheid of verantwoordelijkheid voor

enig gebruik dat door iemand anders wordt gemaakt van de inhoud van de masterproef, noch voor enig

vertrouwen dat wordt gesteld in een advies of informatie vervat in de masterproef.

UNIVERSITEIT GENT



UITWERKING VAN EEN BEDRIJFSPROBLEEM MET

KALVERDIARREE EN STERFTE

door

Marissa LOEFF

Promotor: Dr. Bonnie Valgaeren Klinische casusbespreking in het

Copromotor: Prof. Dr. P. Deprez kader van de Masterproef


VOORWOORD

Graag wil ik dit voorwoord gebruiken om een aantal personen te bedanken die mij geholpen hebben

bij het tot stand brengen van deze klinische casusbespreking in het kader van de masterproef.

Allereerst wil ik mijn promotor, Dr. Bonnie Valgaeren, bedanken voor haar begeleiding gedurende

deze casusbespreking. Bedankt voor de tijd die u voor mij genomen heeft tijdens de feedback

momenten, het duidelijke verbeterwerk en de waardevolle opbouwende kritiek. Het was erg fijn dat ik

iedere keer een snelle reactie terug kreeg.

Daarnaast wil ik mijn vader, Jan Loeff, bedanken voor zijn hulp bij de lay-out en voor het kritisch

doorlezen van mijn casusbespreking. Ten slotte wil ik mijn moeder, Marion Loeff, bedanken voor de

mentale ondersteuning.

.

VOORBLAD

TITELBLAD

VOORWOORD

INHOUDSOPGAVE

SAMENVATTING ................................................................................................................................... 1

INLEIDING ............................................................................................................................................. 2

CASUSBESPREKING ............................................................................................................................ 3

1 Anamnese en probleemstelling ...................................................................................................... 3

2 Bedrijfsrondgang ............................................................................................................................ 5

3 Geïdentificeerde risicofactoren op het bedrijf met betrekking tot Salmonella ................................. 5

4 Externe bioveiligheid op het bedrijf ................................................................................................. 6

5 Laboratoriumresultaten ................................................................................................................... 7

6 Differentiaal diagnose ..................................................................................................................... 7

6.1 Salmonella enterica subspecies enterica serovar Typhimurium ............................................. 7

6.2 Coccidiose .............................................................................................................................. 8

6.3 Giardia duodenalis .................................................................................................................. 8

6.4 Clostridium perfringens ........................................................................................................... 9

6.5 Voedingsdiarree...................................................................................................................... 9

7 Literatuurstudie ............................................................................................................................. 10

7.1 Algemeen ............................................................................................................................. 10

7.1.1 Etiologie, epidemiologie en pathogenese Salmonella ................................................... 10

7.1.2 Dragers ......................................................................................................................... 11

7.1.3 Omgeving ..................................................................................................................... 11

7.1.4 Symptomen ................................................................................................................... 11

7.1.5 Zoönose ........................................................................................................................ 12

7.2 Risicofactoren Salmonella en bioveiligheidsmaatregelen ..................................................... 12

7.2.1 Transport en geïnfecteerde bedrijven ........................................................................... 12

7.2.2 Gemengde bedrijven..................................................................................................... 13

7.2.2.1 Aanwezigheid van varkens ....................................................................................... 13

7.2.2.2 Aanwezigheid van volwassen melkvee ..................................................................... 13

7.2.3 Wilde dieren en ongedierte ........................................................................................... 13

7.2.3.1 Ongediertebestrijding ................................................................................................ 14

7.2.3.2 Aanzuren van water en voeder ................................................................................. 14

7.2.4 Bedrijfsgrootte ............................................................................................................... 14

7.2.5 Externe bioveiligheid ..................................................................................................... 14

7.2.5.1 Externe bioveiligheidsmaatregelen ........................................................................... 15

7.2.6 Immuniteitsdaling en stress .......................................................................................... 15

7.2.7 Reiniging en desinfectie ................................................................................................ 16

7.2.8 Huisvesting ................................................................................................................... 16

7.3 Vaccinatie ............................................................................................................................. 17

7.4 Coccidiostatica...................................................................................................................... 17

7.5 Behandeling salmonellose bij kalveren ................................................................................. 18

7.5.1 Orale vochttherapie....................................................................................................... 18

7.5.2 Intraveneuze vochttherapie ........................................................................................... 18

7.5.3 Antibiotica ..................................................................................................................... 18

7.5.4 Niet-steroïdale ontstekingsremmers ............................................................................. 19

8 Discussie ...................................................................................................................................... 21

8.1 Advies externe bioveiligheid ................................................................................................. 21

8.2 Advies interne bioveiligheid .................................................................................................. 21

8.2.1 Aanwezigheid varkens .................................................................................................. 21

8.2.2 Huisvesting kalveren ..................................................................................................... 21

8.2.3 Materiaal ....................................................................................................................... 22

8.2.4 Dagelijkse verzorging.................................................................................................... 22

8.2.5 Periode rond de partus ................................................................................................. 23

8.2.6 Desinfectiebaden en ongediertebestrijding ................................................................... 23

8.3 Behandelplan: aanpak en adviezen ...................................................................................... 23

8.3.1 Hydratatieplan ............................................................................................................... 23

8.3.2 Antibioticaplan .............................................................................................................. 24

8.4 Diagnostiek ........................................................................................................................... 25

8.5 Getroffen maatregelen en evaluatie resultaat ....................................................................... 25

9 CONCLUSIE................................................................................................................................. 25

10 Referentielijst ................................................................................................................................ 26

11 BIJLAGEN .................................................................................................................................... 29

11.1 Bijlage I: Antibiogram 1 ......................................................................................................... 29

11.2 Bijlage II: Antibiogram 2 ........................................................................................................ 30

11.3 Bijlage III: Checklist Salmonella op melkveebedrijven .......................................................... 31

1

SAMENVATTING

Het betreffende bedrijf is een gemengd bedrijf waar verschillende diersoorten gehouden worden.

Vanaf mei 2015 doen er zich op het bedrijf problemen voor bij zowel Belgisch Witblauw als Holstein

Friesian kalveren in de leeftijdscategorie van één tot vier weken. De kalveren kregen hoge koorts en

waterige diarree, soms met pseudomembranen en bloedbijmenging, waren zwak en gedehydrateerd.

Ondanks intensieve behandeling bleef de problematiek aanhouden en zijn er tussen begin juni 2015

en eind september 2015 drie Belgisch Witblauw en drie Holstein Friesian kalveren gestorven.

De resultaten van het laboratoriumonderzoek toonden infecties met Clostridium Perfringens, Eimeria,

Salmonella Typhimurium en Giardia aan. De meest waarschijnlijke diagnose was Salmonella

Typhimurium. Naar aanleiding daarvan heeft er een bedrijfsbezoek plaatsgevonden, waarbij

verschillende risicofactoren met betrekking tot Salmonella werden vastgesteld. Er werden adviezen

verstrekt aan het bedrijf met betrekking tot de externe en interne bioveiligheid en daarnaast werd er

een behandelplan (hydratatieplan en antibioticaplan) opgesteld.

Sleutelwoorden: diarree – kalveren – koorts – Salmonella Typhimurium – sterfte

2

INLEIDING

Het bedrijf in deze casusbespreking heeft problemen bij zowel Belgisch Witblauw als Holstein Friesian

kalveren in de leeftijdscategorie van één tot vier weken. Deze kregen hoge koorts en waterige diarree,

soms met pseudomembranen en bloedbijmenging, waren zwak en gedehydrateerd en er zijn een

aantal kalveren gestorven. Voor de etiologie van waterige diarree met een verhoogde mortaliteit bij

kalveren van één tot vier weken oud, wordt aan de hand van de laboratoriumresultaten een lijst met

differentiaal diagnosen opgesteld. Deze omvat Salmonella enterica subspecies enterica serovar

Typhimurium, coccidiose veroorzaakt door Eimeria bovis of Eimeria zuernii, Giardia duodenalis,

Clostridium perfringens en voedingsdiarree. In het beschreven bedrijfsprobleem is Salmonella

Typhimurium de belangrijkste differentiaal diagnose.

Salmonella is een Gram-negatieve bacterie die behoort tot de familie van de Enterobacteriaceae

(Nielsen, 2013) en wordt ingedeeld in twee species (S. enterica en S. bongori) en in meer dan 2500

serovars. Veel van deze serovars kunnen runderen infecteren, maar Salmonella Typhimurium en

Salmonella Dublin komen het meest frequent voor. De serovars worden onderverdeeld in gastheer

specifieke, gastheer geadapteerde en niet gastheer specifieke serovars (Coura et al., 2015). Meestal

wordt Salmonella Typhimurium bij kalveren jonger dan twee maanden oud geassocieerd met enteritis

en acute diarree (Coura et al., 2015). Peracute gevallen met sterfte binnen 24 uur zijn ook mogelijk

(Santos et al., 2002).

Onder andere Salmonella geïnfecteerde bedrijven, transport van geïnfecteerde dieren, gemengde

bedrijven, de huisvesting, contact met wilde dieren en ongedierte, de bedrijfsgrootte, een daling van

de immuniteit en stress bij runderen hebben een invloed op de spreiding en het oplopen van

Salmonella infecties.

De behandeling van kalveren met salmonellose bestaat uit vochttherapie (oraal of parenteraal), het

toedienen van antibiotica in geval van bacteriëmie (Mohler et al., 2009) en het toedienen van niet-

steroïdale ontstekingsremmers om de inflammatie te limiteren en te voorkomen dat kalveren in

septische shock gaan (Fecteau et al., 2003).

Aan de hand van de literatuurstudie wordt advies gegeven over zowel externe als interne

bioveiligheidsmaatregelen die genomen kunnen worden om de verdere verspreiding van Salmonella

op het bedrijf te beperken en een duurzame oplossing aan te bieden voor het bedrijfsprobleem.

Daarnaast wordt een behandelplan opgesteld om de kalveren met klinische symptomen te

behandelen.

3

CASUSBESPREKING

1 Anamnese en probleemstelling

Het betreffende bedrijf is een gemengd bedrijf waar verschillende diersoorten gehouden worden.

Vanaf mei 2015 zijn er problemen op het bedrijf bij zowel Belgisch Witblauw als Holstein Friesian

kalveren. De kalveren kregen 40-41°C koorts (normaalwaarden kalf: 39-40.5°C (Bradford P. Smith,

2014)) en waterige diarree (Fig. 1), soms met pseudomembranen en bloedbijmenging en soms met

tetanische krampaanvallen. De problemen werden meestal gezien op een leeftijd van één tot vier

weken oud. De eerst aangetaste kalveren waren van het Belgisch Witblauwe ras.

Simultaan met het ontstaan van de problemen werd ook een protocol in gebruik genomen waarbij de

temperatuur van de kalveren tweemaal per dag werd opgevolgd. De landbouwer betreedt hiervoor met

dezelfde laarzen en kledij opeenvolgend de boxen van de kalveren. Recentelijk werd er ook

omgeschakeld naar andere voeding (ander melkpoeder) voor de kalveren.

De dierenarts is verschillende keren langs geweest om de kalveren met ernstige diarree, dehydratatie

en depressie te behandelen. Op klinisch onderzoek waren de kalveren vaak suf en zwak, hadden de

meeste koorts en waterige diarree en waren er klotsgeluiden te horen.

De behandeling (Tabel 1) bestond in eerste plaats uit het toedienen van een infuus in de vena

jugularis met fysiologische zoutoplossing of Lactetrol® en eventueel met glucose 30% en

natriumbicarbonaat. Daarnaast werd er behandeld met antibiotica, waarbij gebruik gemaakt werd van

Borgal® 24%, Baytril® of Duphamox® Long Acting. Er werd geadviseerd de andere kalveren

preventief te behandelen tegen cryptosporidiose met Gabbrovet® 70. Voor de kalveren met diarree

werd geadviseerd deze één dag van de melk te houden en daarna afwisselend tweemaal daags melk

met Diakur® Plus en eenmaal daags water met Effydral® te geven.

Fig. 1: Belgisch Witblauw kalf met waterige diarree en vuile achterhand

4

Tabel 1: Behandeling kalveren met klinische symptomen

Firma Stad Land Actief bestandsdeel Dosis Toedienings-

weg Toediening

Infuus

Fysiologische zoutoplossing

Eurovet Animal Health B.V.

Bladel Nederland Natriumchloride 100-150 ml/kg LG

IV 500 ml

Lactetrol® Eurovet Animal Health B.V.

Bladel Nederland

Natrium-, kalium-, calcium-, magnesium- chloride, natrium lactaat

30-50 ml per kg lichaams-gewicht (LG) per dag

IV 500 ml

Glucose 30% Eurovet Animal Health B.V.

Bladel Nederland Dextrose 300 mg/ml IV 250 ml

Bicarbonaat Eurovet Animal Health B.V

Bladel Nederland Natriumbicarbonaat IV 200 ml

Antibiotica

Borgal® 24% Virbac S.A. France

Carros France Trimethoprim en sulfadoxine

2,5 mg trimethoprim en 12,5 mg sulfadoxine per kg LG

IV 5 dagen 5 ml

per dag

Baytril® Bayer SA-NA

Diegem België Enrofloxacine 5 mg/kg LG IV

Eerste dag 1 ml per 10 kg LG

opstartdosis en 4 dagen 0,5 ml per 10 kg LG

Duphamox® Long Acting

Zoetis Belgium s.a.

Louvain-la-Neuve

België Amoxicilline trihydraat 15 mg/kg LG IM

Preventief

Gabbrovet® 70

CEVA Salute Animale S.p.A.

Cavriago Italië Paromomycine 25-50 mg/kg LG

PO

Elektrolyten

Diakur® Plus

Boehringer Ingelheim Vetmedica GmbH

Ingelheim Duitsland

100 g poeder voor 50 kg LG met 2 L warm water of melk

PO Tweemaal

daags

Effydral® Zoetis Belgium s.a.

Louvain-la-Neuve

België 1 tablet in 1 L water

PO Eenmaal daags

Voedingsdiarree werd als mogelijke oorzaak van de problemen

beschouwd, gezien er recent was omgeschakeld naar een andere

voeding en alle kalveren gevoederd met het nieuwe voeder symptomen

ontwikkelden.

Daarnaast werd er een tetrakit® (Bio-X Diagnostics, Rochefort, België)

voor Rotavirus, Coronavirus, E. Coli en Cryptosporidium (Fig. 2)

uitgevoerd op een meststaal van een kalf met diarree. Deze test is

gebaseerd op antigeendetectie. De uitslag van de test was negatief.

Sommige kalveren werden tijdelijk beter, maar hervielen daarna.

Desondanks de ingestelde behandeling bleef de problematiek aanhouden.

Fig. 2: Tetrakit

5

Kalveren die zeer slecht waren, werden geëuthanaseerd. Tussen begin juni 2015 en eind september

2015 stierven er drie van de 20 Belgisch Witblauw kalveren en drie van de 20 Holstein Friesian

kalveren.

Differentiaal diagnostisch werd er gedacht aan een besmetting met Salmonella. Naar aanleiding

daarvan heeft er een bedrijfsbezoek plaatsgevonden.

2 Bedrijfsrondgang

Belgisch Witblauwe koeien worden één tot twee dagen voor partus naar de keizersnede ruimte

gebracht (aanbindstal). De keizersnede wordt in dezelfde ruimte uitgevoerd. De kalveren worden

daarna één tot twee dagen individueel gehuisvest in een aparte box die zich bevindt in een ruimte

naast de plaats waar de keizersnede is uitgevoerd. Deze boxen zijn voorzien van stro en een

warmtelamp. Na opname van biest van de eigen moeder of biest uit de diepvries, worden de kalveren

verplaatst. Er wordt steeds voorkeur gegeven aan biest van de eigen moeder. Indien er onvoldoende

biest is of de biest van onvoldoende kwaliteit is, wordt er ingevroren biest van het eigen melkvee

gebruikt. De individuele huisvesting bestaat deels uit iglo's die buiten geplaatst en gedeeltelijk

overkapt zijn en deels uit individuele boxen binnen in een stal. De problemen zijn initieel buiten

begonnen en werden later ook binnen geconstateerd. Op het moment van het bedrijfsbezoek waren

binnen verschillende leeftijdsgroepen samen gehuisvest (jong en oud gemengd).

De Holstein Friesian koeien worden voor de partus gehuisvest in afkalfboxen gevuld met stro. Hier

hebben de pas geboren kalveren direct contact met andere runderen die ook in deze boxen

gehuisvest kunnen worden (onder andere zieke runderen). Na de partus worden de kalveren in de

buurt van de afkalfboxen individueel binnen gehuisvest totdat ze biest gehad hebben. Ze bevinden

zich dan in boxen op wieltjes voorzien van stro en een warmtelamp. Daarna worden de Holstein

Friesian kalveren samen met de Belgisch Witblauw kalveren individueel gehuisvest in zowel de iglo's

als binnen in de stal. Tot vier maanden leeftijd worden de kalveren individueel gehuisvest. Daarna

worden ze in een groepshuisvesting geplaatst.

3 Geïdentificeerde risicofactoren op het bedrijf met

betrekking tot Salmonella

Op de locatie waar de kalveren binnen gehuisvest zijn

werden op het moment van het bedrijfsbezoek tevens ook

zeugen gehuisvest (in dezelfde stal). Er is geen fysieke

scheiding tussen de varkens en de kalveren, maar onder

normale omstandigheden kunnen beide delen van de stal

apart betreden worden. In de praktijk blijkt echter toch dat

de landbouwer vanuit de varkens met dezelfde bedrijfskledij

naar de kalveren loopt en weer terug. De weegschaal (Fig.

3) die gebruikt wordt voor het wegen van de dieren, wordt Fig. 3: Gemeenschappelijke weegschaal voor varkens en kalveren

6

gezamenlijk gebruikt bij zowel de varkens als de kalveren.

Op het moment dat de problemen in mei begonnen zijn waren er nog geen zeugen aanwezig in de

stal van de kalveren. Deze zijn kort na het ontstaan van de problemen erbij gekomen. Er hebben zich

echter wel altijd varkens op hetzelfde bedrijfsterrein bevonden. Daarnaast worden er op het

bedrijfsterrein ook volwassen runderen (waaronder melkkoeien) gehouden.

De individuele kalverboxen zijn niet genummerd en

ook de drinkemmers zijn niet voorzien van een

nummer. Hierdoor kunnen de drinkemmers

verwisseld worden tussen de verschillende

kalveren onderling. De kalverboxen zijn niet

voorzien van een gesloten afsluitingswand.

De iglo's zijn buiten geplaatst in vier rijen op een

afhellend vlak, waardoor het water afloopt van

boven naar onder en voor de kalverboxen blijft

staan in een greppel (Fig. 4). Deze greppel bevindt

zich in de looplijn bij het voederen van de kalveren.

De landbouwer loopt onvermijdelijk doorheen de

greppel waar onder andere mest in afvloeit en

sleept dit mee naar de volgende iglo’s. Wanneer

kalveren in de bovenste iglo’s diarree hebben, worden de

rijen eronder ook besmet door de afvoer van het water veroorzaakt door het afhellend vlak. De iglo’s

staan tamelijk dicht tegen elkaar geplaatst.

4 Externe bioveiligheid op het bedrijf

De ingang van het bedrijfsterrein is afgesloten door middel van een poort. Er is een intercom aanwezig,

waardoor er eerst toestemming gevraagd moet worden voordat er toegang tot het terrein wordt

verleend. Op deze manier is er een zeer goede controle op wie het terrein kan betreden.

Auto’s van personen die het terrein betreden worden geparkeerd bij het lokaal waar ook de

bedrijfskleding hangt. Er worden ook bedrijfslaarzen voorzien. Er wordt niet met deze wagens over het

terrein gereden, om insleep van ziektekiemen van buitenaf te voorkomen. Zowel de overals als de

laarzen hebben een opvallende kleur om te voorkomen dat deze verwisseld worden met de eigen

kleding en laarzen. In dit lokaal is er ook mogelijkheid voor het reinigen van de bedrijfslaarzen en het

wassen van de handen.

Het is een gesloten bedrijf, wat betekent dat er geen dieren aangekocht worden en er niet wordt

deelgenomen aan dierverzamelingen. Daarnaast is het bedrijf Boviene Virale Diarree (BVD),

Infectieuze Boviene Rhinotracheïtis (IBR) en Paratuberculose vrij.

Fig. 4: Greppel waar afvoerwater blijft staan

7

5 Laboratoriumresultaten

Van één van de gestorven Belgisch Witblauw kalveren is er een biopt genomen van de darm. Dit kalf

was één maand oud. Op histopathologisch onderzoek werden er multifocale typische necrosehaarden

met demarcatie in één preparaat en meer diffuse necrose in een ander preparaat gevonden. Deze

histologie is zeer compatibel met Clostridium Perfringens enterotoxaemie.

Daarnaast werd er op 28 meststalen parasitair onderzocht verricht. De resultaten concludeerde

infecties met Eimeria bovis, Eimeria zuernii, enkele niet-pathogene Eimeria soorten en Giardia.

Nadien is er nog op drie meststalen van klinisch aangetaste dieren bacteriologisch onderzoek gedaan

(kweek), waarbij er twee platen overgroeid waren met Proteus en er uit één plaat Salmonella

Typhimurium geïsoleerd werd. Van deze stalen werd ook een antibiogram aangelegd (Bijlage 1).

Er werden tijdens het bedrijfsbezoek omgevingsstalen genomen voor verder onderzoek. Er zijn swabs

genomen van een melkemmer, een leegstaande stal en de weegschaal. Daarnaast is er nog een

meststaal genomen van een kalf met waterige diarree. Het resultaat van de omgevingsstalen was

poly-bacterieel en overgroeid met Proteus, waardoor het resultaat niet te interpreteren was. Dit is een

veel voorkomend probleem bij omgevingsstalen. Het meststaal bleek negatief voor Salmonella.

Begin oktober 2015 is er nogmaals een meststaal genomen voor bacteriologisch onderzoek van een

kalf met klinische symptomen. Hier is wederom Salmonella Typhimurium uit geïsoleerd. Ook hier werd

een antibiogram van aangelegd (Bijlage 2). Het resultaat was zeer vergelijkbaar (niet identiek) met het

eerste antibiogram.

6 Differentiaal diagnose

Op basis van de laboratoriumresultaten kan als etiologie voor waterige diarree met verhoogde

mortaliteit de volgende diffentiaal diagnose opgesteld worden:

6.1 Salmonella enterica subspecies enterica serovar Typhimurium

De belangrijkste oorzaak van de insleep van deze kiem is het aankopen van met Salmonella besmet

vee, maar aangezien het hier om een gesloten bedrijf gaat kan dit uitgesloten worden. Voor

vleeskalveren zijn transport en het samenbrengen van kalveren van verschillende bedrijven de

grootste risico’s (Haesebrouck, 2014), maar ook hier is geen sprake van. Overdracht van Salmonella

van koe op kalf kan ook via de melk plaatsvinden (Nielsen, 2013). De kalveren krijgen allemaal biest

voordat ze verder worden opgevoed met kunstmelk, wat mogelijk kan bijdragen aan de verspreiding

binnen het bedrijf.

Andere diersoorten zoals ratten, muizen en wilde vogels kunnen door fecale verontreiniging ook een

bron van infectie zijn. Bij varkens is Salmonella Typhimurium het meest voorkomende type en

veroorzaakt doorgaans geen symptomen. De nabijheid van een varkensbedrijf is een risicofactor voor

andere diersoorten, zoals runderen (Langvad et al., 2006). Aangezien het om een gemengd bedrijf

gaat waar ook varkens gehouden worden, is dit een zeer waarschijnlijke oorzaak. Op het moment dat

8

de problemen gestart zijn werden er nog geen zeugen gehouden in dezelfde stal van de kalveren. Een

besmetting kan wel al eerder hebben plaatsgevonden, waarbij op dit moment de infectie wordt

onderhouden door overdracht van kalf naar kalf. Het vaak betreden van de boxen in het begin van de

problemen kan hiertoe ook hebben bijgedragen.

Kalveren tussen twee en zes weken oud, voornamelijk de mestkalveren, zijn het meest gevoelig voor

klinische salmonellose. De symptomen die hiermee gepaard gaan zijn koorts, apathie en anorexie

gevolgd door pasteuze of waterige diarree die vaak mucus of bloed bevat (Mohler et al., 2009). De

kalveren worden zwak en zijn gedehydrateerd. In sommige gevallen kan een infectie met Salmonella

bij kalveren ook zeer acuut verlopen, waarbij er septicaemie, shock en sterfte optreedt zonder diarree.

