Hoofdstuk 10: Hormonen en seksueel gedrag - Onderwijssite · corticoïde hormonen (cortisol, etc),...

Gedragsneurowetenschappen: Deel 2 Hoofdstuk 10: Hormonen en seksueel gedrag

AJ 2010 - 2011

1

Hoofdstuk 10: Hormonen en seksueel gedrag

1. HOMEOSTASE, CONTROLE EN STURING VAN LICHAAMSFUNCTIES

Hormoon: chemische stof die in het bloed wordt afgescheiden (door endocriene klieren),

door het lichaam circuleert en de werking van bepaalde organen of weefsels beïnvloedt

Homeostase: sturing van het interne milieu in functie van de behoeften van het moment

en ritmische schommelingen:

Behoud van fysiologische en psychologische stabiliteit

Regulatorisch mechanisme van het lichaam

Intern milieu wordt gereguleerd (bloedomloop, lichaamstemperatuur,

water/zuurbalans, etc.)

Hypothalamus (diëncephalon) is het centrale regulatorische centrum voor

hormonen:

o Boodschapperstoffen voor de langdurige signaaloverdracht over grote afstand

o Beïnvloeding van orgaanwerking en andere lichaamsfuncties.

Autonoom zenuwstelsel (ANS):

Sneller dan hormonaal systeem, maar samenwerking om lichaam in aangepaste

toestand te houden en homeostase te verzorgen

Parasympatisch en (ortho)sympatisch gedeelte

Viscerale afferenten en enterisch zenuwstelsel

2. HYPOTHALAMUS, HYPOFYSE EN BIJNIEREN

2.1. Hypothalamus - Hypofyse


AJ 2010 - 2011

2

Hypothalamus: hersenstructuur die in contact staat met rest van de hersenen en zo

beïnvloed wordt door:

Exteroceptieve input

Psychisch-emotionele input

Proprioceptieve input: bloeddruk, lichaamstemperatuur, stofwisseling, signalen van

dreiging, seksuele signalen…

Hypofyse: kliertje onderaan de hersenen dat bestaat uit 2 delen:

Voorkwab (adenohypofyse)

Achterkwab (neurohypofyse)

Hypofysevoorkwab

Hypofysiotrope hormonen: stimulerende of remmende hormonen die hypothalamus

vrijstelt en via poortadersysteem naar de hypofysevoorkwab worden getransporteerd:

GnRH: gonadotropin-releasing hormone (gonadoliberine)

GHRH: growth hormone-releasing hormone (somatoliberine)

SS: growth hormone-inhibiting hormone (somatostatine)

TRH: thyrotropin-releasing hormone (thyroliberine)

DA: prolactostatine, prolactine-IH (dopamine)

CRH: corticotropin-releasing hormone

4 soorten hormonen van de hypofysevoorkwab:

Gonadotrofe hormonen:

o luteïniserend hormoon (LH), follikelstimulerend hormoon (FSH) en prolactine

o Rrgulatie van voortplantingsorganen, menstruele cyclus, zwangerschap en

melkproductie


AJ 2010 - 2011

3

Thyroid-stimulerend hormoon:

o reguleert de activiteit van de schildklier

o schildklier produceert thyroxine en andere hormonen die verschillende

lichaamsfuncties reguleren (stofwisseling, warmteproductie, groei…)

Groeihormoon:

o regulatie van lichaamsgroei

Adrenocorticotroop hormoon (ACTH):

o reguleert de vrijstelling van cortisol door de bijniercortex.

Menstruatiecyclus

Hypofysevoorkwab scheidt gonadotropines af

(vooral FSH) Stimulatie van groei van follikels in de eierstokken (= cluster van

epitheelcellen die een oöcyte omringen; ontwikkelt tot eicel)

Follikels groeien => scheiden estradiol af baarmoederwand groeit ter

voorbereiding van mogelijke innesteling van de eicel

Feedback van toename estradiol hypofysevoorkwab scheidt LH af

Ovulatie: follikel springt open en laat eicel vrij

Invloed van LH zorgt ervoor dat de resten van follikel corpus luteum

Corpus luteum produceert estradiol en progesteron (= steroïde hormoon dat

baarmoederwand behoudt gedurende de latere dagen van cyclus of tijdens

zwangerschap en bevordert ontvankelijkheid bij oestrische cycli)

Wanneer geen bevruchting: corpus luteum stopt met productie van hormonen wordt

afgestoten door baarmoederwand

Menstruatie.


AJ 2010 - 2011

4

Hypofyseachterkwab

2 hormonen die worden vrijgesteld door hypothalamische neuronen die ze via de steel

van de hypofyse rechtstreeks in de bloedbaan brengen:

Oxytocine: induceert samentrekking van de uterus voor de geboorte, melkproductie

Arginine-vasopressine (AVP) of antidiuretisch hormoon (ADH): reguleert de

nierfunctie (water- en mineralenhuishouding van het lichaam) en de bloeddruk.

