HETANTWERPSE

LANDJUWEELVAN 1561

KLASSIEKE GALERIJ NUMMER 146

HET ANTWERPSE LANDJUWEEL VAN 1561

KLASSIEKE GALERIJNummer 146

Onder redactie van A. J. Al. PELCKMANS,directeur N.V. De Nederlandsche Boekhandel

HET ANTWERPSE

LANDJUWEEL VAN 1561

Een keuze uit de vertoonde stukken

ingeleid en toegelicht

door

Dr. C. Kru yskam p

AMSTERDAM

WERELDBIBLIOTHEEK N.V.

1962

INHOUD

Inleiding Blz. v

Bibliografie xxvii

Factie vain Tshertoghenbosch 1

Sout-Leeuvven

Presentacie 10

Tpunt 11

Tipel van Sinne 14

Tcouwoordeken van Herenthals

Presentacie 50

Tpunt 52

Tspel van Sinne 55

Prologhe 85

Factie 98

Factie der Lischbloemen 102

Factie van de Lelien blomme van Dient 111

iv

INLEIDING

In het leven van de rederijkers vormde het landjuweel,zoals het in Brabant genoemd werd, in het algemeen de inter-lokale wedstrijd, een hoogtepunt,. en de hoogste top in dezereeks wedstrijdenn was zeker het grote landjuweel van 1561.Het is het grootste en meest grootse rederi j kersf eest geweestdat ooit heeft plaatsgehad ; in een serie representatieve tekstenals deze Galerij verdient het dus zeker een plaats, al was, lit-terair gezien, het hoogtepunt van de rederijkers toen reedsvoorbij.

De term landjuweel, waaromtrent veel misverstand heeftbestaan 1, sloeg aanvankelijk op wedstrijden der schuttersgil-den, die ook wel werden opgeluisterd door toneelvertoningen.Het juweel was de prijs waarom gekampt werd: en landjuweelis dus weer te geven als : gewestelijke prijskamp. De rederij-kers richtten, los van de schietwedstri j den, ook zelf dergelijkeprijskampen aan, waarvan er reeds in de 15 de eeuw velewerden gehouden.

Ht Antwerpse feest van 1561 maakt deel uit van een reekswedstrijden der Brabantse kamers, die in 1515 begon teMechelen en waarvan de zesde in augustus 1541 te Diest hadplaatsgevonden. De Antwerpse Violieren hadden daar de prijsgewonnen en zij moesten dus, volgens de traditie, het volgendelandjuweel inrichten, dat de reeks zou besluiten 2 Door de

1 Zie vooral L. Willems, Over Landjuweelen en Haagspelen, in Verh.en Meded, der Kon. Vi. Acad. v. Taal- en Letterk. 1919, 305 vg., enG. J. Steenbergen, Het Landjuweel van de Rederijkers, Leuven z. j.(1951, Davidsfonds), wiens conclusies wij echter in verschillendeopzichten aanvechtbaar achten.2 Dat zo'n reeks uit zeven wedstrijden bestond, blijkt uit hetgeenvoor het welkomstspel van de Violieren gezegd wordt (blz. D iij v<)van de gedrukte uitgave) : „dat men eerst een schale stelde (als prijs),ende diet ghewan twee, den derden dry ende soo voort continuerendetot seuen toe, dwelck dlaetste is". Er kon daarna natuurlijk eennieuwe cyclus op touw gezet worden (ten onrechte zegt Steenbergen,a. w. 97 : „Men kon geen nieuw landjuweel meer inrichten") .

v

moeilijke tijdsomstandigheden duurde het twintig jaar eer zijdaar aan toe kwamen. Pas na de vrede van Cateau Cambresisin 1559, die een einde maakte aan de lange reeks oorlogentussen Frankrijk een de keizer (Karel V en Philips II), keer-den rust en welvaart in voldoende mate terug om aan een feestte kunnen gaan denken. Zeer nadrukkelijk wordt in alle tek-sten die op dit Antwerpse feest betrekking hebben die vredeals aanleidig genoemd.

In februari 1561 richtte het stedelijk bestuur van Antwerpeneen verzoekschrift tot de landvoogdes Margareta van Parmaom in .augustus een landjuweel te mogen houden. „On requiertcomme on est accoustumé de demander le dict octroi princi-palement au respect du saulfconduit pour ceulx qui viennenta telle feste, afin que l'assemblée soit tant plus solemnele etplus populeuse, a grand prouffit des Villes et Franchises ouest le dict Lant j uweel ; comme on espère que la ville d' Anversen son revenu avancera beaucoup ceste annee par mogen du dictjeu et par ainsi se remboursera de beaucoup et grandz coustzet fraix euz et soustenuz par cidevant à 1'occasion de sixpremiers jeuz précédens" . Dit verzoekschrift werd ingedienddoor bemiddeling van Granvelle, bij wie afgevaardigden vairAntwerpen zich hadden vervoegd om toestemming tot hethouden van het feest te verkrijgen. Deze wilde de zaak eerstop de lange baan schuiven : „heeft ons verclaert dat mengeerne sonde uytstellen, mitsdyen d'oirloge noch niet langeen was gecesseert ende dlant by alsulcke speelen grote costlede, ende quali j eken caste de beden vervallen", maar ophet aandringen van de heren zou hij toch het verzoek aan delandvoogdes doorgeven, „ende daer by vueghen dat men soudemoghen belasten den geenen dier ter lantjouweel soude comenende anders gheen spel te moegen speelen dan by den visita-teurs en ware geapprobeert, ende dat de visitateurs 't selvesouden onderhouden 2 ende overseynden tegen dat men tlant-juweel sonde houden ende soo verre sy yet veranderden soudenwordden gecorrigeert" .

1 Vaderl. Museuem 1, 106 2 onder zich houden 3 Belg. Mu-seum 1,160

vi

De landvoogdes verleende, gehoord de Raad van Brabant,binnen een maand het gevraagde consent bij apostille van 22maart, met de bepaling dat slechts een van de drie daarin ge-noemde onderwerpen als thema (t.w. voor het zinnespel) ge-kozen kon worden. De Antwerpenaars hadden nl. een lijstvan 24 onderwerpen ingediend, waaruit de regering een keuzezou kunnen doen. Bij het koninklijk octrooi dat op dezelfde22ste maart werd verleend, werd de keuze beperkt tot devolgende drie onderwerpen :

Weder experientie oft gheleertheyt meer wijsheyt by brenght ?Het welcke den menschen meest verweckt tot de kunsten ?Waerom een ri j ck gierich mensche meer ri j ckdoms begeert ?

Bij dit octrooi verleende koning Philips den Antwerpenaren„oorlof f ende consent uyt onser sonderlinger gratie dat sy hetlandtjuweel boven geruert sullen mogen opstellen ende ver -heffen tegens den voorseyden derden dach van augusto naest-comende, navolgende de caerten daer van gemaeckt, gevendete dyen eynde goet ende seker geleyde ende saulfconduict allenpersoonen die totten selven lantjuweel sullen willen comen endecompareren". Als voorwaarde werd gesteld dat „sy in hun spe-len ende balladen hen nyet en vervorderen eenigherhandedingen te stellen oft mengen die der Religien souden mogenaengaen oft tenderen tot verachtinge oft disreputatie van Onsofte onse dieneers ende officiers, regeerders van steden endeandere onse ondersaeten ende particuliere persoonen, noch oocvan den geestelf j cken ende weerli j cken staet". Van een belasting,waarop Granvelle had gezinspeeld, wordt niet gesproken.

Toen het octrooi verkregen was, togen magistraat en be-stuur met spoed aan het werk om het feest te organiseren. Alsstuwende krachten fungeerden Melchior Schetz, schepen vanAntwerpen en Prins van de Violieren, en Anton van Stralen,buitenburgemeester der stad en hoofdman van de kamer, per-soonlijk bevriend met de Prins van Oranje. Factor van dekamer was Willem van Haecht, die zich later een ijverig voor-stander van de hervorming betoonde, terwijl verder tot hetbestuur behoorden de schilder Frans Floris en de architect

vii

Cornelis Floris, welke laatste de ontwerpen voor de prijzenmaakte. Allereerst werd de in het octrooi reeds genoemde ennaar men aannemen mag toen nog voorlopige „caerte" nadervastgesteld en gedrukt. Deze caerte of cha (e) rte behelsde hetprogram van en de uitnodiging tot deelneming aan het land-juweel. Zij luidde als volgt:

Charte der Rhetorijcken vandLandt-Iuweel.

Tionstich Versamen der Apostolen Christi,En hun minlijck afscheyden van alle twist vry,Hebbende ontfanghen den Gheest der gratien,

SalutatieDien seluen Gheest In welcken gheen arghelist sy,

5 Wensschen wy v, Broeders, elck constich Artist by,Voor vele Jonstighe salutatien.Om v tontfanghene In Recreatien,Sijn wy Schilders nu ghegordt en gheschoeit.Midts dat den Peys ons bevrijdt van turbatien,

10 Dus versoeckt Tviolierken, twelck nu lustich bloeit,Deur Rhetorices liefde, v hier toe spoeit.

Verstandighe, Edele constighe gheesten,Wy bidden v al tsamen, minst metten meesten,

1561 Compareert in Augusto den derden dach,15 Maer, niet min dan Sesthiene Compt ter feesten.

Van eenen tot sessen suldy volleestenPresentatie

V te presenterene, sonder verdrach,Men sal v inhalen, alsoomen plach.

I ncom,ste. j.Wie triumphanst jncompt van den meerder Steden,

2 afscheyden uiteengaan 9 turbatien beroeringen, ongeregeldheden15 Sesthiene met zestien deelnemers 16 volleesten volbrengen17 sonder verdrach onverwijld 19 meerder grote 20 Figueyrlijcstmet de fraaiste zinnebeelden

viii

20 Schoonst, Figuerlijcst, alst hier naer volcht, soo elck best{mach,

Met meest volcx van ghetale, reyn van serien,Een Schale van ses Oncen winnet met vreden.

Noch een Schale van vier Oncen sullen winnenDie ons begheerte als voer volghen wt minnen,

25 Vanden minder Steden, Incomende heerlijck.En wie best in sijn incomst Tantwerpen binnen,

FiguerlijckOock figuerlijcst, moralijcst, sal doen bekinnen,Hoe dat wt Ionsten versaemt, als Broeders eerli j ck,En minnelijck sal scheyden, onverseerlijck,

30 Sal winnen vier Oncen daer in een Trouwe,Voor Tweede, twee Oncen, si j t accordt vermeerli j ck,Daer in ghefigureert Liefde, als een Vrouwe.Twaer jammer dat Ionstich versaemt schiet met rouwe.

DeuijseWie sijn Deuijse ons Constichst presenteert,

35 Met vier Derthienen, aerdich pronuncieert,Van buyten oft van binnen, daer leeght niet ane,Ons Deuijse is voor hem gheordineert,Twee Oncen swaer ; om Tweede oock neerstich studeert,Een Violierken staet hem tontfane,

40 Weghende een Once. noch ten vermane:Verciert v Logijs naer noene Rijckelijck,Van vieren tot vijfuen, soot behoort te stane,

Tpunct Sdaechs voor v Spel, met een Punct Poëtijckelijck ;Appliceret tot Vrede onbeswi j ckeli j ck.

45 Dat suldy verclaren met vier Veerthienen ;

25 minder kleine 27 moralijcst met de beste uitlegging 29 on-verseerlijck zonder narigheid 30 een Trouwe t.w. een beeldjedat „trouw" voorstelt 35 vier Derthienen vier strofen van 13 ver-zen 36 Van buyten oft van binnen vóór of in de kamer 37geheordineert bestemd 40 comt ten vermane valt te vermelden43 Punct Poëtijckelijck, zie blz. xiii 45 vier Veerthienen vgl. vs. 35

ix

Den bestdoender sal Sinte Lucas verdienen,Twee Oncen; Tweede Den Os, een Once swaer.Bewijst in v Prologhe, Rhetorisienen,Hoe oirboirlijck ons si j n die cloecke Engienen,

Prologhe50 Cooplieden, die rechtueerdich handelen eenpaer,

Volght hierinne die voorgaende Caerte naer,200 Regulen

Van Personagien, Lengte, en Mate.Der Stat wapene crijghdy voor Theste voorwaer,Dry Oncen, Tweede twee Oncen, tsi j nder bate,

55 Der Schilders wapene, leert cantate.

EbatementWie met minst fauten speelt dbeste Ebatement,Sin, Dicht, beyde beghonnen en volent,Al nieu, eerbaer, sonder schimp oft vilonye,Boerdeli j cst, belacheli j cst oock daer in gheprent,

60 Tusschen vier en vi j f hondert, si j n wy content,Daer ouer en baert nu gheen clergye,Wint Seuen Schalen, met herten blye,

Opper PrijsElck van ses Oncen, voor Thoochste gheacht ;Van vier Oncen een Schale hanght opde rye

65 Voor Byprijs, en soo wie Tderde verpacht,Een Schale van Dry Oncen, wort hen ghebracht.

KerkgangckWie schoonst en solemnelijcst doet sijnen Kerkganck,Wint eenen Saluator voor sijnen danck,Dry Oncen swaer, En voor Tweede blinckende,

70 Dbeelde Maria GODS moeder, vry en vranck,

46 bestdoender hij die het beste doet Sinte Lucas t.w. eenzilveren beeldje van hem 47 den Os als attribuut van St. Lucas49 oirboirlijck nuttig Engienen geesten 51 die voorgaende Caertedie van het landjuweel te Diest in 1541 ? 59 daer in gheprenterin uitgedrukt 61 waarin de geestelijkheid geen reden tot protestkan vinden (? baren tekeergaan) 65 verpacht verwerft 68 Saluatorafbeelding van de Salvatorskerk

x

Twee Oncen, Op datmen met Prijs, Lof en Sanck,Den HEERE, in allen, mach sijn ghedinckende.En naer den Kerckganck, weest dan schinckende

Tspel van SinnenEen nieu Spel van Sinnen, maer neemt vroech v beghin,

75 Stichende vermaent, en weest niemant crinckende,VVijsselijck, Figuerlijck, verclaert uwen sin,Seuen hondert reghelen lanck, wat meer oft min.

VRAGHE

Daer in solueert dees Vraghe, met scientie,Deur schoonen sti j le, en nieuwe Inuentie,

80 Dwelck den Mensche aldermeest tot Consten verwect.Laet wercken den Gheest. en doet diligentie,Op dat ghy voor Thoochste, met Reuerentie,Eenen schoonen Roosen Crans, van Thien Oncen trect ;Voort Tweede Rhetorica, constich en perfect,

85 Van Acht Oncen, dus ghebruyct in al reenicheyt,Alle goede Consten loef f eli j cken ontdect,Iniurieert gheen Staten, seght gheen cleenicheyt,Maer verwect tot VVijsheyt, Liefde en Eenicheyt.

Factie

Wie de beste Factie voort sal stellen,90 Achter straten doende, met een vrolijck rellen,

Daer meest sins in besloten werdt sonderlinghen,En recreati j ueli j cst om vertellen,Maer Schimp en Onhuescheyt moety buyten vellen,Met een nieu dansliedeken om springhen,

95 Die wint Sprincen wapen, dus wilt druck bedwinghen,Dry Oncen swaer, En noch voor Tweede fijn,Ons Hooftmans wapene, doet wel v dinghen,Van twee Oncen, thoont Broeders een Constich schijn;Alle de Pri j sen sullen goet Siluer sijn.

Personagie100 Wie de beste Personagie speelt van al,

75 crinckende kwetsende 87 cleenicheyt wat iemands eer verkleint,minachtende woorden 89 Factie zie beneden 90 op straat uitge-voerd met vrolijk gesnap 95 Sprincen van de prins van de kamer nl.100 de beste Personagie speelt het best acteert

xi

Van eerst tot lest nae eysch, tsy in wat spels toeual,Daer hen die toehoerders meest in verheughen,Met goey contenantien en minst fauten smal,Des Gheests gratie als een Duyue winnen sal,

105 Twee Oncen swaer sijnde, naer sun vermueghen.Een Verghulde Tonghe, sonder lueghen,Van Een Once voor Tweede, maer wacht v, siet,Van quaey grimmagien, die niet en dueghen,Daoer hem j emant in mocht verschricken jet:

110 Die Const en vruecht begheert, die schoudt verdriet.

Den Sot.

Wie Innocentelijcxt om svrueghts versterckenTsotteken sal maken, in voorden in wercken,Met een sotte Factie jncomende fraey,Daermen boerde belachelijcst by mach mercken,

115 Steldt gheen sotheyt in Capellen noch Kercken,Maer in huys en op strate, hebt daer uwen draey,Voor Tbeste windy, sonder eenich dilaey,Anderhalue Once swaer een Marotteken ;Voor Tweede, Een Once, om v lamaey,

120 Een Simmeken ghesloten in een potteken,Schout schimp, oneerbaerheyt, maect voorts wel tsotteken.

En midts dien Broeders, dat nu is tleste,Soo bidden wy, werct alom naer tbeste,Tis nu Peys, dus v seluen gheensins en spaert,

125 Thoont couragie, schoudt toecomende questeDmandement

Volghende Dmandement, En voorts de Reste,T vieren

Voor tschoonste Vieren is den Salamander bewaert,Vier Oncen swaer, Tweede twee, den seluen aert.

103 contenantien gelaatsuitdrukking 108 girmmagien vermommingen111 Innocentelijcxt op de onnozelste wijze 119 lamaey vreugde125 toecomende queste kwestie, onenigheid die zou kunnen ontstaan126 Dmandement de herderlijke brief (?) 127 Vieren illuminatie envuurwerk

Xli

Op datmen niet en derf arghelistich stri j en,130 Alle v batteringhe int Loten verclaert,

Watmen dan verswijcht sal voor by lijen ;Daer Vrede is, salmen alle twist mijen.

Voor CoxcLVsiE Broeders, werdt v gheschreuen,Die bouen de behoorte sijn achter bleuen,

135 Wiltse ontfanghen op hare Verletten.Midts dat ghy sijt, als wy, wy, als ghy, daer neuenHebben wy ons Aduijs den bode ghegheuen,Hoemen tIugement. sal stellen in wetten,Bidden wilt v Aduijs oock daer neuen setten,

140 Op dat wijt, int Loten te lichter Ramen,En ons als Broeders met gheen discoort besmetten.Hier met wensschen wy v weluaert, in GODS namen,Die v laet by ons wt Ionsten versamen.

Dit programma spreekt voldoende voor zich zelf en vraagtslechts bij enkeleonderdelen om een toelichting. Het in de vierdestrofe genoemde „poëtijckelijck punct" was een zinnebeeldigevoorstelling op een wagen die in een optocht werd meegevoerd,en ook een houten bord met zulk een voorstelling dat voorhet logement van de kamer werd opgehangen en „poëtelijk",in een refrein, verklaard. Hier betrof het dus een zinnebeel-dige voorstelling van de vrede of althans betrokken op devrede. In de gedrukte uitgave van de spelen vindt men dezeallegorieën afgebeeld.

De proloog moest een lof van de kooplieden behelzen. Dekeuze van dit onderwerp was zeker niet toevallig. Terwijl bijde andere onderdelen zorgvuldig alle betrekking tot de tijds

-omstandigheden, alle wezenlijke problematiek vermeden werd,meenden de organisators hier wel iets te kunnen laten aan-

130 batteringhe getwist; de zin van 130-31 is : als ge het met iets nieteens zijt, zegt dat dan bij de loting; daarna zal er geen rekeningmeer mee worden gehouden 134: zij die langer dan behoorlijk iszijn uitgebleven, de laatkomers 136 opdat gij precies in dezelfdepositie zult verkeren als wij 137 Aduijs richtsnoer, stelregel 140Ramen uitmaken, beslissen

Xiii

roeren dat hun zeer ter harte ging : het levensbelang voorde stad en daarom ook voor henzelf als gezeten burgers, vande onbelemmerde koophandel. De kleine man was daar nietzo van overtuigd. Het was een tijd van duurte, van steedsstijgende prijzen en de kooplieden kregen daarvan de schuld.De vrees voor de opkopers, het „monopolie", was diep gewor-teld bij het volk. De stadsregering greep daarom gaarne degelegenheid van dit ' grote volksfeest aan om daar iets tegen -over te stellen en propaganda te laten maken voor de koop

-handel als bron van welvaart voor allen, zowel voor hetplatteland als voor de stadsbewoners'.

In de zesde strofe wordt gesproken over het esbattement.Hierbij doet zich iets heel merkwaardigs voor. Terwijl ditonderdeel klaarblijkelijk als het voornaamste beschouwd werd,immers de hoofdprijs van „seven schalen elck van ses Oncen"was verreweg de kostbaarste (voor het zinnenspel werd slechtseen krans van tien ons uitgeloofd) , is er in de gedrukte spelenniets van een esbattement te vinden ! Wel staat in de lijst vanprijzen als winnaar vermeld „Den oppersten prijs vant besteEbatement den vierighen Doorn van Shertogenbosch" en wordtook in een aantekening in de liggeren van het St.-Lucasgilde ge

-zegd „die van sHertogenbosche hadden den hoochsten prysvan het Esbatement, te weten seven silveren schalen", 2 maarzulk een esbattement is niet bekend. Anderzijds wordt er in delijst van prijzen geen melding gemaakt van de facties, hoeweldie in de 9de strofe van de caerte toch uitdrukkelijk alsafzonderlijk nummer genoemd worden en in de .uitgave vande spelen dan ook bij de inzending van alle kamers te vindenzijn. Moet men dus aannemen dat er geen esbattement gespeeldis en de prijs daarvoor voor de factie is toegekend ? Men heeftdit tot nog toe aanvaard, of eigenlijk het verschil niet opge-

1 Curieus is dat hetzelfde onderwerp, met vrijwel dezelfde argumen-ten, werd behandeld in het 14de-eeuwse Franse gedicht Le dit des Mar-cheans door Phelippot (Recueil general de^.r Fabliaux, ed. De Mon-taiglon et Raynaud, dl. 2, blz. 123 vg.).2 De liggeren en andere hilt. Archieven der Antwerpsche Sint Lucas-gilden, ed..Ph. Rombouts en Th. v. Lerins 1, 222

xiv

merkt 1 • Maar erg waarschijnlijk is dit toch niet. De factieswaren, zoals Kalff t.a.p. terecht opmerkt, „onbeduidende kortevertooningen van eenige personen uit het volk, die elk eenwoordje zeggen" . Zij werden, blijkens vs. 90 van de caerte,niet eens op een toneel gespeeld, maar „achter straten doende,met een vroli j ck rellen". Het zijn stukjes van nog geen 200verzen, terwijl er voor een esbattement „tusschen vier en vijf -hondert" werd gevorderd (vs. 60), wat inderdaad de gewonelengte is van de overgeleverde stukken in dit genre. Het lijkttoch niet erg aannemelijk dat de Bossche Mozesdoorn voordat in zijn soort niet onverdienstelijke, maar toch ook uiterstluchtige niemendalletje van de alfspatroon een zo kostbareprijs gekregen zou hebben 2 . Wat mag dan de reden zijn datmen in de gedrukte spelen niets van een esbattement vindt ?Er zijn o.i. de volgende mogelijkheden : er zijn wel esbatte-menten gespeeld, maar de overheid maakte er achteraf bezwaartegen en ze zijn daarom niet gepubliceerd. Aanwijzingen daar -voor zijn er overigens niet. In een andere richting wijst mis

-schien de boven reeds aangehaalde aantekening in de liggerenvan het St.-Lucasgilde die, onmiddellijk na de geciteerde woordenvervolgt met : „niet verdient maer qualick gejugeert om eygenbaete wille". Er is dus onenigheid geweest over de toeken-ning van de prijs en uit protest hebben de kamers wellichthun esbattement niet willen uitgeven. Een derde mogelijkheidis nog deze ! : de overheid heeft de ingezonden teksten van

1 Zie b.v. Kalff, Ndl. Letterk. in de 16de Eeuw, 2, 66, die spreekt van de„factie van 's-Hertogenbosch die bekroond werd", en Te Winkel,Ontwikkelingsgang 2, 2, 421: „Voor het beste esbatement verwierf„Moyses Doorn" van 's-Hertogenbosch... den eersten prijs met hare„Cluyte van den Patroon van den Alven". Ook Steenbergen merkthet niet op.2 In de stadsrekeningen van Den Bosch over 1561 (in Inventaris derArchieven der stad 's Hertogenbosch, uitgeg. door R. A. van Zuylen)komen posten voor van onkosten bij het inhalen der rederijkers, na-dat zij te Antwerpen den prijs gewonnen hadden, o.a. ook voor hetopslaan van een toneel, waarop zij het stuk nog eens vertoonden waar

-mee zij de prijs behaald hadden. Voor een zo onbeduidend, kort stukjeals deze factie zou men toch niet zo veel omslag gemaakt hebben dat„Jan Scepers 46 reysen met zynder karren" moest doen voor de„tymmerluyden gedient aenden tenneele van de Retryckers" (a.w.1,724) .

xv

de esbattementen niet goedgekeurd of niet tijdig genoeg te-xuggestuurd, er zijn dus geen esbattementen gespeeld ; in plaats

daarvan zijn de facties bekroond en daarover is de onenigheidontstaan.

Naast de caerte voor het landjuweel werd er ook een op-gesteld voor het haagspel, d.i. een wedstrijd voor de niet-geassocieerde kamers die na afloop van het landjuweel werdgehouden ' . Daar wij in deze uitgave het haagspel ter zijdelaten, zullen wij daar verder niet op ingaan.

Op 24 april werden vier boden aangewezen om de caertebij de verschillende steden te gaan rondbrengen, t.w. Mr.Jan den Haen, Gielis van den Mortele, Jan van Schille enGheert Robyn. Zij werden door het bestuur uitgeleide gedaan„tot inde Luythaghe, daer wy van haar beyde (sic) oorloffnamen, en syn ghereyst na Loven als de oudste stadt". Deantwoorden van de kamers, voor zover bewaard 2, tonen nogalwat voorbehoud ; de meeste wilden pas beslissen omtrent hundeelneming als het zo ver was. Intussen gingen de Violieren ver -der met hun voorbereidingen. Er is een kostenraming bewaardvolgens welke de voorzieningen tot aan het begin van het feest250 pond Vlaams zouden vergen en voor de duur daarvan („tenminsten veertich daghen in beyde feesten") nog eens 200pond. Een schema werd opgesteld voor de intocht en de beno-dig,dheden, o.a. voor de loting ter bepaling van de volgorde :„een Rat connende toeten lotement dienen, drayende" ; daar-bij en bij de beoordeling zou een afgevaardigde van elke kameraanwezig zijn : ,dat men int lotement daer toe nemen endeordineren sal van elcke camere dien tSpel van den toecomendenLantjuweele aengaen sal eenen notabulen ende bequamen per-soon, de welcke alzoo genomen en geordineert wesende tsamenselen hebben en gebruycken volcomen macht omme te proce-deren totter voerscreven jugemente en dat tselve volghen envolvuert worden op en na de meeste eendrachtighe voeysenvanden selven jugien om alle faveure by desen middele temogen verhueden” . Verder hield men zich bezig met het

1 Zie de hierboven reeds geciteerde verhandeling van L. WILLEMS.

2 Zie de bijlagen in het gedenkboek van VAN EVEN. 3 als voren

xvi

ontwerpen van de kostuums voor de intocht. Deze zouden voorde Violieren in hoofdzaak wit, rood en violet zijn : „Cousenen wambais wit, mit roet deursport 1 , mynst de cousen. Roybrosekins 2 met witten spoeren en stegerepen s... Dat accos-trenent des perts roet. Den hoef violet mit wit en roedesluyer, daer op 3 plumen van wit, roet en violet. Dat opper-cleet violet, gebortt mit wit en bynnen gevoyert mit wit".

