IBA Accent 03

Hoe het klimaat verandert, dat weten we niet precies. Wel weten we dat het in onze delta van levensbelang is om goed voorbereid te zijn. Op de klimaatveran-dering, maar ook op veranderingen in de ruimtelijke sector.

De Commissie Waterbeheer 21e eeuw zette klimaatverandering in 2000 op de agenda. Het KNMI publiceerde zes jaar later de kli-maatscenario’s. Die geven aan in welke

mate temperatuur, neerslag, wind, et cetera veranderen bij een bepaalde mondiale kli-maatverandering. In Nederland betekent dit de komst van nattere winters, drogere zo-mers, meer extreme regenbuien en een stij-ging van de zeespiegel. In opdracht van het Rijk maakte de Deltacommissie, ook wel de commissie Veerman genoemd, in 2008 een tweede Deltaplan. Mogelijke maatregelen zijn opgenomen in het Nationaal Waterplan.

Nationaal WaterplanDe komende jaren komen besluiten voort uit het Deltaprogramma. Denk aan richtlij-nen voor nieuwbouw en herstructurering, beschermingsniveaus en zoetwatervoorraad. Beslissingen kunnen doorwerken tot in de kleinste grachten en de houten palen waar-op Amsterdam is gebouwd. Een opvallende maatregel uit het Nationaal Waterplan is het verhogen van het peil in het IJsselmeer. Bij

IBA Accent is het relatieblad van het ingenieursbureau van de gemeente Amsterdam, oktober 2012.

Ruim voordat warme zomerdagen en he-vige plensbuien werden toegeschreven aan het broeikaseffect, klaagden onze grootouders al over te heet of te nat weer. Klimaatdiscussies zijn niet iets van de laatste decennia. Sterker nog, Noach voorzag al grote problemen door een ver-anderend neerslagregime en een stijgende zeespiegel en bouwde daarom de eerste klimaatadaptieve behuizing. En hoewel hij zijn kennis over de klimaatontwikkeling

kreeg ingefluisterd en we het tegenwoor-dig moeten doen met op metingen ge-baseerde voorspellingen, is er in essentie weinig veranderd. We zullen bij de bouw van onze huizen rekening moeten houden met veranderende klimaatomstandighe-den. Maar dat is lastig. In tegenstelling tot Noach beschikken we namelijk niet over een feilloze voorspeller. Over klimaatont-wikkelingen bestaan allerlei scenario’s, variërend van het meest zwartgallige

al-het-ijs-van-Groenland-is-over-100-jaar-gesmolten-scenario, tot het ach-het-zal-wel-loslopen-want-slecht-weer-hadden-we-vroeger-ook-scenario. Klimaatadaptie betekent daarom het leefgebied zodanig inrichten dat je flexibel kunt inspelen op die onzekere ontwikkelingen. Slim ontwer-pen dus. En dat doen we. Weer of geen weer.

Edwin Meisner

Weer of geen weer?

Klimaatbestendig bouwen aan Amsterdam

Lees verder op pagina 2

Extreme buien zorgen voor verwerkingsproblemen in de stad.

Waterbuurt op IJburg telt bijna 100 drijvende woningen. IBA begeleidde de uitvoering van de steigers en adviseerde over waterkwaliteit.

eb kan dan nog steeds zonder te pompen water worden afgevoerd naar de Wadden-zee. Maar een hoger waterpeil in het IJssel-meer heeft enorme gevolgen voor omlig-gende dijken en steden. Voor Amsterdam is het belangrijk inzichtelijk te krijgen wat dit voor consequenties heeft op het IJmeer/Markermeer. De ambitie van Amsterdam om de stad verder te verdichten, werpt ook vra-gen op. Meer verhard oppervlak zorgt voor extra risico op wateroverlast, dus er zullen oplossingen moeten komen om de voor-spelde extreme regenbuien te verwerken.

Gevolgen voor AmsterdamOm de consequenties voor Amsterdam op een rij te zetten, trekken de Dienst Ruimte-lijke Ordening en Waternet de gebiedspilot De waterbestendige stad (zie ook pagina 4). Ze vertalen het Nationaal Waterplan naar de Amsterdamse situatie, een opgave voor ie-dereen die werkt aan de ontwikkeling van de stad. Ook voor IBA. Vanuit de techniek

geven wij onze input mee aan de beleids-diensten, want strategische keuzes moet je technisch goed onderbouwen. Onze kennis en ervaring uit de planvorming en realisatie van projecten komt hierbij goed van pas. We geven advies bij het opstellen van plan-nen, kijken hoe je beleid in projecten kunt toepassen en zoeken technische oplossing-en voor knelpunten. Daardoor kan beleid eenvoudiger in de praktijk worden gebracht.