2.2. Bijnieren

Bijnierschors:

corticoïde hormonen (cortisol, etc), geslachtshormonen

vele effecten op stofwisseling, bloedsomloop, sexuele systeem en afweersysteem

dag/nacht-ritme van lichaamsfuncties

stressreacties

Bijniermerg:

adrenaline, noradrenaline

deel van orthosympatische zenuwstelsel

stressreacties


AJ 2010 - 2011

5

3. SEKSUELE ONTWIKKELING

3.1. Productie van gameten en bevruchting

Gameet: een volwassen reproductieve cel; sperma- of eicel

Een gameet is het resultaat van speciale celdeling: productie van cellen die 1 lid van elk

van de 23 paren chromosomen hebben bij bevruchting delen spermacel en eicel hun

chromosomen.

22 paar autosomen zorgen voor fysieke ontwikkeling, onafhankelijk van geslacht

1 paar geslachtschromosomen (X en Y; XX = vrouw en XY = man)

3.2. Ontwikkeling van geslachtsorganen

Geslachtsklieren

Geslachtsklieren: eierstokken of testikels

Duale functie: productie van eicellen of sperma en secretie van hormonen

Sry (sex-determining region Y): factor die ontwikkeling van geslachtklieren beïnvloedt;

gen dat eiwit produceert dat bindt aan DNA van cellen in de ongedifferentieerde

geslachtsklieren en zorgt ervoor dat ze testikels worden (afwezigheid = eierstokken).

XX-mannen: verplaatste Sry van Y naar X-chromosoom.


AJ 2010 - 2011

6

Wanneer geslachtsklieren ontwikkeld andere gebeurtenissen, die het geslacht

bepalen, gestuurd door hormonen op 2 manieren:

Organisationeel effect: effect van een hormoon op weefseldifferentiatie en

ontwikkeling (geslachtsorganen en hersenen).

Activationeel effect: effect van een hormoon dat voorkomt in een volledig ontwikkeld

organisme; kan afhankelijk zijn van voorafgaande blootstelling aan organisationele

effecten van hormonen.

Interne geslachtsorganen

Gender van geslachtsorganen wordt bepaald door aan- of afwezigheid van hormonen,

afgescheiden door de testikels:

afwezigheid: Mülleriaans systeem (voorlopers van vrouwelijke geslachtsorganen)

aanwezigheid: Wolffiaans systeem (voorlopers van mannelijke geslachtsorganen)

Productie van 2 types hormonen:

o Anti-Mülleriaans hormoon: peptide dat Mülleriaans systeem ontwikkeling

inhibeert => defeminiserend effect (vroeg in ontwikkeling; voorkomt

vrouwelijke ontwikkeling)

o Androgenen: stimuleren Wolffiaans systeem (testosteron) => masculiniserend

effect.

Testosteron: secretie door testikels

Dihydrotestosteron: conversie van testosteron door enzym 5reductase.

Androgen ongevoeligheidssyndroom: aangeboren gebrek aan functionerende androgen

receptoren; iemand met XY-chromosomen vrouw met testikels maar geen interne

geslachtsorganen.

Harndnekkig Mülleriaans eileidersyndroom(??): gebrek aan anti-Mülleriaans hormoon of

receptoren voor dit hormoon ambigue ontwikkeling van interne geslachtsorganen.


AJ 2010 - 2011

7

Syndroom van Turner: aanwezigheid van maar 1 geslachtschromosoom (X); gebrek aan

eierstokken, maar wel normale vrouwelijke geslachtsorganen en genitaliën.

Externe genitaliën

KLASSE BELANGRIJKSTE HORMOON VOORBEELDEN EFFECTEN

Androgenen Testosteron Wolffiaans systeem; sperma; gezichts-, schaam- en okselhaar; spieren; groter strottenhoofd; inhibitie beenderengroei; libido

Dihydrotestosteron (van testosteron door

5reductase

Maturatie m. externe genitaliën

Androstenedione (bijnieren) v.: schaam- en okselhaar

Oestrogeen Estradiol (eierstokken) Maturatie v. genitaliën; borsten; veranderingen in vetophopingen; baarmoederwand; inhibitie beendergroei; libido

Gestageen Progesteron (eierstokken) Behoud baarmoederwand

Hypothalamische hormonen GnRH (hypothalamus) Secretie gonadotropinen

Gonadotropinen FSH (hypofysevoorkwab) Ontwikkeling follikel


AJ 2010 - 2011

8

KLASSE BELANGRIJKSTE HORMOON VOORBEELDEN EFFECTEN

LH (hypofysevoorkwab) Ovulatie; ontwikkeling corpus luteum

Andere hormonen Prolactine (hypofysevoorkwab)

Melkproductie; male refractory period

Oxytocine (hypofyseachterkwab)

Melkuitscheiding; orgasme; “pair bonding” (v.); “bonding” met baby’s

Vasopressine (hypofyseachterkwab)

“pair bonding” (m.)