De kalveren hebben dan hoge koorts (40.5-42°C), zijn soporeus en sterven dan binnen 24 tot 48 uur

(Santos et al., 2002). Dit symptomenbeeld komt zeer goed overeen met de symptomen gezien op dit

bedrijf. Ook zijn de problemen gestart bij de mestkalveren.

6.2 Coccidiose

Coccidiose bij het rund wordt veroorzaakt door Eimeria spp. Enkel E. bovis, E. zuernii en E.

alabamensis zijn pathogeen. Er wordt van coccidiose gesproken indien er klinische symptomen zijn, er

een infectie is met een pathogene soort en de OPG middelmatig tot hoog is (OPG ≥ 500). Normaal

gezien zal een infectie weinig symptomen geven. Slechte hygiëne, een sterk gecontamineerde

omgeving (niet-immune dieren), overbezetting (immune dieren) en stressvolle situaties (transport,

spenen) verhogen echter het risico op klinische coccidiose (Philippe et al., 2014). Daarnaast spelen

verschillende predisponerende factoren een rol (vleesrassen zijn onder andere gevoeliger). Indien er

toch klinische symptomen voordoen, begint dit vaak met een gedaalde eetlust, gewichtsverlies,

zwakte en lichte waterige diarree. Secundair worden vaak bacteriële infecties gezien (Mundt et al.,

2005; Philippe et al., 2014). Eventuele acute symptomen zijn stinkende diarree met

pseudomembranen, vers bloed op de feces, tenesme, anemie en koorts. Een besmetting met niet-

pathogene soorten is van weinig belang (Mundt et al., 2005; Vercruysse, 2008). Een aantal van deze

symptomen komen overeen met de symptomen op het bedrijf. Coccidiose wordt ook vooral gezien bij

kalveren in de leeftijd van twee tot drie weken oud, wat overeenkomt met de leeftijd van de

probleemkalveren. Daar er enkele stalen positief waren op E. bovis en E. zuernii, kan dit een

mogelijke oorzaak zijn. Er waren echter maar enkele stalen positief.

6.3 Giardia duodenalis

De excretie van cysten is al mogelijk bij kalveren vanaf vier dagen oud, maar klinische symptomen

worden vooral pas gezien bij kalveren ouder dan één maand (één tot 10 maanden oud). Giardia

duodenalis veroorzaakt pasteuze tot half vloeibare diarree en een verminderde groei bij jonge

kalveren op stal. Vaak ziet men acute tot chronische, intermitterende diarree die veel mucus en vet

kan bevatten. Histologisch wordt er een villusatrofie, hyperplasie van de crypten en een verhoogd

aantal intra-epitheliale lymfocyten gezien, voornamelijk in de dunne darmen (Geurden et al., 2010). De

symptomen bij de kalveren op dit bedrijf zouden veel milder zijn als Giardia duodenalis de oorzaak

was. Ook zijn de kalveren jonger wanneer de problemen ontstaan.

9

6.4 Clostridium perfringens

Clostridium perfringens invadeert de dunne darm, het cecum en het colon en produceert verschillende

exotoxines. Sporen van C. perfringens zijn vaak terug te vinden in dunne darminhoud van gezonde

dieren. Enterotoxaemie bij runderen wordt vaak gekenmerkt door hyperacute sterfte (nagenoeg 100%),

waarbij op autopsie een hemorragisch-necrotiserende enteritis ter hoogte van de dunne darm wordt

vastgesteld. Het kan zowel bij vleeskalveren als zoogkalveren tot een leeftijd van vier maanden

problemen veroorzaken, maar vooral vleeskalveren zijn gevoelig. Bij een acute Clostridium infectie

treedt eerder ileus en sterfte op voordat er diarree gezien wordt (Lebrun et al., 2010; Muylaert et al.,

2010). Enterotoxaemie is vaak geassocieerd met stressvolle situaties die veroorzaakt kunnen worden

door een plotselinge voederwijziging, gebrek aan water, stressvolle omgevingsfactoren of een

medische behandeling. Onder invloed van de darmschade vindt een shift van de intestinale flora

plaats met een ongecontroleerde overgroei van Clostridium (Lebrun et al., 2010). Dit ziektebeeld komt

niet overeen met de problemen op het bedrijf, aangezien er bij de kalveren sprake is van waterige

diarree.

6.5 Voedingsdiarree

Diarree kan ook ontstaan als gevolg van voederwijzigingen. Aangezien er in dezelfde periode van het

ontstaan van de problemen is omgeschakeld naar een andere voeding, hoort ook deze aandoening in

de differentiaal diagnose te staan. De kans dat een wijziging van het voeder echter ook deze ernstige

symptomen met koorts en onder andere sterfte tot gevolg heeft is minder waarschijnlijk. Er is wel een

mogelijkheid van contaminatie van het voeder met bijvoorbeeld Salmonella of een predisponerend

effect van de voeding op bepaalde infecties (onder andere Clostridium perfringens).

Gezien de klinische symptomen (ernstige diarree, koorts, sterfte) die de kalveren vertoonden, de

resultaten van het bacteriologisch onderzoek (isolatie Salmonella Typhimurium) en de informatie

opgedaan gedurende de bedrijfsrondgang (onder andere de aanwezigheid van varkens), werd

Salmonella enterica subspecies enterica serovar Typhimurium als meest waarschijnlijke diagnose

voorop gesteld.

10

7 Literatuurstudie

7.1 Algemeen

Diarree bij kalveren heeft vaak een multifactoriële oorzaak. Wanneer er gesproken wordt over diarree

bij jonge kalveren spelen vooral Rotavirus, Coronavirus, Cryptosporidium parvum en entertoxigene

Escherichia coli (ETEC) een belangrijke rol. Daarnaast kunnen andere bacteriële infecties zoals

Salmonella en Campylobacter ook aanleiding geven tot enteritis en diarree bij kalveren (Achá et al.,

2004). In het beschreven bedrijfsprobleem was Salmonella de belangrijkste differentiaal diagnose.

7.1.1 Etiologie, epidemiologie en pathogenese Salmonella

Salmonella is een Gram-negatieve bacterie die behoort tot de familie van de Enterobacteriaceae

(Nielsen, 2013) en wordt ingedeeld in twee species (S. enterica en S. bongori) en in meer dan 2500

serovars. Veel van deze serovars kunnen runderen infecteren, maar Salmonella Typhimurium en

Salmonella Dublin komen het meest frequent voor. De serovars worden onderverdeeld in gastheer

specifieke, gastheer geadapteerde (S. Dublin, voornamelijk bij het rund en het schaap, occasioneel bij

de mens en het varken) en niet gastheer specifieke serovars (S. Typhimurium). Gastheer

geadapteerde serovars kunnen ernstige ziektesymptomen bij de gastheren veroorzaken (Coura et al.,

2015).

S. Typhimurium wordt voornamelijk gezien bij varkens (Langvad et al., 2006), maar treft daarnaast ook

vooral jonge runderen (Santos et al., 2002). Hierbij kunnen verschillende klinische symptomen gezien

worden variërend van per acute symptomen met sterfte binnen 24 uur tot chronische

asymptomatische gevallen (Santos et al., 2002). Meestal wordt S. Typhimurium bij kalveren jonger

dan twee maanden oud geassocieerd met enteritis (Coura et al., 2015) en acute diarree als

belangrijkste symptoom (Santos et al., 2002). S. Dublin wordt gezien bij jong en volwassen rundvee

en is virulenter dan S. Typhimurium (Coura et al., 2015).

Salmonella koloniseert de darm ter hoogte van het terminale jejunum en ileum, waarna adhesie

plaatsvindt. Na invasie van de enterocyten verplaatst de kiem zich voornamelijk via het efferente

lymfatische systeem. Salmonella kan ook macrofagen binnendringen die vervolgens naar lokale

lymfeknopen worden afgevoerd. Op deze manier kan de kiem terecht komen in de lymfe en het bloed

(bacteriëmie) en verspreiden door de rest van het lichaam (naar onder andere organen) (Nielsen,

2013). Excretie vindt plaats via melk, urine, speeksel, vaginale uitvloei en feces. Feces bevat de

grootste hoeveelheid kiemen en is daarbij de belangrijkste manier van transmissie van Salmonella

(Nielsen, 2013).

Zowel subklinisch geïnfecteerde dieren als dieren met diarree scheiden Salmonella uit in de feces

(Tarazi en Abo-Shehada, 2015). De excretieduur en de hoeveelheid kiemen die worden uitgescheiden

door geïnfecteerde runderen is zeer variabel. Hoe hoger de infectiedosis, hoe consequenter de

uitscheiding en het ontstaan van klinische symptomen. Daarnaast varieert de ernst van de klinische

symptomen met de leeftijd. Kalveren jonger dan zes tot acht weken oud (nog niet gespeend) zijn zeer

gevoelig (Nielsen, 2013). Asymptomatische en subklinische runderen kunnen evenveel kiemen

11

uitscheiden in de feces als runderen met klinische salmonellose (McGuirk en Peek, 2003). Niet alle

geïnfecteerde runderen scheiden kiemen uit (Nielsen, 2013).

7.1.2 Dragers

Subklinische dragers van niet gastheer geadapteerde stammen kunnen dienen als een reservoir

(Andres en Davies, 2015) en Salmonella continue of intermitterend uitscheiden (McGuirk en Peek,

2003). Dit kan een rol spelen bij het voortbrengen of onderhouden van een infectie op een bedrijf

(Andres en Davies, 2015). Ziekte, stress of een natuurlijke immuniteitsdaling (rond de periode van de

partus) bij de drager kan leiden tot het opflakkeren van Salmonella (McGuirk en Peek, 2003).

Er zijn verschillende vormen van persisterend geïnfecteerde dieren. Actieve dragers zijn subklinische

(asymptomatische) dieren die intermitterend of continue kiemen uitscheiden op hetzelfde niveau als

acuut geïnfecteerde dieren (die wel klinische symptomen vertonen). De kiem kan hierbij aanwezig zijn

in het intestinale stelsel, lymfoïde weefsels en in organen. Bij passieve dragers is de kiem enkel

aanwezig in het intestinale stelsel, maar zonder dat er zich klinische symptomen voordoen

(subklinisch). Deze dieren scheiden periodisch de kiem uit in de feces totdat de bron van infectie

verwijderd is. Latente dragers zijn eveneens subklinische dragers, maar waarbij de kiem zich in het

lymfoïde weefsel bevindt. Deze dieren scheiden geen kiemen uit, behalve gedurende een periode van

reactivatie (door onder andere stress) en dan enkel in lage hoeveelheden (Nielsen, 2013).

7.1.3 Omgeving

Salmonella kan vier tot vijf jaar overleven in de omgeving in organisch materiaal (aarde, stof,

gedroogde feces, vochtige plekken buiten bereik van direct zonlicht), in voedsel en in water (McGuirk

en Peek, 2003; Tarazi en Abo-Shehada, 2015). Bij vriestemperaturen wordt 85% van kiemen binnen

twee dagen gedood (McGuirk en Peek, 2003). Salmonella is niet resistent tegen desinfectantia en

direct zonlicht. De kiem kan zich vermenigvuldigen buiten de gastheer bij warme en vochtige

omstandigheden (Nielsen, 2013).

7.1.4 Symptomen

Klinische symptomen die gezien kunnen worden bij salmonellose zijn diarree (vaak met verhoogde

hoeveelheid mucus en eventueel bloedbijmenging (Mohler et al., 2009)), koorts, anorexie,

dehydratatie, een daling in melkproductie en abortus (Cummings et al., 2010). Dehydratatie

gecombineerd met zuur-basen en elektrolyt afwijkingen veroorzaken onder andere depressie en

sufheid. De consistentie van de feces kan variëren van waterig tot mucofibrineus en hemorragisch

(Mohler et al., 2009). Bij een systemische infectie kan ook pneumonie, septische artritis, meningitis en

gangreen van de extremiteiten gezien worden (Coura et al., 2015). Afhankelijk van de virulentie van

het serovars, de infectieuze dosis en de immuniteit van de gastheer kunnen verschillende van deze

symptomen zich voordoen. Bij S. Typhimurium wordt vooral enteritis gezien, terwijl bij S. Dublin eerder

de invasieve letsels gezien worden (meningoencephalitis, septische artritis, pneumonie en

gangreneuze necrose) (Coura et al., 2015).

12

Salmonellose bij één tot acht weken oude kalveren komt vaak voor en leidt tot grote economische

verliezen (Tarazi en Abo-Shehada, 2015), onder andere door verhoogde mortaliteit, behandelkosten

en een verminderde groei (Cummings et al., 2010).

7.1.5 Zoönose

Salmonella is ook een zoönose (Coura et al., 2015). De niet gastheer specifieke Salmonella’s worden

voornamelijk via voedsel (van dierlijke oorsprong, groenten, noten, chocolade, specerijen (Green et al.,

2010)) overgedragen naar mensen, maar ook via niet-voedselgeassocieerde mechanismen (Afema et

al., 2014). Onder andere direct of indirect contact met dieren is een potentiele bron voor Salmonella

infecties bij de mens. Het gaat hierbij om zowel gezelschapsdieren als landbouwdieren (Green et al.,

2010). Vooral voedselproducerende dieren zijn een belangrijke bron van niet gastheer specifieke

Salmonella’s voor humane infecties (Afema et al., 2014).

7.2 Risicofactoren Salmonella en bioveiligheidsmaatregelen

Verschillende factoren hebben een invloed op de spreiding van Salmonella op het bedrijf. Het type

huisvesting (individueel of in groep), hygiëne, de grootte van het beslag, besmette bedrijven in de

omgeving, contact met wilde vogels en knaagdieren, aanwezigheid van subklinische Salmonella

dragers, gecontamineerd voeder, gebruik van spenen bij het voederen en toegang tot

oppervlaktewater (rivier, vijver, stroom) kunnen hierin een rol spelen (Tarazi en Abo-Shehada, 2015)

(Bijlage 3).

Onder bioveiligheid verstaat men alle hygiënische en sanitaire maatregelen die genomen worden om

introductie van Salmonella (of een andere ziekte) op een bedrijf te voorkomen. Eens Salmonella

aanwezig is op een bedrijf zijn bioveiligheidsmaatregelen noodzakelijk om de verspreiding te limiteren.

De bioveiligheid dient betrekking te hebben op drie aspecten: de locatie van het bedrijf, de introductie

of het vervangen van dieren en het bedrijfsmanagement (Andres en Davies, 2015). Daarnaast dient

de bron van infectie geminimaliseerd en de immuniteit van de gastheer geoptimaliseerd te worden

(McGuirk en Peek, 2003). Om Salmonella te kunnen controleren is het ook noodzakelijk om dragers te

identificeren (Coura et al., 2015).

Een aantal maatregelen die genomen kunnen worden zijn het toepassen van een all in- all out

systeem of werken met een gesloten bedrijf, minimaliseren van stressomstandigheden (correct

voederen, goede huisvesting, hygiëne en comfort), contact tussen volwassen runderen en kalveren

vermijden, water met verhoogd risico desinfecteren, mest en organisch materiaal verwijderen,

oppervlakken blootstellen aan UV licht, fecale contaminatie van voeder en drinkwater minimaliseren

en klinische dieren afzonderen van de gezonde dieren (McGuirk en Peek, 2003).

7.2.1 Transport en geïnfecteerde bedrijven

De grootste risicofactor voor transmissie van S. Typhimurium is transport en het verplaatsen van

geïnfecteerde dieren. Daarnaast spelen mensen, materiaal en andere fysieke bronnen ook een

belangrijke rol in de horizontale transmissie (overdracht van een infectieus agens van het ene naar het

13

andere dier). De aanwezigheid van een geïnfecteerd bedrijf in de nabije omgeving van een

Salmonella negatief bedrijf, brengt een verhoogd risico op introductie van S. Typhimurium met zich

mee (Langvad et al., 2006). Hoe groter de densiteit van de bedrijven in een bepaald gebied, hoe

groter de kans op introductie van ziektes. De bioveiligheidsmaatregelen dienen dan nog strikter

gehandhaafd te worden om verspreiding tussen bedrijven te voorkomen (Andres en Davies, 2015).

Het gemeenschappelijk gebruik van weiland en agrarische machines van verschillende bedrijven, het

mestbeleid, het overbrengen van voeder van een besmet naar een niet besmet bedrijf en het

uitbreken van dieren uit weilanden verhogen eveneens het risico voor introductie van Salmonella op

een negatief bedrijf (Langvad et al., 2006).

7.2.2 Gemengde bedrijven

Gemengde bedrijven (waarbij verschillende diersoorten op hetzelfde bedrijf gehouden worden)

hebben een verhoogd risico op de introductie van Salmonella bij het rundvee. De aanwezigheid van

schapen, pluimvee of varkens binnen een straal van 100 meter wordt beschouwd als een risico. Het

houden van verschillende diersoorten op hetzelfde bedrijf wordt gecorreleerd met een verhoogde

prevalentie van Salmonella (Andres en Davies, 2015).

7.2.2.1 Aanwezigheid van varkens

De aanwezigheid van varkens in eenzelfde stal als de kalveren vormt een zeer groot risico voor

Salmonella infecties, gezien de hoge prevalentie van Salmonella in een varkensbeslag. Alleen de

aanwezigheid van varkens op hetzelfde terrein vormt al een verhoogd risico (Andres en Davies, 2015).

Varkens zijn vaak drager van Salmonella waarbij er typisch geen klinische symptomen gezien worden

en het dus subklinische dragers blijven. Bij S. Typhimurium kunnen varkens drager worden en de kiem

in de feces uitscheiden gedurende 28 weken zonder klinische symptomen te vertonen. Deze varkens

zijn een belangrijke contaminatiebron voor de omgeving en andere dieren (Andres en Davies, 2015).

7.2.2.2 Aanwezigheid van volwassen melkvee

De aanwezigheid van volwassen melkkoeien vormt eveneens een risicofactor voor Salmonella

infecties. Na een infectie met Salmonella worden antistoffen opgebouwd. Deze blijven gemiddeld zes

maanden aantoonbaar in het serum en de melk. Bij dragers kunnen antistoffen in het serum zo goed

als altijd worden aangetoond. Via de tankmelk is het mogelijk na te gaan in welke mate een bedrijf

contact heeft gehad met Salmonella. Indien de tankmelk positief is op antistoffen, wordt er vanuit

gegaan dat ongeveer 10% van de gemolken dieren in deze tank Salmonella uitscheiden

(Dierengezondheidszorg Vlaanderen, 2012).

7.2.3 Wilde dieren en ongedierte

Knaagdieren, wilde vogels, insecten, honden en katten kunnen dienen als een reservoir voor

pathogenen (onder andere Salmonella) en als passieve dragers en vormen zo een risico voor

transmissie naar andere bedrijven. Ze kunnen ook zorgen voor een re-introductie van pathogenen op

het oorspronkelijke bedrijf (Skov et al., 2008) en op deze manier een infectie op een bedrijf

onderhouden (Andres en Davies, 2015). Voeder zoals hooi, maïs en kuilvoer kunnen door wilde

14

vogels en andere drager dieren gecontamineerd worden. Ook gecontamineerd oppervlaktewater of

water uit gecontamineerde drinkbakken kan zorgen voor een infectie (Green et al., 2010). Vooral

knaagdieren zijn belangrijk, daar zij Salmonella gemakkelijk in de omgeving kunnen verspreiden en

het voeder kunnen contamineren. Dieren die gecontamineerd voeder en water opnemen raken zo

geïnfecteerd (Andres en Davies, 2015).

7.2.3.1 Ongediertebestrijding

Ongediertebestrijding is een zeer belangrijk aspect van bioveiligheid. De omgeving kan een reservoir

van pathogenen vormen, wanneer reiniging, desinfectie en knaagdierbestrijding niet adequaat

gebeuren. Een residuele contaminatie kan zorgen voor een heropflakkering van infecties (Andres en

Davies, 2015).

7.2.3.2 Aanzuren van water en voeder

Een andere maatregel die genomen kan worden is het aanzuren van water en voeder met organische

zuren. Dit zorgt voor een reductie van de contaminatie van water en voeder met Salmonella en voor

een daling van de pH in het spijsverteringsstelsel van het dier (Andres en Davies, 2015). De optimale

pH voor Salmonella om te groeien ligt tussen 6.5 en 7.5. Een lage pH zal zorgen voor een destructie

van Salmonella. Een lage pH in de lebmaag zal dus resulteren in een daling van het aantal

Salmonella kiemen die de dunne darm zullen bereiken (Constable, 2009). Een lagere pH zorgt ook

voor de proliferatie van andere bacteriën (onder andere melkzuurbacteriën) die in competitie treden

met Salmonella (Andres en Davies, 2015). Melkzuur heeft een antimicrobieel effect op Salmonella.

Goed gefermenteerd krachtvoer bevat een hoog gehalte aan melkzuur en zal zorgen voor een

reductie van Salmonella (Green et al., 2010). Het effect van deze methode zal onder andere afhangen

van het gebruikte organische zuur, het type bacterie, de gebruikte concentratie en de vorm waarin het

toegediend wordt aan de dieren (Andres en Davies, 2015).

7.2.4 Bedrijfsgrootte

Op bedrijven die meer dan 500 runderen hebben, is de kans om Salmonella positief te zijn groter dan

op kleinere bedrijven (Habing et al., 2012). De aanwezigheid van meer infectieuze en gevoelige dieren

kan leiden tot een verhoogde kans om via direct contact een infectie over te brengen per tijdseenheid.

Er kan echter ook verondersteld worden dat grote bedrijven een beter bedrijfsmanagement hebben en

bioveiligheidsmaatregelen beter toepassen, waardoor ze een betere controle op Salmonella hebben.

Dit leidt dan tot lagere prevalenties dan bij kleinere bedrijven. Daarentegen zijn er wel een aantal

managementfactoren die het risico van een groot bedrijf verhogen. Grote bedrijven maken gebruik van

meer transport en hebben meer vervangingsdieren nodig (risico van insleep) (Andres en Davies,

2015). Een gesloten bedrijf zorgt voor zijn eigen vervangingsdieren en daardoor is het risico op

introductie van Salmonella kleiner (Tarazi en Abo-Shehada, 2015).

7.2.5 Externe bioveiligheid

Personen van buitenaf die het bedrijf moeten betreden of ondernemingen die contact hebben met het

bedrijf vertegenwoordigen een risico. Voorbeelden hiervan zijn voederleveranciers, dierenartsen en

15

transportwagens (Andres en Davies, 2015). Voertuigen kunnen dienen als mechanische vectoren die

pathogenen kunnen verspreiden van het ene naar het andere bedrijf (Andres en Davies, 2015).

Transportwagens worden ook vaak gebruikt voor het vervoeren van andere diersoorten die mogelijks

geïnfecteerd kunnen zijn met Salmonella. Daarnaast is het transport zelf voor onder andere kalveren

een stresserende factor, wat resulteert in een daling van de weerstand. Kalveren kunnen gedurende

het transport geïnfecteerd worden en/of de kiem uitscheiden en zo andere dieren infecteren.

Daarnaast kan een latente drager onder invloed van stress weer een actieve uitscheider worden

(Wray et al., 1991).

Gesloten bedrijven lopen per definitie minder risico op introductie van ziektes dan bedrijven die dieren

aankopen. Aankoop van dieren is een van de grootste risicofactoren voor insleep van nieuwe ziekten,

wat door middel van een gesloten bedrijf voorkomen wordt. Een nadeel van een gesloten bedrijf is dat

de genetische vooruitgang minder groot is. Wanneer er toch dieren aangekocht worden, dient er

gebruik gemaakt te worden van quarantaine periode. De quarantaine plaats moet volledig gescheiden

zijn van de rest van het bedrijf en dient als laatst bezocht te worden met andere kledij, waarbij het

contact met de dieren tot een minimum beperkt wordt. De duur van de quarantaine periode is

afhankelijk van de uitscheidingsperiode van de pathogeen. Meestal wordt algemeen een periode van

zes weken aangeraden (Andres en Davies, 2015). De uitscheiding van Salmonella kan verschillende

maanden duren. De gemiddelde excretieduur gerapporteerd bij kalveren met klinische symptomen is

15 tot 17 dagen. De uitscheiding is korter bij oudere dieren en subklinisch geïnfecteerde dieren

(Nielsen, 2013).