OntwikkelkansenDe klimaatverandering gecombineerd met de verdere verdichting van de stad is een grote uitdaging, nu en in de toekomst. Met alleen aanpassingen als grotere hemelwa-terafvoer en uitbreiding van oppervlaktewa-ter komen we er niet. Daarnaast lijkt de tijd van grootschalige gebiedsontwikkeling voorbij. Gebieden worden in delen, gefa-seerd, ontwikkeld. Oplossingen moeten ge-zocht worden in verbeterde samenwerking en afstemming met ontwikkelaars en initia-tiefnemers, meervoudig ruimtegebruik en een ‘groeiend’ watersysteem. Dikwijls kun je

nieuwe kwaliteiten toevoegen en oplossing-en vinden voor de waterproblematiek door verbinding te leggen met andere opgaven. Drijvend wonen (zie pagina 2) en multifunc-

tionele dijken (zie pagina 5) zijn voorbeel-den van meervoudig ruimtegebruik en ge-combineerde opgaven die kansen bieden voor de toekomst.

Meer informatie: Annemarij Kooistra, (020) 251 1371, akooistra@iba.amsterdam.nl of Teun Timmermans, (020) 251 1346, ttimmermans@iba.amsterdam.nl

Vervolg van pagina 1

IBA Accent 03 pagina 2

We houden rekening met nattere winters, drogere zomers, meer extreme regenbuien en een stijging van de zeespiegel.

Drijvend wonen is klimaatbestendig wonenAls er meer regen valt, dan hebben we voldoende waterberging nodig. Maar juist in de stad is er gebrek aan ruimte. Bouwen op water is dan ook een gewel-dige kans.

Drijvend wonen in Amsterdam is niet meer beperkt tot woonboten langs de kades van grachten. Op IJburg is sinds 2009 Water-buurt te bewonderen, een drijvende stads-buurt met bijna honderd woningen. Ner-gens in Nederland is op zo’n grote schaal geëxperimenteerd met deze manier van wonen op water. Het is zo’n succes dat een tweede fase van zelfbouw waterwoningen op Steigereiland eraan zit te komen.

KoudwatervreesDe komst van Waterbuurt was niet vanzelf-sprekend. Het eerste ontwerp stuitte op veel problemen. Ze kwamen vooral voort uit koudwatervrees bij de gemeente, diensten en bedrijven. Denk bijvoorbeeld aan het leggen van nutsvoorzieningen in steigers, het toetsen van vluchtroutes en het behe-ren van een stuk unieke openbare ruimte. Daarnaast was het nodig om in de wet- en regelgeving een waterwoning als onroerend goed te beschouwen en daarmee gelijk te stellen aan een woning op land.

Veel ervaringHet experiment op IJburg heeft ons veel opgeleverd als het gaat om ervaring met

waterbeheerders, nutsbedrijven, bouwers, bewoners, gemeente en private ontwikke-laars. Dat maakt de stap mogelijk om bui-tendijks te gaan bouwen, met waterwonin-gen die grotere waterfluctuaties aankunnen en bestand zijn tegen grotere golfslag. Zon-der inpoldering van water of ophoging van land. Met als ultieme stap om een complete stad op water te bouwen. Nu is dat nog niet realistisch, maar dat we meer gaan wo-nen op water wel. En dat is een welkome stap op weg naar een klimaatbestendige stad.

Meer info: Renate van Bemmelen, (020) 251 1336, rbemmelen@iba.amsterdam.nl

IBA Accent 03 pagina 3

Leven aan en met het water op IJburg, nu en in de toekomst.

IJburg is een uniek stuk Nederland. Voor het eerst in de geschiedenis heeft groot-schalige landaanwinning in het water plaatsgevonden door eilanden te maken, in plaats van het water weg te pompen.