4. HORMONALE CONTROLE VAN SEKSUEEL GEDRAG

4.1. Menselijk seksueel gedrag

Activationele effecten van geslachtshormonen in vrouwen

Bij zoogdieren: seksueel gedrag gestuurd door estradiol en progesteron:

Bereidheid om te paren

Vermogen om te paren

Enkel als lordosis van vrouwtje hoog is (lordosis = de bereidwilligheid om te

copuleren waarbij het wijfje hoog op de achterpoten staat en de staart naar 1 kant

beweegt)

Bij mensen: vermogen om te paren wordt niet gestuurd door hormonen van de

eierstokken

TOCH: invloed op seksuele interesse (maar veranderingen in interesse wordt niet

altijd gereflecteerd in veranderingen in seksueel gedrag)

seksuele activiteit bij vrouwen bereiken piek rond ovulatie, wanneer

estradiolniveaus het hoogst zijn.

Andere factoren: vrouw wil niet zwanger worden en is niet zeker over haar manier

van birth control periodieke onthouding.

Seksuele activiteit kan gestimuleerd worden door androgenen:

eierstokken: ook productie van testosteron

bijnieren: androstenedion + andere adrenocorticale steroïden

o androgenen zijn indirect betrokken bij seksuele activiteit: ze blijken de effecten

van estradiol te versterken.


AJ 2010 - 2011

9

Activationele effecten van geslachtshormonen in mannen

Testosteron zorgt ervoor dat mannen potent en vruchtbaar zijn

Zonder testosteron: spermaproductie stopt

seksuele potentie

Afname seksuele activiteit na castratie is variabel:

vroegere ervaring is deels verantwoordelijk voor variabiliteit => meer oefening kan

afname in seksuele activiteit voorkomen.

Testosteron beïnvloedt niet alleen seksuele activiteit, maar wordt er ook door beïnvloed.

4.2. Seksuele oriëntatie

Het is mogelijk dat homoseksualiteit gedeeltelijk biologisch bepaald is

geslachtssteroïden in mannelijke homoseksuelen zijn hetzelfde als die van

heteroseksuele mannen

subtiel verschil in hersenstructuur die veroorzaakt wordt door verschillen in

hoeveelheid van prenatale blootstelling van androgenen.

Prenatale androgenisatie van genetische vrouwen

Congenitale adrenale hyperplasie (CAH): bijnieren scheiden een abnormale hoeveelheid

androgenen af; bij vrouwen => vergrote clitoris en gedeeltelijk versmolten schaamlippen.

Vrouwen met CAH hebben een verhoogde aannemelijkheid om seksueel

aangetrokken te zijn tot vrouwen

Oorzaak: prenatale androgenisatie.

Verklaring: (prenatale) androgenen beïnvloeden hersenontwikkeling

Prenatale androgenisatie is mogelijk ook verantwoordelijk voor ander seksueel

dimorf gedrag:

(biologische) geslachtsverschillen in voorkeur voor speelgoed (ondanks

aanmoediging van omgeving voor “gender-related” speelgoed).

meisjes met CAH kozen gemiddeld meer mannelijk speelgoed dan hun non-CAH

zusjes of nichten. GEEN invloed van druk van ouders!

Mislukking van androgenisatie van genetische mannen

Androgen ongevoeligheidssyndroom: genetische mannen ontwikkelen als vrouw (zie

hierboven)

In volwassenheid zal het individu seksueel functioneren als vrouw


AJ 2010 - 2011

10

Vrouwen met dit syndroom rapporteren gemiddelde seksuele behoeften

Het gebrek aan androgenreceptoren blijkt masculinisatie- en defeminisatie-effecten

van androgenen op seksuele interesse te voorkomen.

Effecten van opvoeding op seksuele identiteit en oriëntatie van prenataal

geandrogeniseerde genetische mannen

Seksuele oriëntatie en identiteit zijn sterk beïnvloed door biologische factoren en zijn

moeilijk te veranderen door de manier waarop het kind wordt opgevoed.

Cloacal exstrophy: abnormale ontwikkeling die resulteert in geboorte van een jongen

met normale testikels, maar met urogenitale abnormaliteiten (bvb. geen penis).

