‘Ich bin zu Hause und komponiere…’,mailde Peter Eötvös in de aanloop naar ditinterview. Thuis is Boedapest, sinds achtjaar alweer. Tot 2004 woonde hij inBlaricum – hij was chef-dirigent van hettoenmalige Radio Kamer Orkest. In zijnHongaarse ‘heimat’, leeft Peter Eötvös (68)zijn driedubbele leven van componist, dirigent en docent.‘Die tien jaar in Nederland bij het RadioKamer Orkest waren geweldig en zijn menog steeds zeer dierbaar,’ zegt deHongaarse dirigent. Hij roemt de ‘voorbeel-dige programmering’ met zowel histori-sche als nieuwe muziek. Dat er orkesten inNederland omvallen gaat hem dan ook aanhet hart. ‘Ja, het zijn moeilijke tijden numet de orkesten, ook in Hongarije. We heb-

ben in beide landen te maken met rechtsepolitici en dit zijn de gevolgen – bij jullieenorme bezuinigingen op cultuur, bij onseen sterke nadruk op een ouderwetse, tra-ditionele muziekprogrammering. Voormoderne muziek is geen publiek, bewerende beleidsmakers. Maar dat publiek is erniet omdat die muziek nooit te horen is.Het eeuwige kip-of-eiprobleem – ja, datzeggen we in Hongarije ook.’

broodnodig

Wat er aan moderne muziek in Boedapestklinkt komt tot stand door privé-initiatie-ven, legt de dirigent/componist uit. ZijnHongaarse uitgevers bouwen op ditmoment aan een eigen concerthuis metbibliotheek waar Eötvös een kantoor krijgt.Van daaruit kan hij zijn al eerder opgerich-te Eötvös-instituut voor jazz en contempo-raine muziek verder vormgeven. ‘We orga-niseren al acht jaar masterclasses en les-programma’s voor jonge componisten endirigenten om ze wegwijs te maken in dehedendaagse muziek. We kunnen dan ookconcerten organiseren. En het is de bedoe-ling om daar internationale componistenuit te nodigen en ze voor te stellen aan hetHongaarse publiek. Dat is broodnodig nude hedendaagse muziek niet in de interes-sesfeer van de staat ligt.’Peter Eötvös weet uit eigen ervaring hoebelangrijk het is om op het juiste momentgevoed te worden met de juiste informatie.Hij werd geboren in 1944 in Transsylvanië,groeide op in Hongarije, waar hij aan het

AAA-SERIE

16

Componist en dirigent Peter Eötvös leidt deze maand hetKoninklijk Concertgebouworkest in het AAA-programma‘Orde en Chaos’: ‘Wat mij betreft vormen die begrippengeen tegenstelling.’

het belang van chaos

door joke dame > fotografie priska ketterer

Wat gaat u horen?Dit AAA-programma beweegt zich tussen twee uitersten: ener-zijds de orde in het strenge systeemdenken van Tristan Murail, an-derzijds de chaos in het vrijdenken van Lutosławski, en diens vroe-ge voorbeeld Charles Ives. Maar hoeveel chaos zit er nog in deorde, en hoeveel orde in de chaos? Ives laat in zijn Vierde symfonieogenschijnlijk onsamenhangende elementen samenkomen in eencomplexe gelaagdheid. In Jeux vénetiens vindt Lutosławski eencompromis tussen een compositie met vaste toonreeksen (vol-strekte orde) en onvoorspelbaarheid: zo zijn er passages waarin denoten vastliggen maar waar de uitvoerenden binnen bepaalde ka-ders zelf het tempo kunnen bepalen. Ook Murail laat zich door-gaans inspireren door het componeren met strenge ordenings-principes en onderzoekt daarbij alle mogelijke schakeringen vanklankkleur. Zijn nieuwe pianoconcert zal ongetwijfeld een verre-gaande beheersing van de klank vertonen.

@@004-PR001-12LM.qxp:Opmaak 1 15-08-2012 15:54 Pagina 2

P R E L U D I U M - augustus/september 2012 17

>

Conservatorium van Boedapest compositiestudeerde en verstoken bleef van demoderne ontwikkelingen in de naoorlogsewesterse muziek. Hij was tweeëntwintigtoen hij begon met zijn studie in Keulenaan de Musikhochschule, hoofdvak direc-tie. Keulen – waar Karlheinz Stockhausendirecteur was van de elektronische studiovan de West-Duitse radio – gold toen alseen van de belangrijke Europese centravoor de muzikale avant-garde. De wereldopende zich voor hem. In 1970 vestigde hijzich in die stad en vanaf dat jaar stond hijregelmatig op het podium met hetStockhausen Ensemble. Vanaf 1978 richttehij zijn blik op Parijs en volgde hij PierreBoulez op als dirigent van het befaamdeEnsemble intercontemporain. Beide muzi-kale avant-gardeomgevingen hebbenEötvös’ muzikale ontwikkeling in hogemate bepaald.

chaos als rijkdom

Deze maand dirigeert Eötvös het Concert-gebouworkest in het openingsconcert van

de AAA-serie, met als thema ‘Orde enChaos’. Uitdagende begrippen voor demuziek. Waarmee is hij het best bevriend?Eötvös: ‘In mijn voorstelling van dit themais chaos voor een componist een positievekwaliteit: de nevelige situatie voor jebegint met componeren en die tijdens hetschrijven geleidelijk tot een vorm vanordening komt. Chaos is zeker niet nega-tief, integendeel, en heeft niets te makenmet wanorde. Chaos en orde vormen watmij betreft geen tegenstelling. Wanordestaat tegenover orde. Chaos kan je zien alseen hypercomplexiteit. In de Vierde symfo-nie van Ives is eigenlijk niets aan de hand:alleen klinken er gelijktijdig verschillendgestructureerde lagen. Voor de luisteraarkan dat als totale chaos klinken, maar hetis niet anders dan wanneer je verschillen-de foto’s op transparanten over elkaarheen legt: dan zie je diverse beelden tege-lijkertijd. Dat is typisch voor Ives’ Vierdesymfonie. Het is geen chaos als tegenstel-ling van ordening – het is veeleer een rijk-dom, een overvloed aan gestructureerd