Ons land is wereldberoemd om z’n polders en de bijbehorende strijd om het water bui-ten de deur te houden. Aan die reputatie is nu een hoofdstuk toegevoegd: eilanden maken. Het grote voordeel van eilanden is dat ze boven het omringende water uitste-

ken, waardoor een duurzamere waterhuis-houding mogelijk is. Met andere woorden: je hoeft niet constant te pompen om droge voeten te houden. Daarmee doemt direct

een probleem op: hoe hoog maak je de eilanden, zodat de generaties na ons ook nog droge voeten hebben? Klimaatveran-dering zorgt voor zeespiegelstijging en dat werkt door in het IJmeer-Markermeer, waar-in IJburg ligt.

KlimaatrobuustIJburg is een klimaatrobuust woongebied, ontworpen om minimaal voor de komende 100 jaar een stijging van het Markermeer-peil te kunnen weerstaan. Een willekeurige bewoner zal zich er niet van bewust zijn, maar dit uit zich op verschillende manieren. Ten eerste is de hoogte van de eilanden afgestemd op een waterpeil dat hoger is dan vandaag de dag. Daarnaast zijn de dij-ken rond de eilanden zodanig ontworpen dat ze gemakkelijk aangepast kunnen wor-den aan hogere buitenwaterstanden. Daar-voor is langs de dijken een strook van en-kele meters gereserveerd, waar geen huizen staan, geen bomen groeien en geen kabels of leidingen in de grond liggen. Tot

slot heeft het interne watersysteem van IJburg – de grachten – een vast peil gekre-gen, onafhankelijk van het buitenwater. En om scheepvaart mogelijk te maken staan de grachten van IJburg in verbinding met het buitenwater via verschillende sluizen.

CreativiteitDoor de scheiding van intern en extern oppervlaktewater is het mogelijk om bij een stijgend buitenwaterpeil het binnenwater op hetzelfde niveau te houden, zodat de kades en oevers binnen het woongebied, net als de dijken aan de buitenkant, ook in de toekomst voldoende waterkerend zullen zijn. IJburg is voorbereid op de toekomst. Het is een voorbeeld van klimaatadaptief ontwerpen en bouwen, tot stand gekomen door bundeling van kennis en creativiteit van architecten, ingenieurs en water-beheerders.

Meer informatie: Edwin Meisner, (020) 251 1333, emeisner@iba.amsterdam.nl

IJburg is klaar voor de toekomst

IJburg is een goed voorbeeld van klimaat-adaptief ontwerpen en bouwen.

Hoe anticipeert Amsterdam op klimaat-veranderingen en ruimtelijke ontwikkelin-gen? De Dienst Ruimtelijke Ordening (DRO) en Waternet brengen de waterbe-stendigheid van Amsterdam in kaart.

Het watersysteem van Amsterdam is op orde. Maar de klimaatverandering en de ambitie om de stad verder te verdichten, vragen om aanpassingen. Camiel van Drim-melen, hoofd planoloog bij DRO en Rob Koeze, senior beleidsadviseur bij Waternet, werken aan de vraag hoe Amsterdam zijn waterbestendigheid kan behouden en ver-groten.

DeltaprogrammaAanleiding voor hun werk is de Deltacom-missie, die in 2008 een langetermijnvisie gaf op de waterveiligheid van Nederland. Amsterdam was onvoldoende meegeno-men, vond het gemeentebestuur. ‘Het col-lege van B en W besloot daarom zelf een strategie te ontwikkelen’, vertelt Van Drim-melen. Dat werd het programma Amster-dam Waterbestendig. ‘Via pilots en projec-ten verkennen we met lokale, regionale en nationale partijen de wateropgave en zet-ten we deze op de agenda.’ Koeze: ‘Over twee jaar maakt het Deltaprogramma stra-tegische keuzes voor Nederland. Wij zor-gen dat de juiste informatie over Amster-dam beschikbaar is.’

Het Deltaprogramma werkt onder andere

aan een nieuwe nationale veiligheidsstrate-gie. Die richt zich op het voorkomen van overstromingen én op andere manieren om Nederland veilig te houden en schade te beperken. Zoals een duurzame inrichting en goede calamiteitenbeheersing. Uit de pilot De waterbestendige stad blijkt dat dit prin-cipe ook bruikbaar is voor Amsterdam. De pilot laat zien dat overstromingen vanuit de Noordzee en de Lek de grootste impact hebben. Daarbij overstromen de Water-graafsmeer, de IJ-oevers en het Westelijk Havengebied. Een belangrijk advies is het beschermingsniveau van de Lekdijk te ver-hogen. Tegelijkertijd zijn er veel mogelijk-heden om kwetsbare gebieden en objecten beter te beschermen voor als het toch mis gaat.