De overheid beijverde zich de nodige voorschriften uit tevaardigen opdat alles een goed verloop zou hebben. Op 24Juli werd aan alle neringdoenden die enige „cramen, kisten,bancken, stellingen en andere die eenich gruysteen 4, hout,besetselen oft impedimenten inde voirscreven straten (t.w. diewaardoor de intocht zou gaan) staende of liggende hebbende"die „aff en wech te doen tusschen dit en in vyfen daghe nagistcomende s". Op 2 Augustus werd verboden gedurende hetfeest „met wagenen ofte kerren opte Merct te comen, eenigetonnen, stoelen kisten, bancken oft diergelycke daer te bren-ghene" ; anderzijds werd aan de bewoners van het markt

-plein die voor hun huizen „stellagien" (tribunes) haddenopgericht bevolen „vyter selver stellagien vierpannen te ste-ken om die by avont ontsteken te worden". De zesde Augustuswerd een iegelijk verboden de zotten „te duellen, te moeyenoft oyck overlastich te vallen" omdat „hen daer deur beletwoirdt hunne factien behoirlycken te spelen". Toen had degrote intocht al plaatsgehad.

Om één uur, op die 3 de Aus tus zaten op de grote Marktde magistraten gereed o hun estraden en stonden de deel

-nemende kamers voor de Keizerspoort ; om twee uur trokkende Violieren daarheen om hen in te halen en aan de herenvoor te_ stellen. De route die zij volgden } liep. -,doi r' die Huyde-vetters strate over die Meere brugge en alzoe langs die Hoen-deren-, Lynwaet- en Melc Merct ter Grooter Merct". Dezeintocht moet een overweldigend schouwspel zijn geweest, datvolle twaalf uur duurde, tot na tweeën in de nacht. Er reden1393 rederijkers te paard in mee, 23 praalwagens en ca. 20 ,0

1 doorspikkeld 2 halve laarzen 3 riemen van de stijgbeugel 4gruissteen, grint (?) 5 binnen vijf dagen

xvii

andere wagens. Allen waren schitterend uitgedost. Men moetdaarbij niet aan maskeradepakjes denken zoals thans in op-tochten worden gedragen, maar aan volledige kostuums van dekostbaarste stoffen, damast, fluweel, satijn en laken inde prachtigste kleuren, opgesierd met pluimen, veren, ju-welen en fraai leerwerk. Men droeg groepsgewijs uniformekostuums. Er zijn twee beschrijvingen van bewaard, een in hethandschrift dat wellicht aan het bestuur van de Violieren be-hoord heeft, waaruit Van Even geput heeft voor zijn gedenk

-boek van 18611 , in kortere vorm ook opgenomen in de gedrukteuitgave van de spelen, en een in een brief van RichardClough, vertegenwoordiger te Antwerpen van Sir ThomasGresham, de bekende grote financier tijdens de regering vankoningin Elizabeth. De eerste draagt het karakter van eenopsomming, uiteraard vrij droog, de tweede is een echt oog-getuigenverslag. Uit beide laten wij enkele gedeelten volgen.Uit het handschrift de beschrijving van de intocht van dePioene van Mechelen, die hier het uitvoerigst is :

4 trompetten, 2 heraulten, het blasoen ghedragen tussenchen tweeroomsche 2 standaerts, een sledde 3 met dry persoonagien, 2 voor,een boven Notandum dat die van Mechelen namelyck de Pioeneghepresenteert heeft seven puntten, onder de welcke de dryeprincepale syn namelyck in den eersten, d'ierste punt daer mede sybrenghen Augustum Caesarem, als onder hem alle de werelt inpays en vrede gheweest hebbende, de cunsten brenghende daer byMecenatem en Virgilium. Pypen en trommelen, den sot ghepresen-tert op een peert, 1 wagen met dry peerden, 2 vierpannen, 2 tort-sen, 4 wagens, 1 wagen met eenen persoon, 1 met dry persoonen,2 peerden, 1 met twee persoonen, 3 peerden, 2 wagens, 1 metdry persoonen, 3 peerden, 1 met twee persoonen, 3 peerden, 4waghens, pypen en trommels, 2 met tortsen te peerd, 2 Pioenen, 2roomsche standaerts, noch 1 wagen met vierpannen, 16 peerdeover ander met bloemen en tortsen, de wapen van de Gulde2 Pioenen, 1 speelwaghen met Chartitas en achter dry personagien,tweede punct is daer de Charitas d'een d'ander met den arme ge-

1 Zie voor dit hs. thans Verzamelingen Kostbare Werken (Brussel,Albert I-Bibliotheek, 1961), nr. 47 2 Romeinse 3 slee

xviii

vlochten representeren, en daer achter noch dry personagien byname Benvolencia, Concordia, Amicitia; 16 persoonen over anderals vore, noch eenen speelwaghen met Musica, 1 die blaest en 2

maechedekens daer neffens, 20 persoonen als voor, 2 roomschestandaerts, 1 speelwagen, noch eenen wagen op een sledde daerop ' Rhetorica, in een prieel van bloemen daer onder een suyvermaechdeken en noch een maechdeken achter Mechlinia, 14 parenals vore, 4 trompetten, noch 51 paer, als voor, twee banierenmet der trouwe, twee met tortsen, vier stadtlien, 1 maghet tepeerde met twee pagiën, 2 maeghden met een met (? sic) lac-keyen, maer die pagiën met vanen, 45 paer te peerde, sondertortsen, met lacceyen, 2 keteltrommelen, 4 trompetters met den Prin-ce, met 3 peerden, 6 lacceyen, achter met twee pagiën en tweegeerden, eenen wagen met syn punt, St-tucas en St -jan daerop, eneen maeght daer achter, Pax; 6 peerden. Tderde punt is het leste :St-Lucas en St-jan Evangelist zeer cunstelyck gedaen. Wambeysenen cousen geel, roode rocken, swerte broeken, roode hoeyen, gheelpluijmen, de rocken met geel en goud passement gheboordt, dewaghenen plat boven van rooden laken, 1 blasoen voor en tweevaenkens om elcke zyde en vier wapenen van Mechelen

Hiermee wonnen de Mechelaers de tweede prijs van het schoon-ste inkomen. De eerste prijs ging naar Brussel, dat met een enor-

me afvaardiging kwam. In het handschrift staat hierover maarweinig; de tekst in de gedrukte uitgave is uitvoeriger. Wi jlaten deze nu volgen en geven dan het slot van de beschrijvingvan Clougi, wien dit taf reel „een droom dacht te zijn".

Ten xiiii. ende leste het Marien Cransken van Bruessel, dry hon-dert ende xl. te peerde alle ghecleet in roode cramoiside langecasacken gheboort met silueren passement, roode hoeyen en ghe-maect in fatssoene van antijcse helmetten, wambaysen, plumagien,leerskens wit, ghegort met eenen gordel zeer curioseliick gheuloch-ten van gouden tocque 1, van vierderley coleuren gheel, root, blauende witte. Seuen antijcsche speelwaghens seer lustich ende plai-santelijck toegherust met diueersse personagien, die voorghenoemdewaghens werden van binnen zeer behendeliick ghedraghen, bouen

1 Als stofnaam heb ik dit woord nergens vermeld gevonden.

xix

desen noch lxxviii. schoone heerlycke waghens met toortsen, alleouerdect met root laken met wit ghestreept ende gheboort, alledie waghelieden hadden roode mantels ende op dese waghens sa-ten diueerse personagien representerende veelderley schoone an-tijcxsche Figueren, wiens bediedinghe was hoe datmen wt Jonstensal versamen ende vriendelijck scheyden, dwelck alle dandere stedenoock figuerlijck ende moralijck deden.

Heel wat levendiger is de beschrijving van deze zelfde afdelingdoor Clough:

,,But pryncipalye of all came Brusells ; weche methinks was adreme.

„Fyrst, they came in with a wonderfull meny of trompetes, her-aulds, footemen, standard-berers, [and) caryers of armes ; withdyvers other kynd of offysers. After them, came 7 pagents, beingcarryed by 150 men ; and the pagents beyng so trymmyd with youngchylldren in cloth of golde, silver, and satin of all colours, soembroyderyd and wrought, and to such good pourpose, that I can-not tell whatt to wryte of them. And about every pagent [rode] 4men on horseback, with torches in their handes ; apparallyd inlong cotes, after the manner of polle [Poland], of crymsone sattin ;imbroderyd and garded. with golde and silver ; hatts of red,trymmyd as the rest, with wyte fethers ; wyte satin doublets, andwyte bouskyns ; grette gyrdells of golde taffata, with thier swordsaccordingly. After every of these 7 pagents, came 7 wagones, beingall coveryd with red cloth, and gardyd with wyte, and hangydrownd about with arms. In xxi of these wagons, were veryfayre personages ; some in harness [armour) ; some like muns ;some lyke monks ; priests ; beschops ; cardynells ; and all kyndeof relygyous men; with wonderfull devysys weche I colde nottwell perseve, for that ytt was 2 of the clock att aftyr-midnight be-fore they came in : so that I colde nott well perseve it by tourche-lyght.

,,The rest of the wagons, beyng att the least in number thatcame after these pageants 200, (for I told 104), were all coverydwith red, as the other; and in every wagon, 2 men syttyng, and insome 3, — in crymsone satin as the other ; holding in ther hands,

xx

tourches. All these wagons were made with wyte basketts, as themarchants do youse here, and no common waggons ; and in mostof the wagons, 4 Brett horses, all with wyte harnesse, draying aslemone hoursys : the wagoners beyng apparallyd in red cloth, andgardyd with weyte.

,,After the wagons, came 380 on horse-backe, all in cremysonesatten, inbroderyd with golde and silver, as the other wer : afterthem, ther cappytayne, with 24 footemen, all in crymysone saten ;wyte hose, and doublets accordingly ; and after that, at the last,25 wagons coveryd with red, full of chests and bagage.

,,In fyne, I do judge to be there, 600 hoursemen, all in crymsonsatten, and 130 wagons : so that, with them on horseback, andthey that dyd lye in the wagons, and the chillderne uppon thepagents, I judge to be 1000 persons in syllke ; and in hoursys,all together, att the leste, 1000.

„Thys was the strangyst matter that ever I sawe, or I thynkethat ever I schall see ; for the comyng of King Fylyppe to And-warpe, with the cost of all the masyons together in apparell, wasnot to be comparyd to thys done by the towne of Brussells. And

they shall wyn no more with all, but a skalle of syllver weying6 ownsys ! — I wolde to God that some of owre gentyllmen andnobellmen of England had sene thys, — (I mene them that thinkthe world is made of ottemell (oatmeal) ;) and then it wold makethem to thynke that ther ar other as wee ar, and so provyde forthe tyme to come ; for they that can do thys, can do more.

,,Thus the matter endyd yesternyght, between 2 and 3 of theclocke 1 .

Dat de Brusselaars voor dit geweldige vertoon de eerste prijskregen, lijkt wel zeer verdiend.

De volgende dag, 4 Augustus, vond ten overstaan van deburgemeesters der stad, van de hoofdlieden, prinsen, dekensen facteurs der kamers de loting plaats voor de volgorde waar-in de deelnemers zouden optreden. Daarna volgde op de 5de'smor,gens ^de plechtige kerkgang in de hoofdkerk van Antwer-pen, waarvoor de Groeiende Boom van Lier de eerste en de

1 J. W. BTRGON, The Life and Times of sir Thomas Gresham, dl. I,386-389.

xxi

Vreugdebloem van Bergen-op-Zoom de tweede prijs kreeg,en 'smiddags het welkomstspel van de Violieren, die daarin„het oordeel van Tmolus tusschen Apollo ende den veltgodtPan" vertoonden.

De 6de was de dag van de zotten. Die van de Violieren hadden andere „ghenoot opte Scena oft speelhuys om te comendrincken de langste toghe, aldaer de selue soften veel belach-li j cke cluchten bedreuen ende voortstelden" . 's Anderen daagswas het de beurt van de heren : „Den vij. soo hebben de heerenvander stadt alle de Princen, Hooftmannen, edellieden, Dekensende Facteurs een ri j ckeli j ck bancquet gheschoncken met Re-torijck ende Musijck".Daarna begon dan op de 8ste de eigenlijke toneelwedstrijd,Het eerste traden op de beide andere Antwerpse kamers, dieer behalve de Violieren nog waren, t.w. de Olijftak en deGoudsbloem. Het was een vraagpunt geweest of zij ook zoudenmeedingen en eerst zou dit wel het geval zijn geweest, „ghe-merct sy nae wtwijsen der Caerten niet gheexcludeert en waren",maar „om die buyten steden te believen" werd besloten datdeze alleen vergund zou zijn „na den prijs vanden Spel vansinne te spelen" en de beide genoemde kamers zouden „alleenter eeren der stadt van Antwerpen, ende wt liefde spelen",dus hors concours. De Violieren zelf hadden ook mee mogendoen („welcke Camere de seuen (schalen) opstelt mach medenaerden oppersten prijs spelen"), maar zij schijnen zich verge-noegd te hebben met een welkomst- en een afscheidsspel, en hetspel van het oordeel van Tmolus dat „den oordelaers... nietvoorghehouden gheweest (is) sander oorsake". Een zinnespel isdit niet, maar een fabel, waarvan aan het eind gezegd wordt :„Alsmen wel grondeert de expositie / Soo straft zy de vitievan donuerstandicheyt" .

Achtereenvolgens treden daarna de veertien deelnemendekamers op met hun presentatie, poëtelijk punt, proloog, zinne-spel een factie (in de gedrukte uitgave staat merkwaardigerwijzede proloog steeds na het zinnespel) .

Daar het thema gegeven was en de vorm even traditioneelals de regels volgens welke men te werk ging, is het niet teverwonderen dat de verschillende zinnespelen veel onderlinge

xxii

overeenkomst vertonen. Het abstracte karakter van het themaleidde er bovendien toe dat de allegorie, die het hoofdken-merk van het zinnespel uitmaakt, tot meestal gelijksoortige fi-guren voerde. Het is dan bijna altijd „de mens", die door ge

-personifieerde deugden en ondeugden, neigingen en hartstoch-ten tot , respectievelijk van de kunsten af wordt gebracht. Deondeugden zijn bijna altijd gepersonifieerd als zinnekens. Dekunsten, tot welke de mens „verwekt" moet worden, zijn, welte verstaan, altijd op te vatten als de zeven vrije kunsten, diein alle spelen min of meer uitvoerig geprezen en in haar be-tekenis en nut ontleed worden, waarbij Rhetorica dan wel vaakde ereplats krijgt, maar nooit alleen staat. Vooral Musica wordtnaast haar geprezen. Soms komt ook een religieus motief sterknaar voren : zo zegt de Vierige Doorn van 'sHertogenbosch dat„God in sijn woort kennen" de principaalste kunst is. Ookin de „solutie", het antwoord op de vraag, overweegt vaakde gedachte van het „niet zonder God". Zo zeg de Olijftakvan Antwerpen kortweg : „alle consten sijn door Gods gheestvercreghen 'sHertogenbosch :

Dat den Gheest Gods der wijsheyt alleeneDie door Liefde werckt in tsmenschen persooneIs, die den Mensch aldus meest tot consten reeneVerweekt" ;

Zoutleeuw : „dis Gods gheest die den mensche tot constentrect". Meer genuanceerd is het antwoord van de Christusogenvan Diest, die drie oorzaken onderscheiden :

Industria, Begiieerte tot scientieV bedanck ick door die assistentieAen my beweren, want ghy tot consten myHebt seer verwect, en v vol ionsten vryBequamen tijt, oock vreese voor armoedeDie my meer verwect heeft tot alle goedeConsten, oock danckick v die sijt de kernen,Eere, profijt, ghy schoon gulden lanternenHebt my noch meer verwect door gherief li j cheyt,Maer bouen al soo gaet de groote lief li j cheytVan v liefde, o Bruyt vanden heylighen gheest,Ghy hebt my tot consten verwect aldermeest".

xxiii

De hier als bijkomende oorzaken genoemde eer en het pro-fijt vormen in de soluties der andere kamers de hoofdschotel :bij de Goudsbloem van Antwerpen is het „Lof li j cke fame" die„eerli j ck ghewin" geeft ; de Leliebloem van Diest zegt „Datden Loon prijsweerdich is de cause finael" ; het Mariakranskenvan Brussel noemt „den Orboore", het voordeel, die tevensde moeder is van Glorie en Fame ; de Groeiende Boom vanLier „Hope van glorien" ; de Roos van Leuven vraagt „Ist danniet Lof, Eere, en Prijs, dat hem. treckt En aldermeest verweckttot Conste gepresen ?" . Verder worden dan nog genoemd :„Dbevroetsaem aenmercken van dexcellentie der consten" (dePioenbloem van Mechelen) ; „Dnatuerlijck ingheven" (hetCauwoerdeken van Herenthals) en de Waarheid (de Lisbloemvan Mechelen) . De eerste prijs ging naar de Roos van Leuven ;de tweede naar de Groeiende Boom van Lier. Op 23 Augustushad de prijsuitreiking plaats ; daarna begon het haagspel, datnog tot 2 September duurde.

De geest die uit deze stukken spreekt is duidelijk die van eenovergangstijd. Niet beter kan die worden geïllustreerd dan doorde blazoenen van b.v. de Mozesdoorn te 'sHertogenbos en deBloeiende Wijngaard te Berchem, die vrijwel identiek zijn'.In een renaissancebouwsel met kolommen, bogen, nissen en vo-luten en hermen als dragers, ziet men links David met zijnharp boven Scriptura, en rechts Orpheus met een viola bovenPoesis, in het midden Rhetorica op een troon, die een lauwer-krans in de hand houdt, boven een allegorie op de naamvan de kamers. Het nieuwe en het oude, de antieke inspiratieen de middeleeuwse traditie staan naast elkaar, gescheiden doorde rederijkerij en de bijbelse allegorie. De uitwendige vorm, debouw der stukken en de verzen, met hun woekering van hetrijm, zijn nog zuivere retoricaal, maar de dichters hebben weetvan antieke bronnen. Latijnse citaten worden zonder veel foutengeplaatst en te pas gebracht, b.v. door de Goudsbloem vanAntwerpen : „Est Deus in nobis agitante calessimus (sic) illo"en „Omne tulit punctum qui miscuit vtile dulci" (blz. Q ij r°) ;door de Christusoogen : „Nil scire felicissima vita", „Hoc

Pl XXV en XXXI bij VAN EVEN.

xxiv

scio quod nescio" (blz. Vv jij r°), terwijl in de marge ook ver-wezen wordt naar „Erasm. in Chiliad." De Groeiende Boom van

Lier vermengt de Lof van de Muzen met die van de vrijekunsten :

0 Calliope, in my trechte verstant gheeftDer Poeteri j en lief li j ck en schoone,Clio die de Historien oyt playsant schreeft,Melpomene uwen sanck schinct my te Toone,Thalia v Comedien ydoone,Euterpe my in Mathematicam leert,Vrania gheeft ghy oock mijnen persooneV Astrologye die wonderli j ck keert"

Niet bij alle dichters zal de wending tot nieuwe inspiratie ech-ter zo bewust geweest zijn als bij Willem van Haecht, deleidende geest van dit landjuweel en de samensteller van despelen van de Violieren en van de gedrukte bundel, in welksinleiding hij schrijft te hopen „dat wy eer langhen ti j t sullenmonsteren ende paragonneren moghen met onse Poeten ghe-li j ck Italien met haren Petrarcha ende Ariosto, Vranckri j ckmet Cl. Marot, Ronssard etc. tot vereeringhe der edeler Con-sten Retorica ende vercieringhe van onse Nederlantsche tale".En ook hij voorzag niet dat het juist deze nieuwe inspiratie ende invloed van de genoemde Franse en Italiaanse dichters zouzijn die de „edele Conste Retorica" te gronde zou richten. Hetis niet j wist, de voorliefde van de rederijkers voor de allegorievoor hun ondergang aansprakelijk te stellen of hen daaromongenietbaar te achten 1 . De allegorie blijft ook in de renais

-sanceliteratuur een hoofdmotief ; men denke slechts aan Vander Noot, aan Spenser, aan Vondel, aan de hele emblematali-teratuur, die in de 17de eeuw pas haar hoogste bloei bereikte.Het is alleen de wijze waarop zij gehanteerd wordt, de in-kleding die verandert. Wie haar als vormprincipe kan aanvaar-den, zal in de spelen van 1561 veel te waarderen vinden. In hetene spel is de hantering uiteraard eleganter en vernuftigerdan in het andere, maar daar waar zij met een zeker meester-schap geschiedt, wordt de didactiek van deze dramatische be-

1 G. J. Steenbergen, Het Landjuweel 152 vg.

x xv

togen er zeker smakelijker door ; waar de allegorische perso-nen als zinnekens optreden, brengen zij ook levendigheid inde handeling en valt er in de virtuose taalbehandeling veel tegenieten.

Bij onze keuze hebben wij ons begrijpelijkerwijs vooral doordeze laatstgenoemde aspecten laten leiden : goede taalbehan-deling en vlotte versificatie leveren de leesbaarste stukken endeze bieden wij dus aan in deze bundel, waarin voor het eerstsinds 400 jaar 1 iets van deze beroemde verzameling rederij kers -spelen opnieuw uitgegeven wordt. Voor een diepere analyseder spelen ontbreekt hier de ruimte. De lezer oordele zelfnaar de hier geboden specimina. Eén inzending geven wij inhaar geheel : die van Herenthals (Tcouwoordeken, met de zin

-spreuk Schuwt qua (of cou) woerden) . Van die van Zoutleeuw(de Lelykens wt den dale, met de zinspreuk Jonst voor const)het grootste gedeelte. Verder de factie van de Vierighe Doornvan 'sHertogenbosch, die van de Lisbloem van Mechelen endie van de Leliebloem van Diest. Alle stukken staan in devolgorde waarin ze voorkomen in de uitgave van 1562. Aan despelling is niets veranderd ; alleen de interpunctie is geheelvan ons. De taalkundige toelichtingen zijn beprekt tot hetnoodzakelijkste : er blijven wel enige vraagtekens, daar ookhet nieuwste hulpmiddel, het „Rhetoricaal Glossarium" vanJ. J. Mak, voor deze teksten meer vragen openlaat dan hetbeantwoordt.

1 Afgezien van de factie van de Patroon vanden alven, die ruim hon-derd jaar geleden in een thans onvindbaar geworden tijdschrift is her-drukt.

xxvi

BIBLIOGRAFIE

Spelen van sinne II vol scoone moralisacien vvt- leggingen endebediedenissen op alle loef li j cke consten vvaer I I inne men claerli j ckgheli j ck in een spieghel / Figuerli j ck / Poeteli j ck en Re- (I tori j cke-li j ck mach aenschouwen hoe nootsakeli j ck ende dienstele j ck I ( dieselue consten allen menschen zijn. Ghespeelt met octroy der Con.Ma. binnen der stadt van Andtwerpen op dLant- II Juweel by dieveerthien cameren van Retorijcken die hen daer ghepresen- (I teerthebben den derden dach Augusti int Jaer ons Heeren M. D. IXJ.Op die Questie. I I VVat den mensch aldermeest tot conste vervvect. i 1Tot groote onderwijsinghe an allen liefhebbers der Poeterie ende Reto-rijcke (I gheciert met diuersse schoone Figueren. II [vignet (drukkers

-merk met onderschrift Scrvta mini)) 11 Tot Antwerpen by M. WillemSiluius / Drucker der Con.Ma. An. M. CCCCC. 1XJJ.

E. VAN EVEN, Het Landjuweel van Antwerpen in 1561. Leuven, 1861.G. D. J. SCHOTEL, Geschiedenis der Rederijkers in Nederland, dl. I,

hfdst XIII (blz. 238-258). Rotterdam, 1871.F. PRiMS, Geschiedenis van Antwerpen XXII, blz. 5-11. Antw., 1946.G. Jo STEENBERGEN, Het Landjuweel van de Rederijkers. Leuven, z.j.(1951)

xxvii

FACTIE

Personagien

PATROON VANDEN ALVEN

ALVINNE

PEERKEN VAN TUYL

COPPEN VAN MAL

MAES VAN KEYENDAEL

HEYN VAN SOTTEGHEM

GROOTE LAUDATE

LIJS ROOMCLOSSE

IONCKVROU DANTE

VROU SCHIELOOSE

DEN PATROON VANDEN ALVEN

Alvinneken wijf, wou ons coe dick calven,Dat ick coste aen veel vets gheraken,Ick (als meester en Patroon vanden Alven)Sou al dit volcxken met mijnder salven

5 Terstond wel bestrijcken voor alle saken.Ick Ganse, die na tstof vander muelen haken,Daer de keye maer lotert aen den eenen cant,Hiermede ghenesen, dats noch sotter maken,Soo elck can mercken aen mijn daden playsant.

ALVINNE

10 Tis waer, lief man, ghy hebt seer schoon verstant,

Pers.: alven zotten Peerken van Tuyl Pietje de zot Keyendael metzinspeling op de kei in het hoofd, als teken van dwaasheid Laudatedwaze vrouw Roomclosse zoveel als vetzak (vgl. echter vs. 51)Dante hoofdeloos vrouwspersoon Schieloose onbezonnen.

1 dick vaak 6 na tstof vander muelen haken bestoven willen zijn metmeel, d.w.z. zot willen zijn (hangt samen met wit in den zin van zot)7 de keye lotert de kei (in het hoofd) rammelt

1

Maer si j t ghy een eel quant en f raey van cueren,Soo helpt eerst voor al u naeste ghebueren,U vrienden en maghen die ons volghen naer.

PATROON

Mijn vrienden ? waer si j nse ?

ALVINNE

Wa, siet hier en daer,15 Die haer paer en paer by een wel schicken.

PATROON

By den rebben ! daer moest ick wel scherp op micken,Myn Busse na quicken, die wel vol en soet is.Wel, wat segdy Gasten, den Windt of by goet isSal die Muelen wel draeyen al fijn van passe.

PEERKEN VAN TUYL

20 Ia sy, Patroon, latei cooren. van den tasseVoeren na der casse, tsal wel wesen.

COPPEN VAN MAL

Ghy moet ons van onser sieckten ghenesenDie wy met desen al hebben ghecreghen.

MAES VAN KEYENDAEL

Bestri j ckty ons niet, wy blijven verleghen25 Als thuylaerts versleghen van keydaels winden.

HEYN VAN SOTTEGHEM

Ghy en moet gheen Braadt sluyten voor die vri j nden,Noch Salve sparen voor dees compangye.

PATROON

Voorwaer, ghy en quaemt noyt soo wel te tye!Met herten blye sal ick u nu helpen.

11 fraey van cueren welgezind 15 paer en paer in paren 16 Bitden rebben bij Gods (Christus') ribben 17 quicken in orde maken,schikken 18 of als 20 rasse hoop, mijt 25 Thuylaerts in zotheiddolenden 26 sluyten wegsluiten 28 te tye op het goede ogenblik

2

30 Maer eer ick uwen commer al wel mach stelpen,Moet ghy my u namen hier fijn ontdecken.

PEERKEN

Peerken van Thuyl, bekent op veel plecken,Heet ick, en mijn Wi j f ken groote Laudate,Die dick Tousterweel inde botermelck strate

35 Hebben ghewandelt als Liefkens tsamen.

PATROON

Wat dunckt u goey lien, sijn dat niet schoon namenJaet, naer dbetamen, sonder buyl of blutse.Maer waer lettet u meest ?

GROOTE LAUDATE

Recht ander sijn mutseEn my onder mijnen doeck, soo ick meene.

PATROON

40 Daer lettet hen meest alle, groot en cleene.Nu tsa ! staet by ! ick salt ons wel cloeck coken.

PEERKEN

Soo stri j ckt wel stijf.LAUDATE

Houdt, ghy sult mijnen doeck croken!Ha ha ! helpt my tot aen mijn herte !