7.2.5.1 Externe bioveiligheidsmaatregelen

Voor personen die het bedrijf bezoeken dient er het best een ruimte te zijn waar beschermende

kleding en schoeisel aangedaan kan worden voordat de stallen worden betreden. Ook een

gelegenheid voor het wassen van de handen heeft een beschermend effect op Salmonella (Andres en

Davies, 2015). Voor voertuigen kan desinfectie van de wielen en het wassen van de voertuigen het

risico reduceren, maar deze maatregelen zijn duur en weinig praktisch. Een eenvoudigere maatregel

is het weigeren van voertuigen op het bedrijfsterrein (Andres en Davies, 2015).

7.2.6 Immuniteitsdaling en stress

Veranderingen in de samenstelling van een groep runderen kan stress veroorzaken ten gevolge van

het instellen van een nieuwe hiërarchie. Deze stress kan zorgen voor een toename in uitscheiding van

Salmonella in de feces. Daarnaast kunnen dieren die voorheen nog niet geïnfecteerd waren in contact

gebracht worden met dieren die wel geïnfecteerd zijn wanneer men dieren gaat mengen (Green et al.,

2010).

Infecties als Boviene Virale Diarree (Larson, 2015), Infectieuze Boviene Rhinotracheïtis (Falkenberg et

al., 2013), en Fasciola hepatica veroorzaken onder andere een immuniteitsdaling en kunnen infecties

met Salmonella verergeren, het dier gevoeliger maken voor het oplopen van een infectie of

16

voorkomen dat het zich kan vrijmaken van een infectie met Salmonella (Nielsen, 2013). Bestrijden van

deze aandoeningen is dan ook belangrijk.

7.2.7 Reiniging en desinfectie

Reinigen en desinfecteren van de stal zal de uitscheiding van Salmonella reduceren. De

desinfectantia worden bijvoorbeeld gebruikt als spray na het reinigen (voor voertuigen en bezoekers).

Wanneer de frequentie van schoonmaken lager ligt, ziet men dat de uitscheiding van Salmonella bij

runderen en kalveren hoger is. Wanneer de frequentie tussen twee schoonmaakbeurten minder is dan

twee maanden, de juiste desinfectie maatregelen genomen worden en daarnaast het

antibioticumgebruik verantwoord is, verwacht men een reductie van Salmonella infecties en diarree bij

kalveren (Tarazi en Abo-Shehada, 2015).

Grondig reinigen voorafgaand aan de desinfectie is essentieel (Davies en Breslin, 2003), omdat

desinfectantia snel worden geïnactiveerd door de aanwezigheid van organisch materiaal. Daarom

dient onder andere bij het desinfecteren van laarzen eerst het organisch materiaal verwijderd te

worden (Andres en Davies, 2015).

Er kan het best een desinfectans gebruikt worden dat actief is tegen bacteriën in restanten van

organisch materiaal. Formaldehyde is het meest effectieve desinfectans bij aanwezigheid van

organisch materiaal. Producten zoals glutaaraldehyde, chlorine, amfoteren en peroxiden zijn minder

effectief (Davies en Breslin, 2003). De beste resultaten worden gezien wanneer 10% formaline

gebruikt wordt. Een combinatie van formaldehyde met glutaaraldehyde en quaternaire ammonium

verbindingen geeft daarnaast ook goede resultaten (Carrique-Mas et al., 2009). Factoren als

temperatuur, de hardheid van het water en biofilms spelen slechts een rol indien het desinfectans een

marginale activiteit heeft en zijn van minder belang wanneer een effectief desinfectans gebruikt wordt

(Davies en Breslin, 2003). Het correct toepassen van desinfectantia is dan ook van groot belang

(Carrique-Mas et al., 2009).

7.2.8 Huisvesting

De huisvesting van de kalveren moet schoon, droog en comfortabel zijn en er dient geen contact

mogelijk te zijn met mest van volwassen runderen of afvalwater. Kalveriglo’s zijn ideaal om overdracht

van pathogenen via direct contact tussen de kalveren te voorkomen. Voordat de iglo’s opnieuw

gebruikt worden dienen deze eerst verplaatst te worden naar een schone grond en gereinigd en

gedesinfecteerd te worden om te voorkomen dat er een reservoir van pathogenen wordt opgebouwd.

Bij neonatale kalveren kan er stro toegevoegd worden in de iglo’s om ze warm en droog te houden.

Wanneer er gebruik gemaakt wordt van groepshuisvesting, moet het leeftijdsverschil tussen de

kalveren zo klein mogelijk gehouden worden. Het mixen van leeftijdsgroepen verhoogd het risico dat

jongere kalveren worden blootgesteld aan pathogenen (Barrington et al., 2002; Mohler et al., 2009).

17

7.3 Vaccinatie

Vaccinatie zal een infectie met Salmonella niet voorkomen, maar zorgt dat de klinische symptomen

minder uitgesproken zijn en reduceert het aantal mortaliteit gevallen (McGuirk en Peek, 2003).

Daarnaast zal er een hogere infectieuze dosis nodig zijn voor een infectie, waardoor minder dieren

geïnfecteerd zullen raken. Omdat er zeer veel serovars bestaan van Salmonella, zal een vaccin

serovar specifiek zijn (Andres en Davies, 2015).

Er is echter geen geregistreerd vaccin voor Salmonella in België, maar via het cascadesysteem kan

dit vaccin vanuit Frankrijk naar België gehaald worden door de bedrijfsdierenarts. Er wordt gebruik

gemaakt van Salmopast® (MERIAL, Lyon, France) (Dierengezondheidszorg Vlaanderen, 2012). Dit is

een dood vaccin dat antigenen van Pasteurella multocida, Mannheimia haemolytica, Salmonella

Dublin en Salmonella Typhimurium bevat en is te gebruiken voor rundvee, schapen en geiten. Voor

runderen jonger dan vier maanden oud wordt een dosering van 2 ml gebruikt en voor runderen ouder

dan vier maanden 5 ml. Het vaccin wordt subcutaan toegediend. Voor volwassen runderen dient een

primovaccinatie te gebeuren door twee vaccinaties te geven met vier weken interval. Daarna wordt

jaarlijks één rappel vaccinatie gegeven. Kalveren afkomstig van gevaccineerde koeien dienen op de

leeftijd van 15 dagen twee keer gevaccineerd te worden met een interval van twee tot vier weken.

Kalveren van niet gevaccineerde koeien worden twee keer gevaccineerd op een leeftijd van acht

dagen met twee tot vier weken interval (Merial, 2014). Naast Salmopast® bestaat er ook nog Bovivac

S® (Intervet UK Limited, Milton Keynes, UK). Dit vaccin bevat antigenen van Salmonella Typhimurium

en Salmonella Dublin en wordt ook subcutaan toegediend (Chart et al., 2002).

Vaccinatie mag geen vervanging zijn voor een goed management (McGuirk en Peek, 2003). Een

gesloten bedrijf, waarbij de partus plaatsvindt in een aparte ruimte, er een correct colostrumbeleid is

en een goed vaccinatieprotocol wordt gehanteerd, heeft minder risico op Salmonella infecties (Tarazi

en Abo-Shehada, 2015).

7.4 Coccidiostatica

Preventief gebruik van coccidiostatica kan aangewend worden, aangezien het tegelijkertijd aanwezig

zijn van zowel coccidiose als Salmonella een synergistisch effect kan hebben. Coccidiose kan net

zoals Salmonella worden uitgescheiden in een periode van stress (Green et al., 2010).

Coccidiostatica zoals monensin worden in eerste instantie gebruikt als voederadditief. Monensin is

een ionofoor coccidiostaticum en heeft een antibacteriële en anticoccidiale activiteit. Het wordt

voornamelijk gebruikt bij pluimvee ter controle van coccidiose veroorzaakt door Eimeria species.

Daarnaast kan het bij runderen gebruikt worden voor een efficiëntere voederconversie en een

toename in lichaamsgewicht (Jensen et al., 2009). Het gebruik van monensin bij runderen als

voederadditief is echter niet toegelaten in Europa (Cools et al., 2008). Monensin wordt ook toegediend

ter preventie van ketonemie en is dan enkel te verkrijgen op diergeneeskundig voorschrift (Kexxtone®

(Elanco Animal Health, Hampshire, Verenigd Koninkrijk)) (Cools et al., 2008). Als preventieve of

therapeutische behandeling voor coccidiose bij runderen kan diclazuril (Vecoxan® (Elanco Animal

18

Health, Brussel, België)) of toltrazuril (Baycox Bovis® (Bayer SA-NV, Diegem, België)) gebruikt

worden (beide geregistreerd voor gebruik bij rund in België). Deze producten zijn actief tegen

verschillende intracellulaire stadia van Eimeria (Belgisch Centrum voor Farmacotherapeutische

Informatie, 2013; Zechner et al., 2014). Door te behandelen vóór een verwachte risicoperiode is

coccidiose bij kalveren te controleren. Diclazuril wordt traag geabsorbeerd en snel uitgescheiden,

terwijl toltrazuril traag geresorbeerd wordt, over een langere periode wordt uitgescheiden en een

persisterende activiteit heeft. Daarnaast zijn een goede hygiëne en bedrijfsmanagement ook

belangrijk voor de preventie van coccidiose (Zechner et al., 2014).

7.5 Behandeling salmonellose bij kalveren

7.5.1 Orale vochttherapie

Wanneer er sprake is van een uitbraak op het bedrijf, wordt bij kalveren die reeds lichte symptomen

vertonen het best elektrolyten toegediend tussen de melkbeurten door om dehydratatie en acidose te

voorkomen (ORT = oral rehydration therapy). Wanneer er elektrolyten gebruikt worden die acetaat of

proprionaat bevatten als alkaliserende stof, zal dit niet interfereren met de melkstremming wanneer

melk gegeven wordt (Mohler et al., 2009). Acetaat, proprionaat en butyraat inhiberen de groei van

Salmonella. Deze stoffen bevinden zich vaak in ORT oplossingen (Constable, 2009). Op tijd starten

met orale vochttherapie bij kalveren die lichte symptomen vertonen is belangrijk, aangezien de dieren

dan nog een zuigreflex hebben (Mohler et al., 2009). Omdat de beschadigde darmwand energie nodig

heeft om te kunnen herstellen, is het belangrijk continu melk te blijven doorgeven. Melk is een

uitstekende bron van voedingsstoffen en groeifactoren die het herstel zullen bespoedigen. Daarnaast

bevat melk meer energie dan de orale rehydratatie oplossingen. Het gewichtsverlies gezien bij

chronische diarree zal geminimaliseerd worden bij het doorgeven van melk. ORT wordt dan ook beter

gecombineerd met melkvoedingen (Constable, 2009).

7.5.2 Intraveneuze vochttherapie

Kalveren die niet meer in sternale positie kunnen blijven liggen vereisen intraveneuze vochttherapie.

Om de dehydratatie en acidose te corrigeren kan een fysiologische zoutoplossing gebruikt worden dat

een alkaliserende stof bevat (bijvoorbeeld natriumbicarbonaat). Vochttherapie is essentieel in de

behandeling voor kalveren met salmonellose (Mohler et al., 2009).

7.5.3 Antibiotica

In geval van bacteriëmie dient er agressief behandeld te worden met antibiotica in een vroegtijdig

stadium van de infectie (Mohler et al., 2009). Bacteriëmie komt vaak voor bij neonatale kalveren en

gaat vaak gepaard met hoge morbiditeit en mortaliteit (Fecteau et al., 2003). De keuze van het juiste

antibioticum dient het best gebaseerd te zijn op een antibiogram. Meestal wordt een breedspectrum

antibioticum aangewend (Mohler et al., 2009). Bij voorkeur worden er geen eerste keuze antibacteriële

middelen gebruikt, maar worden er (preventieve) maatregelen genomen die de noodzaak voor het

gebruik van antibacteriële middelen vermijden. Dit wordt toegepast voor kalveren die nog melk drinken

en geen koorts hebben. Als tweede keuze antibiotica worden trimethoprim + sulfonamiden,

19

amoxicilline, ampicilline, amoxicilline + clavulaanzuur, amoxicilline + colistine, colistine, gentamicine,

paromomycine, procaïne benzylpenicilline + dihydrostreptomycine of procaïne benzylpenicilline +

neomycine gebruikt (parenteraal). Als derde keuze antibiotica worden danofloxacine, difloxacine,

enrofloxacine, flumequine of marbofloxacine gebruikt (AMCRA, 2013). Voor kalveren met Escherichia

coli diarree en salmonellosis worden vaak fluoroquinolones gebruikt. Fluoroquinolones (parenteraal)

zouden enkel gebruikt moeten worden bij zeer zieke kritische kalveren (bijvoorbeeld deze die

intraveneuze vochttherapie vereisen) (Constable, 2009).

Er zijn tegenstrijdige meningen over het gebruik van antibiotica voor de behandeling van salmonellose

in verband met de effectiviteit van het antibioticum, de inductie van persisterende fecale uitscheiders

en selectie van antibioticumresistentie. In de humane geneeskunde wordt enkel antibiotica gebruikt in

geval van invasieve salmonellose (Fecteau et al., 2003). In een studie gedaan door Fecteau et al

(2003) bleek echter wel dat een behandeling met ceftiofur bij kalveren resulteerde in een afname van

de klinische symptomen en een daling in fecale uitscheiding van Salmonella en kan zorgen voor het

vrijmaken van Salmonella geïnfecteerde kalveren.

Salmonella Typhimurium vertoont matige tot hoge resistentie tegen aminopenicillines, streptomycine,

tetracycline en trimethoprim-sulfonamiden. Salmonella Dublin is van nature minder gevoelig aan

colistine (AMCRA, 2013). Het gebruik van chlooramfenicol is verboden bij voedselproducerende

dieren (Fecteau et al., 2003). Het ene resistentie patroon van S. Typhimurium zou zich kunnen

ontwikkelen tot een nieuw resistentie patroon, waarbij er eventueel tegen meer antibiotica resistentie

kan ontstaan (Langvad et al., 2006).

Salmonella is een facultatief intracellulaire kiem. Er dient dus een antibioticum gebruikt te worden dat

goed in de weefsels penetreert en een intracellulaire concentratie kan opbouwen (Mohler et al., 2009).

Beta-lactam antibiotica hebben een laag distributievolume in cellen (Fecteau et al., 2003).

7.5.4 Niet-steroïdale ontstekingsremmers

Om de inflammatoire cascade te limiteren en te voorkomen dat de kalveren in een septische shock

gaan, kan een niet-steroïdale ontstekingsremmer (NSAID) worden toegediend (Fecteau et al., 2003).

Dit is vooral van belang bij dieren met bloederige diarree (Constable, 2009). NSAID’s werken

analgetisch, antipyretisch en antiflogistisch. De voornaamste neveneffecten zijn nefrotoxiciteit,

vorming van gastro-intestinale ulcers en een verlengde bloedingstijd (Belgisch Centrum voor

Farmacotherapeutische Informatie, 2013). NSAID’s inhiberen het enzym cyclo-oxygenase (iso-

enzymen COX-1 en COX-2), waardoor er minder thromboxanen en prostaglandines gevormd worden

die inflammatie veroorzaken (Constable, 2009). Selectieve COX-2 inhibitoren zorgen voornamelijk

voor de therapeutische en anti-inflammatoire activiteit, terwijl selectieve COX-1 inhibitoren

verantwoordelijk zijn voor de gastro-intestinale en renale neveneffecten (Majella en Mi-Jeong, 2006).

Om de klinische symptomen te verminderen kunnen NSAID’s van de ‘oxicamgroep’ worden

aangewend (meloxicam) (AMCRA, 2013). Meloxicam veroorzaakt weinig neveneffecten en heeft een

voorkeur voor het inhiberen van COX-2 (maar is geen selectieve COX-2 inhibitor). Het mag niet

20

worden toegediend aan kalveren jonger dan één week oud. Flunixine meglumine en tolfenaminezuur

zijn relatief veilig te gebruiken, in vergelijking met andere NSAID’s. Carprofen en ketoprofen werken

over het algemeen goed, maar kunnen ook ernstige bijwerkingen veroorzaken die typisch zijn voor

NSAID’s. Salicylaten worden afgeraden bij jonge dieren (kalveren jonger dan twee weken oud)

(Belgisch Centrum voor Farmacotherapeutische Informatie, 2013).

Er dient opgelet te worden met het toedienen van NSAID’s bij dieren die gedehydrateerd zijn, omdat

hypotensie en een gereduceerde renale bloedvloei leiden tot een verhoogde kans op toxiciteit van

NSAID’s. Daarnaast zijn de nieren en lever van neonatale dieren nog immatuur en daardoor minder

efficiënt in het metaboliseren en excreteren van geneesmiddelen (Mohler et al., 2009).

21

8 Discussie

In de discussie zal besproken worden welke maatregelen er concreet genomen dienen te worden om

het bedrijfsprobleem met Salmonella onder controle te krijgen. Deze maatregelen worden bepaald aan

de hand van de literatuurstudie en zullen betrekking hebben op de risicofactoren die zijn vastgesteld

gedurende het bedrijfsbezoek. Voornamelijk interne bioveiligheidsmaatregelen zullen van belang zijn,

gezien de externe bioveiligheid van het bedrijf reeds als zeer goed kon beschouwd worden. Daarnaast

wordt er op basis van de literatuur en de beschikbare antibiogrammen ook een behandelplan

voorgesteld.

8.1 Advies externe bioveiligheid

Er kan gesteld worden dat de externe bioveiligheid op dit bedrijf zeer goed is. Voor het verbeteren van

de externe bioveiligheid zou er eventueel een ontsmettingsbad aangelegd kunnen worden voor de

voertuigen die het terrein betreden. Deze maatregelen zijn echter duur en weinig praktisch (Andres en

Davies, 2015).

8.2 Advies interne bioveiligheid

Interne bioveiligheid gaat over maatregelen die genomen worden om verspreiding van ziektekiemen

binnen een bedrijf tegen te gaan eenmaal een ziektekiem aanwezig is. Het scheiden van de gevoelige,

gezonde en de besmette dieren is hierbij een belangrijk basisprincipe. Hierbij dient naast direct

contact, ook indirect contact vermeden te worden (materiaal, ongedierte, mensen en vrachtwagens)

(Laanen, 2011).

8.2.1 Aanwezigheid varkens

Het grootste risico wordt gevormd door de aanwezigheid van de zeugen in dezelfde stal als de

kalveren (Andres en Davies, 2015). De belangrijkste maatregel die genomen moet worden is het

vermijden van contacten tussen de varkens en de kalveren. Op de korte termijn kan actie ondernomen

worden door tijdelijk een scheiding te maken met behulp van een lint of een lijn op de grond, waarbij

vermeden wordt dat de looplijnen tussen de verschillende diersoorten (varkens en kalveren) elkaar

kruisen. Deze maatregelen dienen later te worden aangepast naar een permanente afscheiding en op

de lange termijn is de beste oplossing het opruimen van de varkens in deze stal.

8.2.2 Huisvesting kalveren

Bij het voeren van de kalveren in de iglo's kan men niet bij de kalveren komen zonder de mest van

een ander kalf mee te nemen (onder andere door blijven staan van water in de greppel). Dit is op korte

termijn eenvoudig op te lossen door de iglo's om te draaien, zodat de contaminatie tot een minimum

wordt gereduceerd. Voor de lange termijn wordt beter een andere locatie uitgezocht die vlak is of

afhelt weg van de looplijn.

De kalverboxen zijn niet voorzien van een gesloten wand, waardoor direct contact tussen de kalveren

mogelijk is. Indien er meer ruimte beschikbaar is, wordt het best tussen de kalveren één hok vrij

gelaten. Zo kunnen de kalveren onderling geen contact hebben, waardoor de kans afneemt dat ze via

22

direct contact elkaar kunnen besmetten (Mohler et al., 2009). Contact tussen de dieren is beter voor

het dierenwelzijn, maar vormt een conflict met oog op de bioveiligheid (Veissier et al., 2008).

Verschillende leeftijdsgroepen (jong en oud) worden beter niet gemengd. Bij de groepshuisvesting

dient het verschil in leeftijd zo klein mogelijk gehouden te worden. Laat de achterblijvers niet bij de

jongere groep dieren zitten, want deze kunnen dan de jongere kalveren besmetten (Mohler et al.,

2009).

De lege hokjes moeten gereinigd en ontsmet worden en dienen daarbij lang genoeg leeg te staan om

te drogen (Mohler et al., 2009). Indien hokjes eerder vrij komen, moet het reinigen en ontsmetten ook

eerder gebeuren. Voor het uitspuiten van de iglo’s wordt het best een hoge druk reiniger gebruikt.

Vervolgens worden de iglo’s omgedraaid en in de zon geplaatst om te drogen (UV-stralen van de zon

hebben een bactericide werking (McGuirk en Peek, 2003)).

8.2.3 Materiaal

Om te voorkomen dat er contaminatie zal plaatsvinden via de drinkemmers van de kalveren, worden

deze het best genummerd zodat de emmers niet onderling verwisseld worden. Ook de boxen zelf

dienen genummerd te worden. De nummers op de emmers moeten overeen komen met de nummers

op de boxen. Elk kalf dient voorzien te zijn van individueel materiaal.

De weegschaal die gezamenlijk gebruikt wordt voor varkens en kalveren kan gecontamineerd raken

tijdens het wegen en zo tot eventuele overdracht van kiemen leiden. Er moet een tweede weegschaal

aangeschaft worden, zodat er voor de varkens en de kalveren een eigen weegschaal is. De

weegschaal zal zo geen bron van contaminatie meer vormen.

8.2.4 Dagelijkse verzorging

Het voederen van de dieren dient te gebeuren van jong naar oud. De kalveren die het jongst zijn

worden het best van voor en de oudere dieren van achter geplaatst. De oudere dieren zijn namelijk

een bron van infectie voor de jongeren (Barrington et al., 2002). Daarnaast is het van belang de zieke

dieren als laatst te voederen, te temperaturen en te behandelen om te voorkomen dat je kiemen

meeneemt naar de gezonde dieren. Er wordt geadviseerd zieke dieren te isoleren.

De neonatale kalveren worden beter tijdelijk gehuisvest op een andere locatie om te voorkomen dat

deze besmet worden door de oudere kalveren. Het is hierbij belangrijk dat het voederen en het

verzorgen van deze kalveren volledig gescheiden gebeurt. Er dienen andere emmers gebruikt te

worden voor het bereiden van de melk en daarnaast moet de landbouwer wisselen van kleding en

laarzen. Het is tegenaangewezen de melk voor de neonatale kalveren te bereiden in de stal van de

oudere kalveren en deze vervolgens mee te nemen naar de neonatale kalveren. Het is van groot

belang dat deze maatregelen correct geïmplementeerd worden.

Simultaan met het ontstaan van de problemen werd ook een protocol in gebruik genomen waarbij de

temperatuur van de kalveren tweemaal per dag werd opgevolgd. Het nemen van de temperatuur kan

geleid hebben tot het verspreiden van de kiemen tussen de kalveren onderling, doordat er met

23

dezelfde laarzen van het ene hokje naar het andere hokje werd gelopen. Zo kan het stro

gecontamineerd raken.

8.2.5 Periode rond de partus

Het is beter geen zieke of droogstaande koeien te huisvesten in de afkalfbox van de Holstein Friesian

koeien. Enkel de koeien die gaan kalven worden in de afkalfbox geplaatst en zodra ze gekalfd hebben

worden ze hier weer weggehaald (Barrington et al., 2002). De afkalfbox dient schoon te zijn en ook

dienen er hygiënemaatregelen genomen te worden rondom de periode van de partus. Voordat er

vaginaal onderzoek gedaan wordt, moet eerst de achterhand van de koe gereinigd worden. Het

gebruik van handschoenen wordt ook aangeraden. Humaan ingrijpen tijdens de partus wordt het liefst

vermeden. Indien dit toch noodzakelijk is, dienen ook hier hygiënemaatregelen genomen te worden,

om te voorkomen dat er bacteriën mee in de baarmoeder gebracht worden (schoon materiaal,

ontsmetten van de vulva en de handen/armen, gebruik van handschoenen) (Barrington et al., 2002).