Tussen de orenHoewel strategische beslissingen nog niet aan de orde zijn, proberen Van Drimmelen en Koeze waterbestendigheid nu al bij ie-dereen op het netvlies te krijgen. Koeze: ‘Beheerders van vitale infrastructuur weten soms niet dat ze zich in overstromingsge-voelig gebied bevinden.’ Er zijn ook al maatregelen mogelijk, zo blijkt bij nadere verkenning voor de Zaan/IJ-oevers. ‘Als de bodem wordt gesaneerd, dan kost het wei-nig extra om de oever op te hogen.’

Naast waterveiligheid spelen ook andere vraagstukken, zoals wateroverlast en droog-te. De klimaatverandering en verharding

van de stad maken deze vraagstukken nog groter. Van Drimmelen adviseert: ‘Zorg voor een goede inrichting van de openbare ruimte die water kan bergen zonder dat we daar last van hebben. Het is makkelijk te integreren in het werk dat we al doen maar het moet wel bij de ontwerpers tussen de oren zitten.’ Daarnaast is het belangrijk om het verschil uit te leggen tussen waterveilig-heid en wateroverlast, vindt Koeze. ‘Het kan gebeuren dat de straat een keer onder wa-ter staat. Dat is niet erg, daar zijn stoepran-den voor gemaakt.’

Amsterdam waterbestendig

ColofonRedactie Erik Bakker, Ethel van Kesteren, Eric Kruythoff, Ferdinand de Ligt, Tjeerd Roozendaal, Roel SchoenmakerTekstredactie en interviews Marieke MittelmeijerEindredactie Ethel van KesterenBeeld Tom van der Leij, Ingenieursbureau Amsterdam, Edwin van Eis, Marjolijn Pokorny, Kim SchagenVormgeving Erik Rikkelman, Van vandaag, AmsterdamDruk Noordhoek Offset bv, AalsmeerDit is een uitgave van gemeente Amsterdam, Ingenieursbureau, postbus 12693, 1100 AR AmsterdamVoor meer informatie afdeling Organisatie Personeel en Communicatie, communicatie@iba.amsterdam.nl, www.amsterdam.nl/ibaNiets uit deze uitgave mag worden overgenomen zonder schriftelijke toestemming van de redactie

IBA Accent 03 pagina 4

Camiel van Drimmelen en Rob Koeze

KortAmsterdam Rainproof: beter bestand tegen hevige regenbuienWater op straat en in kelders, we hebben er regelmatig mee te maken. Bij hevige regen-buien kunnen riolen het water niet verwer-ken en stromen de straten over. Waternet is, met verschillende gemeentelijke dien-sten waaronder IBA, begonnen met Amster-dam Rainproof. Dit programma heeft als doel Amsterdam vanaf 2015 beter bestand te laten zijn tegen hevige regenbuien. Ook moet de Amsterdammer regenwater op straat gaan accepteren als legitieme wijze voor waterberging bij deze piekneerslag. Begin 2013 organiseert Amsterdam Rain-proof een symposium. IBA is hier ook bij aanwezig om expertise te delen over ber-ging en afvoer van hemelwater.

Doorbraak: nieuwe wijze van boomcompensatie goedgekeurdIBA heeft een Boomcompensatieplan op-gesteld voor het eerste deelgebied Amstel-kwartier, in opdracht van projectbureau Oost. Dit plan richt zich naast fysieke her-plant op het investeren in hoogwaardige groeiplaatsen. Hierdoor voldeed het plan in één keer aan de herplantvoorschriften die in alle kapvergunningen voor Amstelkwar-tier zijn opgelegd. Dienst Milieu en Bouw-toezicht, de vergunningverlener, ging akkoord vanwege het uitstekende toe-komstperspectief voor de bomen en omdat het plan past bij het doel van de bomenver-ordening. Het is een enorme doorbraak, gezien de grote opgave die grootstedelijke projecten hebben bij de boomverordening van 2008. De nieuwe wijze van compense-ren kan nu al in de planuitwerking en bij de vergunningaanvraag worden meegenomen.

Vakblad Groen in teken van Amsterdam groene metropoolIn november staat het Vakblad Groen volle-dig in het teken van de groene metropool Amsterdam. Hoe hebben stedelijk gebied en groen zich door de tijden heen in onder-linge samenhang ontwikkeld? Welke initia-tieven zijn genomen? En hoe gaat het ver-der met de ontwikkeling van de groene stad? Artikelen, interviews en columns over groene projecten, van beleid tot uitvoering, passeren de revue. Interesse in dit nummer? Mail naam en volledige adresgegevens naar: communicatie@iba.amsterdam.nl (zo-lang de voorraad strekt).