PATROON

Mijn salve en brengt niemand gheen smerte,45 Al duertreckt en loopt sy nochtans wel dat hoot.

PEERKEN

Maer seght, hoe heetse ?

PATROON

Stultorum sonder noot,Daer veel Meesters groot dick sijn me bestreken.

34 Tousterweel in Oosterweel 38 lettet scheelt het 42 crokenkreuken 45 boot hoofd

3

PEERKEN

Sy sal welboet doen aen onse ghebreken.Nu tsa hier andere, wy sijn ghepaeyt.

COPPEN VAN MAL

50 Siet hier Coppen van mall, seer wel ghegaeytMet Lijs roomeloose, mijn wijf seer stout en coene.

LIJS ROOMELOOSE

Patroon, stri j ct ons cock wel, wy hebbens van doene,Want avant en noene worden wy ghequeltMet deser plaghen.

PATROON

Wel, en al sonder ghelt,55 Al en sou ick oock gheen salve behouwen.

Nu laet my eerst wel u troongien aenshouwenOf daer noch vouwen der wijsheyt aencleven.

COPPEN

Die hebben wy teghen t kalfsboot afghewreven,Dat te blaesvelt eertijts eens was gheslaghen.

PATROON

60 Ick sie wel ghy sijt van mijn naeste maghen,Dies ick u toe draghen moet ionste sterck saen.Longheren ! dit sal heel fijn in sijn werck gaen !Comt al vry int perck staen sonder langher beven.

LIJS ROOMELOOSE

Patroon, van blyschap gehevoelen wy die keyen65 Duer eracht van u salve alree daer loteren.

COPPEN

Ghelijck die pappe goet is der boteren,Soo is dat goet voor onse hoyen cranck.

48 boet doen betering geven 49 ghepaeyt bevredigd 50 ghegaeytgepaard 52 hebbens tan doene hebben het nodig 59 blaesvelt metzinspeling op blaes, sukkel 61 ionste welgezindheid saen stoplap67 hoyen hoofden

4

PATROON

Ghy sulles my weten noch grooten danckOver seven iaer, dat moetty wel weten vry.

COPPEN

70 Nu, Maes van keyendale, comt ghy oock byMet iongkfrou dante, dat aerdich teefken.

MAES VAN KEYENDAEL

Dat doen wy al, quantken.

IONGKFROU DANTE

Siet Patroon, neef ken,Wat dunckt u van ons twee naer u vermeten ?

PATROON

Gy hebbes al veel meer dan ghy selfs wilt weten;75 Hier blijves wel twee oncen onghebueselt.

Ghy hebt bey al te wel aen tcalfs hoot ghepueselt,Soo ick wel can sien sonder toortsse oft brille.

MAES

Patroonken, achts niet, laet draeyen die spille ;Stri j ckt, thoont u grille soo ghy best cont en mueght.

DANTE

80 Ghy hebter soo veele met u salve verhueght,Twaer schade bleefse aen ons nu achtere.

PATROON

Ken heb noyt schande, oneere noch lachtereHier door behaelt, noch aen gheen driakel goet.

DANTE

Voorwaer, my dunct datse alree mirakel doet85 En datse gaet wercken van onder tot boven.

73 vermeten oordelen, oordeel 75 onghebueselt zonder jokken 82lachtere blaam

5

MAES

Wy souden u voor een vry santken loven,Haddy een heylich daeghsken maer eens int iaer.

DANTE

Wacht, wacht, Heyn van sotteghem treet oock vast naerMet Vrou schieloose door een cloeck bedri j fken.

HEYN VAN SOTTEGHEM

90 Heer Patroon, siet dat ghy my en mijn Wi j f kenNiet en vergheet, al comen wy op dleste.

PATROON

Sotteghem en schieloose, ghy sijt die besteDie beyde wel cont met uwen clater rallen,Dat ghy van mijnen hals moet int water vallen.

95 Ghy moetes meer hebben dan dander tsamen.

VROU SCHIELOOSE

Vry met beyden handen en al sonder schamen,Ghy sijt toch, sie ick, een goet Meester van deghe.

PATROON

Gants roock, daer was my uwen nues inde weghe !Certeyn ghy hebter daer eenen die ghewis. is.

HEYN . VAN SOTTEGHEM

100 Ick heb eenen domphooren die goet en fris is,En mijn wijf een troongie om potten te cleerne.

SCHIELOOSE

Tis waer, om ionghe tatolfs te verveerneWisten wy wel raet, al waerder oock sesse.

PATROON

Nu laet my noch eens sien, elck aen u blesse,105 Of ghijs al ghenoech hebt hier voor dees reyse.

93 met uwen clater rallen uw mondwerk roeren 97 van deghe deug-delijk 101 cleerne klaren, schoonmaken 102 tatolfs zottebollen ver-veerne schrik aan te jagen

6

HEYN VAN SOTTEGHEM

Ia wy, maer hoort waer ick op sta en peyse :Sout ghy al ons susters en bruers soo bestri j cken,U sou wel een salf busre soo groot gheli j ekenAls een Hombergher tonne oft iopen vat.

PATROON

110 Men vint alven om vele in elcke statMaer siet, aen dat blat steeck ick een spelle.

COPPEN

Peerken van thuyl, hoe eest, eel gheselle ?Die salve gheeftse oock confortatijf ?

PEERKEN

Sy leet my en worstelt lancx en dweers door dli j f,115 Maer meest ghevoel ickse bouen in mijn topkeu.

MAES

En daer gheeftse my oock al dmeeste clopkenEn mijn ZWi j f ken oock, soot bli j ckt heel rustich.

HEYN

Vrou laudate, dunckt my, wort oock heel lustich,Of neen die vloyen moeten haer bijten.

DANTE

120 Dus, wi j sheyt en derf men ons niet verwijten,Die niet ses mijten en gou, waerse veyl.

LAUDATE

Theeft ons daer elck wel ghewaeyt fijn in ons seyl,Al hadden wy ten deyl gheweest te gadere.

109 Hombergher Hamburger iopen vat vat voor jopenbier (een dikbruin bier uit Dantzig) dat ca. twee aam groot was 111 spellespeld ; een speldje erbij steken is nog thans bekend voor : niet ver -der gaan, het onderwerp laten rusten 113 confortatijf versterkend,opwekkend middel 121 gou zou gelden veyl te koop 123 alsofwij samen naar een uitdeling (bedeling) waren geweest

7

LIJS ROOM.

Wy hooren onsen Patroon als ons Vadere125 Hier voor te danckene met eeren grootelijck.

SCHIELOOSE

Twaer groote redene, als alfkens blootlijck,Met herten devootli j ck, wou bijt ghehinghen.

PEERKEN

Neen, wy willen hem ter eeren een liedeken singhenEn om hem springhen vry sonder claghen,

130 Want sulcx sal hem seer wel behaghen,Dus hout al ane met vryen labuereEn singt na, ick sal u gaen singhen vuere.

PEERKEN singt vore

Comt groot en smal, Helpt hier tghetalEn vrueght der sottekens stercken,

135 Bysonder al die half sijt malEn noy int vroede wercken.Vry onbeschaemt, gheli j ck als wy,Soot wel betaemt, vertoont u vry.Denckt, soo ghy sijt ten halven, eest haest ghewonnen spel.

140 Ons Patroon vanden alven sal u met sijnder salvenBestrijcken alsoo wel.

Al eest dat grof der muelen stofU hoyen heeft door toghen,Der bonnen snof, dien ghy spreeckt lof,

145 U noyt en heeft gheloghen,Noch is u noot meer hulpen hier,Op dat den cloot wel rulle fier.Denckt, soo ghy sijt ten halven, eest haest ghewonnen spel.Ons Patroon vanden alven sal u met sijnder salven

150 Bestrijcken alsoo wei.

127 ghehinghen toestaan 136 noy node 142 grof rijkelijk 143hoyen hoofden 144 snof reuk (de geur der bonen maakt dwaas)1.47 om de zaak goed te laten verlopen

8

U niet en weert, daert u noch deertWilt vry te kennen gheven.Als ghy besmeert sijt onverveert,Sals u al meer aencleven.

155 Vry thuyls ghesint, voight desen voet,Stet inden wint, maect goeden moet ;Denckt, soo ghy sijt ten halven, eest haest ghewonnen spel.Ons Patroon vanden alven sal u met sijnder salvenBestrijcken alsoo wel.

160 Des keyaerts mast staet hier door vastDaer ghy u aen moet houwen ;Tcaproenken past, daer elck na tastDie gaern den alf aenschouwen.Dit blijckt toch claer, soomen hier spuert,

165 Dus treedt vry naer, de bellen ruert.Denckt, soon ghy sijt ten halven, eest haest ghewonnen spel.Ons Patroon vanden alven sal u met sijnder salvenBestrijcken alsoo wel.

Ghy prinskees f raey, al comdy spaey,170 Men sal u niet wech iaghen ;

Des alfkens draey om u lamaeySal u seer wel behaghen.Dus hier op dleest, eer wy dan gaen,Neemt dit in dbest van ons ghedaen ;

175 Denckt, soo gy sijt ten halven, eest haest ghewonnen spel.Ons Patroon vanden alven sal u met sijnder salvenBestrijcken alsoo wel.

151 U... weert verzet u 155 thuyls ghesint tot dwaasheid geneigd162 Tcaproenken het narrenmutsje 169 spaey spade, laat 171 la-maey plezier

9

SOUT-LEEUV VEN

PRESENTACIE

God almachtich, die de rayende crachtenDer Planeten met den Firmamenten cleede,Van niet yet scheppende door tgheests ghedachten,Als hy de vier elementen breede

5 En boven die den hemel drayende spreede ;Die by crachtigher hant Israel salueerde ;Die David vercoos daer hy schapen weerdeEnde hem Tconinckri j cke presenteerdeVan Israel, daer hy veertich iaer regneerde,

10 Bewaere ghespaere ons edel Prince,Ende al de Brabantsche provinceDie wy hier tsamen vinden ongheblaemt.Neemt Ionste voor Conste, uut ionsten versaemt,

Uut Ionsten seer constich besleghen.

15 Marckgrave en Borchmeesters van theylich rijcke,Amman, Schepenen en Regenten bedeghen,Borghers, Medebroeders in der Rhetorri j cke,U wille God tsamen sonder beswi j cke,Die van Maria mensche was ghedreghen,

20 Beschermen voorspoedich in elcken wi j cke.Wy die onconstich de conste beweghen,Niet als constenaers, maer als beminders pleghen,Comen u constenaers uut ionsten besoecken.U ionste ons simpel conste doet vercloecken,

25 Dies werdt ons bede voren gheraemt :Neemt Ionste voor Conste, uut Ionsten versaemt.

Edel Violieren, der consten beminders,Van ons onconstighe de ionste ontfaet.

1 rayende stralende 4 breede uitbreidde 7 weerde = waarde,hoedde 15 van theylich rijcke te verbinden met marckgrave 13lonste gunst, welgezindheid 16 Amman baljuw 24 doet vercloeckenversterkt

10

Al zijn wy ons der consten onderwinders,30 Onconstighe fouten van monde slaet ;

Ons ionste u conste kent sulcx van gronde iaet,Conste en mach ionste ghedoen yet hinders.Neemt danckelijck, peyst meesters waren eens kinders,Successivelijck coemtmen tot der consten graet,

35 Daer wy na speuren door u constighe daet,Die ons ionstich ghetrocken heeft int Antwerps pleyn,Van Leeuwe comende met ionsten reyn.In Tblasoen is tghevroen der consten beschaemt :Neemt Ionste voor Conste, uut Ionsten versaemt.

PRINCE

40 Ghy, Ionstich, constich boven alle princieren,Hooftman, ende constighe gheesten om pri j sen,Neemt danckelijck, ontf anckeli j ck ons simpel bestieren.Inden ionstighen gheest meest wilt veriolijsen,Wiens onconstighe voor constighe versieren.

45 Mercurius ter feesten hem wilde rijsen,Presenterende hier onconstighe scholieren,Die met dry Charites u eere bewi j sen,Ionste stellende in onse devijsen.Al valt ons dicht slicht van inventie,

50 Ionste begonste met broederlijcke intentie,Biddende ter presentie, Violierkens voornaemtNeemt Ionste voor Conste, uut Ionsten versaemt.

TPUNT

Waer haardent oyt ooien oft saghent oyt ooghen,Sulcke triumphe op alle quartieren ?Daer speeltmen Batementen, hier sie ick vieren,

29 ondewinders zij die zich wagen aan 30 van monde slaet acht nietop 33 peyst- bedenkt 34 graet (hoogste) trap 38 tghevroen hetbesef 43 verio-lijsen te vermaken 45 hem ... rijsen zich begeven

11

Elck is int bestieren om vreught te vertooghen.5 Segt my vrient, ick vraechs u by ghedooghen,

Wat bedudet dit Poëtijtsch vercierenDat ick elcken nu ten Punte sie pooghen ?Tdunckt my een bedietsel van vremde manieren.

B

Van Tpoetijtsch versieren grijpt hier verstant :10 Elck steect naer hoecheyt, naer den staet van eeren,

Dus gheeft Concordia elck minneli j ck de hant,Dats eendrachticheyt die Ri j cdom can vermeeren.Onthoudt dit voor seker en weest ghesist :Eendracht can stichten macht, die den twist verquist.

A

15 Dat is dwelck David in sijnen Psalm ontdectUut den kercker, heer, hebdy mijn siele ghebrochtEnde uut den dreck tot eenen Coninck versocht.

B

Alzoomen Opulentia hier siet perfect,Wiens dominatie de wereld door strect,

20 Ende Prudentia, dats wijsheyt ontcnocht,Ri j ckdom met der croone der Glorien dect,Met Fortitudo, dats cracht, vlieghende ter locht ;Maer Iustitia, gheminghelt zijnde eenpaerMet Mansvetudo, dats Tconincx sachtmoedicheyt,

25 Gheeft een warachtighe tuyghenisse voorwaerDat bermertighe Iustitie Gode greyt ;Dus sijt in tbedietsel des reghels ghepayt :Fortuyne haer ionste tot eendrachticheyt drayt.

A

Ter slincker hant is Cornu Copie vermeert,30 Dats weelde, van als planteyt, dwelck menighen schaes,

4 is int bestieren bevlijtigt zich 8 bedietsel aangelegenheid 13ghesist gesust, tevredengesteld 20 ontcnocht verklaard 26 greysbehaagt 30 van als planteyt overvloed van alles

12

Want als een Coninck hem op sijn hoocheyt verlaet,Op dondersaten met Tyranije gheneert,Furor, dats gramschap, berijdende als een peert,Soo wordt een Coninck van sijn laten verhaet.

35 En van sijn leet haestighe wrake begheert,Doende dat quaet ingheven en thittich bloetraet,Soo valt by tot twist die alle landen bederft,Oorloghe stichtende, ick bens orconder vroet,Steden berooft ende lantschepen onterft,

40 Gheesteli j ck en weerlijck bringhende ondervoet;Soo vergaet si j nen spoet, ten is niet wondereDat een twisttich rijcke blijft alti j is tondere.

Prince, si j t dit met ghedachten ghedachtich,Weest met Concordia alti j t in labeure,

45 Houdt peys en eenicheyt in haren fleure.Aensiet Roboam in erachten crachtichEnde der Persen rijcke in machten machtichTis al door twist ghecomen ter leure ;Alexander die met jachten iachtich

50 Darium met strijde brocht ten ghetreure.

dock der Romeynen groote dominatieIs van niet tot yet, van cleen tot goot gheclommen,Maer als twist int rijcke vercreech regnatie,Soo is tgroot tot cleen en yet tot niet ghecommen.

55 Hier by is mijn sommen, al schi j net cleenicheyt,Alti j t discoort verstoort al sweerelts eenicheyt.

31/32 hem ... gheneert uitoefent 34 laten eig. halfvrije pachters ;hier ruimer voor onderdanen 38 ick bens orconder vroet ik verklaarhet als wel wetend 40 weerlijck wereldlijk 41 spoet voorspoed44 weest ... in labuere gaat te werk 46 Roboam Rehabeam, zoon enopvolger van Solomo 48 ghecomen ter leure ondergegaan 35 som-men conclusie cleenicheyt kleinhartigheid (?)

13

Personagien

TWIST, als een CrijsmanSinnekens

LEDICHEYT, als een vrouwe `

DEN MENSCHE, met si/n vijf sinnen altoos neven hem ghecleet

als ionghe Nymphen

ARMOEDE, Een vrouwe

ARBEYT, Eenen man

LIEFDE, Een vrouwe

GODT DEN HEMELSCHEN VADER

GODS GHEEST

Tspel van Sinne

TWIST

Au Nichte ! wildy tgat noch niet lichten ?Wy moeten gaen spelen een leep vondeken.

LEDICHEYT

Ay my, ick en can my nau gherichten.

TWIST

Ghy pleecht soo dobbel te si j n van grondeken,5 Ghy laet den standaert nu teenemael swichten.

LEDICHEYT

Ay, ick en can gheraecken van mijn spoedeken.

TWIST

Hay op ! wry sullen dansen een rondekenEn cussen tmondeken om vreucht te rapen.

LEDICHEYT

Och, wat heb ick al te gheeuwen en te gapen!10 Dit coemt van slapen in swaren droome.

1 Au he, zeg ! 2 spelen een leep vondeken een loze streek uithalen

14

TWIST

Ghy slaept seker vast.

LEDICHEYT

Gheli j ck eenen boome !Ay my, noch moet ick al mijn leden recken.

TWIST

Vrou luye, ghy moet met my ontweckenOm spelen ons kecken, alsoo wy pleghen.

15 Suldy niet Nichte ?

LEDICHEYT

Waer zijj dy op weghen ?

Om peys te maecken.TWIST

LEDICHEYT

Vaecht eerst uwen mont !

TWIST

Hoezoo ?

LEDICHEYT

•Daer vlooch een leeghen door te stoat.Uwen valschen groat en soeckt niet dan twist quaet.

TWIST

Door u ledicheyt alle dinck te quist gaet.20 Ghy sijt een slecke van luyen aertsoene.

LEDICHEYT

Maetken, ghy pleecht om vechten te verwoene.Waert van sulck doene niet badt stil gheseten ?

13 ontwecken wakker worden 14 kecken streken 16 waer waarheen20 aertsoene mengvorm van aard en fatsoen 21 om vechten te ver-woene dol te zijn op vechten

15

TWIST

Wa vrou luye, dat hebby my haest verweten !Ghy spreeckt soo verbeten al waerdy een caille.

LEDICHEYT

25 Go twist, ghy sijt een oolijcke respaille,Die alle de werelt groot stelt in roere.

TWIST

Wil ick u segghen ?

LEDICHEYT

Ja ghy.

TWIST

Ghy sijt een koere,Want alle u voere tot ledicheyt strectEnde metter tijt alle sonden ontdect.

LEDICHEYT

30 Alle sonden ?

TWIST

Ia

LEDICHEYT

Daer ben ick af de moere.Wy mijnen raet volcht, die coemt te loereIn tviants netken ter stunt ghedreven.

TWIST

Ghy zijt een sinneken van vremden levenDie u wilt aencleven, als verwoede raest.

LEDICHEYT

35 Die u volcht is wel zijn levens moede haest.Ghy sijt die roede die allen landen schent.

24 caille grote dame 25 respaille (wisselvorm v. renpeel) deugniet28 voere manier van doen 31 coemt te loere gaat ten onder

16

TWIST

Wy si j n twee costeli j cke panden ient ;Die ons verstanden kent, die is de wijse.Maer nichte, weet ghy niet vanden schoonen prijse

40 Die wy noch heden moeten beiaghen ?

LEDICHEYT

Wat prijs is dat ?

TWIST

Ick salt u ghewaghen ;Wy en moghen vertraghen nu op deser tijt :De mensch met zijn vijf sirenen maect groot ioli j tWy moeten velt en stri j t hem doen eer morghen,

45 Oft by sal ons ontspringhen.

LEDICHEYT

Laet my sorghen.Can ick den mensche ter spraecken ghecommen,Ick sal hem informeren teender sommen,Ick sal hem verdommen, eest nu om doen.

TWIST

Ghy weet de wete.

LEDICHEYT

Ick pleghe van faetsoene50 Den Mensche een aerdich bierken te brouwen.

TWIST

Ghy sijt fleur van vrouwen.

LEDICHEYT

Dat machen aenschouwen :Elck loopt na my

44 velt ... doen slag leveren 47 teender sommen met één verklaring;kort en goed

17

TWIST

Gheli j ck naer een heete teue,Want ghy geeft elck troost.

LEDICHEYT

Doe ick niet, neue ?Siet hier dit cussen om soet en sacht te rusten

55 Hier op mach elck wel te slapen lusten,Hier leg ick hem thooft op om versachten.

TWIST

Och nichte, men mocht inde pluymen versmachten!Wat pluymen si j nt ?

LEDICHEYT

Oncuyssche ghedachten :Dats in ledicheyt de eerste quellagie ;

60 Terstont droomense van vrouwen te vercrachten.

TWIST

Doen sijt oock niet ?

LEDICHEYT

Wa neefken, ghy vraecht ragie !Ick moet de pottagie u heel berechten.Na slapen gaen sy houeren, bancketeren,Den teerlinck hanteren.

TWIST

Kijven en vechten.65 Te sulcken spele moet ick oock triumpheren

Ick gaent dan haspelen dat ghy gheroct hebt.

LEDICHEYT

Tsijn al suersopen die ghy ghebroct hebt.Ick ben vry andersins, soet van handelinghe.

57 pluymen veren 61 ghy vraecht ragie je weet niet van ophouden metvragen 66 Gheroct op het, spinrokken vervaardigd 67 suersopenzure soppen (vloeibare spijs)

18

TWIST

Hola, de mensche is aen de wandelinghe.70 Hy coemt hier gaende met sijn vijf sinnen al.

LEDICHEYT

Twist, en laet ghy u noch niet bekinnen mal.Ick sal met minnen smal aen sijn boort vallen.

TWIST

Soo doet als een wi j veken ! ghy weet van callen,Ghy sult hem vergallen, ken ick uwen aert.

LEDICHEYT

75 Swijcht stillekens, dat guy u niet en baert.Rasch achter tgordijn, ghy hatelijck loetenLaet my de mensche met stayen groeten.

TWIST

Adieu nichte, ick laet u op tcussen kuymenIck sal hier achter de gordijnen sluymen.

DE MENSCHE, met zijn vijf sinnen

80 Och, hoe mocht de mensche meer vreuchs ghebeurenDan al sijn vijf sinnen wel hebben te passe ?Al haddy Cresus ri j ckdoom in eenen tasse,Al waer by als Midas beghift in nateuren,Sander sinnen is dieven een eeuwich treuren;

85 Al haddy der Nymphen dienst tsijnen beclasse,Si j ns levens vreucht moet in drucke versmeuren.Gout, silver, goet, acht ick van den slechtsten brasse ;Dits alleen een goet weerdich om bekeuren,Daer den wijsen hem mede can behulpen,

90 Sijnen hongher ende zijnen nootdurft stulpen.

71 bekinnen zien 73 als een wijveken flink (verg. als een man) 75baert vertoont 76 loeten slungel 77 met stayen naar betamen 78kuymen kreunen ; hier : lokkende geluiden maken, croonen 85tsijnen beclaUse om te gebruiken 87 brasse rommel

19

Mijn sinnen sijn mijn rijckdom, dat is blijckelijck.Anders wat waer ick meer dan een beeste gheacht ?Bijden sinnen heb ick over tghedierte macht,Tis Godt diese my heeft gkieschoncken rijckelijck.

95 Door den sin die my niet en is beswijckelijck,Wordt wonderli j ck werck van mijnen handen ghewrachtBy den sinnen volcoem ick practi j ckeli j ckAlle schoon scientien na mijn ghedachtDoor sinnen ben ick dwerck alti j is stri j ckeli j ck

100 Daermede ick cri j ghe al mijn ghewinsel,Uut Gods gheest treckende haer beginsel.

Nabuchodonosor die Coninck vaillant,Om dat hy Gods moghentheyt soude kinnen,Was door Gods wraecke berooft van sinnen,

105 Verliesende tsamen reden en verstandt ;Wraecke si j nder hooverdi j en quam van Gods handt,Dies hy een beestich leven ginck beghinnen,Seven iaer met den beesten levende, wandtHy den heere niet en eerde uut minnen,

110 Dies hem Godt almachtich sulcke wrake sandt.Door exempel ghesticht vercleer ick dit vroet :De mensche en heeft ter werelt gheen beter groet.

Prince boven alle Princen, Godt almachtig,Die my de sinnen hebt willen verleenenEnde al tghedierte hebt willen vercleenen

115 Onder des menschen voeten warachtich,Uwen lof moet ick alti j t zijn ghedachtich,U dancken ende mijn sonden beweenenDie ick Leghen uwe maiesteyt crachtichMisdaen hebbe, midts tviants vereenen

120 Biddende : beschermpt mijn vijf sinnen sachtichDie ick tuwen love niet en mach ontbeeren.Mach de mensche te wensche meer goets begheeren ?

95 niet en is beswijckelijck niet in de steek laat 97 volcoem volbreng99 ben ick ... strijckelijc speel ik klaar, doe ik 103 Om dat opdat119 midar tviants vereenen uit angst voor de duivel

w

Nu mijn vijf sinnen, die my sijt beneven,Die my van Gode sijt toe gheschreven

125 Om my neerstich te dienen tallen stonden,Volcht my ter ti j t naer, hoort mijn vermonden:Tot inden bogaert van contemplatienDaer wil ick gaen sitten in speculatien,Tot dat ick den raet sal hebben ghevonden

130 Wat ick u elcken na mijn oorcondenBest toe schicken sal te deser spatien,Want gby tsamen diversch sijt van gratien.

Ist qualijck ghepepen ?

TWIST

LEDICHEYT

Ist qualijck gheseyt ?

TWIST

Tsijn woorden die nepen.

135 Noyt suicke regulen.

Hy salt wel pegulen,

LEDICHEYT

Thesser al goets planteyt.

TWIST

LEDICHEYT

Noyt sulck een feyt.

TWIST

LEDICHEYT

Endt hem niet en ontreyt.

TWIST

Hoe docht u gaende ?

126 mijn vermonden wat ik zeg 134 nepen troffen, hout sneden(vgl. vs. 220) 136 pegulen eig. peilen ; hier : klaarspelen endthem niet ontreyt als het hem niet ontvalt

21

Maer wel verstaende.

Ja. als de pratte.

LEDICHEYT

Met allen mateli j ck.

TWIST

LEDICHEYT

Hy spreeckt seer stateli j ck.

TWIST

LEDiCHEYT

Is by van onthouwe ?

TWIST

140 Nicht, wat seyt de catte ?

Hy sal ordonneren

Si j n zinnen corderen,

Elck sin naer schicke

LEDICHEYT

Tisser seer nouwe.

TWIST

LEDICHEYT

Al sijnen staet, maet.

TWIST

LEDICHEYT

Alsoo tghelaet gaet.

TWIST

LEDICHEYT

Ghevende sijn werck.

139 pratte hovaardige 142 corderen schikken, voegen

22

TWIST

Ia metten sticke,

LEDICHEYT

Vry dan als een clerck.

TWIST

145 Suldijt ghedooghen ?

LEDICHEYT

Neen ick, in trouwen.Wat suldy verthooghen ?

LEDICHEYT

Beyde mijn clouwen.Maar laet ons hopren waer dat sal drayenWy sullen ons metten stucke berayen.

PausaSittende int prieel

DE MENSCHE met zijn vijf sinnen

Is hier niet vreucht boven vreuchden int saysoene,150 Daer ick int groene nu ben gheseten ?