Vroeger: jongens opgevoed als meisje

de helft ervan rapporteerde ontevredenheid met hun “gender-toewijzing” en

gingen als man leven

bijna altijd seksueel aangetrokken tot vrouwen

Geen rapporteringen over ontevredenheid van jongens met cloacal exstrophy die

opgevoed werden als jongen.

Seksuele oriëntatie en de hersenen

Hersenen zijn seksueel dimorf:

De 2 hemisferen bij v. hersenen blijken meer functies te delen dan die bij een man

(bvb. schade aan linkerkant bij mannen zorgt voor ernstigere beperkingen in taal dan

bij vrouwen).

M. hersenen zijn gemiddeld groter

Verschillen in bepaalde regio’s van telencephalon en diencephalon

Corpus callosum

Seksueel dimorfisme van hersenen is het gevolg van differentiële blootstelling aan

androgenen, zowel prenataal als tijdens vroege jaren

kan zelfs een gevolg zijn van verschillen in sociale omgevingen van m. en v.

Studies bij heteroseksuele en homoseksuele mannen en heteroseksuele vrouwen

hebben verschillen gevonden in 3 subregio’s:

anterieure commissuur: vezelbundel die delen van L. en R temporale kwabben

verbindt

SCN

Seksueel dimorfe nucleus in de hypothalamus

MAAR: geen goede evidentie


AJ 2010 - 2011

11

Onderzoek bij mannelijke schapen: 8% seksuele voorkeur voor mannetjes (maar geen

typisch vrouwelijk gedrag)

Men vond een seksueel dimorfe nucleus in de mediale pre-optische/anterieure

hypothalamus die significant groter was bij mannetjes dan bij vrouwtjes. Bovendien

was deze nucleus 2x zo groot bij heteroseksuele mannetjes dan bij homoseksuele

mannetjes.

Savic et al (2001): hersenen van heteroseksuele mannen en vrouwen reageren anders op

feromonen AND en EST

Savic, Berglund, & Lindström (2005): zelfde geslachtsverschillen; bovendien was de

respons van homoseksuele mannen gelijkaardig aan dat van heteroseksuele

vrouwen.

Aangetrokken tot vrouwen (heteroseksuele mannen) => activiteit in

paraventriculaire en dorsomediale nuclei van de hypothalamus wanneer EST

Aangetrokken tot mannen (heteroseksuele vrouwen en homoseksuele

mannen) => activiteit in pre-optische area en ventromediale hypothalamus

wanneer AND.

Zhou et al (1995): centrale subdivisie van bed nucleus of the stria terminalis (BNST –

gelegen in de voorhersenen) is groter bij mannen dan bij vrouwen.

Deze nucleus van man-naar-vrouw-transseksuelen zo klein als in normale vrouwen

Deze nucleus was even groot bij m. homoseksuelen als bij m. heteroseksuelen

Replicatie: grootte van nucleus bij vrouw-naar-man-transseksuelen gelijkaardig aan

die van normale mannen.

MAAR NOG VERDER ONDERZOEK NODIG (WEGENS CAUSALITEIT ENZOVOORT)

Mogelijke oorzaken van verschillen in hersenontwikkeling

Moederlijke stress (prenataal)

Ward (1972): zwangere ratten werden blootgesteld aan fel licht => suppressie van

androgenproductie

m. ratjes van gestreste ratten toonden minder m. seksueel gedrag en meer v.

seksueel gedrag wanneer ze estradiol- en progesteroninjecties kregen.

Ward & Stehm (1991): speelgedrag van jonge m. ratten wiens moeder gestrest was

tijdens zwangerschap, leek meer op dat van vrouwtjes dan dat van mannetjes.

Gedragsmatige effecten blijven niet beperkt tot veranderingen in seksueel gedrag.


AJ 2010 - 2011

12

Siblings

Homoseksuele mannen lijken meer oudere broers te hebben (geen oudere zussen of

jongere broers en zussen)

Aantal jongere/oudere broers en zussen maakte geen verschil uit bij homoseksuele

en heteroseksuele vrouwen

Leeftijd van ouders en tijdsinterval tussen geboorten had geen effect

Aanwezigheid van oudere broers en zussen had geen effect op de seksuele oriëntatie

van vrouwen.

Verklaring auteurs: wanneer moeders blootgesteld worden aan verscheidene m.

foetussen, dan kan hun immuunsysteem gesensitiseerd worden voor eiwitten die

enkel mannen bezitten respons van immuunsysteem kan prenatale

hersenontwikkeling van volgende m. foetussen beïnvloeden.

Hoofdstuk 10: Hormonen en seksueel gedrag - Onderwijssite · corticoïde hormonen (cortisol, etc),...

Documents

Transcript of Hoofdstuk 10: Hormonen en seksueel gedrag - Onderwijssite · corticoïde hormonen (cortisol, etc),...