Het vervoeren van de kalveren naar de individuele huisvesting hoort ook proper te gebeuren. Hiervoor

wordt het best een kruiwagen gebruikt. Algemeen geldt dat de kalveren binnen 12 uur vier liter biest

van goede kwaliteit binnen moeten krijgen. Deze biest dient op een hygiënische manier verkregen en

op een juiste manier bewaard te worden (Mohler et al., 2009).

8.2.6 Desinfectiebaden en ongediertebestrijding

Recent worden er ook desinfectiebaden voor de bedrijfslaarzen gebruikt vóór het binnentreden van de

verschillende stallen op het bedrijf. Hierbij is het belangrijk dat de laarzen eerst goed worden

afgespoten, zodat er geen organisch materiaal meer aanwezig is (Andres en Davies, 2015). Daarna

dient er voldoende lang in de ontsmettingsbak gestaan te worden. Er moet voorkomen worden dat de

ontsmettingsbak een besmettingsbak wordt.

Om verdere verspreiding tussen de kalveren te voorkomen dienen ook maatregelen genomen te

worden om het ongedierte (ratten, muizen, duiven) te bestrijden (Skov et al., 2008).

8.3 Behandelplan: aanpak en adviezen

8.3.1 Hydratatieplan

Het is van essentieel belang dat de melk ten allertijden doorgegeven wordt. Het kalf heeft de melk

hard nodig voor aanvoer van energie, vooral wanneer het ziek en zwak is (Constable, 2009). Bij

bacteriële diarree vormt het voederen van veel melk ook een voedingsbron voor o.a. Salmonella, maar

dit weegt niet op tegen het feit dat melk noodzakelijk is voor het kalf.

Er kan Diakur® gegeven worden in de melk (geen negatief effect op de melkstremming) of in water. In

plaats van Diakur® kan ook Effydral® gegeven worden in water. Aangezien Effydral® een negatief

effect heeft op de melkstremming, wordt dit het best gegeven tussen de melkbeurten door (Mohler et

al., 2009). Daarnaast dient elk kalf vanaf de geboorte onbeperkte toegang tot water te hebben om

dehydratatie te voorkomen. Dit is zeker van groot belang bij kalveren met diarree, omdat zieke dieren

meer drinken. Het water dient regelmatig ververst te worden.

24

Op dit bedrijf wordt er vanaf de geboorte in het begin 5% van het geboortegewicht per melkbeurt in

liters gegeven. Dit komt neer op tweemaal per dag twee liter bij de pasgeboren kalveren en op

driemaal per dag drie liter op een leeftijd van vijf weken. De vier liter die de pasgeboren kalveren per

dag krijgen is enkel voldoende voor onderhoud en voldoet niet aan de behoefte voor groei en ziekte.

Er wordt voorgesteld om zes liter melk per dag te geven voor een gezond kalf. Indien er sprake is van

pasteuze diarree wordt er tweemaal per dag één liter elektrolyten bijgegeven. Bij waterige diarree

wordt er best tweemaal per dag twee liter elektrolyten bijgegeven. Wanneer dit protocol wordt

gehanteerd is het zelden noodzakelijk nog een infuus toe te dienen.

8.3.2 Antibioticaplan

Enterotoxaemie veroorzaakt door Clostridium perfringens is een peracuut syndroom, waardoor een

curatieve behandeling niet mogelijk is. Om predisponerende factoren uit te schakelen, zijn het nemen

van preventieve maatregelen zeer belangrijk (vaccinatie, voorkomen van voedingsfouten en plotse

voerveranderingen, toedienen van probiotica) (Lebrun et al., 2010).

Er dient echter wel behandeld te worden tegen Salmonella Typhimurium. De resultaten van de

antibiogrammen (Bijlage 1 en 2) waren grotendeels vergelijkbaar (niet identiek). In het antibiogram in

bijlage 1 is er resistentie tegen amoxicilline-clavulaanzuur aangetoond, terwijl er in het antibiogram

van bijlage 2 geen resistentie is tegen amoxicilline-clavulaanzuur. De rest van de antibiogrammen zijn

identiek. Hieruit kan men concluderen dat er waarschijnlijk een mutatie zal hebben plaatsgevonden.

Wellicht is dit een vorm van resistentie-ontwikkeling in functie van het antibioticumgebruik (Langvad et

al., 2006).

Er werd in consensus met de landbouwer beslist direct te behandelen met fluoroquinolones (derde

keuze antibiotica (AMCRA, 2013)). Fluoroquinolones worden vaak gebruikt voor kalveren met

salmonellosis. Dit antibioticum zou enkel gebruikt moeten worden bij zeer zieke kritische kalveren

(Constable, 2009). De kalveren op dit bedrijf waren erg ziek en er is een verhoogde mortaliteit. Er is in

het verleden behandeld met trimethoprim + sulfonamiden, maar de problemen bleven aanhouden.

Daarom is het beter nu direct te behandelen met een derde keuze antibioticum, in plaats van eerst

nog te proberen met een tweede keuze antibioticum zonder resultaat. Daarnaast is er volgens het

antibiogram geen resistentie tegen fluoroquinolones. Subcutane of intramusculaire toediening wordt

verkozen boven per orale toediening. Bij orale toediening is er door onderdosering een hoger risico op

resistentieontwikkeling.

Er zal behandeld worden met Baytril® eenmaal daags. De behandelingsduur is vijf dagen. De eerste

dag wordt een opstartdosis gebruikt van 1 ml per 10 kg. Daarna zal nog vier dagen een dosis van 0,5

ml per 10 kg worden toegediend. Kalveren die koorts en waterige diarree hebben, eventueel met

pseudomembranen en bloedbijmenging, die depressief gedrag vertonen, opvallend suf zijn en

weigeren recht te staan dienen volgens dit protocol behandeld te worden. Kalveren die pasteuze

diarree hebben in combinatie met een goede eetlust en nog spontaan recht kunnen dienen niet

behandeld te worden met Baytril®. Wel dienen deze kalveren goed gemonitord te worden.

25

8.4 Diagnostiek

Van de kalveren die verdacht worden van sepsis kan een

Bactec® (Fig. 5) gedaan worden om te onderzoeken welke

kiem een eventuele rol speelt. Hiervoor wordt de BACTEC™

Peds Plus™/F Culture Vials gebruikt. Dit wordt gebruikt voor

het aanleggen van een cultuur van aerobe micro-organismen

(voornamelijk bacteriën en schimmels) uit bloed en is verrijkt

met sojabonen-caseïne. Minder dan 3 ml bloed is voldoende

(Dickinson, 2015). Voor bloedname wordt ter hoogte van de

vena jugularis de huid geschoren en gedesinfecteerd met een

watje met povidone-iodine. Daarna wordt er alcohol

aangebracht en laat men dit verdampen. Vervolgens wordt met

een roze naald (18G) de vena jugularis aangeprikt en met een

2.5 cc spuitje bloed genomen. Dit bloed spuit men vervolgens

in de Bactec® fles waarna de fles geschud wordt.

8.5 Getroffen maatregelen en evaluatie resultaat

Na het bedrijfsbezoek zijn er verschillende maatregelen ten uitvoering gebracht op het bedrijf. De

zeugen zijn verwijderd uit de kalverstal. Voor elke stal zijn ontsmettingsbakken voor de laarzen

geplaatst. Er worden aparte laarzen gebruikt voor de individueel gehuisveste kalveren en steeds

gewisseld van schoeisel. De locatie waar de kalveriglo’s geplaatst zijn werd afgebakend met hekken,

zodat vrije toegang vermeden wordt. Daarnaast zijn de iglo’s omgedraaid met de voorzijde weg van de

greppel. De locatie voor de huisvesting van de kalveren is tijdelijk aangepast geweest, maar op dit

moment wordt er teruggekeerd naar de oude locatie, met duidelijke afbakening en apart schoeisel. Er

is voor gezorgd dat looplijnen vanuit andere diersoorten elkaar nog onmogelijk kunnen kruisen. Op dit

moment krijgen de kalveren Gabbrovet® 70 preventief voor Cryptosporidium. Voor Salmonella wordt

niet meer systematisch behandeld. Indien toch noodzakelijk wordt er hiervoor behandeld met Baytril®

(op basis van het behandelplan). De problemen met diarree lijken op dit moment gestabiliseerd te zijn.

Bij het laatst onderzochte meststaal werd geen Salmonella, Clostridium of Giardia geïsoleerd. Wel

was het staal positief voor Cryptosporidium.

9 CONCLUSIE

Door het instellen van de geadviseerde behandeling voor de klinisch aangetaste kalveren en het strikt

toepassen en opvolgen van de voorgestelde bioveiligheidsmaatregelen, heeft het bedrijf het probleem

met Salmonella enterica subspecies enterica serovar Typhimurium onder controle gekregen. Het is

van belang deze bioveiligheidsmaatregelen te blijven hanteren om problemen in de toekomst te

voorkomen.

Fig. 5: Bactec®

26

10 Referentielijst

Achá S. J., Kühn I., Jonsson P., Mbazima G., Katouli M., Möllby R. (2004). Studies on calf diarrhoea in

Mozambique: prevalence of bacterial pathogens. Acta Veterinaria Scandinavica, 45 (1/2), 27–36.

Afema J. a, Mather a E., Sischo W. M. (2014). Antimicrobial Resistance Profiles and Diversity in

Salmonella from Humans and Cattle, 2004-2011. Zoonoses and Public Health, 2004–2011.

AMCRA. (2013). Formularium voor verantwoord gebruik van antibacteriële middelen.

Andres V. M., Davies R. H. (2015). Biosecurity Measures to Control Salmonella and Other Infectious

Agents in Pig Farms: A Review. Comprehensive Reviews in Food Science and Food Safety, 14

(4), 317–335.

Barrington G. M., Gay J. M., Evermann J. F. (2002). Biosecurity for neonatal gastrointestinal diseases.

Veterinary Clinics of North America - Food Animal Practice, 18 (1), 7–34.

Belgisch Centrum voor Farmacotherapeutische Informatie. (2013). Gecommentarieerd

geneesmiddelenrepertorium voor diergeneeskundig gebruik. Gent, p. 93–105.

Bradford P. Smith. (2014). Large Animal Internal Medicine. 5th edition. Elsevier Mosby, St. Louis,

Missouri, p. 5.

Carrique-Mas J. J., Marin C., Breslin M., McLaren I., Davies R. (2009). A comparison of the efficacy of

cleaning and disinfection methods in eliminating Salmonella spp. from commercial egg laying

houses. Avian Pathology: Journal of the W.V.P.A, 38 (5), 419–424.

Chart H., Pearce M. C., Mellor D., Shaw D. J., Brown D. (2002). Immunoassays to detect the serum

antibody response of cattle to infection with Salmonella Typhimurium definitive type 104 and

following vaccination with Bovivac S-(R). Journal of Applied Microbiology, 93 (1), 46–51.

Constable P. D. (2009). Treatment of Calf Diarrhea: Antimicrobial and Ancillary Treatments. Veterinary

Clinics of North America - Food Animal Practice, 25 (1), 101–120.

Cools S., Bossaert P., Loo H. Van, Kruif A. De, Opsomer G., Diergeneeskunde F., Gent U. (2008). De

behandeling en preventie van ketonemie en leververvetting bij hoogproductieve melkkoeien.

Vlaams Diergeneeskundig Tijdschrift, 363–375.

Coura F. M., Uribe J. A. Z., Lasmar P. V. F., Carvalho A. Ú., Facury Filho E. J., Silva M. V. P., Lage A.

P., Heinemann M. B. (2015). Systemic and enteric salmonellosis in calves. Semina: Ciências

Agrárias, 36 (3Supl1), 2041–2046.

Cummings K. J., Warnick L. D., Elton M., Gröhn Y. T., McDonough P. L., Siler J. D. (2010). The effect

of clinical outbreaks of salmonellosis on the prevalence of fecal Salmonella shedding among

dairy cattle in New York. Foodborne Pathogens and Disease, 7 (7), 815–823.

Davies R., Breslin M. (2003). Observations on Salmonella contamination of commercial laying farms

before and after cleaning and disinfection. The Veterinary Record, 152 (10), 283–287.

Dickinson B. (2015). Becton, Dickinson and Company. Internetreferentie:

http://www.bd.com/ds/productCenter/BC-Bactec.asp (geconsulteerd op 8 november 2015).

Dierengezondheidszorg Vlaanderen. (2012). Activiteitenrapport veepeiler rund, 75 pp.

Falkenberg S. M., Carroll J. A., Elsasser T., Best T., Sartin J., Buntyn J. O., Schmidt T. B. (2013).

Evaluation of endocrine and immune responses of steers challenged with infectious bovine

rhinotracheitis virus. American Journal of Veterinary Research, 74 (12), 1522–1529.

Fecteau M.-E., House J. K., Kotarski S. F., Tankersley N. S., Ontiveros M. M., Alcantar C. R., Smith B.

27

P. (2003). Efficacy of ceftiofur for treatment of experimental salmonellosis in neonatal calves.

American Journal of Veterinary Research, 64 (7), 918–925.

Geurden T., Vandenhoute E., Pohle H., Casaert S., Wilde N. De, Vercruysse J., Claerebout E. (2010).

The effect of a fenbendazole treatment on cyst excretion and weight gain in calves

experimentally infected with Giardia duodenalis. Veterinary Parasitology, 169 (1-2), 18–23.

Green A. L., Dargatz D. A., Wagner B. A., Fedorka-Cray P., Ladely S. R., Kopral C. A. (2010).

Analysis of risk factors associated with Salmonella spp. isolated from U.S. feedlot cattle.

Foodborne Pathogens and Disease, 7 (7), 825–833.

Habing G. G., Lombard J. E., Kopral C. a, Dargatz D. a, Kaneene J. B. (2012). Farm-level

associations with the shedding of Salmonella and antimicrobial-resistant Salmonella in U.S. dairy

cattle. Foodborne Pathogens and Disease, 9 (9), 815–821.

Haesebrouck F. (2014). Bacteriele en mycotische ziekten bij het rund. Cursus Faculteit

Diergeneeskunde, Gent.

Jensen J., Diao X., Hansen A. D. (2009). Single- and two-species tests to study effects of the

anthelmintics ivermectin and morantel and the coccidiostatic monensin on soil invertebrates.

Environmental Toxicology and Chemistry / SETAC, 28 (2), 316–323.

Laanen M. (2011). Waarop letten voor meer bioveiligheid? Vakgroep Voortplanting, Verloskunde En

Bedrijfsdiergeneeskunde - Faculteit Diergeneeskunde - Universiteit Gent, 30–33.

Langvad B., Skov M. N., Rattenborg E., Olsen J. E., Baggesen D. L. (2006). Transmission routes of

Salmonella Typhimurium DT 104 between 14 cattle and pig herds in Denmark demonstrated by

molecular fingerprinting. Journal of Applied Microbiology, 101 (4), 883–890.

Larson R. L. (2015). Bovine Viral Diarrhea Virus – Associated Disease in Feedlot Cattle. Veterinary

Clinics of NA: Food Animal Practice, 31 (3), 367–380.

Lebrun M., Mainil J. G., Linden A. (2010). Cattle enterotoxaemia and Clostridium perfringens:

description, diagnosis and prophylaxis. The Veterinary Record, 167 (1), 13–22.

Majella E. L., Mi-Jeong K. (2006). Assessment and prevention of gastrointestinal toxicity of non-

steroidal anti-inflammatory drugs. The Journal of Pharmacy and Pharmacology, 58, 1295–1304.

McGuirk S. M., Peek S. (2003). Salmonellosis in cattle: A review. American Association of Bovine

Practitioners. University of Wisconsin, School of Veterinary Medicine, Madison, 10 pp.

Merial. (2014). Résumé des Caractéristiques Produit - Salmopast®. Internetreferentie:

http://frrcp.merial.com/SitePages/view_RCP_notice.aspx?NomProduit=salmopast (geconsulteerd

op 20 januari 2016).

Mohler V. L., Izzo M. M., House J. K. (2009). Salmonella in Calves. Veterinary Clinics of North

America: Food Animal Practice, 25 (1), 37–54.

Mundt H. C., Bangoura B., Rinke M., Rosenbruch M., Daugschies a. (2005). Pathology and treatment

of Eimeria zuernii coccidiosis in calves: Investigations in an infection model. Parasitology

International, 54 (4), 223–230.

Muylaert A., Lebrun M., Duprez J.-N., Labrozzo S., Theys H., Taminiau B., Mainil J. (2010).

Enterotoxaemia-like syndrome and Clostridium perfringens in veal calves. The Veterinary Record,

167 (2), 64–65.

Nielsen L. R. (2013). Review of pathogenesis and diagnostic methods of immediate relevance for

epidemiology and control of Salmonella Dublin in cattle. Veterinary Microbiology, 162 (1), 1–9.

28

Philippe P., Alzieu J. P., Taylor M. A., Dorchies P. (2014). Comparative efficacy of diclazuril (Vecoxan

®) and toltrazuril (Baycox bovis ®) against natural infections of Eimeria bovis and Eimeria zuernii

in French calves. Veterinary Parasitology, 206 (3-4), 129–137.

Santos R. L., Zhang S., Tsolis R. M., Bäumler a J., Adams L. G. (2002). Morphologic and molecular

characterization of Salmonella typhimurium infection in neonatal calves. Veterinary Pathology, 39

(2), 200–215.

Skov M. N., Madsen J. J., Rahbek C., Lodal J., Jespersen J. B., Jorgensen J. C., Dietz H. H., Chriél

M., Baggesen D. L. (2008). Transmission of Salmonella between wildlife and meat-production

animals in Denmark. Journal of Applied Microbiology, 105 (5), 1558–1568.

Tarazi Y. H., Abo-Shehada M. N. (2015). Herd- and individual-level prevalences of and risk factors for

Salmonella spp. fecal shedding in dairy farms in Al-Dhulail Valley, Jordan. Tropical Animal

Health and Production, 47 (7), 1241–1248.

Veissier I., Butterworth A., Bock B., Roe E. (2008). European approaches to ensure good animal

welfare. Applied Animal Behaviour Science, 113 (4), 279–297.

Vercruysse J. (2008). Parasitaire ziekten bij huisdieren. Cursus Faculteit Diergeneeskunde, Gent.

Wray C., Todd N., McLaren I. M., Beedell Y. E. (1991). The epidemiology of Salmonella in calves: the

role of markets and vehicles. Epidemiol Infect, 107 (3), 521–525.

Zechner G., Bauer C., Jacobs J., Goossens L., Vertenten G., Taylor M. a. (2014). Efficacy of diclazuril

and toltrazuril in the prevention of coccidiosis in dairy calves under field conditions. Veterinary

Record, 176, 126–126.

29

11 BIJLAGEN

11.1 Bijlage I: Antibiogram 1

30

11.2 Bijlage II: Antibiogram 2

31

11.3 Bijlage III: Checklist Salmonella op melkveebedrijven

UNIVERSITEIT GENT



SYSTEMISCHE MYCOSE BIJ EEN OOST-VLAAMS WIT-ROOD RUND

door

Marissa LOEFF

Promotor: Dr. L. Van Brantegem Klinische casusbespreking in het

Copromotor: Prof. Dr. K. Chiers kader van de Masterproef


Universiteit Gent, haar werknemers of studenten bieden geen enkele garantie met betrekking tot de juistheid of

volledigheid van de gegevens vervat in deze masterproef, noch dat de inhoud van deze masterproef geen inbreuk

uitmaakt op of aanleiding kan geven tot inbreuken op de rechten van derden.

Universiteit Gent, haar werknemers of studenten aanvaarden geen aansprakelijkheid of verantwoordelijkheid voor

enig gebruik dat door iemand anders wordt gemaakt van de inhoud van de masterproef, noch voor enig

vertrouwen dat wordt gesteld in een advies of informatie vervat in de masterproef.

UNIVERSITEIT GENT



SYSTEMISCHE MYCOSE BIJ EEN OOST-VLAAMS WIT-ROOD RUND

door

Marissa LOEFF

Promotor: Dr. L. Van Brantegem Klinische casusbespreking in het

Copromotor: Prof. Dr. K. Chiers kader van de Masterproef


VOORWOORD

Graag wil ik dit voorwoord gebruiken om een aantal personen te bedanken die mij geholpen hebben

bij het tot stand brengen van deze klinische casusbespreking in het kader van de masterproef.

Allereerst wil ik mijn promotor, Dr. L. Van Brantegem, bedanken voor haar begeleiding gedurende

deze casusbespreking en voor de tijd die zij genomen heeft om mijn masterproef door te lezen. Ze

heeft mij onder andere erg geholpen met het bestuderen en interpreteren van de histologische

preparaten.

Daarnaast wil ik wil mijn vader, Jan Loeff, bedanken voor zijn hulp bij de lay-out en voor het kritisch

doorlezen van mijn casusbespreking. Ten slotte wil ik mijn moeder, Marion Loeff, bedanken voor de

mentale ondersteuning.

.

VOORBLAD

TITELBLAD

VOORWOORD

INHOUDSOPGAVE

SAMENVATTING ................................................................................................................................... 1

INLEIDING ............................................................................................................................................. 2

CASUSBESPREKING ............................................................................................................................ 3

1 Klinische casusbespreking ............................................................................................................. 3

1.1 Signalement en anamnese ..................................................................................................... 3

1.2 Eerste visite ............................................................................................................................ 3

1.2.1 Klinisch onderzoek .......................................................................................................... 3

1.2.2 Differentiaaldiagnose ...................................................................................................... 3

1.2.3 Behandeling .................................................................................................................... 3

1.3 Tweede visite .......................................................................................................................... 4


1.3.2 Behandeling .................................................................................................................... 4

1.4 Derde visite ............................................................................................................................. 4


1.4.2 Behandeling .................................................................................................................... 5

1.5 Resultaat ................................................................................................................................ 5

2 Sectiebevindingen .......................................................................................................................... 5

3 Pathologische diagnosen ............................................................................................................... 9

4 Bacteriologisch onderzoek.............................................................................................................. 9

5 Histologisch onderzoek .................................................................................................................. 9

6 LITERATUURSTUDIE .................................................................................................................. 16

6.1 Systemische mycotische infecties ........................................................................................ 16

6.1.1 Etiologie ........................................................................................................................ 16

6.1.2 Normale pensflora ........................................................................................................ 16

6.1.3 Pathogenese ................................................................................................................. 17

6.1.3.1 Verspreiding schimmelinfectie .................................................................................. 18

6.1.4 Predisponerende factoren ............................................................................................. 19

6.1.5 Klinische symptomen .................................................................................................... 20

6.1.6 Letsels .......................................................................................................................... 21

6.1.6.1 Macroscopische letsels ............................................................................................. 21

6.1.6.2 Histologische letsels ................................................................................................. 22

6.2 Aspergillose .......................................................................................................................... 24

6.2.1 Etiologie ........................................................................................................................ 24

6.2.2 Epidemiologie ............................................................................................................... 24

6.2.3 Pathogenese ................................................................................................................. 24

6.2.3.1 Sideroforen ............................................................................................................... 25

6.2.3.2 Complement- en fagocytotisch inhiberende lipiden................................................... 25

6.2.3.3 Proteasen ................................................................................................................. 25

6.2.3.4 Mycotoxines .............................................................................................................. 26

6.2.4 Symptomen ................................................................................................................... 26

6.2.4.1 Bronchopneumonie aspergillose ............................................................................... 26

6.2.4.2 Gastrointestinale aspergillose ................................................................................... 27

6.2.4.3 Mycotische mastitis ................................................................................................... 27

6.2.4.4 Mycotische placentitis ............................................................................................... 27

6.2.4.5 Mycotoxicose ............................................................................................................ 28

6.2.4.6 Mycotische lymfadenitis ............................................................................................ 28

6.3 Zygomycose ......................................................................................................................... 28

6.3.1 Etiologie ........................................................................................................................ 28

6.3.2 Epidemiologie ............................................................................................................... 28

6.3.3 Pathogenese ................................................................................................................. 29

6.3.4 Symptomen ................................................................................................................... 30

6.3.4.1 Cerebrale zygomycose ............................................................................................. 30

6.3.4.2 Pulmonaire zygomycose ........................................................................................... 30

6.3.4.3 Cutane zygomycose ................................................................................................. 30

6.3.4.4 Gastrointestinale zygomycose .................................................................................. 31

6.3.4.5 Verspreide zygomycose ............................................................................................ 31

6.3.4.6 Mycotische lymfadenitis ............................................................................................ 31

6.4 Diagnose .............................................................................................................................. 31

6.5 Behandeling en preventie ..................................................................................................... 32

7 DISCUSSIE .................................................................................................................................. 33

8 CONCLUSIE................................................................................................................................. 35

9 REFERENTIELIJST ..................................................................................................................... 36

1

SAMENVATTING

Bij een hoogdrachtig vrouwelijk rund van het Oost-Vlaams Wit-Rode ras was er sprake van een

dystocie, waarna uiteindelijk een keizersnede is uitgevoerd voor de verlossing van het kalf. Een week

post partum werden de symptomen koorts, waterige diarree en partiële anorexie geconstateerd. Het

rund had een opgezette buik en bij auscultatie waren er bilateraal klotsgeluiden te horen. Daarnaast

was de baarmoeder groot en vertoonde een vuile uitvloei.