Oft ick de werelt had te mijnen verdoene,Gout, silver, . peerlen, niet uutghespleten,Coninckri j cken en landtschepen als de coeneEnde zee en scout hadde overmeten,

155 Wat soudt my baten, tstaet my te ghevroene,Waren mijn sinnekens te male versleten ?Dies danck ick Gode diese my tot hedenGhesont, fraey, voorspoedich, altfijt ghespaert heeft.Hem wil ick met alder herten aenbeden,

160 Die den tresoor mijnder sielen bewaert heeft.Dus wil ick om Gods ghebot ghenoeghen

144 metten sticke afgepast (?) - 146 verthooghen tonen 147 saldrayen op , uit zal lopen (?) 149 is ... int saysoene heerst 151oft 'als te mijnen verdoene tot mijn beschikking 152 niet uutghe-spleten niets uitgezonderd 161 ghenoeghen voldoen aan

23

Mijn vijf sinnen elck in officie voeghen.

Au, Dantelorie !

Coemt, ijdel glorie.

TWIST

LEDICHEYT

Wat ist, quist watere ?

TWIST

LEDICHEYT

Houdt uwen snatere !165 Ghy grolt als {een] catere in u bedrijven.

TWIST

Wa, vrouwe leeghe, dit machmen wel schrijvenDat ghy soo haestich zijt nu ontspronghen.

LEDICHEYT

Go maet, noot heefter my toe bedwonghen.Wy moeten vry nu hier op ons spel sien.

TWIST

170 Ghy moet hem hier uwen soeten rel bienOm tot ledicheyt al sijn sinnen te buyghen.

LEDICHEYT

Ick sal hem uut tmammeken gheven te suyghenDaer ick al mijn leghe kinderkens me voede.

TWIST

Mont toe ! laet ons hier ligghen op hoede175 Ende neerstich naer sijn relaes hurcken.

Wy sullen de mensche noch wel versnurcken.

163 Dantelorie sloerie 166 machmen wel schrijven is wel waardgenoteerd te worden (als iets bijzonders) 170 uwen soeten rel bienuw zoete praatjes voorhouden 175 hurcken luisteren 176 ver-snurcken overtroeven, te slim af zijn

24

DE MENSCHE

Ghesichte, edel sin, hier . nu present,Ghy sult my dienen, weest daer mede content,Als secretarius van mijn secrete saken.

180 Van mijn brieven suldy hebben tregiment,Waer ick gae oft stae, ghy sult neerstich waken ;Al mijn ghelt en goet sal u si j n bekent,In gout, in silver hebbende bevri j dinghe,Dierbaer ghesteenten, costeli j cke sni j dinghe,

185 Abel constighe schilderijen goet,In bagghen, in ringhen, al u verbli j en soet.Boven dien suldy midts tghebruyck van ooghenMijn herte verheughen en my vertooghenAlle lieffelijcke maechdekens schoon en playsant,

190 Want na den vroukens trect meest al mijn verstant.

Salt zoo al wel gaen ?

Hebdijt al verstaen ?

Hy hevet gheblasen

Sal by noch rasen. ?

LEDICHEYT

TWIST

Tonsen appeti j te.

LEDICHEYT

TWIST

Ia ick, met iolijte.

LEDICHEYT

TWIST

Int hoochste gaetken.

LEDICHEYT

183 hebben bevrijdinghe heerschappij hebben over 193 : hij heeftde hoogste toon aangeslagen

25

TWIST

Ia hy, - seker, maetken.

LEDICHEYT

195 Ey ooghen, ooghen, ghy sult hem noch bedrieghen.

TWIST

De doot sal noch door sijn ooghen vlieghenTot int herte met brandighe qualen.

LEDICHEYT

Beghinnen de ooghen op vrouwen te stralen,Soo werdt by vry onse, dat moy gheselleken.

200 Ick sal hem, siet, trecken in mijn cellekenQuets dat relleken sal by noch becoopen.

TWIST

Ia, beghint dan den sin int wilde te loopenEn alle vleescheli j cke ghenoechte taensien,Men sal hem de helle nau connen verbien.

LEDICHEYT

205 Hy moet reghel recht in ons netken terden.Die proye is onse, laet vry ghewerden.

DE MENSCHE

Ende ghy, ghehoor, doet naer u vermeughen wel:Mijn herte suldy pijnen te verheughen snelMet trompetten, claroenen en fluyten,

210 Schalmeyen, Violen, Herpen en Luyten,Met alderleye spel ende Musijcke,Met vloeyende baladen der Rhetori j cke.Swaermoedicheyt suldy uut mijn herte sluyten,Arbeidt hier inne met neerstighe practi j cke.

215 Der voghelen sanck suldy oock doen ruytenOm my te verheugben, die stoppen in muyten;

201 Quets ik wed relleken verhaaltje, praatje 205 terden stappen214 arbeidt hier inne zorg daarvoor - 215 ruyten klinken 216 muytenkooi (en)

26

Factien vertooghen oft dyerghelijckeDat den gheest verblijt, binnen oft buyten ;Hier suldy my in dienen tallen tijen.

TWIST

220 Dats een goet bevel.

Bevallet u wel ?

LEDICHEYT

Tsijn woorden dien snijen.

TWIST

LEDICHEYT

Ick moet verblijen.

TWIST

Al na den vleesche mal is sijnen rel.

LEDICHEYT

En Gods woordt...TWIST

Nichtken minne, dat staet besijen.Laet henen lijen sulcke cnabbelinghe.

LEDICHEYT

225 Het maect swaren sin....TWIST

Tis al brabbelinghe.

LEDICHEYT

Al liefst ghehoort dat den vleesche bequaem is,Oft dat onder sotte ijdelheyts naem is.

TWIST

Tsus nichte, laet ons hopren de reste.Wy cryghen den mensche bat tOnsen neste.

222 sijnen rel zijn woorden 224 cnabbelinghe gemor ; gemompeldewoorden

27

DE MENSCHE

230 En ghy reuck, goet sin, sult neerstich studeren.Om mijn hersenen soet te conforterenMet blommen soetreuckich van alle manieren:Dallelikens wit ende Violieren,Alle soete cryden suldy distilleren,

235 Menigherley reuck daer in verzieren,Rooswater, Lavenderwater ordonneren,Balsemen, olien suldy sublimeren,Croppen en plantsoenen van eglentierenOft stoffelieren in heurlieder fleure ;

240 Ammer, Iris, syleth, Muscus soet van gheure,Om te verstercken mijn crancke natuere.

TWIST

Ach ! ach!

LEDICHEYT

Wat ist cosi j n ?

TWIST

Van lachen ick scheureDe mensche sal na dmuscus sterck stincken.

LEDICHEYT

Mach hem oock wel van steruen ghedincken ?245 Dat stinckende wormen hen sullen eten ?

TWIST

Neen nichte, hout stille .van sulcke secreten,Dat sal de siele weten; maer laet swijgJen,Soo moghen wy van hem verstant ghecri jghen .

DE MENSCHE

En ghy, smaeck, mijns herten. verheughen vroet,250 Om my te believen al u vermeughen doet:

233 dallelikens lelietjes-van-dalen 239 sto f f elieren violieren 240Ammer amber syleth ?

28

Bereyt my ten banckette soete sucaden,Conserven, Syropen ende Myrmiladen ;Sausen en bruwetten suldy bereyen,Soetmondighe smaken van geleyen ;

255 Pertrijskens en Snepkens suldy my braden,Reyghers en quackels sluyten in pasteyenOm al mijnder herten kust te versadenCosteli j cke wijnen als Maleveseyen,Romenijen, wel ghesuyckert om drincken,

260 Tincture en Ypocras suldy my schinckenAls ick in bancketten my wil vermeyen,En dat meer den sin sal connen ghedincken.

Willen wy aen seylen ?

TWIST

LEDICHEYT

Neen, laet ons beyenDien voghel en kan ons niet ontvlieghen.

TWIST

265 Hy sal den wijn suypen.

Wy sullen besluypen,

Hoe sal den duypen

LEDICHEYT

Dat en mach niet lieghen.

TWIST

LEDICHEYT

Ia, en bedrieghen.

TWIST

LEDICHEYT

In leecheyt wieghen.

253 bruwetten aftreksels 259 Romenijen zoete Griekse wijnen 263aen seylen weggaan 266 sullen zullen hem 267 duypen sukkel

29

Wy moeten becruypen,TWIST

LEDICHEYT

Ja en bestormen.

TWIST

Hy wort vry noch aes den helschen wormen.

DE MENSCHE

270 Ghy ghevoelen, sinneken uutghelesen,Die mijn lichaem draecht ende stijft mijn pesen,Door u is tghenesen van grooter smerte,Want ghy draecht my daer dat belieft mijn herteIn steden oft dorpen oft elders te wesen,

275 Dus sal ick by desen al u behoef doen.Met sijden cleederen sal ick u toef doen,Van al uwen gherieve sal ick u paeyen,Tuwen verstijve sal ick in stoven baeyen,De leden verfraeyen by goede costuymen,

280 Op dat u quade luchten niet en beschaeyen,Maer midts den sweete ten lijve uut ruymen,Sal ick u soet en sacht legghen op pluymen.

TWIST

Wel nichte, ist niet tijt om tvetken te schuymen ?Sijn woorden hebben crymen die my behaghen.

LEDICHEYT

285 Wa, de mensche sal fluweel en sijden draghen,Hy sal soo soetkens tghevoelen coesteren.

TWIST

Trouwen, by moet sijn sinnekens voesteren,De mensche waer anders een bot loeten.

268 moeten moeten hem 276 u toef doen u opwachten, gerieven278 tuwen verstijve tot uw welzijn stoven badhuizen 288 loetendomoor, slungel

LEDICHEYT

Ia, bewaren van couwe handen en voeten.

TWIST

290 Voor de neuse fluweelen moffelen

LEDICHEYT

En aen de voeten trijpen pantof f elen,Soo ist al bewaert, ten is gheen fabele.

TWIST

Inden hals hangtiende eenen sabele,Anders hoe sou tghevoelen sacht leven leyden ?

LEDICHEYT

295 Nu maet, willen wy. ander ons beydenOns booscheyt spreyden ?

TWIST

Op hem ist ghebacken,Dus singt een liedeken om hem te verlacken.

LEDICHEYT

Aenhoort mijnen sanck, mijn soet verclaren.Eest, lief, uwen danck, wilt troost openbaren.

300 Lief, mijn claghen is groot, want my liefde deurschoot;Schoon liefken, ter noot met my wilt u paren.

DE MENSCHE

Wat soeter gheluyt clinct daer omtrent mijn opren ?Rasch, mijn sinneken, hurckt achter en voorenWie ons nu coemt verstoeren hier int pleyn.

LEDICHEYT

305 0 mensche, voorsienich ionck edel greyn,

293 sabele halsbont van sabel (martervel) 296 spreyden verbreiden, tewerk stellen ghebacken voorzien 297 verlacken bedriegen, erinlaten lopen 299 eest ... uwen danck behaagt het u 303 hurcktluister 305 voorsienich aanzienlijk greyn voortreffelijk persoon

31

Die hier in contemplatien onversaeft sijt,Van God almachtig grootelf j ck begaeft sijt,Al uwe wercken voorspoedich vloeyende,Hoe coemt dat ghy u soo sijt vermoeiende ?

310 Want Godt is u selven ghenoech goeyende,Si j t ghy gherust.

DE MENSCHE

Ten is my niet vernoeyende.Alle mijn sinnekens heb ick te pas ghestelt.

TWIST

Hier mede ist dat ghy u selven quelt.Laet sorghe ghevelt, die droeven gheest maect ;

315 Sorghe vercort het leven, die wel den keest smaect.

LEDICHEYT

Godt is u behoedere en oock u vadere.Hoe sou ghedooghen si j n Godli j cke adereDat ghy ghebreck soudt eenichsins lijden ?Cost, spijsce en dranck ofte ander saken,

320 Cleederen en nootdruft sal hy in tijdenU selve besorghen, wilt dit ghesmaken.Hoe sydy tallen stonden soo sorchvuldich ?Laet Godt gheberen.

TWIST

Hy is u den cost schuldich.

DE MENSCHE

Och, ick mach hem wel dancken verduldich,325 Want hy met gracien is soo ghehuldich

Mijn menscheli j cke nature, dats claerli j ck.

310 goeyende goed doende 311 vernoeyende te veel wordend 314Elaet ... ghevelt laat liggen 315 die ... smaect voor wie de zaak goedproeft, doorgrondt 322 sorchvuldich vol zorg, bezorgd 323 ghebe-ren begaan 325 is ghehu!dich vereert, verleent aan —

32

LEDICHEYT

Soudy daerom u sinnen quellen staerlijck ?

DE MENSCHE

Wat sou ick doen, vrienden ?

LEDICHEYT

Vreucht verpachten,U sinnen altijts van sorghen wachten !

330 Ghy en hebt ruste by daghen noch by nachten.

TWIST

Ick peyse ghy u sinnen wilt versmachten,Oft buyten keere stellen, sot om binden.

LEDICHEYT

Rust u hooft, sorghe sal haer selven vinden,En coemt nu met my, mijn liefste dreelken.

DE MENSCHE

335 Waer sourly my Leyden ?

LEDICHEYT

In mijn prieelken ;Daer suldy sonder sorghe ruste maeyen.

DE MENSCHE

Mijn sinnen alti j t na ruste craeyen ;Ick salse tuwent eens gherust laten.

TWIST

Terdt voort, ghy sult hier binnen onser saten340 Meer rusten vaten, dat seg u pladt,

Dan ghy in seven iaren hier te voren hadt.

327 staerlijck voortdurend 328 Vreucht verpachten in vreugde leven332 buyten keere stellen uitschakelen sot om binden (gij) zo gek datmien u moest vastbinden (fr. sot a lier) 334 dreelken vleiwoord,liefje 339 saten verblijf, woning

33

DE MENSCHE

Och, hoe stil ist hier !

LEDICHEYT

Neen, gheen gheschalOft rammoerte en mach hier binnen gheschien,Want mijn gasten souden ontwecken al.

345 Ist soo niet, mensche ?

DE MENSCHE

Tis seker proper om sien,Dat ghy uwen staet houdt soo manierli j ck.

LEDICHEYT

Siet dit bedde en tcussen, ister niet cierli j ck ?Hier sal ick u sinnekens in ruste legghen.

DE MENSCHE

Waer suldy my forieren ?

LEDICHEYT

Ick sal u segghen350 Hier is dbedde ghedect van overspele,

Met sijn oorcussen van oncuyssche ghedachten.Daer suldy rusten dat u niet en verveleEnde u leden van aerbeyde versachten.

TWIST

Geeft den mensche eerst den slaepdranck inne.

LEDICHEYT

355 Houdt daer den cop tot uwen ghewinne,Drinct met blijden sinne dat ledicheyt schank,Ghy sult als een swi j n roncken.

DE MENSCHE

Hoe heet den dranck ?

349 forieren onderbrengen

34

TWIST

Oblivie oft verghetentheyt swaer.Drincten vry uut, hy stelt u van sorghen claer.

LEDICHEYT

360 Wadou, twist, wat segdy nu van onsen quant ?

TWIST

Die is nu in slape aen onsen cant ;Reden noch verstant can hy ghebruycken meer.Ons ledicheyt hopick sal noch struycken seer.

LEDICHEYT

Ick wil te bedde metten anderen volcke,365 Ofter naer volchde een donder wolcke.

Pausa

AERMOEDE, een vrouwe

Ach, ist niet te deeren, iaet, en te beschreyen,Te beclaghen met weenende ooghenDat de mensche van leecheyt hem laet verleyen ?Arbeyt, wy moeten onder ons beyen

370 Dit by bescheyen hem wel vertooghen,Dat hy ghesoncken is diepe inder cleyen,Van Godt afghesneden heel om verdroogden,Ten ware Gods ghenade, die laet ghedooghenDen mensche te vallen en weder rijsen.

375 Dit moeten wy schriftuerli j ck hem bewijsen,Op dat hy van leecheyt mach sijn ontsleghen.

ARBEYT, een man

Armoede, ick sal hem pijnen te beweghen.Met u wil ickt pleghen nu tot alder tijt,

360 Wadou wat jij 363 struycken uitbotten, gedijen 365 Ofter voorhet geval dat er 369 onder ons beyen met ons tweeën 370 bybescheyen met overleg

35

Op dat wy den mensche van leecheyt maken qui j t,380 Dat by tgroot verwijt der hellen ontgaen mach.

ARMOEDE

Gawy dan derwaerts sonder eenich verdrach.Siet hier dit beslach, den put van sonden,Daer eeuwighe duysternissen si j n bevondenDie der hellen gronden wel seer gheli j cken,

385 Gheli j ck dat by schriftuere mach bli j cken.

AERBEYT

Laet ons binnen stri j cken en hem voorts halen.

ARMOEDE

Ontwaect, ghy mensche, rasch sonder dralenCoemt uut die salen van leecheyt snoode !

ARBEYT

Hy weecht al waer by ghegoten van bode.

ARMOEDE

390 Hy scheyt immers noode uut leecheyts strecken.

ARBEYT

Wy sullen hem moeten uut leecheyt trecken,Lancks der straten sleypen en sleuren.

DE MENSCHE

Ay my ! hou ! ia wel, wat sal hier ghebeuren ?Wat suldy my scheuren in mijnen slape ?

ARMOEDE

395 0 refuys van menschen, der sonden cnape,Hoe gady Gods ghebot te buyten hier !Ghy hebt u in leecheyt laten sluyten schier,U vijf sinnen hebdy met twist verstroyt.

381 verdrach uitstel 382 dit beslach deze ruimte, dit hok 395refuys uitschot cnape dienaar

36

ARBEYT

Eenen boom sander vruchten wort uut gheroyt,400 Tis Devangelie dwelck sulck oorconden doet,

Dit wil ick u bewijsen met vermanden vroet.Heeft u Godt niet bevolen int paradijsDat ghy in sweet uus aenschi j ns, si j t dies wel wijs,U broot soudt eten? ten is vry gheen fictie.

DE MENSCHE

405 Trouwen, dat was een maledictieWaer door wy noch int druckich verbant leven.

ARMOEDE

Ick sal u daer af ander verstant gheven.Heeft Godt niet Hemel, aerde en tfirmamentGhewrocht, ende die vier elementen bekent,

410 Waer af dat elck noch hedent in si j n werck blijft ?Sonne en Mane alti j is even sterck drijft,Ghedachtich des Heeren gehebodt ghepresen.By wat redene soudt ghy ledich wesen,Als die see en -die locht in wercke blijven ?

415 Noch moet ick vermanen tuwen becli j venDat tselfs beesten Godts instel onderhouwen.

AERBEYT

In Salomone muechdy dat aenschouwen,Seggliende : o leghe mensche verghect,Neemt ghemercksel, rasch totter mieren trect,

420 Aensiet haer neerstich des Somers werckenEnde den wintercost ghetijdich garen.Ten anderen mach elck -de Bien oock mercken,Hoe datse om arbeyden neerstich paren,Ia swinters leven by datse tsomers sparen.

425 Tfy mensche, dat u beschaemt suick dierken cleene

400 oorconden doet betoogt 406 int druckich verbant onder eenzwaar juk 425 Tfyy foei

37

ARMOEDE

Exempel g1enoech aen de bie alleene,Die surer en reene is in haer beslaven,Constich int werck ende soet int laven.

AERBEYT

Die bie scheyt cock tgoet voetsel vanden quaden,430 Comende met was ende honich gheladen

Van veel diversche bloemkens ghesoghen,Daer dat sy mede vult haer honichraten.Alsoo moet strecken al smenschen vermoghenNaer goede consten, ende quade haten,

435 De selve incorporeren tsi j nder baten,Ghelijck de bien tsoet honich uut suyghen.

ARMOEDE

Hoort nu wat noch schrifture can tuyghenGhy moet den vroeden werckman alti j dt volghen,Want op den leghen mensche is Godt verbolghen,

440 Alsoo in Devangelie staet begrepen.

DE MENSCHE

Och lacen, hoe heb ick my laten slepenBy ledicheyt inden sonden duwiere

ARMOEDE

Godt en heeft niet te dien bestiereUwen sinnen elck verleent sijn gratie,

445 Dat ghy die verquisten soudt met blamatie,Want te vergheefs sijn u de sinnen geschonkenAls ghy in leecheyt die houdt verdroncken.By redene dan soo zy u bli j ckendeDat leecheyt en slaep sijn der dopt ghelijckende.

AERBEYT

450 Daer en mach niet leech zijn onder der sonnen,Want met aerbeyt den cost moet sijn ghewonnen.

442 duwiere hol 443 te dien bestiere tot dat oogmerk

38

DE MENSCHE

Wilt my dan sommen, dits mijn begheeren,Wat ick aengaen sal oft waer in gheneeren,Dat ick mijn verteeren mach eerli j ck winnen.

ARMOEDE

45 5 Tot alle consten begheeft u sinnen,Soo suldy vinden eenen staet vol eeren.

DE MENSCHE

Och, armoede, ghy sult den wech moeten leerenOm int palleys der consten te gheraken.

ARMOEDE

Coemt met ons, ghy sult der consten aert smaken.

ARBEYT

460 Volcht mede, ghy sinnekens in uwen f leure,Wy sullen u leyden tot voor die deure.

Rasch uuten cote!

Au, helsche Marmote !

TWIST

LEDICHEYT

Thoocht u visagie.

TWIST

LEDICHEYT

Au, snorde pagie !Wy hebben al verbrant den heelen pap.

TWIST

465 Ghy zijt in u valsheden veel te slap,Al uwen slechten clap en besluyt goet ront niet.

452 sommen vertellen 462 thoocht toon 466 slachten clap on-nozele praat besluyt heeft effect

39

LEDICHEYT

Quaet suyvel past wel in uwen mont, siet.

TWIST

Dien voghel is ons ontvloghen snel.

LEDICHEYT

Ons meeni[n)ghe heeft ons bedroghen fel,470 Wy moghen nu wel dit ghedachtich zijn.

TWIST

Armoede en Arbeyt veel te crachtich zijn,Sy souden ons discipelkens wel al schenden.

LEDICHEYT

Beyt, beyt, wacht my tspel hoet noch sal endenIck heb sulcke benden noch wel sien scheeden.

TWIST

475 Ten sal niet zijn alse met hen beedenDen mensche leden int huys der consten.

LEDICHEYT

Ich en achts niet, doet hijs niet uut ionsten,Isser gheen liefde totter consten reyn.

TWIST

Armoede bringtse inden rechten treyn480 Ende arbeyt leert menighen slechten veyn

Die voor meester coemt in der consten pleyn.Wy moeten certeyn dit al gheli j en,Want die ons ghelooft en sal niet bedijen.

Paus

ARBEYT

0 mensche, hoe waerdy van sinnen ontstelt,

473 beyt wacht 474 scheeden aftrekken 479 inden rechten treynop het goede pad 480 veyn vent

40

485 In leecheyt verdoelt als onnuttighe heeste,Met oncussche ghedachten altfijt ghequelt,Met gheneghentheyt tot sonden inden gheeste.U vijf sinnen die met u waren verseltWaren traech, ledich, tot alle quaet ghehelt,

490 Verdraeyt, onnachtsamich, minst met de meeste,Contrarie levende der schriften keeste.

DE MENSCHE

Nu wil ick leecheyt, daer in ick heb gheleeft,Met groote neersticheyt recompenseren.Ick bidde u, mijn vrienden, my niet en begheeft ;

495 Tot alle consten wil ick my presenteren.

ARMOEDE

Coemt, bringt u sinnen met goeder intentien,Wy sullen u leden hier ter presentienIn thof der consten binnen den palayse,Tslot der scientien, een casteel van payse.

500 Leecheyt en twist zijn hier buyten ghesloten,Ghebannen als onvruchtbarighe poten.Siet oft u armoede hier leet in dwalinghe,De vry consten vindy hier sander falinghe,Hoort mijn verhalinghe van desen relase vey ;

505 Hier zijn noch ander consten tot solase by,Daer ick u al tsamen innen asl erven.

DE MENSCHE

Armoede, ick dancke u menichwerven ;Als soete conserven is u woordt smakendeMijn sinnen naer u belofte zijn hakende,

510 Ontdoet my der consten deur, zoot wel betaemt.

489 ghehelt geneigd 490 minst met de meeste de kleinen en degroten, allen samen 491 keeste eig. pit ; fig.: zin, bedoeling 501poten stekken, aanplantsel 502 leet leidt 506 erven deel doenhebben

41

ARMOEDE

Och lacen, wachermen ! ick bli j ve beschaemt,Ick en can my aen dit vast sluyten niet ghevroen,Want der consten deure en can ick niet ontdoen,Dies van grooter schaemte moet ick versuchten.

DE MENSCHE

515 Och armoede, nu staet my wel te duchtenDat den inganck my niet en sal ghebeurenOm te plucken der consten schoone vruchten.

ARBEYT

Neen mensche, en verschiet van gheen gheruchten,Ick sal den twijfel weeren van tgheschille.

520 Laet arbeyt ghebeeren, si j t gbylieden stille,Ick sal te mijnen wille de poort op steken.Wadou, siet ! wat mach my oock ghebreken ?Mijn cracht op dese deure niet en wint :Nochtans arbeyt mineert al datmen vint.

525 Hier moet groot misterie zijn binnen hove.

ARMOEDE

Siet, hier comt Liefde ghegaen, groot van love,Die sal ons bescheyen von onsen vraghen.

LIEFDE, een vrouwe

Segt my, goede vrienden, wat is u claghen ?Wilt my ghewaghen uwer herten last.

DE MENSCHE

530 Och, mijn herteken is vol drucks ghetast,Dat ick hier binnen der consten casteeleNiet gheraken en can, druck blijft my te deele.

512: ik begrijp niet hoe dit zo vast gesloten is 518 verschiet schrik519: ik zal de onzekerheid in deze kwestie opheffen 520 ghebeerenbegaan

42

LIEFDE

O mensche, dat moet ghy anders sommen, man.Is dit werck dat sonder liefde volcommen kan ?

535 Meynde ghy, aermoe, de mensche te verwecken,Oft ghy, aerbeyt, tot consten te trecken ?U labeuren dat blijft in consten tondere.Tstuck sal ick u exponeren bysondere,Want al waert dat ghy aerbeydet even stranck

540 Ende dat ghy waert aermoets bedwanck,Loopende seer cranck achter en voren,Soo waer in consten uwen aerbeyt verloren,Isser gheen Liefde die u tot consten stiert.Ia, armoede menich ander listen verciert.

545 Die schandelijck waren -om vermonden hierDobbelen en botten heeftse ghevonden schier,Quaerten, Keghelen, clooten, ter grootex schande.Hier arbeyt armoe met quaden verstande :Roovers, ruysschers, dieven in eenen bande,

550 Moort en woecker brengt armoe te lande.Menich blasphemeert, kijft, sweert, vecht en vloectArmoede menighe quade liste soect,Seurt en leurt, bedriecht en hecht, dits claer beseven,Dus en can u armoe gheenen troost ghegheven,

555 Want door armoede werdt menich gheschent.Soo isser der consten een ander fondament,Dit nu wel bekent.

ARMOEDE

Sulck doolt, in tquaet verblent,Die hem selven met quade mesuse queltEnde aermoede voor zijn excuse stelt.

560 Niettemin liefde moet therte verlichten,

533 sommen acht geven op, beschouwen 534 volcommen volbrachtworde , 537 : uw moeite schiet, waar zet de kunst betreft, te kort 544verciert verzint 545 vermonden vertellen 546 botten vals spelenbij het dobbelen 549 ruysschers vagebonden 553 seurt en leurtsyn , rniem met het volg. 555 glieschent te schande gebracht 558mesuse onbehoorlijk gedrag

43

Soude de mensche tot consten gheclemmen,Anders is therte swaer van ghewichten ;Ick kent, dit moet mijn arguatie stemmen.