‘In mijn voorstelling van het AAA-thema is chaos voor een componisteen positieve kwaliteit’

@@004-PR001-12LM.qxp:Opmaak 1 15-08-2012 15:54 Pagina 3

materiaal. Een rijkdom die je ook in denatuur kunt aantreffen, zeker in de kosmi-sche ruimte. Er is zoiets denkbaar alsgeleide chaos – geordende chaos, in feite.Voor kunstenaars – ook schilders en schrij-vers – zijn dit belangrijke begrippen.’

rood uitsmeren

‘Het scheppingsproces verloopt voor schrij-vers en componisten enigszins vergelijk-baar. In het begin hult het verhaal of decompositie zich in nevelen – je weet nietmeer dan bij benadering waar het heen zalgaan. Tijdens het schrijfproces ontstaan erdialogen tussen de verschillende elemen-ten en dan wordt er pas iets concreet. Alsik een opera schrijf, merk ik dat sterk.Schrijf ik meteen een piano-uittreksel – uittijdnood bijvoorbeeld – dan zet de muziekzich naar de piano, naar tien vingers. Datis eigenlijk jammer. Neem ik de tijd ommeteen te instrumenteren, dan laat ik lan-ger meer nevel bestaan, meer chaos diezijn eigen weg kan gaan. Je hoort eeninstrument zich aandienen en daar rea-geert een ander op, dat weer een derde uit-lokt, en zo verder.Er bestaat daarbij ook een interessanterelatie tussen de componist en het papier –ook die relatie vormt een dialoog. Ik beginmet iets op te schrijven en daarop ant-woordt het papier bijvoorbeeld met: dit kanniet of juist wel. Deze dialoog kan bestaanen voortduren omdat het papier een tradi-tie van geschreven muziek vertegenwoor-digt. Ik zal het nog eens anders zeggen. Wat je opschrijft komt uit je innerlijkegehoor en dat innerlijke gehoor – dat iseigenlijk het gevoel – biedt chaos. In diechaos vangt je innerlijke gehoor dingen op.

Er zit een volgorde in: innerlijk gehoor,papier, controlerend oog, verstand. Het ver-stand, de controlerende instantie, komtvan het papier terug. Zoals bij een schildervan het doek. Maar er is een verschil: watik schrijf is eerst nog stom, de componistmoet nog bij de musicus langs. Ik schrijfop wat nog uitgevoerd moet worden. Stelje voor dat een schilder op een papier zouschrijven: hier wat blauw en een beetjenaar rechts wat rood uitsmeren en datiemand dat dan moet uitvoeren? Kun je jedat voorstellen? Zo werkt een componist.’

stapels

Na zijn periode bij het Radio Kamer Orkestheeft Eötvös nooit meer een chef-dirigent-schap geambieerd – hij is eerste gastdiri-gent van verschillende orkesten en diri-geert over de hele wereld. Dat is goed,vindt Eötvös: zo is hij vrijer zijn eigen tijdte organiseren om te componeren. Watheeft de componist onder handen? ‘Ikwerk aan een vioolconcert voor Midori Got/ ; de Japanse violiste heeft me eromgevraagd voor haar jubileum in het vol-gend jaar. En ik werk aan drie operaprojec-ten. Aan Lilith, een opera op een librettovan Albert Ostermaier die in oktober 2013in Wenen in première gaat. Verder de reis-opera Golden Dragon op een tekst vanSchimmelpfennig voor het EnsembleModern en de Opera van Frankfurt. De der-de is een eenakter op een tekst van deItaliaan Alessandro Baricco: Senza sangue –bloedeloos. Het is een opdracht van deNew York Philharmonic; ze zullen het con-certant uitvoeren maar het zal ook sneldaarna in verschillende operahuizen geën-sceneerd worden uitgevoerd. Het is zogeschreven dat het een double bill kan vor-men met Bartóks eenakter HertogBlauwbaards burcht.’Maar drie opera’s-in-wording in één hoofd,leidt dat niet tot chaos? ‘Ja, soms wel, maarhet is goed mogelijk om parallel te werken.Drie kasten staan hier in mijn werkkameren steeds als ik een idee krijg voor een vande stukken komt er een blaadje bij in diekast. De stapels groeien en groeien, en hetoverzicht is er niet altijd. Maar – en dat zegik uit jarenlange ervaring – uit die chaoti-sche stapels zal uiteindelijk de volledigeordening ontstaan.’

18

13 EN 14 SEPTEMBER, GROTE ZAAL- Koninklijk Concertgebouworkest- Peter Eötvös, dirigent- Pierre-Laurent Aimard, piano- Nederlands Concertkoor- Lutosławski, Murail, Ives

‘Wat ik schrijf is eerst nog stom, decomponist moet nog bij de musicuslangs. Ik schrijf op wat noguitgevoerd moet worden’

AAA-SERIE

<

@@004-PR001-12LM.qxp:Opmaak 1 15-08-2012 15:54 Pagina 4