Op basis van de anamnese werd de volgende differentiaaldiagnose opgesteld: mastitis, acute

puerperale metritis, peritonitis, traumatische reticuloperitonitis of -pericarditis, lebmaagulcer met

eventuele perforatie, lebmaagdilatatie, salmonellose en een blaasruptuur. De meest waarschijnlijke

diagnose was een acute puerperale metritis.

Er werd meerdere malen behandeld met onder andere verschillende antibiotica (Borgal 24%®,

Metricure®, Naxcel®, Emdactilin® 150 en Baytril® 100), niet-steroïdale ontstekingsremmers en

corticosteroïden, maar desondanks bleef de problematiek aanhouden.

Uiteindelijk is er een exploratieve laparotomie uitgevoerd, waarbij 90 liter serohemorragisch buikvocht

werd verwijderd. Vier dagen later is het rund gestorven op natuurlijke wijze.

Op lijkschouwing werden ter hoogte van de huid, de spieren, de lever, het omentum, de lebmaag, de

netmaag, de pens en de boekmaag multifocale circulaire hemorragische letsels gezien. Er was weinig

involutie van de baarmoeder en deze bevatte een stinkende bruine inhoud. Algemeen waren er veel

verklevingen, fibrine en serohemorragisch vocht aanwezig in de buikholte. Op histologisch onderzoek

werd een duidelijk ontstekingsinfiltraat, trombose van de bloedvaten, necrose en schimmelhyfen

waargenomen. Op bacteriologisch onderzoek is er Aspergillus spp geïsoleerd.

Sleutelwoorden: antibiotica – aspergillose – Oost-Vlaams Wit-Rood – rund – systemische

mycose

2

INLEIDING

Bij een rund van het Oost-Vlaams Wit-Rode ras was er sprake van een dystocie en is een keizersnede

uitgevoerd voor de verlossing van het kalf. Een week post partum deden zich de symptomen koorts,

waterige diarree en partiële anorexie voor. Het rund had een opgezette buik en bij auscultatie waren

bilateraal klotsgeluiden te horen. Er was nog geen involutie van de baarmoeder en deze bevatte een

vuile inhoud. Als waarschijnlijkheidsdiagnose werd een acute puerperale metritis vooropgesteld.

Ondanks de ingestelde behandelingen, werd er geen verbetering gezien en is het rund gestorven op

natuurlijke wijze. Op autopsie is de diagnose van een exsudatieve en fibrineuze peritonitis en een

systemische aspergillose vastgesteld.

Mycotische infecties bij het rund kunnen veroorzaakt worden door Aspergillus species, Zygomycetes

of Candida species. Aspergillose wordt veroorzaakt door Aspergillus spp, candidiasis door gisten van

het genus Candida en zygomycose door schimmels uit de klasse van de Zygomycetes (H. E. Jensen

et al., 1994; Ortega et al., 2010). Uit de literatuur blijkt dat mycotische letsels zich voornamelijk

voordoen ter hoogte van het (voor)magencomplex bij runderen, vooral ter hoogte van de boekmaag.

Naast de (voor)magen is de lever frequent aangetast (H E Jensen et al., 1989).

Een infectie ontstaat wanneer het evenwicht tussen het dier en de normale microflora is verstoord

(Nishimura et al., 2014; Ortega et al., 2010). De aanwezigheid van predisponerende factoren is

noodzakelijk voor het kunnen aanslaan van een schimmelinfectie (H. E. Jensen et al., 1994).

Pensacidose, intensieve antimicrobiële therapie, reflux van zure lebmaaginhoud, voederen van

beschimmeld voeder, metabole stoornissen, stress rond de post partum periode (H. E. Jensen et al.,

1994), virale erosieve ziekten en anti-inflammatoire therapie (Puntenney et al., 2003) zijn voorbeelden

die als predisponerende factor kunnen fungeren.

Meestal wordt de diagnose van systemische mycotische infecties pas gesteld op het moment van

autopsie, aangezien de symptomen zeer vaag en aspecifiek zijn. Onder andere een slechte algemene

conditie, diarree, melena, gedaalde penscontracties, koorts, anorexie en apathie kunnen gezien

worden. Vaak spelen onderliggende ziekten een rol die de symptomen van een mycotische infectie

kunnen maskeren (H E Jensen et al., 1989; H. E. Jensen et al., 1994). Macroscopisch wordt in alle

aangetaste organen circulaire haarden van hemorragische necrose gezien (centrale necrosehaard

omgeven door een hemorragische rand) (H E Jensen et al., 1989). Histologisch zijn necrose,

trombose van bloedvaten en infiltratie van ontstekingscellen typische bevindingen (H E Jensen et al.,

1989).

3

CASUSBESPREKING

1 Klinische casusbespreking

1.1 Signalement en anamnese

De diersoort in deze casusbespreking is een vrouwelijk rund van

het Oost-Vlaams Wit-Rode ras. Het rund is twee jaar en tien

maanden oud en weegt 530 kg. Het rund was hoogdrachtig en

gedurende de kalving was er sprake van dystocie. Uiteindelijk is er

een keizersnede uitgevoerd voor de verlossing van het kalf. Een

week post partum kreeg het rund koorts, diarree en was er sprake

van partiële anorexie. Het rund had een opgezette buik (Fig. 1) en

dronk nog goed.

1.2 Eerste visite

1.2.1 Klinisch onderzoek

Gedurende de eerste visite van de dierenarts werd er op klinisch

onderzoek het volgende vastgesteld: de ademhaling was 48 per

minuut, de pols was 48 per minuut en de temperatuur was 39,6°C.

Er was dus sprake van koorts. De mucosae van de ogen, de muil en de vulva waren roze en de

huidturgor was minder dan twee seconden. De lymfeknopen waren niet opgezet en de

penscontracties waren verminderd voelen hoorbaar. Tijdens het uitvoeren van een rectaal onderzoek

was er een normale bewegelijkheid en zijn er verder geen afwijkingen geconstateerd. De baarmoeder

was groot en vertoonde vuile uitvloei. De uier was niet rood, warm of pijnlijk en er waren geen tekenen

van klinische mastitis aanwezig. Het rund had waterige diarree en er waren bij auscultatie bilateraal

klotsgeluiden te horen. Ter hoogte van de keizersnedewonde was er emfyseem aanwezig, maar de

wonde was niet warm.

1.2.2 Differentiaaldiagnose

Op basis van de anamnese werd de volgende differentiaaldiagnose opgesteld: mastitis, acute

puerperale metritis, peritonitis, traumatische reticuloperitonitis of -pericarditis, lebmaagulcer met

eventuele perforatie, lebmaagdilatatie, salmonellose en blaasruptuur.

Op basis van het klinisch onderzoek en de symptomen werd een meest waarschijnlijke diagnose van

acute puerperale metritis vooropgesteld. Mastitis, traumatische reticuloperitonitis en -pericarditis,

lebmaagdilatatie, salmonellose en blaasruptuur werden al uitgesloten.

1.2.3 Behandeling

Er werd behandeld met 50 ml Borgal 24%® (Virbac S. A. France, Carros, France, 2,5 mg trimethoprim

en 12,5 mg sulfadoxine per kg LG, 3 ml per 50 kg LG, subcutaan) en 20 ml Ketofen 10%® (Merial

Belgium N. V., Diegem, België, 2,2 mg ketoprofen per kg LG, 1 ml per 45 kg LG, intramusculair).

Fig. 1: Bilateraal opgezette buik.

4

Daarnaast is er een fles hypertone oplossing intraveneus in de vena jugularis toegediend. Er werd nog

twee dagen na behandeld met 50 ml Borgal 24%® subcutaan.

1.3 Tweede visite


Twee dagen later is de dierenarts terug gegaan voor een tweede visite. Op dat moment was de

temperatuur 39,8°C en verhoogd in vergelijking met de vorige visite. De keizersnedewonde was niet

warm, niet pijnlijk en er was geen exsudaat te zien. Op rectaal onderzoek waren er geen

vergroeiingen te voelen en de buikspanning was normaal. Tijdens het uitvoeren van een vaginaal

onderzoek werd een gesloten cervix en een bloederige uterusinhoud geconstateerd. Wederom werd

er een diagnose van acute puerperale metritis vastgesteld.

1.3.2 Behandeling

Deze keer werd er behandeld met Metricure® (Intervet Internationaal B.V., Boxmeer, Nederland, 500

mg cefapirine per injector, intra-uterien), Naxcel® (Pfizer N.V./S.A., Puurs, België, 5 mg ceftiofur per

kg LG, 1 ml per 20 kg LG, subcutaan in de oorbasis) en Rapidexon® (Eurovet Animal Health BV,

Bladel, Nederland, 0,06 mg dexamethason per kg LG, 1,5 ml per 50 kg LG, intraveneus). Als

ondersteunende therapie werd het rund gedrenched met Drench Lact® (SAVetis, Quevert, France,

per oraal) opgelost in 20 liter water. Er werd geadviseerd telefonisch contact op te nemen indien er

geen verbetering zou plaatsvinden.

1.4 Derde visite


Tijdens de derde visite werden er op klinisch onderzoek de volgende bevindingen gedaan: een

ademhalingsfrequentie van 44 per minuut, een pols van 96 per minuut en een temperatuur van 39,8°C.

Het rund had nog steeds koorts. De mucosae van de ogen, de muil en de vulva waren roze en de

huidturgor was onder de twee seconden. De lymfeknopen waren niet opgezet en de penscontracties

waren nog steeds verminderd voelen hoorbaar. De uitgevoerde pijnproeven waren negatief. Op het

rectaal onderzoek zijn wederom geen afwijkingen geconstateerd. Bij het vaginaal onderzoek was er

een slijmerige en bloederige uitvloei te zien. De vena jugularis zette goed op en liep goed leeg en er

was ook geen pathologische venepols aanwezig. De perifere circulatie bleek in orde te zijn (geen

koude oren) en de uier was nog steeds niet warm, rood of pijnlijk. De urine was normaal.

Er werd een bilateraal symmetrisch opgezette buik in de ventrale buikhelft opgemerkt, waarbij

bilateraal klotsgeluiden te horen waren bij auscultatie. Er was een doordringende necrotische vaginale

geur en slijmerige mest. Het rund vertoonde ook knarsetanden. Na het uitvoeren van dit klinisch

onderzoek werd er differentiaaldiagnostisch gedacht aan een acute puerperale metritis, een peritonitis

of een lebmaagulcer met eventuele perforatie. De aanwezigheid van een mastitis, traumatische

reticuloperitonitis of -pericarditis, lebmaagdilatatie, salmonellose of een blaasruptuur werden

5

uitgesloten. De meest waarschijnlijke diagnose was een diffuse exsudatieve peritonitis veroorzaakt

door een acute puerperale metritis.

1.4.2 Behandeling

Er werd off label (enkel geregistreerd voor kalveren) behandeld met 40 ml Emdactilin® 150 (Produlab

Pharma bv, Raamsdonksveer, Nederland, 100 mg spectinomycinum en 50 mg lincomycinum, 15 mg

per kg LG, 1 ml per 10 kg LG, intraperitoneaal) en 60 ml Baytril® 100 (Bayer SA-NV, Diegem, België,

7,5 mg enrofloxacin per kg LG, 7,5 ml per 100 kg LG, intramusculair).

Hierna heeft er nog een terugbezoek plaatsgevonden, waarbij er een verslechterde algemene

toestand van het rund werd vastgesteld. De koorts was verhoogd, het buikvolume toegenomen en er

was inmiddels ook longoedeem ontstaan. De behandeling werd nogmaals herhaald.

1.5 Resultaat

Er was geen reactie op de behandeling met Borgal 24%® en Baytril® 100 aangezien de koorts niet

gezakt was, een toename van het buikvocht werd vastgesteld en de algemene toestand en het

oedeem in de longen verslechterden. Bij overleven is de kans op het ontstaan van vergroeiingen groot.

Op 25 september 2015 is er een exploratieve laparotomie uitgevoerd via de rechterzijde, waarbij er 90

liter serohemorragisch buikvocht werd uitgespoeld. De off label intra-peritoneale antibiotica

behandeling met 40 ml Emdactilin® 150 werd doorgezet. Uiteindelijk is het rund op natuurlijke wijze

gestorven op 29 september 2015.

2 Sectiebevindingen

Op 30 september 2015 werd er een autopsie op het rund uitgevoerd. Het post mortem interval was

minder dan 24 uur. De post mortem staat en de voedingstoestand waren beide goed.

Het rund was gedehydrateerd en de ogen waren ingevallen. De mucosae van de muil, de ogen en de

vulva waren bleek. Ter hoogte van de huid en de subcutis was er in de linkerflank een verticale incisie

van 27 cm aanwezig. Deze incisie was doorlopend gehecht met achterhaling en er was een goede

wondappositie. Rondom de hechting en ter hoogte van de geschoren huid bevonden zich multifocale

circulaire rode letsels van ongeveer 1 tot 1,5 cm diameter (Fig. 2 en 3). In de rechterflank was een

verticale incisie van 25 cm aanwezig. Ook deze incisie was doorlopend gehecht met achterhaling en

had een goede wondappositie. In de spieren ter hoogte van de hechting in de linkerflank bevonden

zich meerdere nodules met centraal necrose en een bloederige rand (Fig. 4). De uier was gestuwd.

In de buikholte waren tientallen liters serohemorragisch troebel vocht aanwezig. Het omentum was

bedekt met fibrine en verkleefd met het peritoneum en rechts craniaal met de lebmaag (Fig. 5). Ook

hier waren circulaire hemorragische letsels aanwezig (Fig. 6). De lebmaag bevond zich niet op de

fysiologische locatie, maar was naar craniaal omgeklapt. Er waren circulaire letsels aanwezig ter

hoogte van de mucosa van de netmaag (Fig. 7), de pens (Fig. 8), de lebmaag en de boekmaag (Fig.

9). Deze letsels kwamen overeen met de rode circulaire letsels ter hoogte van de respectievelijke

6

serosae. De pens was matig gevuld. In de lebmaag bevond zich een grote diepe onregelmatige ulcer

(Fig. 10) en drie circulaire ulcers (Fig. 11). De lebmaagplooien waren sterk oedemateus en de pH was

zes. De darmen bevonden zich niet meer in de bursa omentalis. Het volledige darmpakket was

fibrineus met elkaar en met het omentum verkleefd (Fig. 12). Ter hoogte van de mucosa van de dunne

darmen waren er segmenteel meerdere witte kratervormige letsels aanwezig (Fig. 13). Er was diffuus

oedeem aanwezig en de darmwand was gestuwd.

De lever woog 13,3 kg en was zeer bleek. Daarnaast bevonden zich zowel onder het kapsel als in het

parenchym diffuus verspreidde circulaire hemorragische letsels van 0,3 tot 5 cm diameter (Fig. 14). De

milt was sterk gestuwd met fibrineus beleg op het kapsel. De baarmoeder was weinig geïnvolueerd en

bevatte stinkende bruine inhoud. In de rechterhoorn van de baarmoeder (de drachtige hoorn) was een

incisie van 20 cm aanwezig. Deze incisie was inverterend gehecht en vertoonde een goede

wondappositie. De hechtdraad was intact en de wondranden waren vergroeid. De mucosa was diffuus

zwart verkleurd en er was multifocaal fibrineus beleg aanwezig. Ter hoogte van de mucosa van de

vagina was er een uitgesproken stuwing met meerdere oppervlakkige mucosale letsels en bloedingen.

Dorsaal van de baarmoeder ter hoogte van de cervix bevond zich fibrotisch bindweefsel met een

nodule van 2 cm doorsnede met etterige inhoud. In de huid van het rectum en de vagina waren

subcutaan meerdere nodules van 1,5 mm tot 5 cm aanwezig met centraal een necrotische zone die

omgeven werd door een bloederige rand.

Het hart woog 2,9 kg, de wanddikte van het linker ventrikel bedroeg 3,4 cm, van het rechter ventrikel

1,2 cm en van het interventriculaire septum 1,3 cm. In de larynx en de trachea bevond zich een

minimale hoeveelheid spumeus vocht. Ter hoogte van de longen bevonden zich multifocale donkere

zones en emfyseem. Ter hoogte van de pleura waren fijne collageenstrengen aanwezig.

Ter hoogte van de gewrichten en de beenderen zijn geen afwijkingen gevonden. De neusholte, de

slokdarm, de nieren en de bijnieren waren normaal en vertoonden geen macroscopische letsels. Ook

ter hoogte van het zenuwstelsel waren er geen afwijkingen aanwezig.

Fig. 3: Incisie in de huid met multifocale circulaire rode letsels.

Fig. 2: Multifocale circulaire rode letsels op de huid.

7

Fig. 4: Nodules met centraal necrose en een bloederige rand in de spieren ter hoogte van de incisie.

Fig. 5: Omentum bedekt met fibrine en verkleefd met het peritoneum (pijl) en de lebmaag (asterisk).

Fig. 6: Circulaire hemorragische letsels op de serosa van de pens. Fig. 7: Circulaire letsels ter hoogte van de mucosa van de netmaag.

Fig. 8: Circulaire letsels ter hoogte van de mucosa van de pens. Fig. 9: Circulaire letsels op de bladen van de boekmaag.

*

8

Fig. 14: Diffuus verspreidde circulaire hemorragische letsels onder het kapsel en in het parenchym (pijl) van de lever.

Fig. 10: Grote diepe onregelmatige ulcer in de lebmaag. Fig. 11: Drie circulaire ulcers in de lebmaag.

Fig. 12: Volledige darmpakket fibrineus met elkaar en met het omentum verkleefd. Darmen bevinden zich niet in de bursa omentalis.

Fig. 13: Witte kratervormige letsels in de mucosa van de dunne darmen.

9

3 Pathologische diagnosen

Na het uitvoeren van de autopsie werd er een exsudatieve en fibrineuze peritonitis vastgesteld.

Daarnaast was er spake van een mycotische abomasitis, omasitis, rumenitis, hepatitis, dermatitis,

myositis en enteritis. Ten slotte was er een hemorragisch fibrineuze endometritis aanwezig. Er is

verder onderzoek uitgevoerd om de bevindingen beter te karakteriseren.

4 Bacteriologisch onderzoek

Er is bacteriologisch onderzoek uitgevoerd op een swab van het peritoneum. Deze was zeer sterk

polybacterieel met onder andere Escherichia coli, Pseudomonas aeruginosa en Aspergillus spp. Ook

de long was polybacterieel, maar er werden voornamelijk Enterobacteriaceae geïsoleerd. De swab

van de nodule in de baarmoeder was zeer sterk polybacterieel met voornamelijk Escherichia coli en

Pseudomonas aeruginosa. De swab van de nodule ter hoogte van de mucosa van het rectum was ook

zeer sterk polybacterieel met voornamelijk Pseudomonas aeruginosa en gisten. Ter hoogte van de

lever was het resultaat ook polybacterieel met voornamelijk Enterobacteriaceae. De pens was zeer

sterk polybacterieel met voornamelijk Escherichia coli. Ten slotte was ook de huid zeer sterk

polybacterieel met voornamelijk Escherichia coli en Aspergillus spp.

5 Histologisch onderzoek

De volgende stalen zijn genomen voor histologisch onderzoek: huid ter hoogte van de wonde in de

linkerflank, de pensmucosa, een nodule van het rectum, de long, de lever, het omentum, de lebmaag,

de boekmaag, de uier en de darm.

Er werden van deze stalen histologische coupes gemaakt die gekleurd werden met een hematoxyline-

eosine kleuring (HE), een Periodic Acid Schiff kleuring (PAS) en een Gomori methenamine zilver

kleuring (GMS). Deze laatste twee kleuringen zijn specifieke kleuringen voor het aantonen van

schimmels en gisten.

Op de histologie van het uierweefsel werden geen schimmelhyfen teruggevonden. Er was ook geen

ontstekingsinfiltraat aanwezig, maar er werden wel gestuwde bloedvaten gezien.

Ter hoogte van de huid was er een uitgesproken gemengd ontstekingsinfiltraat (lymfocyten,

plasmacellen en neutrofielen) aanwezig in de dermis. Ook in de subcutis waren ontstekingscellen te

zien. Het epitheel is over verscheidene plaatsen geulcereerd (Fig 15). Er is necrose aanwezig die door

gaat tot in de dermis. In de bloedvaten waren er verschillende vasculaire trombi aanwezig, zowel in de

oppervlakkige als in de mid-dermis.

In de lever zijn de portale bloedvaten en de venae centralobularis getromboseerd. Er zijn

schimmelhyfen terug te vinden in de sinusoïden. Ook in de trombi bevinden zich schimmelhyfen (Fig.

16, 17 en 18).

Het oppervlak van het omentum is geulcereerd met zeer veel bacteriën in de necrotische zone. Er zijn

zowel staafvormige bacteriën als stafylococcen aanwezig. Er is een ontstekingsinfiltraat met

10

neutrofielen, lymfocyten, macrofagen en plasmacellen te zien. Veel bacteriën zijn opgenomen in het

cytoplasma van macrofagen. Daarnaast is er ook fibrine aanwezig en zijn er oedemateuze en

necrotische haarden te zien. Hier en daar zijn er trombi aanwezig in de bloedvaten.

In de boekmaag zijn schimmelhyfen te zien in de necrosehaard (Fig. 19). De lebmaag vertoont

transmuraal een inflammatoire reactie in de wand met oedeem en fibrine. Ook zijn er transmuraal

necrosehaarden aanwezig met veel neutrofielen en zeer veel schimmelhyfen (Fig 20 en 21). De

bloedvaten zijn getromboseerd en er zijn schimmelhyfen aanwezig in de trombi (Fig. 22). In de wand

van de pens was er oedeem, fibrine en multifocale necrosehaarden te zien (voornamelijk in de

submucosa, de tunica muscularis en de serosa).

In de nodule ter hoogte van het rectum was er focale necrose aanwezig met een uitgesproken

infiltraat van neutrofielen.

Ter hoogte van de long waren er verschillende necrosehaarden te zien met centraal een haard van

schimmelhyfen (Fig. 23, 24 en 25). Deze letsels vormen de macroscopisch zichtbare circulaire letsels.

Fig. 15: Huid, HE-kleuring, vergroting 10x. Uitgesproken gemengd ontstekingsinfiltraat ter hoogte van de dermis (pijlpunt) en ulceratie van het epitheel (pijl).

11

Fig. 16: Lever, HE-kleuring, vergroting 20x. Trombus in een vene (pijlpunt) en verschillende hyfen in de trombus (zwarte pijl) en in de sinusoïden van het leverparenchym (rode pijl).

Fig. 17: Lever, HE-kleuring, vergroting 40x. Duidelijke hyfen aanwezig in het parenchym (rode pijl) en een trombus in een vene (pijlpunt) met in de trombus hyfen (zwarte pijl). Grote pijl toont cellulaire debris van necrotische hepatocyten.

12

Fig. 18: Lever, PAS-kleuring, vergroting 20x. Duidelijke hyfen (pijl) aanwezig in het parenchym van de lever. Er is verlies van architectuur van de leverbalkjes en accumulatie van fibrillair eosinofiel materiaal (fibrine) (lange zwarte pijl) en cellulaire debris (lange rode pijl).

Fig. 19: Boekmaag, PAS-kleuring, vergroting 40x. Hyfen (pijl) aanwezig in zone met cellulaire debris (necrosehaard) (pijlpunt).