ARBEYT

Liefde, wilt ghy doch de sake beslichten,565 Want wy doorschoten zijn met brandighe schichten,

Dat wy de consten al moghen aenschouwen.

LIEFDE

Och lacen, therte wilt my cock verf louwen,Een swaer vergrouwen roemt my bespringhenDat ick mijn belofte niet en can volbringhen,

570 Tslot opghevringhen daer consten binnen zijn.Verloren arbeyt, ghy doet my ghewinnen pijn,Ick en can gheweten wat datter teghen is ;Siet, plomp verstant den grendel daer in weghen is.Wie sal dien ontsluyten dan Godt alleene ?

DE MENSCHE

575 Och, nu stae ick verbaest al waer ick van steene,Ick blijf in weene midts dit bedrijven.By Gods hulpe alleen mach ick becli j ven,Dus mach ick wel schrijven dat menschen troost cleen isArbeyts en armoede hulp gheen is,

580 Vleescheli j cke liefde valt hier te cranck,Dus wil ick nae thuys van payse nemen den ganck.U biddirk al tsamen, hulpt my ter spatieGode almachtich bidden om gratie.

DE HEMELSCHE VADER inden throon Met dry ingele

Vaderlijcken troost, bermhertich ontfermen claer, Gods

by hem, enc

gheest

585 Goddeli j cke liefde op die daer kermen swaer,Compassieusich in alder noot groot,

561 gheclemmen opklimmen 563 stemmen erkennen, bevestigen 568vergrouwen bevreesdheid, schrik 570 opghevringen openwringen, metgeweld openen 573 in weghen in de weg 575 al waer ick alsofik was 582 ter spatie nu

44

Milde gratie, behulpich beschermen waer,Schinck ick den mensche teghens die doot bloot,Troost ghevende die my swermen naer.

590 Vaderli j cke liefde is ghenoech gheblekenWie heeft my oyt ghebeden die was versteken ?Mijn ghenaey als beken daghelijcx altfijt vloeytDen danckbarighen en heb noyt besweken,Die hem met een vierich ghebet te my waerts spoeyt.

595 Boven si j n begheeren mijn ghifte groeyt ;Mijn beloften en sal ick niet breken,Want mijn bermherticheyt tallen tijden bloeyt,Dus willick mijnen heylighen gheest beweghenTot den mensche die nae troost eenpaer haect,

600 Op dat by van rouwe worde ontsleghen,Die door tderven der consten _ soo groot misbaer maect.Vertoocht hem dat al van my moet zijn vercreghen :Ick verleen sin, conste en memorie ;My alleen hoort toe danck, eere ende glorie.

Pausa

DE MENSCHE

605 Sal ick troost ontfaen ?LIEFDE

Houdt tgheloove streckeli j ck.

ARMOEDE

God sal u bijstaen.

ARBEYT

Siet hier nu merckeli j ckGods gheest comende met blijden ghelate.

LIEFDE

Valt rasch te voete der honich rate;Hier comt Luwer bate een blijde ti j dinghe.

591 versteken verstoten 592 ghenaey genade 593 besweken in desteek gelaten 599 eenpaer gestadig

45

DE MENSGHE

Den gheest Gods intwitte met een gulden

r a y e n d e aenschijn,

een duyve opt hoofdende eenen scepter

inde handt

Hebt goet betrouwen, wilt niet belaen zijn ;Den grendel van plomp verstant sal ick ontsluyten.Al zijn dese drye ghebleven daer buyten,Vleeschelijcke hulpe is seer cleen gheacht ;

620 Dit werck moet van Godt selve si j n volbracht.Exempel van dien wil ick u verslaren :Hier is in Andtwerpen (die Godt wil bewaren)Menich Godshuys ghesticht tot Gods eeren,Daer knechtkens, meyskens, diversche consten leeren,

625 Daer veel wercx subti j li j ck van hen is ghedaenEnde uut leecheyt tot eeren werden ontfaen,Niet door liefde der consten, maer met bedwanghe.Hier inne ick mijn propoost bevangheDat arbeyt noch armoe is wortel der consten,

630 Maer Gods gheest, die vervult heeft uut ionstenGoede borghers tot sulcke fundatien.

DEN MENSCHE

0, Godt almachtich ! ick danck u der gratien,Leet my ter spatien binnen der sale.

GODS GHEEST

Hier sidt ick, Gods gheest als principale,635 Deelende teenemale uut Gods heylich tresoor

Alle ghaven en gratien tsmenschen oirboor,Beweghende tverstant en cock de sinnen.

611 r'evrijdinghe syn met bescherming 615 Piats geheet en al 616belaen bedrukt 624 knechtkeni jongens 633 te.+ spatien nu 636tsmenschen oirboor tot 's mensen nut

610 Goddelijcken troost ende benedijdinghe,Ghenadich beschermen ende bevrijdingheSy my gheiont, dat bid ick oodtmoedich nu.

GODS GHEEST

Aenhoort is u ootmoedich heli j dinghe,Uws herten stri j dinghe sal voorspoedich nu

615 Plats ghevelt ende te niet ghedaen zijn.

46

Sonder my en can niemant consten ghewinnen ;Ick ben dbeghinnen van goeden ghedachten,

640 Alle consten halen van mij haer crachten.Tverstandt wil bevrachten te deler heuren,Diversche consten meuchdy hier bekeuren,Sy sullen ghebeuren al tuwen wensche.Slaet gade mijn rechte si j de, ghy mensche:

645 Daer sidt Grammatica, der consten fondament;Dialectica ontcnoopt menich argument ;Arithmetica is vroet int sommeren ;Musica can den droeven gheest recreeren ;Geometria deelt der landen parceelen

650 Astrologia can den hemel bedeelen,Maer Rhetorica ontdoet Gods secreten.Sy vercondicht de wet ende Propheten,Alle decreten houdt sy in officie,Sy wijst recht vonnis by iusticie ;

65 5 Gheen malicie is in haer foreesten,Sy verlicht en sticht alle edele gheesten.Ter slincker handt sijn u hier noch bewesenAndére consten hooghe ghepresen,Die uuten vry consten trecken haer voetsel

660 Medicina, Chirurgia, tot versoetselVan siecken ende ghewonde die in noot sijn ;Poësis, om verlichten die swaer als loot sijn ;Pictura, Statuaria, daer gheest toe cleeft,Den mensche conterfeytende alsoo by leeft,

665 Gaende oft staende, tsy blijde oft droeve.Dese consten neemt al tuwen behoeve ;Ghebruyckse met liefden en doet gheen cleenicheyt,Hulpt elcken met charitate en eenicheyt.

DE MENSCHE

0 Goddeli j ck troost, diet al te boven gaet,670 Uwe ghenade my wel te loven staet :

641 stel uw verstand (begrip) hiervoor nu open 642 bekeuren zichtoeleggen op 649 bedeelen verdelen, indelen 657 bewesen vertoond667 doet gheen cleenicheyt toon geen verachting

47

In u bermherticheyt heb ick troost ghevonden,Druck is nu van mijn herte verschoven, iaet,Als my dijn hulpe nu is ghesonden.Uwen gheest therte vervult als ghecloven zaet,

675 Die my alle consten nu heeft ontbonden.Hoe soudick ghelaten uwen lof toorconden ?Ghy zijt die fonteyne der consten claerli j ck,Den tresoor der scientien openbaerlijck ;Dus spreeck ick waerli j ck met woorden onbevlect :

680 Tis Gods gheest die den mensche tot consten trect.

Tubalcain, die eerst in smissen ghevrocht heeft,Ende Thubal, die eerst Musi j cke versocht heeft,Si j n u alle, o heere, den lof schuldich.Twas uwen gheest die hen conste ontcnocht heeft,

685 Deelende u gratien menichfuldich.Was Gods gheest niet Noë die darcke volbrocht heeft,In alle zijn wercken alti j t ghehuldich ?Dies by hondert laren timmerde verduldich,Diversche camers stichtende nae Gods bevel,

690 Om tontcomen des deluvien ghequel,Daer mede dat snel aertri j ck werdt gheschoffiert.Gods gheest den mensche tot allen consten stiert.

Gods tabernacle, zoo schrif tuerli j ck verclaert is,Eerst in Patroone Moysi gheopenbaert is,

695 Om na dat exempel met diligentienDwerck te volghen, zoo constenaers aert is,Met Gods gheest vervult in alle scientien.Beseleël voor constenaer vermaert is,Gods gheest hem ingaf alle inventien,

700 In Gods werck werckende met reverentien.

674 ghecloven zaet zaad dat opengaat, uitloopt (?) 675 ontbondentoegankelijk gemaakt 681 Tubalcain zie Gen. 4,22 682 Thubalzie Gen. 10,2 versoctet beproefd 684 ontcnocht geopenbaard 691ghescho f f i'ert verwoest 694 in Patroone als voorbeeld 698 BeseleëlBezaleël ; zie Exod 31 ; 35-38

48

Aaron cleederen tot Gods dienste ghemaectHeeft Goliab constich, door Gods gheest gheraect.Hier by bli j ct ons naect, die dit wel aensiet,Dat door Gods gheest alleen ons conste gheschiet.

705 Prince, Godt inder eeuwicheyt machtich,Alle consten comen van uwer handt crachtich,Alsoo ons Paulus wel is bewijsende.Salomon heeft alle wijsheyt waerachtichVan u vercreghen, dies was by u prijsende,

710 Uwen tempel met groote neersticheyt iachtichMet alle constighe wercken rijsende,Inden constighen gheest hem veriolijsende.In u, o heer, zijn alle consten besloten,Die door uwen gheest ons comen ghevloten.

715 Dus craeck ick de noten der vraghen perfect:Gods gheest den mensche meest tot consten verweet.

ARBEYT

Beminde, ghesinde, die met silentieTer presentie van ons van Leeuwe aenhoort,

ARMOEDE

Wy beminnen, bekinnen dassistentie720 Met reverentie, danckende onghestoort.

LIEFDE

Ghy Ionstighe, Constighe gheesten versaemt,Neemt Ionste voor Conte, zoot den gbeest betaemt.

702 Goliab ? niet genoemd in Exodus 28, waar over het vervaardigenvan kleren voor Aaron gesproken wordt 711 rijsende oprichtende

49

TCOUWOORDEKEN VAN

HERENTHALS

PRESENTACIE

Dat alle Conste by een heymelijck vier leeft,Door dwelck sy coenheyt hueren scholier gheeft,Sullen wy (hopick) alle Constenaers kinnen,In vueghen dat niemant werkende tier heeft,

5 Indien in hem dit inwendich bestier sneeft,Ten sal hem en sijn werck te samen schinnen,Want sunder dat sulck noch al voor dbeginnenDe Conste moet minnen, daer hy aen ghepaelt is,Soo en sal hy nochtans gheenssins prijs winnen,

10 Tensy dat hy binnen van dit vier doorstraelt is.Daer om, Rhetorisiens, hoort wafter verhaelt isLaet den gheest onghefaelt fris met dit vier ramen,Schout Couwewoorden int Ionstich versamen.

Al ist dat mach een generael ghebot sijn,15 Dat sconstenaers gheest moet vry buyten slot sijn,

Niet cout, niet bedwonghen, maer vierich ontsteken(Want anders wat hy maect dwerck sal ghebrot sijnEn hy die soo werct sal my duncken sot sijn,Want foortse en heeft noyt in conste ghebleken)

20 Nochtans tot Rhetorica strect meest mijn preken,Als wiens ghebreken dat merckeli j cxt toonen,Want wat fauten worden sou haest ghelekenDan alsmen int spreken volcht quaey patroonen.Daer om, en wildy Rhetoricam niet hooreen,

3 kinnen (1. doen kinnen ?) doen erkennen 5 bestier aandrang sneeftte kort schiet 6 schinnen te schande maken 8 daer ... is waartoehij zich bepaald heeft 12 ramen te werk gaan 13 Couwewoordenkoude ongeïnspireerde woorden (woordspeling met de naam van dekamer) 15 slot insluiting, beperking 22 gheleken opgemerkt (?)

50

25 Ghy moetse verschoonen nae haers naems betamen :Schout Couwewoorden int Ionstich versamen.

Om dat Rhetorica gheseeght (soo ick meen) isWelsprekentheyt, een conste die fraey en reen is,Die sander versieren niet en can ghewesen,

30 Ist dat het cieraet dan daer luttel oft gheen is,Hoe can by voldoen die alsulcken een isDat alleene van hem heyscht den naem ghepresen ?Om dat te doene en is by te desenNiet wel verresen als vierich van gheeste.

35 Hy mach wel spreken, maer by sal schijnen lesenEn noch sijn begresen voor een botte heeste.Tsal mogheli j ck bli j eken noch op dees feeste(Tmach sijn) aen my meeste, maer ick sals my schamen.Schout Couwewoorden int Ionstich versamen.

40 Prince, Hooftman en allen ghy Heeren goet,Hoe wel Tcouwoordeken u luttel eeren doet,Daer en steect niet uute daert altemael bont is.Ghy sijtt oock ghenoech waer wy verkeeren vroet,Te Herentals, daermen noch al veel leeren moet

45 En daert van couwen en dorheyt onghesont is.Daer om van ancxte oft oock sulck onsen mant is,Verhaert en ghewont is van couwen yse,Meynen wy wel dat ghenomen den gront isDie slechts en Rant is van onser devijse.

50 Rhetorica, die elck weldadeli j ck pri j se,Soect hier werm spijse van sin, sprake en namenSchout Couwewoorden int Ioonstich versamen.

27 gheseeght is zoveel wil zeggen als 36 begresen bespot 42 steect... uute valt op 47 Verhaert ruw gemaakt

51

Teghen den cant oft voor den boort van-den Theatre stont in groote letteren ge

-schreven aldus :

Olim qua superos turbarat lupiter AtenMisest in terras: quas quid comm ,overit, illamCorn pede Mercurius vindt, trad'itque Phllip p,o,Hijsque lulls placidis, suadet mo eretur ut orbem.

TPUNT

Wat doet den Meye soo willecommen vrient sijn,Als de nachten coel sijn door dlief li j ck dauwen,Dan dat wy te voren seer quali j ck ghedient sijnVan Swinters wreetheyt, die ons dede verblauwen ?

5 Ontsluyt dan u armkens, ontluyct u als Pauwen,Laet vroli j ck singhen, wy en willen niet flauwen,Wy hebben den vrede nu metten teenen.Ons machs ghedincken dat ons Mars in sijn clauwenHadde gheschorst, die ons wel meynde versnauwen,

10 Goet en moet verslinden, iae tvleesch totten beenen.Wast doen van drucke, laet van vruechden nu weenen !Wy en willen den gheest niet meer vernijpenDaer ons dees figuere sal saecke toe leenen :Dbeschi j nen des vreedts doet de vroli j cheyt Rijpen.

15 Ghy muecht hier sien hoe Jupiter blije,Van doude Goden de hoochste excellent,De Litas soo ghenaemt, sijn dochteren drije,Die van Pays te maecken hebben tregiment,Tot svreedts onderhouwen in de werelt sent,

Opschrift voor het theater: Zeus had Ate (de godin van het kwaad,de schuld), die eerst de hemelingen in opschudding gebracht had,naar de aarde gezonden. Toen zij daar alles in beroering bracht, bondMercurius haar met voetboeien en leverde haar over aan koningPhilips en bewoog hem van deze kalme kusten de wereld te regeren.7 hebben ... metten teenen hebben ... net te pakken gekregen 9gheschorst meegenomen versnauwen oppeuzelen 12 vernijpen inverdrukking laten, onderdrukken 13 saecke oorzaak 17 hebbentregiment tot taak hebben

52

20 Daer sy te voren niet en waren bekent,Om dat Ate, haer suster, haer daer gheneirde.Tot twist te maecken was dees Ate ghewent,Die de werelt tot noch toe heeft ghenoech gheschent,Sao dexploot ghedaen is te vier en te sweirde.

25 Theeft soo langhe gheduert dat Jupiter deirde,Dies wort sy nu gheboeyt, haer en baet gheen pijpen.

. . . . . . . . . . . . .

Dbeschijnen des vreedts doet de vroli j cheyt Rijpen.

Na dat de quaey Ate wel vast gheboeyt was30 Vanden God Mercurius, wel nae sijnen tant,

Nae Jupiters ghebot dat by hem spoeyt rasTot onsen doorluchtighen. Coninck triumphant.Hy levert hem Ate, die den twist heeft gheplant,Gheboeyt, ghevanghen (soo ghy siet) inde hant.

35 Drie speten diepe sou ickse doen graven!Daer by presenteert by de Goddinnen playsantDie ons den vrede sullen houwen in dlant.Ghedanct moet God si j n van der milder gaven!Laet nu van blijschappen ons herten laven;

40 Men en derf gheen harnas oft messen meer slijpen,Tsi j n nu al vrienden die ons wouden straven.Dbeschijnen des vreedts doet de vroli j ckheyt Rijpen.

Prince, Homerus, thooft vande Poeten,Die hem behalp met menighe fabele,

45 Is (son ghy en meer gheleerde wel weten)Meester en inventuer van dees parabele.Laet ons voort meer dees Ate onabeleHouden ghebonden liever aen een cabele,Dan dat sy (son sy plach) ons wederom leet riet.

50 Onsen Prince, God danck, eest wel tractabele,

21 haer gheneirde zich ophield 26 pijpen te keer gaan vs. 27 ont-breekt 30 nae sijnen tant volgens zijn wens 31 ghebot de tekstheeft ghelot 40 derf behoeft 41 die ... straven die (eerst, tevoren)ons vervolgden 46 dees parabele zie Ilias 19,502 vg. 47 onabele on-plezierige 49 leet riet tot boosheid verleidde 50 tractabele welge-vallig

53

Dus is ons hope en moti j f probabeleDat den peys en sal scheyden noch soo ghereet niet.Aengaende ons poinct, ick meyn ghy dbescheet sietWat wy u daer mede willen doen begrijpen.

55 Ick sou anders roepen tot dat ick mijn sweet liet:Dbeschi j nen des vreedts doet de vroli j ckheyt Rijpen.

Tcouwoordeken van Herentals.

52 ghereet spoedig

54

Personagien

DEN OUWEN VOET, een ghestaeyt man.

SWERELTS ONBEPROEFDE, zijn Wijf.

SLAPENDE IONCKHEYT, haerlieder cone.

VERMAKELIJCK LEVEN, een Borgher.

DEN VLIEGHENDEN OHEEST, een Ionghelinck

NATUREN VERSMACHTERE

DER KENNISSEN DIENAER

DNATUERLIJCK INGHEVEN, een man.

Een gertaeyt man ghenoemt DEN OUWEN VOET

Est niet in vreuchden een groot ghenueghen,Tverhalen, duytspreken en doverdinckenVan tween die hun tot deen dander vueghenEn bystandicheyt ionstich in eeren schincken ?

Sijn wijf, SWERELTS ONBEPROEFDE

5 Wie mach misdoen, wie sou moghen crinckenGhetrouwe vrientschap in eeren verbonden?Alle teghenpartije moet laten sinckenTquaet datse sulcken ghelieven Tonden.

DEN OUWEN VOET

Al mach dafwenschen wel worden ghevonden,10 Doprechte liefde en canmen niet vertreden.

SWERELTS ONBEPROEFDE

Alsmen oprechtich vaortsgaet int orconden,Soo en cause niemant ghescheyden met reden.

DEN OUWEN VOET

Wie oyt hun saken nprechteli j ck deden,

Personagien: ghestaeyt bedaard en waardig onbeproefde onervareneversmachtere versmader3 deen dander elkaar 9 af wenschen verwensen 11 int orconden hetzij gezegd (stoplap)

55

Sietmen in vreden zijn tallen tije.15 Tsijn nu schier seer veel Iaren gheleden

Dat ick my ghaf tot mijns wijfs compagnijeEn dat wij tot deen danders bevrijeHebben minli j ck dus na ons daghen volbrocht.

SWERELTS ONBEPROEFDE

Metter waerheyt ick tselve met u heli j e20 Datter noyt en is anders dan eere ghesocht.

DEN OUWEN VOET

Wat batet verciert oft veel goets ghecocht,Alsmen van eere en weet gheen vermaren ?Al wortter te meer plaetsen anders ghewrochtOnser beyder tijt is verre ghevaren.

SWERELTS ONBEPROEFDE

25 Och, waer de werelt gheli j ck over veel Iaren,Soo soudick noch veel gheruster leven.

DEN OUWEN VOET

En waer om datte ?

SWERELTS ONBEPROEFDE

Ick salt u verclaren.Ten mach hier alti j t niet si j n ghebleven.En want de werelt is soa deurroeven

30 Van vreemden handel en abuyse groot,Als wij dan sullen onsen Sane beghevenEn sterf f eli j ck hier passeren de doot,Elaes oft hem daer ontliepe den cloot !Dat waer my boven alle saken leet.

17 tot ... bevrije elkaar beschermend ; in zorg voor elkaar 20 eereeerbaarheid 22 en weielt gheen vermiren niets weet te vertellen 25over voor ; geleden 28 ten mach ... ghebleven men mag (wij mogen)blijven 29 want omdat deurweven doortrokken 31 begheven ver-laten 33 ontliepe den cloot de bal uit de hand liep ; hij zich nietwist te redden

56

DEN OUWEN VOET

35 Mijn wijf seyt seer wel, maer wat raet ter noot,Om hier af te crijghen eenich seker bescheet?Tis waer dat ons Sane noch niet en weetWaer me hy sou moghen de werelt passeren.

40 Al is hy ghehoorsaem in alle beheet,De Ionckheyt can qualijck haer selven regeren.

SWERELTS ONBEPROEFDE

Tverleyen doet den Iongbers soo Naest erreren,Want totten quaetsten is men meest ghenegen,En dan vintmer diese soo persequeren

45 Tot datse sijn theuren appetijt ghecregen.Elaes, doverdincken doet my druck herplegen,Van sorghen die ick voor onsen Sone draghe.

DEN OUWEN VOET

Lief wijf, ick en weet niet met wat weghenDatmen hier in alderbest versaghe.

50 Datmen niet en weet, daer en schaeyt gJieen vraghe.Laet ons raets leven van diet hen verstaen,Hoe ons Sane best si j nen cost be j agheEn soo met eeren mach deur de werelt gaen :Tsy aen een Ambacht sijn handen doen slaen,

55 Oft hem elwerder ter Scholen bestaeyen,Om by sulcken middel te moghen ontfaenKennisse van daer hem den gheest toe sal raeyen,Oft datmen hem best hou uuten quaeyenEn den handel der goeder Comenschap leere.

SWERELTS ONBEPROEFDE

60 Ick en weet wat segghen, wie mocht ons paeyenEn den gheest verfraeyen van desen verseere ?

39 de werelt passeren door de wereld komen 40 in alle beheet inalles wat men hem gebiedt 46 herplegen opnieuw gevoelen 48weghen middelen 50 schaeyt schaadt 51 raets leven van raad-plegen, overleggen met 55 elwerder elders bestaeyen (uit)besteden61 : onze geest verlichting schenken betreffende dit verdriet

57

Wat isser doch meer dan datmen met eereMach winnen den cost en schouwen misval ?Wie weet aen dbeghin hoe tstuck eynden sal

Een Borgher ghenoemt VERMAKELIJCK LEVEN

65 Wel, wat propoosten ruysschen daer aen dopren,Die dees lieden soo druckich vertellen ?Ick ghae best naerdere om aen te hoorenEn oft ickse mocht te vreden stellen ;My dunce hen seer nae ghaen het druckich rellen.

70 God groet u, Vriendekens alle beye,Isser yet te doene dat u mach quellen ?Willet toch segghen.

DEN OUWEN VOET

God loons hem diet seye !Wij si j n desolaet te deser contreye,Claghende deen dander ons letseli j ck grief.

VERMAKELIJCK LEVEN

75 Segt, wat is datte ?

SWERELTS ONBEPROEFDE

Och, dat icker om schreyeInt overpeysen deur tgroot ongherief !Maer wat batet dat ick claghe dmiskief ?Want de sake niemand dan ons en ruert.Beter eest ghesust dan.

VERMAKELIJCK LEVEN

Doet doch mijn belief80 En segt opentlijck waer om dat ghy truert.

De sulcke besuert veel pi j ns en lachtere,Wistment openbaert, het bleef wel achtere.

66 druckich bedrukt 69 hen ... rellen dat hun zeer aan het hart gaatwat zij zo zorgelijk bespreken 77 dmiskief deze ellende 78 ruertaangaat 79 ghesust gezwegen 81 besuert heeft te verduren lachterenarigheid

58

DEN OUWEN VOET

Thert wort te sachtere deur tvragen minli j ck.Mijn troosteli j ck Vrient, gheli j ck u is kinli j ck

85 Den handel des werelts, en dyen ghelooft,Hoe vele datter daer me wort verdooft,Ja, en berooft gheheel onrechtveerdich.Soo weet dat wij hebben desen sone weerdich,Die de werelt noch niet en heeft inghetorden,

90 En duchtende dat by sou moghen worden,Oft hem ghebrake, oock van ghelijcken,Dus ghaen wij alomme hooren en ki j ckenHoemen met hem mocht doen ten besten geschien.

VERMAKELIJCK LEVEN

Hoe is uwen naera ?

DEN -OUWEN VOET

Ick wilt u bedien :95 Den Ouwen voet heet ick en ben soo ghenaemt,

Die noyt en bestonde dat niet en betaemt ;Nochtans voor nu noyt meer raets en behoefde.

VERMAKELIJCK LEVEN

Hoe heette ghye ?

SWERELTS ONBEPROEFDE

Swerelts onbeproefde,Die den Ouwen voet noyt en verliete,

100 Maer ghestadelijck beschermt heb van verdriete,Dwelck dat ons oock noyt en heeft begheven.En hoe heette ghye ?

VERMAKELIJCK LEVEN

Vermaeckeli j ck leven,Dwelck ick ghebruycke naer mijns gheeste plaisier,Nu in Steden, nu in Dorpen, nu daer, nu hier,

86 verdooft het verstand beneveld 91 van ghelijcken als de door dewereld verblinden nl. 96 bestonde iets ondernam

59

105 Gheli j ck ick nu come ghewandelt van buyten.Qualijck canmen doch den gheest besluytenVan tghene daer hy is ghenegen touwe,Soo dat ick een pachthoff buyten coopen wauwe,Daer ick my souwe altijt moghen vermaken.

SWERELTS ONBEPROEFDE

110 Och oft wij wisten bequame sakenOm te gheraken sonder verborghenDaer wij mochten onsen Sone besorghenBy yemant die niet dan int goet en verkeerde,En dat hy daer in sijn Ionckheyt leerde

115 Dat hem is nootelijck oft quame ter staden

VERMAKELIJCK LEVEN

Met redenen moghense wel sijn beladenDie hun kinders tot goet opvoetsel begheeren,Wantmen daghelijcx van quader meerenMeer hoort vercleeren dan van goet opsetsele.

DEN OUWEN VOET

120 Hier teghens stelden wij gheerne beletsele,Want ons Sone is noch seer ionck van Iaren.

VERMAKELIJCK LEVEN

Hoe is synen naem ?

DEN OUWEN VOET

Ick salt u verslaren :Slapende Ionckheyt is hy gheheeten.Dus spuwen wij gheerne middel weeten

125 Dat hy eenigher consten mocht crijghen te bat.Wat batet toch goet, gout, silver oft schat,Alsmen onconstich der eeren passeert voorby ?Daer tdangier rontom loopt, en is niemant vry.