Het versterken van een dijk gaat vaak ten koste van de ruimte langs de dijk, ruimte die al schaars is. Maar het kan ook an-ders: een dijkversterking die samengaat met een ruimtelijke ontwikkeling. IBA heeft dit concept uitgewerkt in een mul-tifunctionele dijk.

Voor Science Park Amsterdam hebben we bijvoorbeeld vier varianten opgesteld. De eerste is de terpendijk; een brede terp waarin een verholen waterkering is opgeno-men. Hierdoor komt een groot deel van de beschermingszone vrij voor bijvoorbeeld bouwgrond. De tweede variant is een trap-dijk; een grondlichaam gecombineerd met constructies. Een getrapt profiel vervangt daarbij het binnendijkse talud, wat een dui-

delijke functiescheiding mogelijk maakt. De derde variant is bebouwing op en in de dijk. De kelders en het grondlichaam vor-men samen de waterkering. De vierde en laatste variant is een volledig constructieve oplossing; een diepwand neemt de water-kerende functie van het grondlichaam vol-ledig over. Deze constructie brengt het ruimtebeslag van de waterkering fors terug tot slechts enkele meters maar ophoging is niet meer mogelijk en de diepwand is duur.

Voor Science Park heeft IBA de terpendijk tot in detail uitgewerkt omdat dit slechts beperkte beheerveranderingen met zich meebrengt en de functie-invulling het meest flexibel is.

TerugverdienenDe aanleg van een multifunctionele dijk is bijna altijd duurder dan een conventionele dijkversterking. Wat de multifunctionele dijk echter aantrekkelijk maakt, zijn de terugver-dienmogelijkheden. De kruinverbreding en het toepassen van een verholen waterke-ring maakt het mogelijk om bebouwing op en aan de dijk toe te staan. Zo kan de extra investering in de waterkering worden terug-verdiend. Bovendien neemt de waterveilig-heid toe, is de dijk sterker en heeft een lan-gere levensduur.

Meer informatie: Franco Pantano (020) 251 1343, fpantano@iba.amsterdam.nl

Dijk dient meerdere doelenIBA Accent 03 pagina 5

Een voorbeeld van een multifunctionele dijk: de trapdijk.

Franco Pantano is waterbouwkundig ingenieur en werkt aan de waterkeringen van Noord-Holland.

‘Ik werk als projectleider aan het Zeebur-gereiland in Amsterdam-Oost, dat is nu een buitendijks gebied. Maar omdat het een woongebied wordt, krijgt het eiland een primaire waterkering: een dijk die be-schermt tegen het buitenwater. Dat is geen eenvoudige opgave. Het Zeeburgereiland is een kruispunt van belangrijke infrastruc-tuur. Je hebt er de Zeeburgertunnel, de Piet Heintunnel en de IJburglaan. Deze

kunstwerken kruisen de waterkering maar mogen niet ín de waterkering komen. Niet alleen in technisch opzicht is het een hele opgave. We hebben ook te maken met ver-schillende beheerders die met het ontwerp moeten instemmen. Bovendien moet de dijk in de Wet op de Waterkering worden opgenomen als primaire waterkering.’

‘Ik werk nu twaalf jaar bij IBA. Ik heb gestu-deerd aan de technische universiteit van Turijn en kwam als wk-roeier naar Amster-dam. De eerste jaren bij IBA werkte ik als specialist aan de aanleg van IJburg, nu ben

ik vooral als adviseur bij IJburg betrokken. Er heerst hier een leuke sfeer, met een po-sitieve concurrentie tussen de specialisten. We proberen een ontwerp of project steeds beter te maken. Naast het werk aan het Zeeburgereiland ben ik als technisch advi-seur gedetacheerd bij het Hoogheemraad-schap Hollands Noorderkwartier. Daar maak ik deel uit van een groot team dat werkt aan de versterking van de primaire waterke-ringen in Noord-Holland. Bij de aanleg van IJburg ontwierpen we dijken met zand op een slappe (ongunstige) bodem en die ken-nis komt nu weer goed van pas.’

Franco Pantano

IBA Accent 03 pagina 6

‘Zeeburgereiland krijgt primaire waterkering’