13

Fig. 21: Lebmaag, GMS-kleuring, vergroting 20x. Duidelijke aanwezigheid van hyfen (pijl) die zwart kleuren.

Fig. 20: Lebmaag, HE-kleuring, vergroting 20x. Aanwezigheid van hyfen (pijl).

14

Fig. 22: Lebmaag, HE-kleuring, vergroting 20x. Trombus (pijlpunt) in een vene met aanwezigheid van hyfen (pijl).

Fig. 23: Long, PAS-kleuring, vergroting 10x. Overzicht necrosehaard (pijlpunt) met centraal een haard van schimmelhyfen (asterisk).

*

15

Fig. 24: Long, PAS-kleuring, vergroting 20x. Centraal hyfen (asterisk) met errond cellulaire debris ter hoogte van alveolaire septa en verlies van architectuur omwille van necrose van het longparenchym (pijlpunt). De omringende alveoli zijn gevuld met eosinofiel fibrillair materiaal (fibrine).

Fig. 25: Long, PAS-kleuring, vergroting 40x. Overal duidelijke hyfen (pijl) te zien met centrifugale oriëntatie.

*

16

6 LITERATUURSTUDIE

6.1 Systemische mycotische infecties

6.1.1 Etiologie

Mycosen kunnen worden ingedeeld in een oppervlakkige vorm die dermatomycose genoemd wordt en

in gegeneraliseerde of systemische vorm (Chihaya et al., 1992).

Aspergillose wordt veroorzaakt door Aspergillus species en candidiasis door gisten horende tot het

genus Candida (H. E. Jensen et al., 1994). Schimmelinfecties die veroorzaakt worden door schimmels

behorende tot de klasse van de Zygomycetes worden aangeduid met de term zygomycose (Ortega et

al., 2010). Al deze schimmels en gisten zijn opportunistische pathogenen en komen veralgemeend

voor in de omgeving (H E Jensen et al., 1989).

De schimmels in de klasse van de Zygomycetes worden verder onderverdeeld in twee pathogene

groepen die medisch belang hebben. Dit zijn de ordes Mucorales en Entomophthorales

(Chayakulkeeree et al., 2006). Tot de orde Mucorales horen onder andere de genera Mucor, Rhizopus

en Absidia (Nishimura et al., 2014). Er worden daarnaast nog verschillende andere termen gebruikt

om infecties met deze schimmels aan te duiden. Wanneer men de term mucormycose gebruikt, wordt

een infectie veroorzaakt door één van de species in de orde Mucorales bedoeld. Een infectie met

schimmels behorende tot de vroeger genoemde klasse van de Phycomycetes wordt phycomycose

genoemd. Tegenwoordig wordt deze term niet meer gebruikt en is vervangen door zygomycose

(Ortega et al., 2010). Recentelijk heeft er een herclassificatie van de Zygomycota plaatsgevonden,

waarbij er een nieuwe divisie is ontstaan, de Glomeromycota. Dit wordt onderverdeeld in vier

subdivisies: Mucoromycotina, Entomophthoromycota, Kickxellomycotina en Zoopagomycotina

(Nishimura et al., 2014).

De meest voorkomende schimmelinfecties in de (voor)magen van het rund worden veroorzaakt door

Zygomycetes (H E Jensen et al., 1989), vooral Absidia corymbifera (H. E. Jensen et al., 1994).

Daarnaast wordt er regelmatig Aspergillus fumigatus gediagnosticeerd, maar ook menginfecties van

Zygomycetes met Aspergillus fumigatus kunnen voorkomen. Wanneer er Candida spp. teruggevonden

worden is dit meestal in combinatie met Aspergillus fumigatus en Zygomycetes. Infecties met Candida

albicans worden bijna altijd gerapporteerd in alle voormaagcompartimenten (H E Jensen et al., 1989).

Ook Rhizomucor (Mucor) pusillus en Rhizopus species kunnen een rol spelen bij boviene mycose (H.

E. Jensen et al., 1994).

6.1.2 Normale pensflora

De omgeving van de pens is een complexe mengeling van voederfragmenten, water en micro-

organismen. Er komen verschillende bacteriën, protozoa, aerobe fungi, mycoplasmen en

bacteriofagen voor, waartussen positieve of negatieve interacties plaatsvinden. Nutriënten hebben

een directe invloed op de populatie bacteriën en fungi in de pens. De balans van de micro-organismen

is afhankelijk van het rantsoen, de voederfrequentie en de microbiële interacties die plaatsvinden in de

pens (Natalicia et al., 2012).

17

In de normale pensflora van het rund komen verschillende schimmelspecies voor. De belangrijkste en

meest voorkomende zijn Aspergillus fumigatus en de zygomycete Absidia corymbifera. Ook Rhizopus,

Rhizomucor (Ortega et al., 2010), Mucor pussilus en Lichtheimia corymbifera (Nishimura et al., 2014),

behorende tot de klasse Zygomycetes, zijn aanwezig in de pens van klinisch gezonde runderen

(Ortega et al., 2010). Desondanks het natuurlijk voorkomen van schimmels in de pens, kunnen ze

sporadisch infecties bij zowel mens als dier veroorzaken (Natalicia et al., 2012).

Daarnaast komen er ook gisten voor in de normale pensflora van herkauwers. Voornamelijk Candida

(albicans, tropicalis, krusei, rugosa, parapsilosis) en Trichosporon (cutaneum, sericeum) worden

teruggevonden (Lund, 1974).

6.1.3 Pathogenese

Schimmels komen wijdverspreid voor in de omgeving van runderen. Aspergillus spp. en Mucorales

worden vaak teruggevonden in de bodem en in hooi. Candida albicans kan teruggevonden worden op

normale mucosale membranen van het dier (H E Jensen et al., 1989). Slecht ingekuilde gewassen

kunnen leiden tot de ontwikkeling van infectieuze pathogenen, met name schimmels zoals Aspergillus

en Rhizopus species (Veterinary Laboratories Agency’s, 2006).

Primaire infecties met Aspergillus spp. van het gastrointestinale stelsel zijn zeldzaam bij dieren. In de

literatuur is systemische zygomycose en aspergillose van de lebmaag al verschillende keren

gerapporteerd, maar aspergillose in de voormagen van volwassen rundvee wordt daarentegen veel

minder frequent gezien (H E Jensen et al., 1989). Infecties met Aspergillus fumigatus van het

terminale (voor)magen complex, voornamelijk ter hoogte van de boekmaag, zijn al eens beschreven

(H. E. Jensen et al., 1991). Infecties waarbij de lebmaag van kalveren betrokken is, worden

occasioneel beschreven in de literatuur (H. E. Jensen et al., 1991).

Het respiratoir en het gastrointestinaal stelsel zijn de voornaamste intredepoorten voor

schimmelinfecties (H. E. Jensen et al., 1994). De belangrijkste intredepoort van schimmels die

systemische boviene mycose veroorzaken, is het gastrointestinaal stelsel. Voornamelijk de mucosa

van de boekmaag is van belang (Ortega et al., 2010). Infecties die zich primair ter hoogte van de

longen bevinden, worden vaak opgelopen door blootstelling aan hoge hoeveelheden schimmelsporen

in beschimmeld voeder. De pathogenese van gastrointestinale infecties is complex en nog niet

volledig gekend (H. E. Jensen et al., 1994). Primaire infecties van het gastrointestinale stelsel zijn

zeldzaam, maar worden occasioneel toch gerapporteerd. Aspergillus fumigatus zou de terminale

voormagen infecteren, voornamelijk de boekmaag (H. E. Jensen et al., 1991). Ook de pathogenese

van systemische boviene zygomycose is nog niet volledig gekend (Ortega et al., 2010).

Zowel bij aspergillose als bij zygomycose spelen fagocyten, polymorfonucleaire neutrofielen en

macrofagen een belangrijk rol. Wanneer sporen worden geïnhaleerd in de longen worden deze

opgenomen door alveolaire macrofagen. Deze macrofagen zorgen voor inhibitie van de germinatie

van de sporen, maar de activiteit om de sporen af te doden is beperkt. Indien ze ontkomen aan de

inhiberende activiteit van de macrofagen en de sporen kunnen ontwikkelen tot een mycelium, zullen

18

de polymorfonucleaire neutrofielen en de perifere monocyten de schimmel aanvallen (Kamei, 2000).

Enzymen die geproduceerd worden door granulocyten zouden een rol spelen bij het ontstaan van de

necrotische letsels die gezien worden bij schimmelinfecties (H E Jensen et al., 1989).

Of een infectie zal aanslaan is afhankelijk van het evenwicht tussen de pathogeniciteit van de

schimmel en de resistentie of de afweer van de gastheer. Bij een onevenwicht zal dit aanleiding geven

tot het verwijderen of tot een progressie van de infectie. Indien de activiteit van de schimmel te

overweldigend is, zal een infectie zelfs bij individuen met een normaal functionerend immuunsysteem

aanslaan (Blanco en Garcia, 2008; Kamei, 2000).

Over het algemeen kunnen systemische mycotische infecties bij rundvee worden ingedeeld in drie

groepen. De eerste groep zijn deze dieren waarbij de ziektesymptomen hoofdzakelijk worden

veroorzaakt door de mycotische infectie. In veel gevallen leidt dit ook tot sterfte van het dier. In het

tweede geval is er sprake van een chronische granulomateuze infectie. Dit wordt meestal gezien ter

hoogte van het lymfatisch stelsel en in de longen bij routinematige controle van de spieren of normaal

uitziende lymfeknopen in het slachthuis of bij autopsie (H E Jensen et al., 1989). Granulomateuze

letsels ter hoogte van de mesenteriale, bronchiale en mediastinale lymfeknopen kunnen duiden op

resistentie van de gastheer tegen schimmelinfecties ter hoogte van de regionale gebieden. Er kunnen

echter ook granulomateuze letsels gevonden worden in onder andere de lever, de uterus en in de

tong. Het voorkomen van de granulomateuze letsels lijkt afhankelijk te zijn van de bron van de infectie

en de resistentie van het weefsel tegen de infectie. Granulomen zouden zich kunnen ontwikkelen

gedurende een subklinische infectie van een klinisch gezond rund (Chihaya et al., 1992). De laatste

groep betreft abortus ten gevolgen van een mycotische placentitis. De meest gerapporteerde gevallen

gaan over mycotische abortus bij runderen (H E Jensen et al., 1989).

6.1.3.1 Verspreiding schimmelinfectie

Schimmelhyfen bevinden zich ook in de bloedvaten, wat aanleiding geeft tot systemische verspreiding

naar verschillende organen. Hemorragische infarcten worden veroorzaakt door trombusvorming in de

bloedvaten (H. E. Jensen et al., 1991). De afgifte van enzymen door granulocyten speelt een

belangrijke rol in de trombusvorming bij aspergillose bij runderen (H E Jensen et al., 1989). Gezien de

massale infiltratie van hyfen in getromboseerde bloedvaten, zou de belangrijkste route voor lokale en

systemische verspreiding van de schimmels bij systemische mycose van hematogene oorsprong zijn

(H E Jensen et al., 1989; H. E. Jensen et al., 1991). Ter hoogte van de voormagen zou de schimmel

de bloedvaten invaderen en via het bloed verspreiden naar andere organen. De plaats van invasie

van boviene mycose is meestal het voormagencomplex (H. E. Jensen et al., 1991). Wanneer de lever

is aangetast en de letsels zich ook bevinden aan het oppervlak van de lever, dan is van hieruit ook

metastase naar het diafragma mogelijk (H E Jensen et al., 1989).

Systemische verspreiding via het lymfatische stelsel is minder waarschijnlijk, omdat er ter hoogte van

de drainerende lymfeknopen van de voormagen vaak geen schimmels of hyfen teruggevonden

worden op histologisch en mycologisch onderzoek (H. E. Jensen et al., 1991).

19

Bij gevallen van zygomycotische lymfadenitis gediagnosticeerd in het slachthuis werden letsels vooral

verspreid over de mesenteriale lymfeknopen waargenomen. Dit suggereert dat de darmen kunnen

dienen als intredepoort voor een infectie van de lymfeknopen. Bij lymfeknopen met kleine letsels

waren de granulomen beperkt tot de cortex en de afferente lymfevaten, wat ook suggestief is voor

lymfatische verspreiding vanuit de darmen (Ortega et al., 2010). Aspergillus fumigatus is in staat om

macroscopisch zichtbare necrotische letsels in de Peyerse platen en in de mesenteriale lymfeknopen

van runderen te veroorzaken. Ondanks er vaak geen schimmelhyfen worden aangetoond in de

lymfevaten, kan er vanuit gegaan worden dat penetratie van de schimmels ter hoogte van de Peyerse

platen mogelijk is en van hieruit kan verspreiden naar lymfeknopen. De Peyerse platen in de dunne

darmen van herkauwers kunnen zo dienen als intredepoort voor Aspergillus fumigatus, om vervolgens

te verspreiden naar de mesenteriale lymfeknopen (H. E. Jensen et al., 1991).

6.1.4 Predisponerende factoren

Het ontstaan van een infectie gebeurt waarschijnlijk wanneer het evenwicht tussen het dier en de

normale microflora is verstoord (Nishimura et al., 2014; Ortega et al., 2010). Deze verstoring kan een

blootstelling aan een grote hoeveelheid schimmels zijn of iets dat de groei van de schimmel bevorderd.

Dit kan zowel direct als indirect gebeuren door bijvoorbeeld een behandeling van het dier met

antimicrobiële middelen (H E Jensen et al., 1989). De aanwezigheid van predisponerende factoren is

noodzakelijk voor het kunnen aanslaan van een schimmelinfectie (H. E. Jensen et al., 1994).

Algemeen kunnen alle situaties die aanleiding geven tot immunodeficiëntie of immunosuppressie de

gastheer gevoeliger maken voor andere aandoeningen en het aanslaan van schimmelinfecties

bevorderen. Een behandeling met corticosteroïden, infecties, metabole stoornissen en stress zijn hier

voorbeelden van (H E Jensen et al., 1989; H. E. Jensen et al., 1994). Ernstige ziekten zoals

chronische mastitis, endometritis, endocarditis, pericarditis, chronische pneumonie en maligne

lymfosarcoma kunnen predisponerend werken. Ook hematologische stoornissen kunnen door het

verlagen van de weerstand een onderliggende oorzaak zijn voor het oplopen van schimmelinfecties.

Voorbeelden zijn anemie, leukopenie, lymfopenie en trombocytopenie (Chihaya et al., 1992).

De post partum periode van een koe is een kritische periode waarin verschillende metabole

stoornissen (bijvoorbeeld leververvetting) zich voor kunnen doen. Daarnaast gaat deze periode

gepaard met stress van de partus, het opstarten van een nieuw rantsoen en de beginnende lactatie.

(H E Jensen et al., 1989). In het begin van de lactatie vinden er veranderingen plaats in zowel de

immuunfunctie als in de niet-specifieke afweermechanismen. Stresserende omstandigheden tijdens

de lactatie zijn onder andere een hoog energetisch dieet (met mogelijkheid tot reflux van zure inhoud),

ketose (slepende melkziekte), kalfziekte (melkziekte), kreupelheid, reguliere behandelingen, sociale

isolatie wanneer zieke koeien apart worden geplaatst en kunstmatige inseminatie. Hierdoor wordt de

koe gevoeliger voor andere ziekten en is ze meer vatbaar voor oplopen van schimmelinfecties

(Puntenney et al., 2003).

Dieren die niet in staat zijn een normale immuunrespons te produceren hebben een hoger risico op

infecties met schimmels. Door het onvermogen om geïnhaleerde conidia op te ruimen bij

20

immuungesuppresseerde gastheren, kunnen infecties met Aspergillus een hoge morbiditeit en

mortaliteit vertonen. Bij gastheren met een goede immuniteit kunnen de conidia de alveoli bereiken,

maar zijn deze over het algemeen niet in staat de afweermechanismen te overwinnen. Aspergillose

kan wel voorkomen bij gezonde dieren tijdens immuungecomprimeerde omstandigheden zoals stress,

aanwezigheid van andere ziekten (bijvoorbeeld tuberculose), de vroege lactatie bij melkkoeien en

intensieve antimicrobiële therapie (Seyedmousavi et al., 2015).

Pensletsels dienen vaak als toegangspoort voor andere pathogenen (bijvoorbeeld Fusobacterium

necrophorum). Secundair kunnen ook infecties met zygomyceten gezien worden (H. E. Jensen et al.,

1991). Mechanische schade aan het epitheel van de voormagen leidt tot een daling van het

afweermechanisme en kan dienen als intredepoort voor schimmelinfecties. Dit wordt onder andere

gezien bij pensacidose, infectieuze boviene rhinotracheïtis (boviene herpesvirus type 1) en mucosal

disease (boviene virale diarree). Pensacidose veroorzaakt door een plotselinge verandering in het

koolhydraatgehalte van het voeder geeft aanleiding tot een accumulatie van melkzuur, met een daling

van de pens pH tot gevolg. Hierbij kan invasie van schimmels in de penswand optreden (Smith et al.,

1968). Virale infecties kunnen een predisponerende factor zijn voor de invasie van schimmels,

enerzijds doordat ze erosieve letsels veroorzaken in de mucosa van de voormagen of anderzijds

omdat ze een immunosuppressief effect hebben (H E Jensen et al., 1989; H. E. Jensen et al., 1994).

Ulceraties in het epitheel van de voormagen veroorzaakt door uremie kunnen ook aanleiding geven tot

schimmelinvasie (H E Jensen et al., 1989).

Vanuit geaborteerde kalveren kunnen schimmels intra-uterien verspreiden vanuit de placenta naar het

gastrointestinale stelsel (H. E. Jensen et al., 1994).

Samenvattend kunnen pensacidose, intensieve antimicrobiële therapie, reflux van zure

lebmaaginhoud, voederen van beschimmeld voeder, metabole stoornissen, stress rond de post

partum periode (H. E. Jensen et al., 1994), virale erosieve ziekten, anti-inflammatoire therapie en

abortus (Puntenney et al., 2003) een rol spelen in het ontstaan van gastrointestinale infecties.

6.1.5 Klinische symptomen

In de meeste gevallen wordt de diagnose van een systemische mycotische infecties pas vastgesteld

op het moment van post mortem onderzoek, omdat de symptomen zeer vaag en aspecifiek zijn.

Symptomen die gezien kunnen worden zijn een slechte algemene conditie, diarree, melena en een

verminderde contractiliteit van de pens (gedaalde penscontracties). Deze symptomen kunnen wijzen

op zeer veel gastrointestinale aandoeningen. Daarnaast kunnen koorts, anorexie en apathie aanwezig

zijn (H E Jensen et al., 1989; H. E. Jensen et al., 1994). De symptomen van systemische mycotische

infecties kunnen gemaskeerd worden door onderliggende ziekten en op deze manier onopgemerkt

blijven. De meest voorkomende onderliggende ziekten zijn mastitis, leververvetting, ketonemie,

endometritis en mucosal disease (H E Jensen et al., 1989).

21

6.1.6 Letsels

Uit casussen in de literatuur blijkt dat mycotische letsels in het magencomplex van runderen

hoofdzakelijk teruggevonden worden in de boekmaag. Buiten de magen is de lever het orgaan dat het

meest frequent aangetast wordt. Er kunnen ook letsels gezien worden in de nieren, de milt, de longen,

het diafragma en het jejunum, maar minder frequent dan het magencomplex en de lever (H E Jensen

et al., 1989). De macroscopische en histologische bevindingen kunnen onderverdeeld worden in acute,

subacute en chronische gevallen (H E Jensen et al., 1989).

De beschreven letsels zijn gebaseerd op bevindingen uit rapporten uitgevoerd door Jensen H. E. et al.

(1989), Jensen H. E. et al. (1991), Chihaya Y. et al. (1992) en Jensen H. E. et al. (1994).

6.1.6.1 Macroscopische letsels

In acute gevallen worden macroscopisch altijd bloedingen en necrose gezien (H E Jensen et al.,

1989). Het belangrijkste doelorgaan voor schimmelinfecties is de boekmaag, gevolgd door de pens,

de netmaag en de lebmaag (H. E. Jensen et al., 1994). Acute infecties van andere organen worden

meestal ook gekarakteriseerd door hemorragische necrose (H E Jensen et al., 1989). In geval van een

subacute infectie worden letsels meestal alleen gevonden ter hoogte van de voormagen (H E Jensen

et al., 1989).

Mycotische lymfadenitis veroorzaakt door zygomyceten veroorzaken duidelijke macroscopische letsels.

Deze die veroorzaakt worden door Aspergillus kunnen alleen histologisch gedetecteerd worden (H. E.

Jensen et al., 1991).

6.1.6.1.1 Voormagen en lebmaag

Ter hoogte van de boekmaag, de pens, de netmaag en de lebmaag worden circulaire fibrino-necro-

hemorragische zones gezien van een aantal millimeter tot verschillende centimeter in diameter (H. E.

Jensen et al., 1994, 1991). De letsels kunnen ook een eerder samenvloeiend aspect hebben (H. E.

Jensen et al., 1994).

De centrale necrotische zone is in de meeste gevallen omgeven door een hemorragische rand. Soms

is er fibrineus beleg aanwezig op de necrotische zones. De wand van de magen die zijn aangetast is

dikker dan normaal door de aanwezigheid van fibrine en oedeem. De hemorragische necrose kan in

sommige gevallen uitbreiden tot aan het serosale oppervlak. In die gevallen wordt er een

hemorragische fibrineuze peritonitis gezien. Mycotische verspreiding naar aangrenzende delen van de

maag is hierbij mogelijk (H E Jensen et al., 1989).

In subacute gevallen worden alle letsels bedekt door bruin tot bruin-rood necrotisch materiaal. Ter

hoogte van de boekmaag beperken de letsels zich vaak tot kleine gebieden. In sommige gevallen kan

de centrale necrotische zone uitvallen. Hierdoor ontstaat er een fenestratie van de boekmaagbladen.

In deze gevallen wordt er slechts een dunne rand van bruin necrotisch materiaal gezien rondom de

fenestratie. In subacute gevallen worden er meestal beperkte bloedingen waargenomen of zelfs

helemaal geen. Ter hoogte van de netmaag kunnen de necrotische letsels gezien worden als een

22

enkelvoudig letsel of als multipele focale, bruine, necrotiserende letsels. De letsels zijn afgezonderd

van het omliggende weefsel en bereiden zich vaak niet uit tot aan het oppervlak (H E Jensen et al.,

1989).

Chronische gevallen worden voornamelijk gezien ter hoogte van de voormagen. In de pens en in de

netmaag wordt er bij chronische gevallen centraal van het letsel een geelbruine gladde zone gezien

zonder epitheel. Dit is omgeven door een rand van nieuw gevormd epitheel dat het granulatieweefsel

bedekt (H E Jensen et al., 1989).

6.1.6.1.2 Lever

Ter hoogte van de lever kunnen twee verschillende types van letsels gezien worden. De necrotische

zones kunnen klein en hemorragisch zijn met een variabele vorm. Ze komen verspreid voor in de lever.

Daarnaast kunnen er grote, globulaire, droge en stevige hemorragische letsels gezien worden die

omgeven worden door een duidelijke hemorragische zone (H E Jensen et al., 1989). De letsels liggen

subcapsulair en hebben een donkerbruine centrale zone en een helder rode perifere zone, waarbij

een duidelijk contrast zichtbaar is met de bruine kleur van het omringende normale parenchym (Smith

et al., 1968). Wanneer de letsels zich uitbreiden tot aan het oppervlak van de lever is er fibrine

aanwezig ter hoogte van de letsels (H E Jensen et al., 1989).

6.1.6.1.3 Longen en milt

In de longen en de milt kunnen eveneens verspreide letsels van fibrino-hemorragische necrose met

een droog aspect gezien worden. De laesies in deze organen hebben zoals bij de lever ook een

globulair aspect (H E Jensen et al., 1989).

6.1.6.1.4 Nieren en jejunum

Naast letsels in de voormagen bij chronische gevallen, worden andere letsels meestal alleen

gevonden ter hoogte van de nieren en in het jejunum. De letsels ter hoogte van de nieren hebben het

uitzicht van een chronisch infarct. In het jejunum kunnen submucosale miliaire abcessen gezien

worden (H E Jensen et al., 1989). Ter hoogte van de Peyerse platen in het jejunum kunnen ook

circulaire, lichtgele en droge necrotische foci worden waargenomen die licht uitstulpen aan het

oppervlak (H. E. Jensen et al., 1991).