106 besluyten afsluiten ; weerhouden 110 saken middelen 111 sonderverborghen onverheeld (stoplap) 118 meeren mare, verhaal 125 tebat tot zijn voordeel

60

Een lichtverdich manspersoon ghenoemt DEN VLIEGHENDEN GHEEST

Eest niet te beclaghen dat den vlieghenden gheest130 Na zijn opstel niet en mach aldermeest

Volcomeli j ck ghebruycken si j ns sins ghenegen ?Ick heb alree mijn handen gheslegenAen menich begrijp, en veel handels verwect,Maer noyt connen comen tot consten perfect,

135 Daer ick volchde vroech en late nochtansAppetijt van eeren en der baten dans,Dies ick nu Dalchimisterie bekeure.Gheen conste ter werelt en prijsicker veure,Dies ick ten ghebruyck my wil keeren en wenden.

140 Hoe beter begonst, hoe perfecter volenden.

VERMAKELIJCK LEVEN

Wie mach ons senden heir desen vermetere ?Tschi j nt dat hi j t al weet, dus dunckt my betereHem tondervraghen van synen ghebruycke,En wat hy iaecht te desen beluycke,

145 Want sonder niet en spreect hy son haagkoe.God groet u, Vrient, wat hebdy in dooghe ?Isser yet nieus (seght) voor handen comen ?

DEN VLIEGHENDEN GHEEST

Neent, maer ick gae mijn saken vervromenEn tghene dat voorts tot mi j nder consten dient.

DEN OUWEN VOET

150 Waer gaedy met omme ?

DEN VLIEGHENDEN GHEEST

Ick wilt u segghen, Vrient.

130 na zijn opstel volgens zijn bedoeling 131 ghenegen genegen-heid, begeerte 133 begrijp onderneming veel handels verwect veeloverhoop gehaald 137 bekeure mij toeleg op 141 vermetere drukte -maker 144 te desen beluycke hier (stoplap) 145 sonder nietzonder reden 148 vervromen bezorgen

61

Ick hebs veel deurloopen en wel beproeft,Maer tgheen dat den vlieghende gheest behoeftEn hebbick nieuwers noch connen ghevinden,Soo dat ick beghonst hebbe tonderwinden

155 Der Alchimisteryen practi j cke ;Onder vele Consten gheen haers gheli j cke.Maer dat ick sou vraghen, woudy antwoort gheven :Hoe is uwen name ?

VERMAKELIJCK LEVEN

Vermakeli j ck leven,Die heel is bedreven in sulcks behandelen,

160 Nu binnen, dan buyten der stadt ghaen wandelen,Aensiende de agriculture schooneEn dat den arbeyt daer af comt te Toone,Ons alder behoeven, dnatuerli j ck voetsele.

DEN VLIEGHENDEN GHEEST

Een yegheli j ck heeft een versoetsele165 Daer hem den gheest toe trect bysondere,

Deen hier, dander daer toe, ten is gheen wondere,Soo dat metten beminnen van deeneVan andere Consten en zijn egheene,Alsoo ick meene, diemen daer om lachtert

170 Den tronck die goet voetsel gheeft waer quaet verachtert.

DEN OUWEN VOET

Och, oft yemant my cost soo beradenDat ick deser swaerheyt mocht si j n ontladenDie my tonstaden soo deerli j ck quelt !

DEN VLIEGHENDEN GHEEST

Wel Vrient, wat eest ? waerom sydy ontstelt ?175 Isser yet te doene dat u mach hinderen ?

154 tonderwinden aan te vatten, ter hand te nemen 163 behoevenbehoefte 164 een versoetsele iets aangenaams, een vermaak 173tonstaden te ongelegener tijd

62

DEN OUWEN VOET

Alle goey ouwers sorghen voor haer kinderen.Ons daghen minderen dagheli j cks langhere,Dus zijn wij om onsen Sone te hanghere,Want de werelt stranghere wort alle daghe,

180 Vernieuwende deen quaet met dander plagde,Soo dat ick gheern saghe mijn kint ter Scholen.Sulck soecken den sywech en blijven in dolen.

VERMAKELIJCK LEVEN

Twaer Tammer verholen oft verswegen dadvijsDat eenigher Ionckheyt mocht grieven bewijs

185 Om eere en prijs te crijghen in deuchden.Waer ick als ghy si j t, ick sou met vreuchdenMynen sone den acker doen bouwen te wensch,Want daer en leyt niet in teghen tbehouwen smenschDan in rechter trouwen tsweet te verwermen

190 En dbroot son ghewonnen in Gods beschermen,Dan daer af den ermen cock maken versaeyt,Want met God help u en was noyt hongher ghepaeyt.

DEN VLIEGHENDEN OHEEST

Hy en waer niet beschaeyt al volchde bijt naer.Nochtans ick segghe, dattet mijn sone waer,

195 Hy en sou, sief, daer niet inne voortgaen,Maer laten hem van eenen Coopman ontfaenEn dat soo ghedaen daer in laten volheerdich.Wie sal volpi j sen den Coopman rechtveerdich ?

VERMAKELIJCK LEVEN

Die is prijs weerdich, maer tis onseker canse,200 Want Comenschap , staet op asseuranse,

Dies te sulcken danse diet nochtans meenenNiet al en behooren.

179 strangbere wreder 180 vernieuwende doende volgen op, af-wisselende , 191 versaeyt verzaad 193 beschaeyt schade gedaan194 dattet als het 201/2 te ... behooren niet ieder die het wel zouwillen behoort zich aan die onderneming te wagen

63

DEN VLIEGHENDEN GHEEST

Dats waer alteenen,En dat noyt Coopman en was te ver j onnenTglieen dat by heeft metten handel ghewonnen.

205 Wel varense die connen tghebruyck in eeren ;Rechtveerdich voortsgaen sal altijt vermeeren.

VERMAKE.LIJCK LEVEN

Tot eenen te keeren en is alti j is gheen noot,Elcke Conste is zijnsselfs een overhoot.Dies seggiiick bloot, en wilder by blijven,

210 Dat de gene die eenich Ambacht bedrijvenDaer me beclijven, als sijt constich bestieren,Gheli j ckmen dagheli j cks mach sonder versierenSien aent regieren Tantwerpen binnen.In tsweet des aensichts eest salich cost winnen.

DEN VLIEGHENDEN GHEEST

215 Hun sane mocht beminnen by avonteureLanden en steden met ionghen labeureTe besoecken desire, als ick heb ghewrocht.Datmen niet en weet, wat schaeyet deursocht ?

VERMAKELIJCK LEVEN

Neen, waert wel bedocht en heel overpeyst,220 Ten is niet alsoo, en ghy spreect daer gheveyst.

Ghy hebbet deurreyst en weet wafter op loopt;De sulck gaet soo verre dat bijt coopt.

DEN VLIEGHENDEN GHEEST

Al si j nder ghestroopt somti j is eenighe, sief,

203 verjonnen misgunnen 205 die ... eeren die op eerbare wijze dehandel weten te gebruiken 207 tot eenen te koeren zich tot één tebepalen 208 zijnsselfss een overboot zijn eigen baas ; een zelfstandigbestaansmiddel 211 constich bestieren volgens de kunst beoefenen212 sonder versieren inderdaad (stoplap) 213 't regieren de handelen wandel 220 gheveyst onoprecht 221 waiter op loopt wat er tekoop is

64

Daer om en is tversoeck nochtans targher niet.225 Dus wafter gheschiet, gheseyt int rouwe,

Twaer Tammer dat een quaet tgoet verarghen souwe.

VERMAKELIJCK LEVEN

Tis wel, maer in trouwe, onder ons ghesproken,Die om de gheleertheyt hebben ghedoken,Wat heeft hen ghebroken, sijnse niet verre comen ?

230 Sietmen niet hoe haer saken vervromen ?Tis onvernomen en wort selden bedachtWaer om Const vanden sulcken niet en wort gheacht.

DEN VLIEGHENDEN GHEEST

Gheenen cost en wacht, den ti j t voorledenIs onvercri j chbaer, dus soudick treden

235 En hem ghaen besteden sunder toeven op dlest.Hier woont een Meester ontrent dit ghewest,Ick sien hem dus best, eest dat ghyen spreect.

DEN OUWEN VOET

God groet u Vrient, tgheen dat my ghebreectEn quellijcken steect, dat moetick u segghen :

240 Desen Sone souwick gheerne tscholen legghenBy u, Meestere, indyent u paste,En om hem te leeren tot uwen lasteIn eenich Const vaste gheerne bestaeyen.Tis seer grooten last met Ionckheyt belaeyen.

NATUEREN VERSMACHTERE

2-45 Sonder veel beraeyen ick wil my vermetenAlle longhers en desen te doen wetenBinnen s j aers de secreten (ick cane rooven )Die de werelt draecht.

VERMAKELIJCK LEVEN

Ick en can niet ghelooven

224 tversoeck het onderzoeken 230 vervromen vooruitgaan 233gheefnen cost en wacht verwacht niet dat de kost vanzelf komt (?)

65

Dat sonder verdooven yemant is soo cloeck,250 Die dondersoeck der Iongers in eenigen hoeck

Mach eenichsins doen met fortsich indrucken.Dbroosch vaetken verlaeyen valt wel in stucken.

DEN VLIEGHENDEN GHEEST

Si j n dat de ghelucken die u doen sorghen ?Datse heden leeren weten sijt oock morghen ?

255 Hoort, sonder verborghen ick segt u claer :Sulck maect de Meester, hy en ist niet voorwaer.

VERMAKELIJCK LEVEN

Ghy moet daer in grheven beschuldich ;Iongliers te leeren is een punt gehuldich,Gheli j ck si j verduldich daer inne vreucht rapen.

260 Die te vroech op was, had beter gheslapen.

NATUEREN VERSMACHTERE

Wie Const wil betrapen, ick seg hem dat,Comt hy rasch by my, hy crijghes te batIn veel Consten plat, ten steect niet op eene.Nonforts als tghewin comt, al eyndet te ween.

DEN VLIEGHENDEN OHEEST

265 Alsoo ick meene soo en conde ghijeNoch niemant yet leeren in Consten vrije,Die stelt opt sije der natueren behoorte.

NATUEREN VERSMACHTERE

Ick weet remedie teghen sulcken soorte ;Ick open de poorte, hoe vast ghesloten.

270 Ick hebbe soo menighen onverdrotenConst in ghegoten, al wasser natuer teghen.

250 dondersoeck hier blijkbaar voor het resultaat: lering, kennis252 verlaeyen te zwaar belast 253 ghelucken risico's 257 : gijmoet dit erkennen 261 betrapen verwerven 264 non forts het doeter niet toe

66

VERMAKELIJCK LEVEN

Daer Natuer cesseert, is Conste verleghenDus in gheender weghen en passeer ick u tpoont.

NATUEREN VERSMACHTERE

Noyt gheenen bestaeyt, ten werdt hem gheloont ;275 Sij worden ghecroont en oock verheven,

Elcken wordt van my soo vele gheghevenDeur Conste te leven altijt in rusten.

DEN VLIEGHENDEN GHEEST

Der Natueren mach wel wat te suecken lusten,Maer sander verwusten moetment soo herbringhen

200 Datmen niet en behoort yet te gehinghenDwelck sou mogen dringhen tegen sgheests begheeren,Want anderssins sou hem elck verveerenTe willen weeren teghens tclaer bedrieghen.Gheen meerder bedecc dan in kennissen vlieghen.

VERMAKELIJCK LEVEN

285 Ten mach niet lieghen, twaer meer dan iammereMet fortsen Natuere te maken tammere,Wie hoorde lammere, ten can niet gliewerden,Datmen Natuere sou tonder terdenEn willen volherden dat Natuere verwijst.

DEN VLIEGHENDEN GHEEST

290 Const uuter Natueren men aldermeest prijst ;Dus van my gheadvijst, ick sou elders vraghen.Tghebroken ranxken en can gleeen vruchten draghen.

NATUEREN VERSMACHTERE

Latet hem beiaghen daer hy wilt alomme,Maer sie wel toe dat hy niet en comme

273 passeer ick u tpoont geef ik u dit toe 274E bestaeyt besteed (bijmij) 279 verwusten geweld gebruiken, forceren 284 : er is geengroter geheim dan tot hoge vlucht in kennis te komen 288 tonderterden vertrappen 289 verwijst afwijst

67

295 Daer hy het cromme voor trecht sy verwachtere.

DEN VLIEGHENDEN GHEEST

Wat schrift is datte ?

VERMAKELIJCK LEVEN

Natueren versmachtere.

DEN VLIEGBENDEN GHEEST

Tfy, die blijf achtere daermen vermaen doetHoe de Ionckheyt, inder kennissen ontfaen soetGeheinstrueert, voorts ghaen moet tot Consten perfect.

VERMAKELIJCK LEVEN

300 Tis al verloren datmen yet verwectDaer Natuer teghen trect, dus moetty falen.

DEN VLIEGHENDEN GHEEST

Natueren versmachtere, wie sou hem halen ?Want hy wilt versmalen tgebruyck der NatuerenEn met zijnder fortsen daer teghenss labueren,

305 Noyt vreemder kueren ! ten can niet ghesijn.Inden steert leyt alti j t tquaetste venijn.

NATUEREN VERSMACHTERE

Ick sou noch fijn mijn macht openbaren fel,Maer want onweteli j ck van u wort veracht snel,Son ben ick bedacht wel my te versetten.

310 Dat ick elders doe en sal u hier niet letten.

VERMAKELIJGK LEVEN

Naer u besmetten moghense wel hopen,Want u quaet bedrijf en comt niet ghecropen,Maer rasch quaey nopen brenghet meestendeelEn allen u acten en sijn nau een gheheel,

295 sy verwachtere aanvaardt, verkiest 296 wat schrift is datte?wat staat hier ? (hij doet alsof hij nu pas de naam van de bedoeldeontdekt) 303 versmalen verkleinen 309 my te versetten mij te ver-plaatsen; ervandoor te gaan 313 quaey nopen narigheid, verdriet

68

315 Soo dat u juweel hier niet en betaemt.Tis haest veel vermeten die hem niet en schaemt.

DEN OUWEN VOET

Och Vrienden versaemt, noyt meerderen druck !My dunckt dattet slaet al tot ongheluck,Dus helpt my int stuck, tis meer dan noot,

320 Dat mijn Sone mach crijgen voor onse dootEenich overhoor, dat hem eerli j ck mocht leeren.Daer douwers g1iebreck sijn, sietmen veel verkeeren.

VERMAKE.LIJCK LEVEN

Weest sander verseeren, wij vinden noch raetEn denct niet dat Const, soo de werelt nu gaet,

325 Al aen Benen man staet ; ick moet u segghen.Laet ons bedachteli j ck overlegghen,Peysende waermen yemant vinden mochteDie ons inder waerheyt alderbest dochteDat uwen Sone mocht instrueren best.

330 Die vroech Const begheert en leert niet op dlest.

DEN VLIEGHENDEN GHEEST

In onsen ghewest een soo cloecken woont,Wie datter cock comt wort constich gheloont ;Hy hevet ghetoont in menighe contreye.

VERMAKELIJCK LEVEN

Leert by de Ionghers wel met bescheye ?335 Soo moechdy beye hem aen ghaen spreken.

DEN VLIEGHENDEN GHEEST

Ick en weet niet dat yemant hem heeft gheleken1 er Ionghers ghebreken te maken qui j t,En constich tinstruéren voorts met jolijt,Theuren appetijt, daerse toe sijn ghenegen.

321 overhoor advies 322 ghebreck si/n in gebreke blijven verkeerenmis lopen 334 met bescheye op verstandige wijze 336 hem heeftgheieken zijns gelijke is

69

DEN OUWEN VOET

340 Daer ghevoel ick tverheughen my comen teghen !Maer met wat weghen, willet my wijs maken,Sou ick moghen aen desen Meester gherakenOm hem, mijn saken te openbaren ?Waer sou ick hem vinden ?

DEN VLIEGHENDEN GHEEST

Ick salt u verclaren :345 Ghy sult ghaen ghinder voorts op , ghenen hoeck,

Daer ghy slet uuthang^ien dat teecken van Dboeck,En vraghen daer cloeck, en weest niet confuys,Na der Kennissen dienaer, by houdt daer huysTis een Boeckvercooper van si j nder neringhe.

VERMAKELIJCK LEVEN

350 Bestaetten daer by sonder cesseringhe.Gheeft tghenweringhe ; tkeert noch voorspoedich.Een vrij Const te weten is Boet overvloedich.

SWERELTS ONBEPROEFDE

God sy u behoedich voor alle dangierEn loon u dat ghy soo , ghewillich hier

355 Int oprecht bestier ons hebt raet ghegheven.

DEN VLIEGHENDEN GHEEST

Tis ti j t dat ick gae, tis te langhe ghebleven.Een salich leven wil u God Tonnen !Hier mede Adieu !

VERMAKELIJCK LEVEN

Tis na der Sonnen,Ick en sou niet tonnen oock langer ghetoeven.

DEN OUWEN VOET

360 Adieu, God ghun u u meeste behoeven!

350 bestaetten besteed hem 351 gheeft teghenweringhe geef u nietverloren 358 na der Sonnen dicht bij zonsondergang (? vgl. soospaey in vs. 365)

70

Ick hoep ons bedroeven nu ten eynde rastEn dat ick saen warde van rouwe ontlast.Dus oftet wel past, ick clop aende duere.Waer sydy Meestere?

DER KENNISSEN DIENAER

Wie is daer vuere,365 Soo spaey na de uere ? wat is u begheeren ?

DEN OUWEN VOET

Believet u Meestere, ick sal vercleerenAllen tswaer deeren dat my is letselijck.Ick sie de werelt den Ionghers soo i queselijck,Datmen schier niet en weet werwaert dattet strect,

370 En want wij tghebruycken sien soo bedecc,Soo sijn wij verweet by u te comen,Om dat wij warachteli j ck hebben vernomenDat tot elcks vromen ghy u verstant ghebruyct,En souwen ons Soonken, dat hier onder duyct,

375 Ghern maken dat u mocht blijven bevolen.In veel sijweghen valt haest een verdolen.

DER KENNISSEN DIENAER

Vrient, mi j nder Scholen sijn de Ionghers cleeneIck ontfangher als nu en als dan eene,Maer van egheene, dit wel ondertast,

380 En draghick de sorghe te mynen lastDan met mynen ghebuerman, soo wou ick dat wi jVan als te samen mochten routen vrij.Wij hopick en ghij niet en argueren ;Daermen even wel wilt, eest goet accorderen.

NATUERLIJCK INGHEVEN, een man

385 Twaer wel eens tijt nu te ghaen ter stede

367 deeren verdriet is letselijck kwelt 368 quetsr?lijck gevaarlijk370 : en omdat wij zien hoe verborgen (moeilijk) liet (juiste) ge-bruik (van de wereld) is 377 cleene gering in aantal 379 onder

-tast versta

71

Daer der Kennissen dienaer leert na si j n sedeDen Ionghers in vrede, nochtans sonder cracht.Dus gaen ick derwaert als Leeraer mede,Om wat tondersoecken, want daer aen leyt macht.

390 Tis quaet yet goets thoonen daerment niet en acht.

DER KENNISSEN DIENAER

Al waer hy verwacht, soon court hy hier ghaende.Twaer beter, dunct my, dat ict hem vermaende,Dus blijft wat staende, ick ghaen hem teghen ;By middel van vrienden wardes veel vercreghen.

395 Bruer, waer toe ghelegn is uus weechs bevanck ?Mach u yet teghenstaen, oft sydy cranck ?Want my is te lanck u bruerlijck afwesen.

NATUERLIJCK INGHEVEN

Ghelijck deen Vrientschap can dander ghenesen,Soo comick te desen sien davancement

400 Dat int leeren den Ionghers tuwent te bekent,Want een stuck volent en niet wel gheworcht,Heeft menighen onweteli j ck in dolen brocht.

DER KENNISSEN DIENAER

Dat is wel bedocht, elck mach daer voor sorghen.Den tijt van heden brengt onverborghen

405 Onsekeren morghen, elck sie wel touwe.Tis quaet verarcht datmen weI beteren souwe.

DEN OUWEN VOET

Wat ick wel wouwe, lieve Vrienden. mijn,Dat ghy dit mijn Soonken woudt behulpich si j nOm eerli j ck en fijn deucht te bemercken ;

410 Want dondeuchden sietmen in squaets versterckenDaghelijcks veel wercken, dus biddick om raet.Ghefundeerde instructie passeret quaet.

387 cracht geweld 406 verarcht erger gemaakt, bedorven

72

NATUERLIJCK INGHEVEN

Segt dan metter daet, weet u Soon oock yet?Heeft hy wat gheleert ?

DEN OUWEN VOET

Och neen hy, voorwaer niet,415 Tis meer dan verdriet dat ict moet verconden.

Ick hebbe alomme gheghaen en ghesondenEn noch niet ghevonden raet dan int cromme ;Tvraghen waer goet, mochtmen antwoorden waeromme,

DER KENNISSEN DIENAER

Alti j is even stomme is onverdragheli j ck,420 En niet veel spreken wordt oock daghelijck

Wel behaghelijck, met opinien diversch.Men grijpter wel recht na en tcomt nochtans dwersch.

NATUERLIJCK INGHEVEN

Root, wit, blau en persch, tsi j n al schoon colueren ;Nochtans en can gheen langher ghedueren

425 Dan dat uuter Natueren grijpt sijnen stant.Met tghene dat goet is vintmen yemant ghehant.

DER KENNISSEN DIENAER

Den boom wel gheplant draecht goede vruchten,Maer de wortelen bloot en machmen niet luchtenOm tfruyts beduchten telcken saysoene.

430 In elck Const eest met zijn ghebruyck te doene.

NATUERLIJCK XNGHEVEN

Het wisken groene is goet om wringhen,Maer den ouwen tack en sal niet ghehingenDatmen hem sal dwinghen in eenich besluyt.Een ionck ghevoeyt booraken draecht lancste zijn fruyt.

418 antwoorden waeromme een antwoord geven dat iets verklaart 425grijpt sijnen stapt plaatsgrijpt 426 ghehant gediend 429 om tfruytsbeduchten uit vrees voor (het verlies van) de vruchten

73

DEN OUWEN VOET

435 Ghy segghet daer uyt sooment moet heli j en,Daer om comen wij tot u en om verbli j enSoecken bevri j en voor tquetsel gheset.Hem machmen helpen die claecht wat hem let.

DER KENNISSEN DIENAER

Dats seer wel, maer bet, mijn Vriendekens, hoort,440 Eer wij vander saken yet spreken voort

Om te maken accoort van uwen kinde.Weety dat ick my altijts onderwindeEn bevinde goet tondersoecken voor alWaer toe den sin meest ghenegen si j n sal,

445 Soo schoutmen den val dyer na mach comen.

NATUERLIJCK INGHEVEN

Twaer te beclaghen en een groot onvromen,Den Ionghers benomen heuren treckenden gheest,Want dat is datmen moet instrueren meest ;Daerment anders heeft, blijves veel verholen.

450 Met quaeyen leytsman ismen haest in dolen.

DEN OUWEN VOET

Alleen tuwer Scholen en nergherincks el,Dat mijn Sone ware, dat wildick wel,En dat ghy dbevel over hem woudt aenveerden,Om wel betalen.

DER KENNISSEN DIENAER

G heli j ck is van weerden455 Te connen volheerden saken hooch begost,

Soo moet cock Natuere, wat dattet cost,Ghebruycken den lost in sgheests versoecken.Const uuter Natueren moet best vercloecken.

466 een groot onvromen zeer schadelijk 447 heuren treckendengheest dat waarnaar hun geest trekt 454 om wel betalen tegen goedebetaling 457 lost lust, neiging 458 vercloecken , haar kracht puttenuit

74

NATUERLIJCK INGHEVEN

In gheenen hoecken onderwinden quadere460 Dan datmen den Ionghérs besluyt te gadere

Der Natueren adere, met ander bestaen,Om teghens Natuere yet te grijpen aenEn alsoo keeren saen ten anderen weghe.Tfortsich inprinten en eyndt niet te deghe.

DER KENNISSEN DIENAER

465 Twaer een onseghe en meer dan vergrouwen,Datmen die Ionckheyt in goeder trouwenNiet en sou behouwen soet onghelast,Tot datmen versuect en wel ondertastWaer toe den gheest rast en leyt ghedoken.

470 Beter tweemael ghebuycht dan eens ghebroken.

NATUERLIJCK INGHEVEN

Wat mach be-loken liggen in desenEn begreepty noyt, wat by liefste sou wesen,Tsy leeren lesen en schrijven perf ecteli j ckDeur Grammatica, oft onbedecteli j ck

475 Dialectice tgoet uut tquaet discernerenNa heuren eysch.

DER KENNISSEN DIENAER

Oft oock profiterenDeur Arithmetica int leeren tellenEn rekenen, oft deur constich omhellenDeur Geometria bemeten de landen.

NATUERLIJCK INGHEVEN

480 Oft deur Astronomia metten verstandemDe Planeten en tfirmament ondersoecken.

459 onderwinden bestaan ; poging 460 besluyt afsluit 465 een on-seghe iets onbehoorlijks 467 onghelest onbeladen 469 rast enleyt ghedoken in stilte, in den grond toegerust is 478 omhellen om-vatten

75

DER KENNISSEN DIENAER

Oft deur Musi j cke constich vercloeckenInt doucineren op dinstrumenten,Oft in hem laten Rhetoricam prenten

485 En al dat haer toestaet, oft yet anders maken.

NATUERLIJCK INGHEVEN

Ondersoeckende moetmen tghenegen raken,Soo steltmen de sagen recht vrij en vranck soet.Selden eyndet perfect datmen met bedwanck doet.

DEN -OUWEN VOET

Vrienden, grooten danck moet u eeuwich gheschien490 Van dat ghij soo willich voor alle dees lien

Doet doprecht bedien voor mijns Soons welvaren.Vrienden voor Vrienden ter noot niet en sparen.

SWERELTS -ONBEPROEFDE

Woudy doch bewaren, gheli j ck ghy wel muecht,Onser beyder kint en hem ophelpen ter duecht,

495 U wort toeghevuecht loon voor tverdrieten.Tgoet en behoort niemant dan diet ghenieten.

DER KENNISSEN DIENAER

Wel Bruer, aensieten, segt wat soudy raeyen ?Ghy hoort wel, sij willen ons eerli j ck paeyen,Dus int ontlaeyen laet donghenuecht stelpen.

500 Die beste weet moet den anderen helpen.

NATUERLIJCK INGHEVEN

Soo behooret, dus ben ick te vredenDat ghy uwen Sone sult aen ons bestedenEn alst gheleden is eenighen ti j t,Na dat by dan weet, daer na betaelder zijt,

483 doucineren eig. op de doucine spelen (een soort schalmei of hobo),en vandaar musiceren in het algemeen 485 toestaet toebehoort 486tgheneghen raken er liefde voor opvatten 499 onrlaeyen verlichtenvan de last

76

505 Oft anders vrij qui j t ick en begheerder niet van,Want op goeden voet selden yet misvallen can.

DEN OUWEN VOET

Wel Vrienden dan, ick sallen u laten,Hopende dattet noch sonder verwatenKeert tsi j nder baten int deuchdich orboren.

560 Die na wilt weten, moet leeren te voren.

DER KENNISSEN DIENAER

Sonder verkeerden en sonder vermetenOnsen Gheest wort aen hem heel ghequeten,Maer laet ons weten uus Soons naem blooteli j ck.

DEN OUWEN VOET

Slapende Ionckheyt

NATUERLIJCK INGHEVEN

Die is van doen groateli j ck,515 Ia heel nootelijck te worden opghenomen,

En beter eest datse soo slapende comen,Op datmense in vromen alsoo mach drijvenTot tghene daerse anders uut spuwen blijven,Dan int verstijven (al schi j net ghemackere)

520 De slapende Ionckheyt te maken wackere,Want dan naect strackere veel meer verstranghenOm te herleeren de quade ghanghen,Dan van eerst doen ontfangen tgoet onverdroten.

DER KENNISSEN DIENAER

Tgheen dat uwen Sone is inghesproten,525 Wart' corts ontsloten, hopick, sonder sorghen.

Een sulck die heeft inden gheest verbroghenDwelck schier oft morghen noch groot gheacht wort.Gheen meerder quaet dan dat Natuer versmacht wort.

512 wort aen hem ghequeten zal zich aan hem wijden 519 int ver-stijven stijfhoofdig 521 verstranghen inspanning 524 inghesprotenaangeboren 526 een sulck sommigen

77

NATUERLIJCK INGHEVEN

Neen, wel bedacht curt, si j ns sins ghebruycken530 Salmen appetijtich hem laten ontluycken

En sonder verfuycken aenmercken al stilleNatuere deur dingheven werwaerts sy wille,En sonder gheschille dan ghewonnen nemenTe leeren Conste opt volghen der temen

535 Die Natuer beghonst heeft en can volvueren.

DER KENNISSEN DIENAER

Ghy, Natuerlijck ingheven, kont tallen uerenDen gheest soon becueren, al schi j net wondere,Dat by ghenegen van boven tot ondereTot yet besondere treckt dat u behaecht.

NATUERLIJCK XNGHE VEN

540 Ghy, Kennissen dienaar, de victorie draecht ;Eer dat smorghens daecht candy my beleyen,En als wij vergadert sijn onder ons beyen,Wie sou ons scheyen ? niemant die leven.Kennis is tvoortsgaen van Natuerlijck ingheven.

DEN OUWEN VOET

545 Duer tvreuchdich aencleven vliet van my druck ;Benautheyt is my verkeert in gheluck,Gheli j ck dat aen tstuck hier bli j ct gehuldich,Want ons beminde Sone verduldichIs seer sorchvuldich ghenomen in hoede

550 Vander Kennissen dienaer, die tot voorspoedeDnatuerlijck ingheven heeft tot hem ghecreghen,Die ons kint neerstich sullen wijsen en weghenEn naer sijn gheneghen verwecken onbevreestTot Const die hem dient. dus, bevroeyt den gheest

555 Dat den mensch aldermeest tot consten verwectDnatuerlijck ingheven dat tot Kennissen street. Solutie

531 verf uycken met geweld drijven, opjagen 534 opt volghen dertemen de aanleg volgend 537 becueren bekoren, verlokken 553ghenoghen neiging 554 bevroeyt bevroedt, verstaat

78

NATUERLIJCK INGHEVEN

Dats seer schoon ontdect, want int versinnenAls Natuerlijck ingheven streckt tot dbekinnen,Soo canmen winnen dat totter Consten behoort.

DER KENNISSEN DIENAER

560 Deur Kennisse ghaet Natuerlijck inglieven voortEn swemt vast aen dboort vander liefden vierich,Die den verwecten mensch dan is bestierichIn Consten manierich, tot profijt en eere.

NATUERLIJCK INGHEVEN

Dats tvoetsel van Consten, men vinter noch meere565 En twaer quaey leere datment anders verstonder.

Want als de verwecte de Conste conde,Datmen dan niet en vonde sConsten voetsele,Als eere, prijs, en ander versoetsele,Twaer cleyn behoetsele voor den Constenaren.

DER KENNISSEN DIENAER

570 Als de mensch dus verwect is, hy can voortvarenSonder beswaren daer den gheest naer wringt,Want Kennisse den Ingheven de Liefde bringtEn Liefde die dwingt de Conste voortane.

NATUERLIJCK INGHEVEN

Liefde is in Consten voorts te ghane580 Deur Skennissen vermane alti j t bereet,

Cri j ghende van tvoetsel der Consten bescheet,Soon hy oock wel weet en andere diet proeft,Dat elck stuck een eerste beghinsel behoeft.

DER KENNISSEN DIENAER

Diet wel deurgroef t, dat hy met ons belijee585 Dat Natuerlijck ingheven tot allen tije

557 int versinnen als men het wel bedenkt (stoplap) 562 is bestie-rich bestuurt, leidt 569 behoetsele gerief, voldoening 584 deur-groeft naspeurt

79

Streckende vrije totter Kennissen bloot,Den mensche verwect meest tot Consten groot,Dwelck sonder wederstoot en sonder ghebrekenAen dees figuere by Herculem gheleken

590 Oock wort, ghebleken en bewesen blijft.Weet hoe (na dat ons Xenophon beschrijft)Hercules noch ionck en bly van ghelaet, Hier toont men Her-

Gheneghen zijnde tot vromighen staet, culem slapende endeWellust, Deucht hemTwijfelde in synen raet waer by hem souwe weckende.

595 Alderbest moghen begheven touwe.En alsoo by hem wouwe ter rusten stellen,Sach in synen slaep, int voorts vertellen,Dat hem quamen quellen met swaren arbeydeTwee Vroukens, daer af hem de een toeseyde

600 In vrijen gheleyde wellust en ghemack,En als hem dese met synen arm track,Dat dandere dat niet en heeft ghedoocht,Maer Herculem eere deur vromicheyt ghetoochtEn tsegghen ghepoocht dat sy dat wou verleenen,

605 Indyen by haer wilde volghen alteenen,Want sonder vercleenen sy Duecht ghenaemt wasEn dander Vrouwe tot wellust versaemt was.Soo heeft, alst betaemt ras, Hercules onverbolchtDnatuerli j ck ingheven duer Kennisse ghevolcht,

610 Om soo te ghecrijghen vroomheyt in eeren,Als voelende dat Duecht quam int vermeerenTot kennissen keeren zijn ingheven te recht,En heeft soo deur dingheven de Duecht aengehecht,Want Kennisse slecht met haer was Meestere,

615 En dander verlaten, zijne hun tweestereTsamen ghegaen, soot hen Boet gbedocht heeft.Deur Kennisse Dingheven de ,Duecht beleeft.

NATUERLIJCK INGHEVEN

Te kennen ghy wel gheeft in tfiguerlijck bewijsHoe Natuerli j ck ringheven met Skennis advi j s

608 onverbolcht onverschrokken 615 hun tweestere met hun tweeën

80

620 Ghewint den prijs en verwect meest den menscheTot Consten, daer nut dat hy voort te wenscheVan tghene dat Const eyscht crijcht een verwintsele.

DER KENNISSEN DIENAER

Van alle saken eest deerste beghinsele.Wie sou dan maken een ander bedecksele ?

625 Stelt deerste beghin by deerste verwecksele.Sonder vertrecksele, claerder dan den Sonschijn,En cander gheen naerder verwecksel ghezijnOm te moghen comen tot eenigher Consten,Dan Natuerlijck ingheven, dat metter ionsten

630 Tot kennissen strect, want datblijft in vigheur.

NATUERLIJCK INGHEVEN

Neemt ghemerck hoe Cicero de groot Orateur,Ia geheel de fleur, alsoo wij lesen,Boven al ;die mochten welsprekende wesen,Verweet als desen deur Natuerlijck ingheven,

635 Byde welsprekentheyt is alti j is gheblevenEn anders int leven noyt bestaen willen ietEn dat daet om, want de kennisse, siet,Den gheest anders niet en had inne ghebracht.

DER KENNISSEN DIENAER

En Virgilius, soo grooten Poeet gheacht,640 Heeft hy niet ghewracht en ghedaen volheerdich

Menich loffeli j ck stuck en pri j sens weerdich,Datmen hem moet naerseggen lof tzijnder vromen?Ia hy, maer segt, hoe is hyer toe comen ?Oft wie heeft vernomen hoe hy is gheraect

645 Aen die Const alleen, die hy soo heeft ghesmaect,Dan dattet ghemaect heeft sander gheschilleDnatuerlijck ingheven naer sijnen wille,Streckende stille totter kennissen voort ?

622 crijcht een verwintsele verwerft 624 bedeckselen iets dat de waretoedracht bedekt, verzinsel, uitvlucht

81

NATUERLIJCK XNGHEVEN

Hoe comt dat men niet en leeft noch en hoort650 Dat Cicero oyt woont Poetichs heeft ghedaen,

Oft dat Virgilius cock heeft bestaenTe veerden aen gheli j ck Cicero vermaert ?

DER KENNISSEN DIENAER

Dats want hen Natueren waren bewaertDeur des inghevens aert met diversch bemercken,

655 Soo dat Ciceronis ingheven om werckenAlleen nam tverstercken op seer wetspreken.

NATUERLIJCK INGHEVEN

En Virgilius hadde Poeetsche treken,Gheli j ck is ghebleken, alleen uutvercoren.

DER KENNISSEN DIENAER

Dats want hem die waren ingheboren,660 Son dat zijn ingheven alleen daer toe wrochte.

Ghelijck al wast dat Cicero meer mochte,Nochtans by en sochte gheen ander bedrijvenDan wou by Dnatuerli j ck ingheven blijven,Dwelck hen doet beclijven diet soo bestieren.

665 Aende Natuere kentmen best de Scholieren.

NATUERLIJCK INGHEVEN

Gheen beter regieren dan Natuer en haelt,Want dingheven dwelck is met kennissen deurstraelt,Blijft vasteli j ck ghepaelt aender Consten slot.Dnatuerli j ck ingheven en eyscht gheen ghebot.

DEN OUWEN VOET

670 Mijn Vrienden, voor dlot dat ons wel is gheslagen

650 poetichs van een dichter, iets in poëzie 652 te veerden aen ietste ondernemen 653 want omdat hen hun bewaert voorzien 656 namtverstercken zich toelegde 644 beclijven gedijen, voorspoedig zijn670 wel is gheslagen gunstig uitgevallen

82

Si j n wij ghehouden sonder verdragenAllen ons dagen tot uwaerts in danck.

NATUERLIJCK INGHEVEN

Dats gheerne ghedaen, maer wij moeten eer lanckVan hier nemen den ganck, want cart wort den ti j t.

DEN OUWEN VOET

675 Neemt ghy dan mijn Soonken in u bevri j tEn doet doch tprofijt int squaets verschouwen.

DER KENNISSEN DIENAER

Wij sullen meer doen sonder ophouwenDan ghy moecht betrouwen yemant van ons beyen.Hier mede Adieu.

DEN OUWEN VOET

Als wij moeten scheyen,Soo wil u gheleyen het opperste goet.

680 Nu ghevoel ick hoe den Ouwers gheeft goeyen moetEn verheugen doet tvoorspoet hunder kinderen.

SWERELTS ONBEPROEFDE

Tquelsel dat my te voren mocht hinderenGhevoelick minderen duer svruechts beproeven.

DEN OUWEN VOET

Noyt vroli j cker qui j te en werdick dbedroeven,685 Want voor dbehoeven is mijn Sone versien.

Dnatuerli j ck ingheven doet met kennis gheschienDattet al moet vlien datdder Ionckheyt quelt.

SWERELTS ONBEPROEFDE

Oft alle Ouwers soo haer kinders besteltEn gehoorsaem ghevelt hadden by dingheven

690 Der Natueren, dat deur kennissen mocht leven,En worden ghedreven soo tot Consten perfect.

675bevrijt hoede , 676 squaets verschouwen het verjagen van het boze685 voor dbehoeven , naar behoefte

83

DEN OUWEN VOET

Dat Natuerli j ck ingheven den mensch meest verwectAlst tot Kennis strect, bevelick den linnenDie ghevoeli j ck hun constich ghebruyck ghewinnen

695 En van waer dbeghinnen hun eerst is ghecomen.Hoe mach tverwecksel doch beter vervromenDan alst wort ghenomen uut si j n eyghen wesen ?

Wij Couwoorden, Edel Vrienden ghepresen,Nemen orlof by desen en bidden als Broers

700 Den fauten te ghunnen d j onstich succoers,Op dat dies te meer, na trecht betamen,Const en Beminders ionstich versamen.

694 ghevoelijck met juist gevoel ? of voor gevoeglijk ? 696 tever-wecksel de aandrift vervromen vooruitgaan

84

Personagien vander Prologhe

DE STEDEN, ghecleet als eten Borgher

DE DORPEN., ghecleet als een Lantman

DE LANDEN, ghecleet als een Ioncker

DE STEDEN tot de DORPEN

Lantsman, goeden dach ! waer wildy doch henen ?Wel, hoe stady sus? en condy niet spreken?

DE DORPEN

Hen? wat soudy my stooten voor mijn schenen ?

DE STEDEN

Wa, dat is propre ! waer leerdy die renen ?5 En van waer comdy hier voorts ghestreken ?

DE DORPEN

Ick come van buys.

DE STEDEN

In tsli j ck moetty steken!Waer staet (segt) u buys?

DORPEN

Ten twee si j den eest dries,Voor lapt, en achter heye.

STEDEN

Wat comdy dochWa, dat is een Vries

och soecken ?

DORPEN

Ick come hier kijcken

2 sus zus, dus 4 renen redenen, manier van spreken 5 ghestrekenaangestapt 6 moetty steken moge je blijven steken 7 dries drasland8 Vries hier blijkbaar voor : lompe boer

85

10 Eens na de Steden.STEDEN

Soo sal ick u ghelijcken.Waer op siedy al ?

DORPEN

Dat hier soo ghelat is,En ten vriest nu doch niet.

STEDEN

Dats want hier een Stat is,Tisser al ghesteenweecht.

DORPEN

Dit lant is al vol keyen,Twaer hier quaet ploeghen.

STEDEN

Segt my tusschen ons beyen,15 Dat ghy dus over al siet, wat macht bedien ?

DORPEN

Tonsent segghen my al den dach de lienDat Coopman hier woont.

STEDEN

Kendy Coopman wel ?

DORPEN

Neen ick, eest gheen heerschap ?

STEDEN

Hy, oft yemant ei.Meyndy dat ick juyst al de werelt kinne ?

DORPEN

20 Hoe heet ghy, Vrient ?

10 Soo ... ghelijcken dat mag ik horen 13 ghesteenweecht geplaveid18 el anders

86

LANDEN

Ghy schijnt een broethinne,Die my dunst dat versch comt uuten nest ghevloghen.Wat seyt desen Keerl ?

STEDEN

Hy heeft my vertoghenDat hy hier is tomen om Coopman te siene.Soo vraecht hy oft ghi j t sijt.

LANDEN

Op dat ick u diene,25 Segt wie gby sijt.

DORPEN

Ick ? de Dorpen.

LANDEN

Ick de Landen.

STEDEN

Tvergaderen brengt op eenen buyck drij handen,Want ick ben de Steden. maer wat iaecht u int velt ?

DORPEN

Om Coopman te siene.

STEDEN

Hebdy yet dat u quelt ?

DORPEN

Om hem te siene, oft hy groot oft cleen is.

LANDEN

30 Ick peyse hy meynt dat een mensch alleen is.Ick seg u vrij datter Cooplieden om veel sijn.

22 vertoghen verteld 31 om veel talrijk

87

STEDEN

Hy meynt daft Reusen van boeckweyten meel sijn,Oft (peysick) kemelen met grooten ruggeien.

LANDEN

Bylo, mijn Vrient, sij vlieghen als mugghen35 Over lant over see.

DORPEN

Steken sij cock dan ?

LANDEN

Sij hebben een becxken, tsteect menighen man.

DORPEN

Maer en vlieghen sij nymmermeer inde keersse ?

STEDEN

Ia sij seker, Dorpen, sij blooten de meersseWel al te deerlijck. hun vloeyen worden ebben.

40 Maer segt ons, wat wildy den Coopman hebben?

DORPEN

Si j segghen tonsent dat by my sal coopen.

LANDEN

Tis mogheli j ck waer ; comdy daerom gheloopen ?Wat let u dat ? meyndy dat sij quaet zijn ?

DORPEN

Ygoey, ick en weets niet.STEDEN

Dat moet quaeyen raet zijn45 Swijght, want ghy en kentse niet.

DORPEN

Daerom comick hier.

38 blooten de meersse stellen hun mars, hun waren, bloot ; moetenrisico nemen 44 Ygoey bij God

88

LANDEN

En daer ghy soo na woont in dit quartier,En kendy gheen Cooplieden, segt vuylen plompen ?

STEDEN

Ghy kent ymmers Cramers, die haersnoer en trompen,Nestelen, spellen, lint en schoubrieven veylen,

50 Diemen siet naer alle Kermissen seylenEn aenden Kerckmuer hebben hun statie.

DORPEN

Wa, die ken ick wel.

STEDEN

By comparatieDus zijn de Cooplieden (dat ickt seggen derre)Die avont en morghen, die wijt en verre

55 Goet halen, goet vueren, cloeck inde bane.

DORPEN

Soo zi j nt dan lantloopers.

LANDEN

Iaet, soo te verstane,Maer niet als andere, ' want dat zijn guyten.Al trecken dese binnen slants en buyten,Tzijn Cooplieden, te weten daer wat op sit.

DORPEN

60 Binden sij oock schotelen?

STEDEN

Tfy ! sluyt u ghebit !Hoort de Landen spreken en wort eens wi j sere.

46 na dicht bij 48 trompen trompetjes (als speelgoed) 49 schou-brieven blaadjes om aan de schouw te hangen (?) 51 statie stand-plaats 59 op sit bij zit ; versta : die die naam verdienen 60 bindenrepareren

89

LANDEN

Hunnen handel is groot van hout, peck, ijsere,Gout, silver, lakenen, si j den, wullen, lijnen,Kese, boter, vleesch, wijn, olie, rosi j nen,

65 Suycker, cruyt, vijghen.

DORPEN

Die sou ick wel menghen.

STEDEN

Wel, segt, soudy u dan niet seer verheughenVan alsulcken Heere ?

DORPEN

Ia, wou by my borghenEn dat ick vijghen ha.

LANDEN

Tsijn oock noch sorghen.Maer en hebdy van hem anders gheen vreese ?

DORPEN

70 T j an, my dunckt ia ick.LANDEN

Waeromme ? singt op, Meese.

DORPEN

Hy heeft (hoorick) twee al te quaeyen namen;Tis my eens gheseyt.

STEDEN

Ghy en derft u niet schamen,Tsa, noemtse ons Vrij

DORPEN

Blanckevoet, sou ick meene,Soo was den eersten.

65 cruyt specerijen 68 ha hadde, kreeg 72 derft heeft 73Blanckevoet verhaspeling van bank(e)roet

LANDEN

Noemt den tweeden met eenen.

DORPEN

75 Wa, ick en can, maer sij seyen twaren CoopmansDies veel bedorven.

STEDEN

Menich vercken is ongans,Daer om en si j nse niet al te weerlegghene.

LANDEN

Van quaey Cooplieden waer ghenoegh te segghene,Maer quali j ck ghecreghen, quali j ck verloren.

DORPEN

80 Maer hoe kent men die ?

LANDEN

Deynde moetmen sporen.Als den sneeu smelt, dan verhaelt by de quaey schueren.

DORPEN

Maer oft sulck my cochte.

STEDEN

Ten sou niet dueren,En dat en zijj nse niet die u coopen sullen,Maer die den cappruyn met hoy niet en vullen,

85 De goey rechtverdige, die hier noch ter tijt zijn.

LANDEN

Hoort, Dorpen, en sal u dat niet een groot profijt zijnDat ghy sult hebben eenen Meere van machten,Wanneer de Ruyters tuwent s-ouwen vernachten,

77 weerlegghene afwijzen 80 deynde moetmen sporen men moet ophet eind, de afloop letten 81 verhaelt vertoont, doet blijken 84 dencappruyn ... vullen die geen hooi in hun hoofd hebben, die goed bijzijn

91

Die u die sal afcoopen met properheden ?90 Alsser oock comen schattingen oft beden,

Oft dat ghy moett waghenen oft volck uut schicken,Hij sal u lossen uut dees quaey strickenEn verschieten tghene datter is van doene.

STEDEN

Ia somtijts oock schencken, is hy van faetsoene,95 En soo doende dat hy hem verele.

Ia siet by u oock dan verschaften te veleAen coren oft anders, hy sal u ontlasten,Want redene hy en derf daer niet na vasten,Als die anderssins heeft ghenoech ghewonnen.

100 Twaer anders van hem onredeli j ck beghonnenDat hy na tprofijt uus sweets sou snacken.

LANDEN

Neen hy, gheensins, maer siet hy yemant slabbackenDie deur noot sou moeten zijn beestkens versetten,Oft die zijn lant niet en sou rammen ghevetten,

105 Hy sal hem ter bant staen, eer dan by sou dolen.

]DORPEN

Wa, dat hoor ick gbeerne.

STEDEN

Dan sal by noch ScholenTuwent doen stellen, op dat de Ionghers leeren.

LANDEN

Segt quant, is u carts niet ghebeurt veel eerenOp verscheyden Schietspelen deur de Coopmans rijf ?

95 hem verele zich hoger doet schatten (populair maakt ?) 96 ver-scIatt.' gewelddadige schatting doen betalen, afpersen 98 want redene

immers derf hoeft 102 slabbacken zwak worden, zich niet kunnenhandhaven 103 versetten verpanden 104 ghevetten mester. 105dolen verbijsterd worden, geen raad meer weten 109 rijf mild, royaal

92

DORPEN

110 Sij hietense Speelvogels.STEDEN

Neck, ghy staet soo stijf !Hoe luttel verstaedy wie u goet oft quaet doet.

LANDEN

Laet de Boeren geworden, sij zijn vry baet vroet.Maer segt, dit is u ommers een goey ti j dinghe ?

DORPEN

Wa j aet, met allen.STEDEN

Maect dan verbli j dinghe115 En eert den Coopman.

DORPEN

Maer oft by u cochte,Segt, woudijt oock wel ?

STEDEN

Waert datment versochteEn niet goet en viele, soo wou icken derven.

DORPEN

Segt toch waeromme.STEDEN

Wij souwent bestervenAlle drij, die soecken tprofijt allegare,

120 Want als dat leet by tvertieren van ware,Den Coopman maect datter voeten en handen zijn.

DE DORPEN

Wat helpt ons datte ?

112 sij zijn vry baet vroet zij weten heus wel wat hun voordeel is116 versochte' ervoer, bevond 120 leet ... ware gelegen is in het ver-handelen van goederen 121 datter ... zijn dat de zaak voortgang kanhebben

93

STEDEN

Datter dan oock tanden zijnDie tsuyvel eten, is u dat niet nooteli j ck ?

LANDEN

Hoe orboirlijck hy is merck ick wel grootelf j ck125 Ter plaetsen daer hy my en compt versoecken niet.

Al mach hem sulck Constenaer daer vercloecken ietOm synen gheest tot wat abels tontbindene,Als hem faelgeert eenen Coopman te vindeneEn blijft de Conste dan niet onder de voeten ?

STEDEN

130 Dan moet hy volgen al waert tot in Calcoeten,Oft by moetse gheven onder haer weerde.

LANDEN

Sou tuwent wel van als wassen in deerde ?

DORPEN

Jaet, wat icker saeye.LANDEN

Maer saeydy daer van als ?

DORPEN

Dat ick weet datter wassen sal.

STEDEN

Soo goet spraecty Wals135 Dat was tselve dat ick u wou vraghen.

Deertrijck en sou tuwent gheenen bastaert draghen.

DORPEN

Tonsent wortter dickwils met hoopen ghegeven.

123 no oteli jck noodzakelijk 124 orboirlijck nutig 127 : om uitzijn geest iets fraais te produceren 130 Calcoeten Calcutta 134Soo ... Wals je kon net zo goed Wals praten, d.w.z. dat brengtons niet verder 136 bastaert een soort van zoete wijn 137 : dieworden bij ons dikwijls bij hopen uitbesteed (t.w. bastaardkinderen)

94

DE STEDEN

Hy spreeckt van Wijn, dat zijn bastaerden die leven.Ten draecht oock gheen olie, noch speceri j e.

LANDEN

140 Men wint tuwent wolle, maer vrij gheen s i j e.Ghy graeft wel turven, maer en vinter tgout niet.

STEDEN

Ghy hebt wel wit sant, maer ghy en hebbet sout niet.

DORPEN

Wij hebbens nochtans hanghen in ons schouwe,Maer niet vele.

LANDEN

Dats daer ick henen wouwe :145 Sunder den Coopman en haddijs niet ghecregen.

Elck Lant brengt het zijn voort, daert toe is ghenegen.Van elcks al te hebben en waer niet doenlijck.Nu comt die Coopman, die besorghet coenli j ck,Si j n lijf aventurende tonssen believe.

STEDEN

150 Is dat niet een sake van grooten gherieve ?Wat segdijs, Dorpen ?

DORPEN

Dat ick u hou eten.

LANDEN

Van greyne, en noch scherp ; maer nu moetty weten,Wij ghebruyckens al meer dan hier ghewassen,Dwelck ons die Coopman brengt met soo grooten tassen,

155 Dat by deyghen Landen moet dickwils blooten.En waren wij hier niet deerli j ck verstooten

138 by slaat op handen dat wat jij bevoelt 151 hou eten metlevensmiddelen onderhoud 152 greyne graan

95

Gheleden hondert Iaren oft daer omtrent ?Alleenli j ck was hier de Draperye bekent,Nu comt ons Italien, ia Indien thuys.

STEDEN

160 Haddy dan my ghesien, noyt armer ghespuysDan ick en bruedde, Wevers achter en veere ;Maer soo Naest als Brugghe was ghebracht in fleureEn dat deur den Coopman, besonder van buyten,Ick bant doen oppe alleinskens mijn tuyten

165 En bestont met Brugglee my te gheneerneEn hoe lancks hoe meer, tot dat dees edel keerne,Antwerpen, in dlicht quam, dalderschoonste bloeme.In sulcker vueglen als ick Antwerpen noeme,Denckt dat ghy hoort Venegien, Florentien,

170 Geneuen, Napels, Lissebonen, Valentien,Neurenborch, Ausborch, Cuelen, Lyons en Parijs,Mits dat Antwerpen is al tghemeyn logijsDaer alle Comenschappe treyn en ghanck heeft.

LANDEN

Hier af ist recht dat de Coopman den danck heeft,175 Want ick sou wel goet doen om luttel ghewins ras,

Datter meer Silvers, dander wijlen wel tins was,Nu by ons dri j en dagheli j cks glieuseert wort.

STEDEN

Seker, Landen, ghy hebbet al ghesolveert cortComenschap gaet boven alle handelen.

LANDEN

180 Wat doet de Buytelanders herwaert wandelen,Al hebben sij wel goet (ia sij brenghent mede) ,Dan dat hun dinct dat Antwerpen is die StedeDaer Fórtune perfortce wilt neder vallen ?

158 Draperye lakenbereiding 164 tuyten vlechten ; versta : ik begongroot te worden 166 keerne eig. pit, fig. alg. aanduiding van ietswaardevols

96

DORPEN

Tis gheluck voor den Coopman.

STEDEN

Meer voor ons allen,185 Want waer by gaet, de. Mercten sullen volgen ;

Dan bleven wij hier sitten half ongheswolgen,Want oock te verhuysen en mach niet veesen.

DORPEN

Laet houwen den Coopman.

LANDEN

Hy is weert ghepresen,Dus laet ons hem minli j ck alle vrientschap tooghen.

STEDEN

190 Laet ons arbeyden om sCoopmans verhooghenEn houwen verwaten dat hem mocht vercleenen.

LANDEN

Anders wij souwent clachtich beweenenEn comen te gheenen, dus latet schouwen.Tghemeyn ghebruyck doet den Coopman houwen.