6.1.6.2 Histologische letsels

6.1.6.2.1 Acuut stadium

In acute gevallen worden in de pens, de boekmaag, de netmaag, de lebmaag en andere organen

gelijkaardige letsels gezien. In alle gevallen wordt er necrose, bloedingen, trombose, stuwing van

venen, cellulaire infiltratie met hoofdzakelijk granulocyten en fibrineus exsudaat gezien, zowel in het

weefsel als aan het oppervlak (H E Jensen et al., 1989).

Centraal in de acute laesies zijn arterioveneuze hemorragische infarcten aanwezig. Ter hoogte van de

letsels wordt trombose gezien in zowel de venen als de arteriën. Buiten de hemorragische zones

23

werden enkel de venen getromboseerd. In de getromboseerde bloedvaten, voornamelijk de venen,

wordt een massale infiltratie van hyfen gezien in alle acute gevallen. De aanwezigheid van hyfen in de

getromboseerde bloedvaten is een typische bevinding. Vasculitis wordt vaak gezien in de necrotische

zones. Ter hoogte van de hemorragische demarcatiezones worden naast bloedingen, ook

fibrineneerslag (vooral in de lamina propria) en stuwing van de venen gezien (H E Jensen et al., 1989;

H. E. Jensen et al., 1991).

Daarnaast is er een uitgesproken infiltratie van heterofiele granulocyten, die voornamelijk

geassocieerd is met de aanwezigheid van hyfen in zowel weefsels als getromboseerde bloedvaten.

De spieren zijn vaak de meest geïnfiltreerde weefsels. Er wordt geen infiltratie gezien in de centrale

necrosehaarden van de letsels. Buiten de necrotische haarden wordt weefselnecrose rondom de

hyfen pas gezien na infiltratie van heterofiele granulocyten (H E Jensen et al., 1989).

Ter hoogte van necrotische zones in de lever wordt er trombose gezien van zowel de venae

centrolobularis als de vena portae. In de trombi en in de wand van de bloedvaten kunnen hyfen

worden teruggevonden. Daarnaast worden in de portale gebieden en in het parenchym van de lever

ook hyfen teruggevonden in grote aantallen (Smith et al., 1968).

De necrotische zones in de Peyerse platen worden omgeven door zones van lymfocyten, neutrofielen

en macrofagen. Rondom de necrotische zones kunnen gedilateerde lymfevaten gezien worden zonder

aanwezigheid van hyfen (H. E. Jensen et al., 1991).

Bij mycotische letsels van de huid, wordt in de dermis uitgebreide bloedingen en necrose samen met

infiltratie van neutrofielen, histiocyten en basofielen gezien. Ook kunnen hyfen teruggevonden worden

in de dermis. Meestal werden de schimmels teruggevonden in de necrotische en hemorragische

gebieden (Smith et al., 1968).

In de lymfeknopen (vooral de mesenteriale) worden meestal geen hyfen teruggevonden. Wanneer er

reactie in de lymfeknopen gezien wordt is dit beperkt tot folliculaire proliferatie, oedeem en soms een

lichte toename van plasmacellen in de medulla (H E Jensen et al., 1989). Ook kunnen bloedingen en

stuwing gezien worden in de lymfeknopen (H. E. Jensen et al., 1991).

6.1.6.2.2 Subacuut stadium

In subacute gevallen worden de necrotische zones afgezonderd van het gezonde weefsel door nieuw

gevormd los granulatieweefsel en/of polymorfe en mononucleaire cellen (H E Jensen et al., 1989).

6.1.6.2.3 Chronisch stadium

Chronische mycotische infecties worden gekarakteriseerd door een granulomateuze

ontstekingsreactie. Het centrale deel van de granulomen bestaat uit polymorfnucleaire leukocyten en

hyfen en/of necrose. De centrale massa wordt omgeven door lymfocyten, plasmacellen, epitheloïde

cellen en reuzecellen (Langerhans type of vreemd voorwerp type). Rondom de granulomen bevindt

zich bindweefsel (H E Jensen et al., 1989).

24

6.2 Aspergillose

6.2.1 Etiologie

Het genus Aspergillus omvat een zeer grote groep schimmels. Er zijn meer dan 200 species bekend,

maar slechts een klein deel wordt geassocieerd met infecties (Puntenney et al., 2003; Seyedmousavi

et al., 2015). De hyfen van Aspergillus schimmels zijn groot, vertakt en voorzien van septa (Smith et

al., 1968).

De meeste infecties worden veroorzaakt door Aspergillus fumigatus en een enkele door andere

Aspergillus species. Aspergillus wordt onderverdeeld in 22 verschillende takken. Hiervan zijn Fumigati,

Circumdati, Terrei, Nidulantes, Ornati, Warcupi, Candidi, Restricti, Usti, Flavipedes en Versicolores de

meest klinisch relevante species (Seyedmousavi et al., 2015). Aspergillus fumigatus en Aspergillus

flavus zijn de meest pathogene (Puntenney et al., 2003).

6.2.2 Epidemiologie

Aspergillus species worden wereldwijd teruggevonden in mensen, in bijna alle huisdieren en vogels en

in vele wilde dieren. Het veroorzaakt een breed scala van ziekten, uiteenlopend van gelokaliseerde

infecties tot fatale systemische ziekten en allergische reacties op geïnhaleerde conidia. Aspergillose is

normaal gesproken een respiratoire infectie die eventueel kan evolueren naar een algemene

systemische infectie (Seyedmousavi et al., 2015) en intestinale bloedingen kan veroorzaken

(Puntenney et al., 2003). Weefselpredilecties zijn sterk verschillend per diersoort. Bij runderen wordt

aspergillose vaak geassocieerd met mycotische abortus en mastitis (Seyedmousavi et al., 2015).

Gedurende het gehele jaar kunnen in de omgeving en op verschillende substraten Aspergillus species

teruggevonden worden. Deze schimmelsoort komt algemeen voor in hooi en graskuil. De meeste

species zijn saprofyten (Seyedmousavi et al., 2015) (organismen die leven van overblijfselen van

mensen, dieren of planten (Jochems en Joosten, 2009)) die teruggevonden worden in de bodem, in

vegetatie en op zaden en granen. Aspergillus wordt gezien als een opportunistische pathogeen van

mensen en dieren. Normaal gesproken zijn hoge concentraties conidia noodzakelijk voor een infectie

en kunnen gezonde dieren zich afweren voor infecties. Erge ziekte wordt meestal alleen gezien bij

massale of langdurige blootstelling (Seyedmousavi et al., 2015). Het is zeldzaam dat gezonde

individuen ernstige ziekte ontwikkelen. Vooral immunocompetente individuen zijn gevoelig voor

Aspergillus infecties (Puntenney et al., 2003).

6.2.3 Pathogenese

De gemeenschappelijke kenmerken van necrose, angio-invasie en hematogene verspreiding zijn

belangrijke aspecten die een rol spelen in de pathogenese van aspergillose (Rhodes et al., 1992).

Tijdens een infectie zijn er verschillende stresserende omstandigheden in de gastheer die de

schimmel moet kunnen verdragen en overleven. Dit zijn onder andere de hoge temperatuur, de lage

pH, een limiterende beschikbaarheid van koolstof en stikstof, het verwerven van ijzer en de zuurstof-

en koolstofdioxidespanning (Seyedmousavi et al., 2015).

25

Verschillende eigenschappen van Aspergillus species laten de schimmel toe in verschillende

omgevingsomstandigheden te kunnen overleven. Hierdoor kan Aspergillus een breed scala van

gastheren en weefsels infecteren. De conidia van Aspergillus fumigatus kunnen gemakkelijker door de

lucht verspreid worden dan de meeste andere schimmels. Daarnaast kunnen de conidia gemakkelijker

het epitheel van de luchtwegen bereiken en hieraan adhereren. De conidia zijn klein genoeg om het

mucociliair apparaat te omzeilen en raken zo in de diepere luchtwegen. De optimale

omgevingstemperatuur voor de groei van A. fumigatus is 37°C, met een brede range van 12°C tot

65°C. De thermotolerantie laat de schimmel toe zowel in afgestorven organisch materiaal als in de

respiratoire tractus van dieren te groeien. De optimale pH voor de groei ligt tussen de 2,1 en 8,8

(Seyedmousavi et al., 2015).

Er worden verschillende virulentiefactoren beschreven voor Aspergillus, die samen de pathogeniciteit

bepalen (Puntenney et al., 2003).

6.2.3.1 Sideroforen

De aanwezigheid van ijzer is noodzakelijk voor microbiële groei, maar de hoeveelheid vrij,

ongebonden ijzer in de gastheer is beperkt (Puntenney et al., 2003). Door intracellulaire opslag van

ijzer en het binden van circulerend vrij ijzer aan proteïnen zoals transferrine en lactoferrine

(ijzerreserves in de gastheer), daalt het ijzerniveau onder de vereiste hoeveelheid nodig voor

microbiële groei (Rhodes et al., 1992). Aspergillus species produceren ijzerchelatoren, die sideroforen

worden genoemd. Deze sideroforen hebben een hoge affiniteit voor ijzer (Rhodes et al., 1992) en

kunnen ijzer onttrekken van transferrine en lactoferrine. Op deze manier kan Aspergillus aan zijn

ijzerbehoeften voldoen en kan daardoor blijven groeien (Puntenney et al., 2003). Wanneer de pH van

het milieu onder de zes komt, wordt ijzer vrijgelaten uit transferrine. De sideroforen zijn daarentegen in

staat om ijzer stabiel te binden tot een pH van twee. Dit is belangrijk, aangezien deze zure pH

voorkomt in necrotische weefsels (Rhodes et al., 1992).

6.2.3.2 Complement- en fagocytotisch inhiberende lipiden

Een pathogeen moet ook in staat zijn om de afweer van de gastheer te ontwijken (Rhodes et al.,

1992). Aspergillus species secreteren complement- en fagocytotisch inhiberende lipiden. Deze polaire

en neutrale lipiden, fenolen en heterocyclische toxines (onder andere aflatoxine en gliotoxine)

vergemakkelijken de invasie van de schimmel (Puntenney et al., 2003). Complementactivatie is

noodzakelijk voor een optimale fagocytose van de conidia van Aspergillus fumigatus door fagocyten

die zich bevinden in de bloedbaan. Fagocytotische cellen hebben namelijk een chemotactische

gradiënt nodig, die gevormd wordt door complement componenten, om de plaats van infectie te

bereiken (Rhodes et al., 1992).

6.2.3.3 Proteasen

Proteasen geproduceerd door Aspergillus zorgen onder andere voor een vertering van transferrine,

met als gevolg het vrijkomen van ijzer (Rhodes et al., 1992). Daarnaast spelen proteasen een nog

belangrijkere rol in de pathogenese. Ze zorgen ervoor dat hyfen vanuit de plaats van kolonisatie

26

gemakkelijker kunnen penetreren naar onderliggende parenchymale weefsels (Puntenney et al., 2003;

Rhodes et al., 1992).

6.2.3.4 Mycotoxines

Aspergillus species secreteren metabolieten in hun omgeving die mycotoxines genoemd worden. Door

de productie van mycotoxines zou de immuniteit van de gastheer onderdrukt worden, waardoor het

aanslaan van een infectie door de schimmels gemakkelijker wordt. Mycotoxines die door verschillende

Aspergillus species geproduceerd kunnen worden zijn aflatoxine, gliotoxine en ochratoxine A. Het

gliotoxine is hiervan de meest interessante (Seyedmousavi et al., 2015). Gliotoxine geproduceerd door

A. fumigatus heeft immunosuppressieve en celdodende eigenschappen en zou de functie van het

mucociliair apparaat reduceren. Wanneer het mucociliair apparaat niet optimaal functioneert, kan de

schimmel het epitheel bereiken met verdere schade en een mogelijkheid voor invasie in de weefsels

tot gevolg. Het mycotoxine kan eenvoudig gedetecteerd worden in sera van geïnfecteerde dieren.

Daarnaast reduceert het gliotoxine de fagocytose van schimmelelementen. Het aflatoxine heeft naast

invloed op de fagocytose van schimmelelementen ook een invloed op de intracellulaire afdoding en de

superoxideproductie (Seyedmousavi et al., 2015).

6.2.4 Symptomen

Aspergillus species kunnen bij runderen mycotische pneumonie, gastro-enteritis, mastitis, placentitis

en abortus veroorzaken. Voornamelijk Aspergillus fumigatus is hierin de meest voorkomende soort.

Indien het rund een goed ontwikkeld en actief immuunsysteem heeft, zijn de meeste dieren resistent

aan infecties. Koeien in vroege lactatie (twee tot vier weken na de partus) zijn daarentegen veel

gevoeliger voor het oplopen van een schimmelinfectie (Seyedmousavi et al., 2015).

6.2.4.1 Bronchopneumonie aspergillose

Pneumonie veroorzaakt door Aspergillus kan fataal zijn voor runderen en zeer snel verlopen.

Symptomen die hierbij gezien kunnen worden zijn koorts, snelle en oppervlakkige ademhaling,

neusvloei en hoesten (Seyedmousavi et al., 2015). De longen vertonen een vast, zwaar en een

gemarmerd aspect op autopsie en collaberen niet. In het subacute tot chronisch stadium van de

pneumonie vertonen de longen kleine granulomen en vertoont gelijkenissen met

tuberculosegranulomen (Seyedmousavi et al., 2015). Op histologie van de longen kan een overmatige

hoeveelheid van hyfen gezien worden en oxalaat kristallen, in tegenstelling tot tuberculose waarbij er

in de granulomen soms zuurvaste staafvormige bacteriën gezien worden (Seyedmousavi et al., 2015).

Sommige Aspergillus species produceren oxaalzuur en dit veroorzaakt necrose van de weefsels door

het toxisch effect. Dit wordt vooral gezien bij Aspergillus niger. Daarnaast veroorzaken de kristallen op

zichzelf ook weefselschade. In erge mate kunnen deze kristallen zelfs aanleiding geven tot fatale

longbloedingen (Seyedmousavi et al., 2015).

27

6.2.4.2 Gastrointestinale aspergillose

Aspergillus fumigatus tast bij runderen vooral het gastrointestinaal stelsel aan en letsels worden

frequent vastgesteld in de voormagen, voornamelijk in de boekmaag (Seyedmousavi et al., 2015). De

voormagen vormen de belangrijkste intredepoort voor Aspergillus schimmels, die vervolgens

aanleiding kunnen geven tot hematogene verspreiding (Rhodes et al., 1992). Acute infecties in de

boekmaag worden vooral gekarakteriseerd door circulaire, hemorragische letsels in de

boekmaagbladen ten gevolge van angio-invasie met necrose. Ter hoogte van de demarcatiezone

tussen het necrotische en het gezonde weefsel worden vooral neutrofielen teruggevonden (Rhodes et

al., 1992).

Bij de runderen met letsels konden verschillende gemeenschappelijke bevindingen vastgesteld

worden. Onder andere een intensieve behandeling met breedspectrum antibiotica, gedaalde

penscontracties, diarree en/of melena werden opgemerkt. Het voorkomen van placentitis en

pneumonie zou secundair zijn ten gevolge van een hematogene spreiding van de schimmel vanuit de

primaire letsels ter hoogte van het gastrointestinaal stelsel (Seyedmousavi et al., 2015). Daarnaast

wordt verspreiding naar de lever ook vaak gezien, wat aanleiding geeft tot circulaire necrotische

letsels (Rhodes et al., 1992). Recentelijk is aangetoond dat Aspergillus species ook een rol zouden

spelen bij mycotische hemorrhagic bowel syndrome bij melkkoeien (Puntenney et al., 2003;

Seyedmousavi et al., 2015).

6.2.4.3 Mycotische mastitis

De incidentie van mastitis veroorzaakt door Aspergillus fumigatus is de afgelopen jaren toegenomen,

maar komt niet frequent voor. Het wordt sporadisch gezien ten gevolge van een antibioticatherapie of

bij dieren voor de partus (Seyedmousavi et al., 2015).

6.2.4.4 Mycotische placentitis

Placentitis veroorzaakt door Aspergillus species kan bij runderen aanleiding geven tot abortus

(Seyedmousavi et al., 2015) en is economisch gezien de belangrijkste vorm van systemische mycose

(Rhodes et al., 1992).

De pathogenese van een spontane mycotische placentitis en abortus in niet volledig gekend, maar de

drachtige uterus zou via een hematogene spreiding gemakkelijk geïnfecteerd kunnen raken (Rhodes

et al., 1992). Meestal vindt een infectie secundair plaats na hematogene spreiding vanuit een primaire

infectie in het ademhalingsstelsel of spijsverteringsstelsel (Seyedmousavi et al., 2015). Fagocytose

door trofoblastcellen vormt de initiële reactie op een infectie. Dit laat Aspergillus fumigatus toe de

drachtige uterus te koloniseren, wat vervolgens aanleiding zal geven tot necrotische placentitis en

abortus (Rhodes et al., 1992). De hyfen hebben typisch een affiniteit voor het vasculaire netwerk ter

hoogte van de basis van de karunkels (Smith et al., 1968). Histologisch worden bloedingen met

necrose, vasculitis en infiltratie van neutrofielen gezien. Via het amnionvocht kan de infectie eventueel

verspreiden naar de foetus, wat dan aanleiding geeft tot huid- en longletsels (Rhodes et al., 1992).

28

Meestal vindt de abortus plaats in het derde trimester van de dracht. Abortus in het vroege stadium

van de dracht (vanaf drie maanden dracht) is daarentegen ook mogelijk. Het opblijven van de

nageboorte (retentio secundinarum) is een frequent voorkomende complicatie na het optreden van

abortus. Voorafgaand aan de abortus hoeven niet noodzakelijk klinische symptomen gezien te worden.

Eventueel kan er enkele weken na de abortus pneumonie of endometritis gezien worden, maar dit is

eerder zeldzaam. Het volgende jaar kunnen de koeien zonder problemen een volgende dracht

doormaken. De mycotische placentitis heeft geen negatief effect op de vruchtbaarheid (Seyedmousavi

et al., 2015).

6.2.4.5 Mycotoxicose

Aspergillus species kunnen mycotoxines produceren zoals het gliotoxine en tremorgene toxines. Deze

zijn toxisch voor runderen. Gliotoxines hebben een invloed op de contractiliteit van de pens, met een

gedaalde verteerbaarheid tot gevolg. Aspergillus clavatus produceert verschillende tremorgene

metabolieten, zoals patuline en clavatol. Dit zijn neurotoxines die bij dieren neurologische symptomen

kunnen veroorzaken (Seyedmousavi et al., 2015).

6.2.4.6 Mycotische lymfadenitis

Een acute lymfadenitis ten gevolge van Aspergillus fumigatus kan in zeldzame gevallen ook gezien

worden. Er wordt zowel necrose in de mesenteriale lymfeknopen, als in de Peyerse platen van het

betrokken darmsegment gerapporteerd (Rhodes et al., 1992).

6.3 Zygomycose

6.3.1 Etiologie

Infecties met Zygomycetes bij dieren en mensen worden steeds frequenter gerapporteerd.

Zygomycosen bij dieren worden meestal veroorzaakt door één van de verschillende genera van de

familie Mucoraceae, binnen de orde Mucorales (Ortega et al., 2010). Rhizopus is het belangrijkste

species dat angio-invasieve zygomycose veroorzaakt (Chayakulkeeree et al., 2006). Systemische

infecties zijn vaak geassocieerd met Rhizopus oryzae, Rhizopus rhizopodiformis, Absidia corymbifera

en Rhizomucor pusillus (Benbow en Stoddart, 1986). Naast Rhizopus worden Absidia en Mucor vaak

gevonden als etiologie van deze aandoening (Chayakulkeeree et al., 2006). De hyfen van de

schimmels die horen tot de Zygomycetes hebben lange, bolvormige en vertakte hyfen die niet

voorzien zijn van septa (Smith et al., 1968).

6.3.2 Epidemiologie

Zygomycetes zijn ubiqutair (komen overal in de omgeving voor) en worden regelmatig geïsoleerd uit

de bodem, voedingsbestandsdelen en uit de lucht in de leefomgeving van runderen (Nishimura et al.,

2014; Ortega et al., 2010). Het zijn saprofyten en snelgroeiende schimmels die de mogelijkheid

bezitten om koolhydraten te verwerken. Daarnaast kunnen ze groeien bij temperaturen hoger dan

37°C (Chayakulkeeree et al., 2006).

29

De schimmels in de klasse Zygomycetes worden gekenmerkt door hun seksuele reproductie. Hierbij

vindt er fusie plaats van twee gametangia met de vorming van een zygote tot gevolg. De zygote

ontwikkeld zich vervolgens tot een dikwandige zygospore, het ruststadium. Daarnaast is er ook een

aseksuele cyclus waarbij angiosporen gevormd worden in sporangiolen en zijn onbewegelijk.

Wanneer deze spores volgroeid zijn worden ze bij hoge luchtvochtigheid met kracht afgeschoten van

de sporangioforen (structuren waarop de sporen worden gevormd). Deze sporen worden ook wel

conidia genoemd (van der Geest, 2004).

De belangrijkste wegen voor het oplopen van een infectie met Zygomycetes zijn inhalatie, ingestie of

door cutane blootstelling. De oorzaak van gastrointestinale zygomycose is hoofdzakelijk ingestie van

de schimmel (Chayakulkeeree et al., 2006).

6.3.3 Pathogenese

Een infectie wordt meestal opgedaan via de lucht. Wanneer de sporen worden ingeademd, zullen ze

neerslaan ter hoogte van de longen en de neus. Hierna groeit de schimmel uit tot een mycelium en

dringt het longweefsel of de nasale sinussen en de hersenen binnen. Daarna kan een systemische

hematogene verspreiding plaatsvinden (Kamei, 2000). De immuniteit van een gezond individu kan

voorkomen dat er na opname van de schimmel in het lichaam germinatie van de sporen zal

plaatsvinden, tenzij de hoeveelheid te groot is. De aangeboren immuniteit speelt dus een grote rol in

de preventie van zygomycose. Een onderliggende ziekte (met immuniteitsdaling) is de grootste

risicofactor voor het oplopen van een infectie (Chayakulkeeree et al., 2006).

De twee ordes Mucorales en Entomophthorales geven een verschillend klinisch beeld bij infectie. De

schimmels horende bij de orde Mucorales veroorzaken meestal acute en relatief snelle, agressieve en

dodelijke angio-invasieve ziekten die mucormycose wordt genoemd (Chayakulkeeree et al., 2006) en

is geassocieerd met systemische infecties (Benbow en Stoddart, 1986). De orde Entomophthorales

geven eerder tragere en chronische progressief verlopende ziekten die entomophthoramycose

worden genoemd (Chayakulkeeree et al., 2006) en zijn vooral geassocieerd met infecties van de huid

en subcutane weefsels (Benbow en Stoddart, 1986). Entomophthorales kunnen daarnaast ook

klinische symptomen geven die niet te onderscheiden zijn van deze die veroorzaakt worden door

Mucorales. Er kan geen onderscheid gemaakt worden tussen deze twee ordes uitsluitend op basis

van histopathologisch onderzoek of epidemiologische waarnemingen (Chayakulkeeree et al., 2006).

De predilectie van de schimmel om het vasculaire stelsel te invaderen zorgt voor de typische

symptomen van een infectie. Dit wordt angio-invasie genoemd. Na het binnentreden van de

bloedvaten zullen ze trombi vormen die snel aanleiding geven tot massale bloedingen en trombose of

infarcten van de betrokken organen. Schimmels zoals Aspergillus fumigatus vertonen gelijkaardige

symptomen, maar de angio-invasie bij zygomyceten is agressiever (Kamei, 2000).

30

6.3.4 Symptomen

Systemische ziekte kan zowel bij de mens, als bij schapen, runderen, varkens, honden en katten

voorkomen (Benbow en Stoddart, 1986). Er zijn vijf vormen van systemische zygomycose, namelijk

een cerebrale vorm, een pulmonaire vorm, een gastrointestinale vorm, een cutane vorm en een

verspreide vorm (Benbow en Stoddart, 1986; Ortega et al., 2010). Daarnaast wordt zygomycose

geassocieerd met lymfadenitis (Nishimura et al., 2014). Systemische zygomycose is meestal een

opportunistische infectie en elke vorm is geassocieerd met onderliggende aandoeningen (Benbow en

Stoddart, 1986).