STEDEN

195 Orloft in trouwen, laet fauten passeren,Tghebruyck can de Conste ten besten regeren.

186 dan nl. als hij, de koopman, er niet was ongheswolgen metonverkochte voorraden ? 191 houwen verwaten als vervloekt be-schouwen

97

Personagien vander Factie

DEN TIJT

EEN GHESTADICH MAN

EEN AMBACHTSMAN

EENEN FIEL

DEN DEUCHNIET

DEN VRECKAERT

EEN METSER

EEN DRONCKAERT

EEN BEQUAEM DILLEKEN

EEN BOER

TAEYE, Sboeren wijf

DEN TIJT

Ontweckt nu, aerdighe constighe spruyten,En wilt ontsluyten Stijts contemplatie.Aensiet my, Tijt, seer groot van virtuyten :Die laghen in muyten, maken nu recreatie,

5 Dus want u al streckt tot consolatie,Moet tsamen met eendraechtich aenclevenDeur bequaemheyt Stijts nu sijn bedreven.

EEN GHESTADICH MAN

Ick houds coop vrijlijck sonder begheven.Ghy toont u wonderli j ck in veel contreyen ;

10 Na dat ghy Tijt nu sijt, soo wil ick levenDeen doedy lachen en dander schreyen.

EEN AMBACHTSMAN

Ick Ambachtsman wil my deur den ti j t vermeyenEn my voeghen na dat by ons is verleent.Ten baet gheen bidden, geen smeecken oft vleyen,

Personagien : be;quaem Dilleken gerieflijk juffertje4 in muyten verstopt, weggedoken 5 want aangezien het 8 Ickhouds coop ik houd het voor afgesproken(?)

98

15 Wij moeten hem hebben soo by comt, ick meent.

EENEN FIEL

Ogden Ti j t voorleden was ick Fielken versteent,Hy maeckte my beroyt en was oock te diere ;Den incoop en was noyt metter horsen vereent,Soo dat te mynent al was van sueren biere.

DEN DEUCHNIET

20 Ick Deuchniet sunder sorg1ie maeck goede eiere.Den Ti j t laet ick den Ti j t zijn, avant en noene ;Altijts even vol, dat is mijn maniere.Vrou Sorghe en heeft te mynent niet te doene.

DEN VRECKAERT

O Tijt, oft ghy nu waert int saysoene25 Soo ghy waert over sevenentseventich laer,

Soo sou ick Vreckaert me zijn als de coeneMaer neen, den cost valt my nu veel te swaer.

EEN METSER

Daer om, ghedaen oft glielaten voorwaer,Ick Metser winne nu meer in eenen daghe

30 Danmen doen in drijen dede, dat is claer.Ick hangt metten Ti j t nu al inde wagkhe.

DEN DRONCKAERT

Wat baet dat ick Dronckaert veel roep oft claghe,Ick voighe den eysch van mi j ader Natuere.Naer den Tijt ick niet seer veel en vraghe,

35 Ick bender inne en wilder me duere.

EEN BEQUAEM DILLEKEN

God help my doch uut mynen ghetruere,Op dat ick mach crijghen eenen fraeyen Quant.Ick weter van tienen noch wel den kenre,

16 versteent hetz. als berooid ? (vgl. ,, zo hard als een bikkel of eenspijker" van iem. die niets betalen wil of kan)

99

Maer sij en hebbens niet wel inde hant.

EENEN BOER

40 Ick Huysman segghe, dat ghy Tijt si j t seer playsant.Tis wel ghebleken aen alle goey vruchtenVan coren en ander goet seer abondant,Dies wij nu wel meughen si j n vol ghenuchten.

TAEYE, SBOEREN WIJF

Och Ian mijn man, ick moeter om suchten,45 Oft yemant met cluchten u mocht betrapen

En van dwerck doen scheyen, tis alle mijn duchten.

DEN TIJT

Comt alle tsamen die vreucht willen rapen,Ontweckt u vrijlijck die laecht tot slapenEn neemt den Ti j t waer nu elck bysondere.

50 Comt vroli j ck herwaert, comt my verknapen,Ick breng u veel voort met grooten wondere,En alst my belieft, soo breng ickt oock tondere,Wilt my aenmercken en alle mijn dinghenEn helpt met vreuchden een Lieken singhen.

Factie Liedeken55 Bedrijft nu vrij solaes, ghij Rhetorices sinnen.

Want den gheest eysschet Tantwerpen nu ter tijt.Stroyt der vreuchden aes int lief li j ck beminnen,Soo moechdy kinnen reyn Conste met jolijt.Der ni j ders schimpen quaet en can u niet deeren,

60 Dus stelt u vrijlijck met ons in svreuchden pleynEn houdt u fier ghelaet, den druck wilt ontbeeren,Soo sal u volghen d j onstich succoers certeyn.

Den tijt nu groot gheacht comt vrolijcheyt ons bringhen,Om den bedroefden te troosten na den aert.

50 verknapen vergezellen

100

65 Dat elck gheest heeft gewacht, is hier, dus laet ons singenEn Conste dwinghen tot Liefden hooch vermaert.Die anders is bedacht, moet van ons verdolen,By constich engienen de sulck gheen plaets en heeft,Maer is wel weert veracht, want te deler Scholen

70 Niemant en hoort dan die nu in vreuchden leeft.

Al gheeftmen quaden raet, Natuere stelten teghen,Soo suldy vinden den gheest in u gherust.Dus laet dan metter daet ons sinnekens ghenegenDeur t j onstich volghen van aftreck si j n gheblust ;

75 Tis doch doprecht . ghebruyck vanden gheest ingheboren ,Wie can besluyten van daer den gheest toe rast ?Houdt dan minlijck beluyck in tvreuchdich orboren,En soo voortane volbringhen dat u past.

Hier met, Princen, Adieu ; in dancke wilt toch nemen80 D j onstich voortstellen der Couwoorden Boet.

Wij willen op een nieu int afionstich vervremenAlti j is even willich zijn tuwaerts metter spoet.Neemt danckeli j ck tvoortstel dat wij hier bedrijvenHet vierich herte hevet ons doen bestaen,

85 Dus laet oock wel even u ionst ons beclijven,Op dat wij te samen deen dander so ontfaen.

68 engienen geesten 69 is weert veracht verdient verachting 74aftrek verleiding 76 rast (van rassen) met ijver streeft 77Houdt ... beluyk ga de perken niet te buiten 78 in dit vers is wsch.een woord uitgevallen 81 t af ionstich vervremen het verwijderd-houden, het schuwen van afgunst

101

Personagien van de Factie der Lischbloemen

DEN GHEMEYNEN ROEP

VRIENDELIJK WINCXKEN, een vrouken

GHEERT TRECKBROECKE

LIJSKEN CLEYNSORGHE

CRANCK GHESEL, een wagheman

BAETKEN QUISTPAYMENT

CLEYN PROFIJT, een cremer met lieken.>

TRUYCKEN MELCKSTOOP

WUYTKEN LEMMENS

VROU GOEYWARE, op de mert

BEYKEN VAN SCHELLE

DEN GHEMEYNEN ROEP

Hoort ! hoort, al tsamen ! wilt vruecht ontsluytenGhy lustighe coopliens, ramt toch van buytenTer vroli j cker mert, tsy mans oft vrouwen !Men gheefter elck vrij dom, sprinct uuter muyten

5 En helpt toch de mert in eeren houwen.Comt oock vrouvuylkens die wonder brouwen,Bestelt u ghelt liever dobbel dan inckele,En wilt vri j moedich met vreuchden aenschouwenHoe elck ghestoffeert heeft sinen winckele.

10 Comt oock ghy boerkens met vreuchden voort,Dan waer dat ghy si j t, valt ons aen boort,Verfli j t die coopliens aan alle syen.Tisser al vrolijck ; men pijpter accoort,

Personagien : wincxk^an wenkje terckbrooecke quid ? niet in W.N.I'en in boeken over het 16de-eeuwse kostuum quistpayment loonver-kwister lemmens wsch. bij lemmen = zeuren, zaniken

4 sprinct uuter muyten komt voor den dag 6 vrouvuylkens vuil-poetsen 7 bestelt besteed 13 men pijpter accoort alles is in har-monie

102

Daer is planteyt van leckernyen.15 Comt, coopt van als, wilt u Lijsen verblyen,

Op dat gby met haer meucht vreucht bedryven.Werdeert de craemkens aen allen si j en ;Twaer iammer dat ieznant sou achter blijven.

Comt oock sonder toeven, ghy lichte clickoykens,20 Die vroli j ck hippelen als ionghe vloykens ;

Ick sal u fourieren in huysen, in hoven.Comt, coopt blancketsele, verciert u hoykens,Ghij sult u van my hoepich beloven.Comt oock die metten sproeten zijn bestoven

25 Int aensicht, ghelijck sint Joos met schelpen,En palleert u net van onder tot boven;Men sal u van als ter noot wel helpen.

Comt oock die ventelijck legghen den scheeleMet Truycken melckstoopp van Austrueele,

30 Ia Beelken van Cruyckeeck en Beycken van Schelle,Die haer vermeyen binnen Venus prieele,Daer oock verkeert menich slym gheselle,En Lyskens tsvluegels metten rouwaenschen velle,Comt toch al tsamen metten heelen hoope,

35 En Griete die den roof haelt voorde helle.Daer is wonder veyl en iaick te coope.

Comt ghy clicspillekens, die lecken en suypenBesyen sweecks, daermen siet sluypenLijn-ken en Aechtken, so ick u seye,

40 Al soudyer naemaels op u knyen om cruypen.

15 u Lijsen uw meisje(s) 19 clickoykens lichtzinnige meisjes 21fourieren van alles voorzien 22 hoykens hoofdjes 23 u van mybeloven tevreden over mij zijn 25 .schelpen doelt op St. Joost alspelgrim 28 venteiijck legghen den scheele blijkens het vervolg eengrappig-eufemistische omschrijving van het minnespel, maar het beeldis niet duidelijk; ventelijck wordt in I.N.T. alleen vermeld in debet. verkoopbaar 32 slym slim(?) 33 rouwaenschen roodbruine,rossige 37 clicspillekens luchthartige vrouwtjes

103

Comt al ter mertwaerts, iaecht blesse inde weye.Comt oock ghij claddekens met u parreye,Die dagheli j cx kooien en wermoes hantieren,Ontcnoopt u borse metten handen beye ;

45 Dus doende soe moechdy ons mert vercieren.VRIENDELIJK WINCXKEN, een vrouken

Nu wil ick my selven ter mertwaert stierenAls Vriendeli j ck wincxken, wat wilickt verswijgen,En besoecken de winckels in alle manierenOp -dat ick wat vreemts op mijn scheeken mach crijgen.

GHEERT TRECKBROECKE

50 Ick moet ter mertwaerts, wat baet dat ickt hele,En coopen daer vlaeyen en suycker koecken,Want liet ickt, soe sou - ons Lecker keleMijn hoot, aylaycen, met stoelen besoecken.

LIJSKEN CLEYNSORGHE

Ter mertwaerts so wilick met blijen ghelate55 En coopen daer bessemen, dit is de concluyse,

Want sij heeten my reyn sijn opde strate,Maer een vuyl mosse binnen den huyse.

Een wageman CRANCKGHESEL

Ick wil nae de mert al sander trueren,Daermen onderhoudt een vroli j ck accoart ;

60 Ick en sal niet meer Venus acker labueren,Want mijn voorpeert is blint, ten wilt niet voort.

BAETKEN QUISTPAYMENT

Ick wilder oock zijn, dat is verloren ;Tis misselijck wat ick Baer sal beiagen.Al souwen de verckenen loopen in toren,

65 So moet ick dou stouters inde wissel draghen.

41 iaecht blesse inde weye laat uw lust de vrije teugel, neemt hetervan 42 claddekens slonzige of loszinnige meisjes parreye prei55 bessemen bezems 62 dat is verloren daar is niets aan te doen63 Tis misselijck wie weet 65 : ik moet mijn oude stoters (geld-stukken van 2 1/2 stuiver) gaan wisselen

104

CLEYNPROFIJT, een creemer met liekens

Tis voor een Coopman een melodije,So elck by redene nu wel mach . peysen,Als by zijn meersse versiet te tijeDie nae de vroli j cke mert moet reysen.

TRUYCKEN MELCKSTOOP

70 Ter vrolijcker mert wil ick my gaen spoeyenMet mynen melcke, tsal segk wel f ocken ;Al sou mijn vrouwe wat vreemts vermoeyen,Want de deme die vol was, is slap ghetrocken.

WUYTKEN LEMMENS

Met redene moet ick ter mertwaert schoyen75 En coopen daer spellen, elck macht wel weten,

Midts datter ons Li j se fray op .mach toyen,En haer mammen die lanck hangen op mach speten.

VROU GOEYWARE, op de mert

Comt al ghy coopliens uut diversche hoecken,Maeckt u ras herwaerts en loopt als hasen

80 Wij hebben Previlegie in oude boeckenWaer by dat de vrijheyt is ingeblasen.

GEERT TRECKBROECKE, opde ment

Goeyen dach verleen u de Heere, mijn care.Ick sou u wel properli j ck willen vraghen,Hebdy niet veyle een lecker ware

85 Die ick thuys voor ons Lubbe mocht draghen ?

VROU GOEYWARE

Soudyse hier me wel cannen behaghen ?Dit can in stat menich kindt verfrayen.

GHEERT TRECKBROECKE

Och, dit sal thuys de bavianen veriaghenWat ghelt toch tstuck van deze vlaeyen ?

71 focken betamen 73 deme speen 82 care beste vriend 88 ba-vianen lelijke gezichten

105

GOEYWARE

90 Met eenen woorde twee ou labbaeyen.Neemtse oft laetse my net bepeerelt.

TRECKBROECKE

Houdt daer, siet vrouwe, dats coop voorde weereltU ghelt is ghepast al waert van seepen.Hey, nu wil ick met vreuchden nae buys gaen reepen

95 En payen Lubbe, haardi j t ghy Luyte ?Oft anders sou tqueeckbert hanghen uyte.

EEN CREEMER opde mert

Hier brieven met spellen, coopliens, en ghelt ;De mert is inne seer triumphant,Mijn craem is lustich ter venten ghestelt

100 Om dat ick sou crijghen munt inde hant.WUYT LEMMENS

Ick hoor daer een creemer, dits recht mynen tant.Best val ick hem aen boort als scipper ten zeyle.Goad groet u, vrindt, segt ou ghy quant,Wat hebby hier in u craemken veyle ?

CREMERE

105 Goey brieven en spellen voor Lijsen en Heyle,Die sij ghebruycken ontrent den doecke.

WUYTE

Brieven met spellen ? dats tgene dat ick soecke ;Noyt so en quam ick beter te passe.Wat geit toch den brief, lief coopman van vlasse ?

110 Segt my toch, cremere, den maesten coop.CREMERE

Een ruytersche blancke den heelen hoop,

90 labbaeyen zilveren muntje van 15 mijten 93 al waert van seepenzo gladjes nl. 96 tqueeckbert eig. triktrakbord ; de zegsw. moet bete-kenen: zou er wat zwaaien, zou het hommeles zijn 109 van vlasseonduidelijk ; wsch. ironisch bedoeld 113 drijkens muntjes van driemijten

106

Dats seventeen dri j ckens, ten mach niet falen.

WUYTE

Her eremerken, her, ick salse betalen,Want Lijse die heefter nae groot verlangen

115 Om haer memmen te speten die lanck hangen.

BEYKEN VAN SCHELLE

Ou, Truyken melckstoop !

TRUYKEN MELCKSTOOP

Wel, Beyken van Schelle !

BEYKEN

Wij zijn hier gheraeckt sonder eenich ghequelleTer vroli j cker ment, ten baet niet versweghen.

TRUYKEN

Och mijn melck, dat wort my so) suer ghedregen;120 Twaer beter gheleghen yevers int groene.

BEYKEN

Ia, ia, dat ghy quackelen mocht noen voor noene,Van sulcken smake veech ick mijn muylken.

TRUYKEN

Ke, swi j cht toch daer af, oprechtich vuylken,Oft ghy sult van mynen vuysten ontbijten.

BEYKEN

125 Nu laet ons deen dandere niet veel verwijten,Want deen is vuyl en dander onreyne.

TRUYKEN

Ke, ghy en si j t so cleer niet als een fonteyne,Waer by ghy noch, duchtick, sult traenkens weenen.

119 dat ... ghedregen het valt mij zo- zwaar die te dragen 121quackelen eig. kwakkels vangen ; hier fig. in erot. bet.

107

BEYKEN

Hoortse toch comen metten buyck vol beenen !130 Men mach wel seggen tot onser onvromen,

Dat vreemde coopliens ter mertwaerts comen,Soot nu wel blijckt voor alle menschen.

TRUYKEN

Nu, hier is te coope dat elck mach wenschen ;God geve hem vruecht die my hantghift sal bien.

135 En begeerdy geen suer melck, segt toch goey lien ?Oft hebdijs genoech thuys, so ick wane.

BEYKEN

Neen, u suermelck en staet hier niemanden ane,Want de mert is vol vruechedn, so elck mach mercken.

TRUYKEN

So laetse dan voorts met dansen verstercken.140 Elck maeck gereetschap, wilt lustich springhen,

Daer staet een coopman die ons veur sal singen.

Factie Liedeken

Maeckt eenen moet, licht op den voet,Coopliens fraye int hantieren.Wint nu den hoet, met vruechden soet,

145 Seer net van Violieren ;Draecht liefde totter Consten.Al nae de mertSoo neempt den tert,Versaemt hier al uut ionsten.

150 Chy claddekens fier, jent int bestier,Diet groen wermoes vercoopen,Comt al tot hier sonder dangier

139 verstrecken vergroten, t.w. de vreugde 144 hoet krans 148neempt den tert begeeft u

108

En wilt u borss ontcnoopen,Die schoonheyt hebt van doener

155 Al nae de mertSoo neempt den tert,Ist out, ionck, rijp oft groene.

Ghy boerkens fijn, op dit termijn,Wilt Lijsen in als believen ;

160 Tsal al wel sijn met soet aenschijnBringdy haer spellebrieven.Onderhoudt dorpse wijsen.Al na den mertSoo neempt den tert.

165 Sy en sal u niet begrijsen.

Ghij meyskens wilt, die metten schiltAltijts zijt inde . veere,In vruecht verprilt, gheborst, ghebilt,Wacht u voor Venus speere ;

170 Wilt eerbaerheyt ontsluyten.Al na den mertSoo neemt den tert,Dans lustich uuter muyten.

Ghij duypens bot, slecht met den sot,175 Maect u al opde reyse.

Springt uut u cot, sief dat ghij hotU wijf alti j is in peyse ;Ten sal u niet veel schaeyen.Al nae de mert

180 So neempt den tert,Paeyt heur altijts met vlaeyen.

Melckerskens jent, seer excellent,Die melcken inde weye,U selven went, comt al present

166 schilt erotice 168 verprilt vrolijk gestemd, levenslustig 173uyter muyten onbezorgd 174 duypens sukkels 176 hot houdt

109

Ter mert in deel contreye,185 Ten sal u niet berouwen.

Al nae de mertSoo neempt den tert,Ghy sult solaes aenschouwen.

Klickoykens fraey, die om een gaeySomti j is suchten en weenen,

190 Tes cleyn lammaey, al tampt tgecraey,Ghy hebt den buyck vol beenenEn draecht u dat niet ane.Al nae de mertSo neempt den tert,

195 Comt vri j li j ck inde bane.PRINCE

Printen gheheel, hier int prieel,Wilt dit in danck ontfanghen.Schouwet crackeel, deurt fraey iuweel,Daer elck na ha verlanghen,

200 En wilt discoort veriaghen.Al na de mertSo neempt den tert,Wij liefde touwaerts draghen.

(Bedwinghet tghesichte. Lischbloeme)

190 lammaey plezier 198 schouwet schuwt

110

Factie van de Lelien blomme vanDiest die wij oock achternae ontfanghen

hebben

Personagien

VERSPIJTIGHE, een maerte

SUERMUYL, een vrouwe

SELDEN BLIJDE, een maerte

EENEN SMIDT

EENEN VLEESCHHOUDERE

EEN NAEYSTERE

EENEN SCHRIJNMAKER

EENEN BUYLDRAGHER

EENEN CORDEWAGENCRUYER

EENEN WEVERE

EEN SCHUERSTERE

VERSPIJTIGHE, een maerte

Hoort, hoort, ghi j fijn mannen int ghemeene,En oock ghi j vroukens van nering cleene,Hoe mijn vrouwe Suermuyl is op de vaert.Sy en wilt niet langer buys houwen alleene,

5 Want de muylen hebben tlogement ontpaert.Sy wilt dat ghij terstont van hier verhaert,Oft sy sal de Azi j of lessche uut hanghen.Si j n dit u woorden niet, die ick heb verclaert ?Segt vrouwe Suermuyl ? blust mijn verlangden.

SUERMUYL

10 Iaet, iaechse na buys, oft ick doense vanghenEn neemt Seldenbli j e touwer baten.

3 op de vaert in de weer 5 muylen lelijke gezichten (vgl. vs. 68)ontpaert in diskrediet gebracht (?) 6 verhaert vertrekt 11 touwerbaten te hulp

111

SELDENBLIJE, een Maerte

Vrou Suermuyl, u bevel wil ick niet laten.Rasch ghy Cousmisse, ghy moet dees feeste planten.

EEN SMIDT

Ick vinde hier vele van mijnen quanten,15 Ick wil hun helpen des feeste volbringhen.

VERSPIJTE

Thuyswaert, Moortkoe, men sal tuwent discoart singhen.Men sal mijn Heerschap vrij niet senden eenen knecht.

EEN BEENHOUWER

Sou ick alree na huys ghaen ? neen, twaer te slecht.Ick moet in dees feeste noch domineren ;

20 Tvleesch salt al uut smijten wat ick can verteren.Ick blijf daer Sick ben, al wilt glei j ter tseghen vallen.

VROU SUERMUYL

Naeystere, men sal onghenuechten callen,Ghy hebt ghenoech gheweest met den Naeycorf uyte.

EEN NAEYSTERE

Tis misselijck waer tgheluck leyt inde muyte.25 Ick pri j se de Ghildekens der Rhetori j cken,

Die schincken my tghelach, sou ick dan ghaen strijcken ?Neen, neen ! noch waer ick liever haerlieden slave.

VERSPIJTE

Ou siet waer ons comt Meester Botschave !Loopt thuyswaert en wilt de keuckene besorghen !

EEN SCHRJJNMAKER

30 Ick en sal, al sou vrou -Suermuyl verworghen.Neen, tbier is te ghoet dat ick hier poye.

13 Cousmisse koudsmid 20 uut smijten goedmaken door zijn op-brengst 24 misselijck onzeker

112

SUERMUYL

Ou Buydeldraghere, vuyl werck noye,Dunckt u dat Sondach is in alle manieren ?

EEN BUYDELDRAGHERE

Ick moet de Ghilde helpen hier hantieren35 En sien Hennen van buyten scheren den Sot.

SELDEN BLIJ

Cordewaghenaer, ghy sult oock schutten den bot.Suermuyl wilt dat ghy thuys sult sitten broncken.

EEN CORDEWAGHENAER

Ick en heb noch maer seven daghen ghedroncken.Suermuyl, u Clocken sullen hier niet luyen.

40 Ick heb soo veel met den, waghen moeten cruyenDat ick Naest creupel sal achter straten loopen.

VERSPIJTE

Thyswaert, wever smicksmack, dwijf moet boter coopen.Ghij sult uwen willecom hebben om een mi j te.

EEN WEVERS

Ick sal dees feeste sien tot Suermuyls spijte.45 Al soud sy haer fronssen trecken drij ellen lanck.

SUERMUYL

Ou Scheurersse, ghy zijt hier teghen mijnen danck.Segt, soeckt ghy werck Madamme vuylpruyme ?

SCHUERERS SE

Bylo, Vrou Suermuyl, dits de costuyme ;Ghy weet wel dat aent vertieren de bate leyt.

SELDENBLIJE

50 Stelt u allen thuyswaert.

32 werck noye die node werkt, luilak 36 Cordewaghenaer die meteen kruiwagen loopt schutten den bot ervandoorgaan, de benen nemen37 broncken pruilen 43 : voor je welkomst gaf ik geen cent 45fronssen tronie

113

DE SMIDT

Tis ghenoech gheseyt.Wel hoe, sullen wij allen blijven ondere ?

AL TSAMEN

Neen wij, neen wij !

DE BEENHOUWER

Dat sou my oock gheven wondere.Willen wij Suermuyl ter eerden loopen ?

AL TSAMEN

Ia wij, Ia wij !CORDEWAGHENAER

Her, her ! sy moeit becoopen

SUERMUYL

55 Wel, wilt ghyliens mijn voortstel neder legghen ?

DE BEENHOUWER

Ia wij, de Mans hebben tdoen, de Vrouwen tsegghen.Her, her ! staet my by, ick wilse veteren.Wij sullen Suermuylen leeren queteren,

60 Sy moet ons orlof gheven oft sy wilt oft en wilt.

VERSPIJTE

Wat sal ditte ?DE WEVERE

Haer en helpt beuckelaer oft schilt,Sij en sal sien niet haest Sonne oft Mane.

VROU SUERMUYL

Mijns lijfs ghenaeye !

53 ter eerden loopen onder de voet lopen, tegen de grond gooien 55mijn voortstel neder legghen mijn plan in duigen doen vallen 58veteren afrossen 59 queteren kwekken 62 Naest spoedig 64notelaer notenboom (waar op men immers slaat om de vruchten tedoen vallen)

114

DE SCHIJNMAKER

Her, her ! valt hier aneHaren rugghe sal wesen een notelaer.

SCHUERERSSE

65 Gheefdy ons dan orlof ?

VROU SUERMUYL

Ia ick, voorwaer.

DE BEENHOUWER

Hoe langh wildy ons dan orlof gheven ?

VROU SUERMUYL

Tot dat de feeste uut is.

DE WEVERE

Laetse dan leven!

VROU SUERMUYL

Ick sal de muylen terstont doen vertrecken,Noch op gheen van u allen scimpen oft ghecken.

70 Sydijs tevreden ?

AL TSAMEN

Ia wij !

DE NAEYSTERE

Houdt vrij f eeste !Vrou Suermuyl is blij worden van gheeste,Sy sal allen ons regimenten ghehinghen,Dus laet ons van vruechden een liedeken singhen.

72 ons regimenten ghehinghen ons gedrag goedkeuren

115

Factie Liedeken

Ghi j Magghers fray, hebt uwe draey, drinct vrij den bay!75 Laet wringhen den craen,

Weest nu verblijt, tis wel den tijt, vroukens verwijtIs haest ghedaen.Ghi j derft niet gaen, noch u belaen, gby hebt den bal.Houdt vrij de treyn int Antwerps pleyn, elck sy een greyn,

80 Ghij ghildekens al.

Suermuyls moti j f was vreemt bedrijf ; al wast gheki j f .Wat achten wij dat ?Sy ghaf orlof, noyt beter stof, al sijn wij grofEn dickwils sat.

85 Alhier int stat daer is goet nat, theeft goeden val.Houdt vrij de treyn int Antwerps pleyn, elck sy een greyn,Ghi j ghildekens al.

Hoe sou dmans bloet sijn onder de voet, daer voorspoetGheensins vertreckt.

90 Het is te slecht dat mans van recht tot sulck ghevechtDus werden verweckt.Vrij onbeswaert te biere waert, sonder gheschalHoudt vrij de treyn int Antwerps pleyn, elck sy een greyn,Ghij ghildekens al.

95 Eel Prince fier, uuten dangier so sijn wij hier,Midts ons voorstel.Vroukens bedwanck viel ons heel stranck, maer haer ge-Verstaen wij wel. [clanckSlaet af tgequel en haer bevel hier in dit dal.

100 Houdt vrij de treyn int Antwerps pleyn, elck sy een greyn,Ghi j ghildekens al.

74 Magghers makkers bay rode wijn 78 ghy hebt den bal gij kuntuw gang gaan 79 greyn puike kerel 99 Slaet af maak u vrij van

116