6.3.4.1 Cerebrale zygomycose

Cerebrale infecties worden meestal veroorzaakt door het species Rhizopus (Chayakulkeeree et al.,

2006; Ortega et al., 2010). De schimmel heeft een predilectie om in bloedvaten te groeien en dit kan

leiden tot infarcten en invasie van de schimmel in de hersenen (Benbow en Stoddart, 1986). Er zijn in

de literatuur verschillende rapporten beschreven over de cerebrale vorm van zygomycose bij runderen.

Hierbij kunnen nerveuze symptomen gezien worden, zoals neerliggen met gestrekte nek en

voorbenen, slingerende bewegingen en nystagmus. De meerderheid van de gevallen wordt gezien bij

kalveren of foetussen, maar het is ook beschreven bij volwassen runderen. Purulente

meningoencefalitis met necrose en granulomateuze laesies kunnen waargenomen worden. In en rond

de trombi worden hyfen gezien en vasculitis is frequent aanwezig. Dit suggereert dat de letsels in de

hersenen waarschijnlijk veroorzaakt worden door een hematogene spreiding vanuit een andere

primaire infectieplaats (Nakagawa et al., 1986).

6.3.4.2 Pulmonaire zygomycose

De luchtwegen kunnen ook een belangrijke toegangspoort zijn voor Zygomycetes bij runderen, door

het inademen van sporen van beschimmeld voeder (Nishimura et al., 2014). De symptomen zijn niet

specifiek en diagnose wordt meestal pas gesteld na pathologische lijkschouwing (Benbow en Stoddart,

1986). De klinische symptomen zijn moeilijk te onderscheiden van de symptomen die gezien worden

bij pulmonaire aspergillose (Chayakulkeeree et al., 2006). De pulmonaire zygomycose kan zich verder

uitbreiden en de aangrenzende organen in de thorax aantasten (bijvoorbeeld mediastinum en pericard)

(Chayakulkeeree et al., 2006).

6.3.4.3 Cutane zygomycose

Deze vorm wordt meestal opgelopen door contaminatie van traumatische wonden van de huid of

brandwonden (Chayakulkeeree et al., 2006). Er is een recent rapport bekend waarin de percutane

introductie van spores van Rhizopus pusillus wordt beschreven (Ortega et al., 2010). Van alle vormen

heeft deze vorm de laagste mortaliteit. De aandoening kan een snel of een traag verloop hebben

(Chayakulkeeree et al., 2006). De huid kan oppervlakkig worden aangetast, maar er kan ook een

diepere infectie plaatsvinden. Dit laatste geval kan ook aanleiding geven tot een verspreide infectie

(Chayakulkeeree et al., 2006).

31

6.3.4.4 Gastrointestinale zygomycose

Ingestie van de schimmel via gecontamineerd voeder is de meest voorkomende oorzaak van

gastrointestinale zygomycose. Het kan in elk deel van het spijsverteringsstelsel voorkomen, maar

voornamelijk de maag wordt het meest frequent aangetast (Chayakulkeeree et al., 2006). Ter hoogte

van de maag kan een grote necrotische ulcer voorkomen, met mogelijkheid tot perforatie (Benbow en

Stoddart, 1986). Ook de darmen, de lever, de milt en de pancreas kunnen aangetast worden. De

schimmel kan de darmwand en de bloedvaten invaseren, wat resulteert in een darmperforatie met

peritonitis en massale gastrointestinale bloedingen. Deze bloedingen zijn vaak fataal (Chayakulkeeree

et al., 2006).

6.3.4.5 Verspreide zygomycose

Bij deze vorm vindt er hematogene verspreiding van Zygomycetes vanuit een aangetast orgaan naar

een andere nog niet aangetast orgaan plaats. De long wordt het meest geassocieerd met de

verspreide vorm, waarbij verspreiding meestal plaatsvindt naar de hersenen. Vaak worden er

neurologische symptomen waargenomen, die onderscheiden moeten worden van cerebrale vorm van

zygomycose (Chayakulkeeree et al., 2006). Toch blijven de meestal niet-specifieke symptomen

onopgemerkt door een slechte algemene conditie (Benbow en Stoddart, 1986).

6.3.4.6 Mycotische lymfadenitis

Mycotische lymfadenitis is meestal een chronische infectie die veroorzaakt wordt door schimmels die

horen tot de klasse van de Zygomycetes (Rhodes et al., 1992). Lymfadenitis van de lymfeknopen

(voornamelijk de mediastinale en mesenteriale) veroorzaakt door Zygomycetes is zeldzaam bij

runderen en er zijn geen gevallen beschreven van zygomycotische lymfadenitis met klinische

symptomen (Nishimura et al., 2014). Infecties werden alleen gediagnosticeerd gedurende de

karkasinspectie in het slachthuis (Ortega et al., 2010). De lymfeknopen zijn stevig, grijs-wit of gelig en

er is vaak uitgebreide fibrose met een duidelijk mononucleair infiltraat (Ortega et al., 2010). De letsels

worden gekarakteriseerd door een granulomateuze of pyogranulomateuze ontstekingsreactie, vaak

met de vorming van asteroïde lichaampjes (Rhodes et al., 1992).

6.4 Diagnose

De diagnose van mycose is niet eenvoudig, omdat het moeilijk is de verschillende ziektebeelden bij

individuen te interpreteren in aanwezigheid van kolonisatie, infectie en/of aanwezigheid van

onderliggende ziekten (Blanco en Garcia, 2008). Aangezien er geen enkele diagnostische techniek

100% sensitiviteit en specificiteit kan garanderen, is het stellen van een diagnose gebaseerd op een

combinatie van verschillende methoden (Seyedmousavi et al., 2015). Voor de identificatie van het

etiologische agens is normaal gesproken een mycologische cultuur noodzakelijk, maar dit is

ingewikkeld en levert vaak geen bevredigend resultaat op (H. E. Jensen et al., 1994; H. E. Jensen en

Schonheyder, 1989). Wanneer er toevallig hyfen worden aangetroffen bij microscopisch onderzoek

van een autopsie, kan er geen cultuur worden aangelegd. Daarnaast slaagt men er meestal niet in

Zygomycetes en Aspergilles uit weefsels te isoleren (H. E. Jensen en Schonheyder, 1989) en vormt

32

contaminatie vaak een probleem (H. E. Jensen et al., 1994). Op basis van alleen morfologische

kenmerken is het niet mogelijk de verschillende ordes, families, genera en species te identificeren.

DNA extractie van de schimmel, amplificatie en sequentiebepaling zijn beschreven als betrouwbare

methoden voor identificatie op species niveau (Ortega et al., 2010).

De bevindingen gedaan op klinisch onderzoek, cultuur, histologie, serologie en moleculaire technieken

zullen in de praktijk gecombineerd worden om een juiste diagnose te stellen. Hierbij is informatie over

de immuniteitsstatus van het dier en het risico op een lokale of veralgemeende infectie belangrijk


Omdat Aspergillus spp. en Zygomycetes ubiqutair voorkomen in de omgeving, is een positieve cultuur

van een niet-steriel staal geen bewijs voor infectie. De detectie van schimmels in culturen is

daarentegen wel van diagnostisch belang (Seyedmousavi et al., 2015). In weefselcoupes gekleurd

met hematoxyline-eosine kunnen hyfen worden aangetoond, maar de visualisatie kan aanzienlijk

worden verbeterd wanneer speciale kleuringen zoals Periodic Acid Schiff of Gomori methenamine

zilver gebruikt worden. Met behulp van morfologische details zouden hyfen van elkaar onderscheiden

kunnen worden en kan er een voorlopige mycologische diagnose gesteld worden. Het uitzicht van

hyfen kan echter worden beïnvloed door de sterische oriëntatie, de ouderdom van de hyfen, het type

geïnfecteerd weefsel en de respons van de gastheer (H. E. Jensen en Schonheyder, 1989). Bij

pulmonaire aspergillose bij runderen kan de aanwezigheid van oxalaat kristallen in cytologische of

histologische preparaten van weefsels als een potentieel belangrijk diagnostisch hulpmiddel worden

beschouwd. In geval van abortus zouden hyfen geassocieerd moeten worden met placentitis,

dermatitis van de foetus of pneumonie (Seyedmousavi et al., 2015).

Een definitieve diagnose kan gesteld worden met een positieve cultuur van klinische stalen en

histologische detectie van hyfen in weefsels. Daarbij kunnen serologische testen, zoals agar-gel

dubbele-diffusie test voor serum antilichamen of ELISA, ook zinvol zijn (Seyedmousavi et al., 2015).

Etiologische identificatie zou ook uitgevoerd kunnen worden met behulp van een immunologische

kleuring, waarbij er een reactie plaatsvindt van de hyfen met species specifieke antistoffen. Met deze

techniek kan je bijkomend ook hyfen van twee verschillende schimmelspecies in hetzelfde monster

aantonen. Immunologische kleuring kan worden toegepast indien mycologische cultuur is mislukt of

niet kon worden aangelegd (H. E. Jensen en Schonheyder, 1989).

6.5 Behandeling en preventie

De behandeling van mycose is vaak problematisch. In vergelijking met antibiotica is het aantal

beschikbare antimycotica zeer beperkt en moeilijk te gebruiken in de productiesector. Er zijn veel

bijwerkingen en er is een mogelijkheid tot het ontstaan van resistentie, zoals gebeurd is met antibiotica

bij de behandeling van bacteriële infecties (Blanco en Garcia, 2008).

Behandeling van respiratoire aspergillose is gericht op het verwijderen van de predisponerende

factoren en het uitvoeren van een ondersteunende behandeling. Het gebruik van anti-mycotische

middelen is praktisch meestal niet haalbaar, vanwege de kostprijs van de producten en de mogelijke

33

residuen in vlees en melk. Voor de behandeling van cutane aspergillose kunnen de letsels viermaal

gewassen worden met een 0,2% oplossing van enilconazole met drie tot vier dagen interval


Voor mycotoxicose is er geen effectieve behandeling. Er zullen managementmaatregelen genomen

moeten worden om de hoeveelheid mycotoxines in het voeder te minimaliseren en zo het aantal

gevallen van mycotoxicose te reduceren. Zuur voeder zou de effecten van mycotoxines verergeren en

het is daarom raadzaam voldoende vezelrijk voeder en buffers aan te bieden. Mycotoxines leiden tot

een verminderde voederopname. Een goed voedermanagement om de voederopname te stimuleren

is daarbij van belang. Droogstaande koeien, vaarzen en kalveren dienen het verste voeder te krijgen.

Het geven van een transitierantsoen aan verse koeien kan stress gedurende de transitieperiode

verminderen en de effecten van mycotoxines reduceren. Eventueel kunnen schimmelinhibitoren en

mycotoxinebinders aangewend worden (Seyedmousavi et al., 2015).

Er zijn een aantal vaccins beschikbaar, maar aangezien deze beperkt zijn tot enkele diersoorten,

enkele processen en een variabele effectiviteit vertonen, is preventie toch moeilijk (Blanco en Garcia,

2008). Algemeen zal preventie zich vooral richten op het elimineren en voorkomen van

predisponerende factoren en het uitvoeren van een ondersteunende therapie (Seyedmousavi et al.,

2015). Aangezien schimmels wijdverspreid voorkomen in het milieu, is volledige eradicatie haast

onmogelijk (Blanco en Garcia, 2008).

7 DISCUSSIE

Systemische mycotische infecties bij runderen worden in de meeste gevallen pas vastgesteld op het

moment van post mortem onderzoek of autopsie. Symptomen zijn zeer vaag en aspecifiek en daarom

is het vaak onmogelijk om in vivo een definitieve diagnose te stellen (H E Jensen et al., 1989; H. E.

Jensen et al., 1994). De symptomen die het rund in deze casus vertoonde waren ook aspecifiek.

Koorts, diarree, anorexie en gedaalde penscontracties waren de belangrijkste symptomen. Dit komt

overeen met symptomen die in de literatuur beschreven zijn bij systemische mycotische infecties,

namelijk een slechte algemene conditie, diarree en/of melena, verminderde penscontractiliteit, koorts,

anorexie en apathie (H E Jensen et al., 1989; H. E. Jensen et al., 1994).

Na het uitvoeren van een autopsie is er pas een diagnose van mycotische abomasitis, omasitis,

rumenitis, hepatitis, dermatitis, myositis en enteritis gesteld. Uit casussen in de literatuur blijkt dat

mycotische letsels in het magencomplex van runderen hoofdzakelijk teruggevonden worden in de

boekmaag. Naast de magen is de lever het orgaan dat het meest frequent aangetast wordt (H. E.

Jensen en Schonheyder, 1989), waarbij circulaire necrotische letsels gezien worden (Rhodes et al.,

1992). Op autopsie werden deze letsels ook in de lever vastgesteld. Het bloed van het

gastrointestinale stelsel en de milt wordt via de vena portae naar de lever vervoerd, waar vervolgens

gifstoffen en afvalstoffen uit het bloed gefilterd worden. Dit verklaart waarom de lever frequent wordt

aangetast wanneer een primaire mycotische infectie ter hoogte van de boekmaag aanleiding geeft tot

een systemische infectie.

34

Symptomen van systemische mycotische infecties kunnen gemaskeerd worden door onderliggende

ziekten en op deze manier onopgemerkt blijven. De meest voorkomende onderliggende ziekten zijn

mastitis, leververvetting, ketonemie, endometritis en mucosal disease (H E Jensen et al., 1989).

Tijdens het klinisch onderzoek van de eerste, tweede en derde visite werd er een vergrote

baarmoeder met een vuile, bloederige uitvloei vastgesteld. Op basis daarvan werd gedacht aan een

puerperale metritis als meest waarschijnlijke diagnose. Op autopsie werd ook een diagnose van een

hemorragische fibrineuze endometritis gesteld.

Aspergillus species kunnen bij runderen mycotische pneumonie, gastro-enteritis, mastitis, placentitis

en abortus veroorzaken. Dit wordt wereldwijd gezien en voornamelijk Aspergillus fumigatus is hierin de

meest voorkomende soort (Seyedmousavi et al., 2015). In het bacteriologisch onderzoek dat is

uitgevoerd bij autopsie werden Aspergillus species vastgesteld. Indien het rund een goed ontwikkeld

en actief immuunsysteem heeft, zijn de meeste dieren resistent aan infecties. Koeien in vroege lactatie

(twee tot vier weken na de partus) zijn daarentegen veel gevoeliger voor het oplopen van een

schimmelinfectie (Seyedmousavi et al., 2015). Dit rund was een week post partum en door een

fysiologische daling van de immuniteit gevoeliger voor het oplopen van infecties.

Bij runderen met letsels van mycotische infecties worden in de literatuur vaak verschillende

gemeenschappelijke bevindingen vastgesteld. Onder andere een intensieve behandeling met

breedspectrum antibiotica, gedaalde penscontracties, diarree en/of melena werden opgemerkt

(Seyedmousavi et al., 2015). Deze bevindingen konden ook vastgesteld worden bij het rund in deze

casus. Gedurende de verschillende ingestelde behandelingen is er gebruik gemaakt van trimethoprim

sulfadoxine, cefapirine, ceftiofur, spectinomycinum en lincomycinum en enrofloxacin. Daarnaast werd

er ook ketoprofen en dexamethason toegediend. De initiële klachten waren koorts en diarree en op

klinisch onderzoek bleek dat de penscontracties gedaald waren.

Wanneer men in de praktijk geconfronteerd wordt met een rund die kort na de partus deze vage

klachten vertoond, zal er in de eerste plaats gedacht worden aan vaak voorkomende aandoeningen,

zoals mastitis, metritis of endometritis. Hiervoor zal meestal een antibioticumtherapie opgestart

worden. Pijn veroorzaakt door klauwproblemen of letsels in de muil zijn vaak oorzaken van anorexie.

Om het dier comfortabeler te maken worden vaak niet-steroïdale ontstekingsremmers gegeven,

waardoor de pijn vermindert en de eetlust hopelijk terug zal keren. In sommige gevallen zullen ook

corticosteroïden toegediend worden om de eetlust te bevorderen. Wanneer vervolgens de therapie

niet aanslaat, wordt in de praktijk meestal besloten een ander antibioticum aan te wenden. Indien er

vervolgens nog geen verbetering optreedt, zal er voornamelijk gedacht worden aan het verkeerd

gebruik van een antibioticum (andere kiem aanwezig dan er gedacht wordt), een hardnekkige infectie

of antibioticaresistentie. Eventueel wordt er vervolgens nogmaals veranderd van antibioticum. In

situaties waarbij de therapie herhaaldelijk niet aanslaat, wordt vaak niet gedacht aan een mycotische

infectie. Dit was ook het geval bij deze casus, aangezien een systemische mycotische infectie niet in

de lijst van differentiaaldiagnosen was opgenomen. Het toedienen van verschillende klasse van

antibiotica, niet-steroïdale ontstekingsremmers en corticosteroïden draagt bij aan het onderdrukken

35

van de afweer van het rund en op deze manier wordt er onbewust een gunstige situatie gecreëerd

voor de ontwikkeling van de schimmel.

Waarschijnlijk was de mycotische infectie niet het initiële probleem. Het is mogelijk dat de diarree

veroorzaakt werd door een primaire enteritis, waardoor het rund een verminderde eetlust kreeg.

Stress veroorzaakt door de enteritis en de post partum periode kunnen bijgedragen hebben tot de

ontwikkeling van een lebmaagulcer, die uiteindelijk geperforeerd is. Hierdoor kan het rund een

peritonitis hebben ontwikkeld. Het veelvuldig gebruik van verschillende antibiotica kan hier bovenop

een mycotische infectie in de hand gewerkt hebben en het rund uiteindelijk fataal zijn geworden.

Bij het falen van een ingestelde therapie is het dus van groot belang dat een mycotische infectie altijd

in de lijst van differentiaaldiagnosen wordt opgenomen en er verantwoord wordt omgegaan met

antibioticumgebruik.

Ten slotte is er zeer weinig recente literatuur beschikbaar over systemische mycotische infecties bij

het rund. Door gebrekkige epidemiologische studies en richtlijnen is er nog te weinig gekend over de

pathogenese, het stellen van een diagnose en de behandeling van mycotische infecties bij dieren.

Over Aspergillus species bij het rund zijn al verschillende studies gedaan, maar over mycotische

infecties veroorzaakt door Zygomycetes is nog zeer weinig geweten. Door het toenemend belang van

zygomycose bij de mens, is hierover in de humane geneeskunde al meer onderzoek naar gedaan. Er

kan momenteel enkel vanuit gegaan worden dat klinische symptomen veroorzaakt door Zygomycetes

gezien bij de mens, gelijkaardige symptomen zullen geven bij het rund. Dit zal in combinatie met de

beperkte literatuur over zygomycose bij het rund geïnterpreteerd moeten worden. Het is dus van groot

belang dat er meer onderzoek gedaan wordt naar systemische mycotische infecties bij het rund, zodat

er meer recentere informatie beschikbaar komt.

8 CONCLUSIE

Het is waarschijnlijk dat de systemische mycotische infectie bij het rund uit deze casus niet het initiële

probleem was, maar tot stand is gekomen door de intensieve behandeling met verschillende

breedspectrum antibiotica. Differentiaaldiagnostisch zal bij het falen van een therapie, ondanks het

zeldzaam voorkomen, altijd gedacht moeten worden aan een mycotische infectie. Meer onderzoek

naar systemische mycotische infecties bij het rund is noodzakelijk om, net zoals in de humane

geneeskunde, richtlijnen en aanbevelingen op te kunnen stellen over de diagnose en behandeling van

mycotische infecties bij dieren.

36

9 REFERENTIELIJST

Benbow E. W., Stoddart R. W. (1986). Systemic zygomycosis. Postgraduate Medical Journal, 62 (733), 985–996.

Blanco J. L., Garcia M. E. (2008). Immune response to fungal infections. Veterinary Immunology and Immunopathology, 125 (1-2), 47–70.

Chayakulkeeree M., Ghannoum M. A., Perfect J. R. (2006). Zygomycosis: The re-emerging fungal infection. European Journal of Clinical Microbiology and Infectious Diseases, 25 (4), 215–229.

Chihaya Y., Okada H., Matsukawa K., Matsui Y. (1992). Disseminated Mycoses in Cattle. A Study on Nine Autopsy Cases. Journal of Veterinary Medical Science, 54 (3), 485–491.

Jensen H. E., Basse A., Aalbaek B. (1989). Mycosis in the stomach compartments of cattle. Acta Veterinaria Scandinavica, 30 (4), 409–423.

Jensen H. E., Olsen S. N., Aalbaek B. (1994). Gastrointestinal Aspergillosis and Zygomycosis of cattle. Veterinary Pathology, 31 (1), 28–36.

Jensen H. E., Schonheyder H. (1989). Immunofluorescence staining of hyphae in the histopathological diagnosis of mycoses in cattle. Journal of Medical and Veterinary Mycology, 27, 33–44.

Jensen H. E., Schonheyder H., Basse A. (1991). Acute Disseminated Aspergillosis in a Cow with Special Reference to Penetration and Spread. Journal of Comparative Pathology, 104, 411–417.

Jochems A. A. F., Joosten F. W. M. G. (2009). Zakwoordenboek der Geneeskunde. Elsevier. (29th ed.). Doetinchem.

Kamei K. (2000). Animal models of Zygomycosis - Absidia, Rhizopus, Rhizomucor, and Cunninghamella. Mycopathologia, 152, 5–13.

Lund A. (1974). Yeasts and Moulds in the Bovine Rumen. Journal of General Microbiology, 81, 453–462.

Nakagawa M., Hasegawa K., Suda H., Hiramune T. (1986). Bovine Cerebellar Zygomycosis: a Case Report. Japanese Journal of Veterinary Science, 48 (4), 809–812.

Natalicia P., Almeida M. De, Duarte E. R., Abrão F. O., Eduardo C., Freitas S., Geraseev L. C., Rosa C. A. (2012). Aerobic fungi in the rumen fluid from dairy cattle fed different sources of forage. Revista Brasileira de Zootechnica, 41 (11), 2336–2342.

Nishimura M., Toyota Y., Ishida Y., Nakaya H., Kameyama K., Nishikawa Y., Miyahara K., Inokuma H., Furuoka H. (2014). Zygomycotic Mediastinal Lymphadenitis in Beef Cattle with Ruminal Tympany. Journal of Veterinary Medical Science, 76 (1), 123–127.

Ortega J., Uzal F. a, Walker R., Kinde H., Diab S. S., Shahriar F., Pamma R., Eigenheer A., Read D. H. (2010). Zygomycotic lymphadenitis in slaughtered feedlot cattle. Veterinary Pathology, 47 (1), 108–115.

Puntenney S. B., Wang Y., Forsberg N. E. (2003). Mycotic infections in livestock: Recent insights and studies on etiology, diagnostics and prevention of Hemorrhagic Bowel Syndrome. In Southwest Nutrition & Management Conference (pp. 44–63).

Rhodes J. C., Jensen H. E., Nilius A. M., Chitambar C. R., Farmer S. G., Washburn R. G., Steele P. E., Amlung T. W. (1992). Aspergillus and aspergillosis. Journal of Medical and Veterinary Mycology, 30, 51–57.

Seyedmousavi S., Guillot J., Arné P., De Hoog G. S., Mouton J. W., Melchers W. J. G., Verweij P. E. (2015). Aspergillus and aspergilloses in wild and domestic animals: A global health concern with parallels to human disease. Medical Mycology, 53 (8), 765–797.

Smith J. M., Cordes D. O., Shortridge E. H. (1968). Systemic phycomycosis and aspergillosis of cattle. New Zealand Veterinary Journal, 16 (5), 65–80.

Van der Geest L. (2004). Schimmels als belagers van schadelijke mijten op planten. Entomologische Berichten, 64 (5), 146–156.

Veterinary Laboratories Agency’s. (2006). Mycotic omasitis causes further losses in cattle in October. The Veterinary Record.

UITWERKING VAN EEN BEDRIJFSPROBLEEM MET … · Animale S.p.A. Cavriago Italië Paromomycine 25-50...

Documents

Transcript of UITWERKING VAN EEN BEDRIJFSPROBLEEM MET … · Animale S.p.A. Cavriago Italië Paromomycine 25-50...