Joli

en M

aes

2012

-2013

Psy

cho

log

isch

e b

eg

ele

din

g

Samenvatting op basis van de slides.

1

Inhoud Psychologische begeleiding en psychotherapie ...................................................................................... 3

1. Verwant maar onderscheiden ......................................................................................................... 3

2. Onderscheid met vriendschap ........................................................................................................ 4

3. Therapeutische hoofdstromingen: een verwantschap ................................................................... 5

Luisteren, een basisvaardigheid van de hulpverlener ............................................................................. 7

1. Inleiding ........................................................................................................................................... 7

2. Luistervaardigheden en observatie ................................................................................................. 7

4. Slotbedenkingen .............................................................................................................................. 8

Participerend observeren ........................................................................................................................ 9

1. Inleiding ........................................................................................................................................... 9

2. Twee pijlers: relatie-aanbod en observatiekader............................................................................ 9

2.1 Relatie-aanbod .......................................................................................................................... 9

2.2 Observatiekader ........................................................................................................................ 9

3. Verloop van een observatie .......................................................................................................... 10

4. Slotbedenkingen ............................................................................................................................ 10

Empathie, een basisvaardigheid van de hulpverlener .......................................................................... 11

1. Inleiding ......................................................................................................................................... 11

2. Expliciete interventies: accuraat reflecteren ................................................................................ 11

3. Impliciete interventies: expliciteren van het onderliggende ........................................................ 12

4. Gevorderde empathie, een intuïtief begrijpen ............................................................................. 12

Vragen stellen, concretiseren en andere gespreksvaardigheden ......................................................... 14

1. Vragen stellen ................................................................................................................................ 14

2. Andere gespreksvaardigheden ...................................................................................................... 15

Uitklaren van een hulpvraag ................................................................................................................. 16

1. Uitklaren in dialoog ....................................................................................................................... 16

2. Uitklaren door visualisatie ............................................................................................................. 16

Motivationeel gesprek .......................................................................................................................... 17

1. Wat: Definitie en theorieën ........................................................................................................... 17

2. Hoe: Basisprincipes ........................................................................................................................ 18

3. Ethische complexiteit .................................................................................................................... 19

Basisvaardigheden gelinkt aan echtheid ............................................................................................... 20

1. Inleiding: Wat is echtheid? ............................................................................................................ 20

2. Echtheid als interventie ................................................................................................................. 21

2.1 Hardop denken, informeren en adviseren .............................................................................. 21

2

2.2 Confronteren en persoonlijk reageren: eigen waarnemingen, inzichten, gevoelens en

ervaringen als hefboom................................................................................................................. 23

Leerdimensie: gevorderde vaardigheden en technieken ...................................................................... 26

1. Existentiële counseling .................................................................................................................. 26

2. Continuüm van lichaamsgerichte interventies .............................................................................. 27

Leerdimensie: Veerkracht bij kinderen en gezinnen ............................................................................. 29

1. Veerkracht, een focus op beschermende processen en adaptieve trajecten ............................... 29

1.1 Inleiding ................................................................................................................................... 29

1.2 Resilience: kadering van het concept ...................................................................................... 29

1.3 Veerkracht als een multidimensioneel proces ........................................................................ 30

1.4 Factoren die een rol spelen bij veerkracht .............................................................................. 30

2. Het ondersteunen van veerkracht in gezinnen ............................................................................. 31

Actiedimensie: actiestappen, oplossingsgerichte counseling en het beëindigen van de begeleiding 33

1. Oplossingsgerichte counseling ...................................................................................................... 33

2. Actiestappen en moeilijkheden ..................................................................................................... 34

3. Het beëindigen van de counseling ................................................................................................ 35

De persoon en de reflectieve capaciteiten van de hulpverlener .......................................................... 36

1. De persoon van de hulpverlener ................................................................................................... 36

1.1 Inleiding ................................................................................................................................... 36

1.2 Wie wordt er hulpverlener? .................................................................................................... 36

1.3 Kwaliteiten van de hulpverlener in kaart ................................................................................ 37

2. Reflectie, de basis van elk hulpverlenend proces ......................................................................... 39

2.1 Hulpverlenen: handelen en reflecteren .................................................................................. 39

2.2 Reflectie: wat, waarom en waarover? .................................................................................... 39

2.3 Reflectie als basis van je professionaliteit: Wanneer reflecteren? ......................................... 40

2.4 Hulpverlener worden .............................................................................................................. 41

3

Psychologische begeleiding en psychotherapie

1. Verwant maar onderscheiden Psych. Begeleiding/Counseling = een communicatief proces waarin de cliënt (individu, groep,

organisatie) wordt gestimuleerd en gesteund om zijn/haar psychosociale sensitiviteit, inzicht en

vaardigheden te ontwikkelen, nodig om een meer bevredigende, verantwoorde en

oplossingsgerichte manier van leven te kunnen vinden en positievere condities in de sociale

omgeving te kunnen bewerkstelligen.

Psychotherapie = eenzijdig gespecialiseerd om problematiek grondig uit te spitten.

Psych. Begeleiding: gebruikt vaardigheden uit diverse therapeutische stromingen en de meest

bruikbare ingrediënten uit diverse oriëntaties.

Toepassen van communicatievaardigheden in diverse contexten

Geen apart beroep!

Inpasbaar in diverse contexten (grote waaier werkvelden)

Zinvol in combinatie met vele beroepen, dus grote diversiteit van toepassingen

Beroepsidentiteit wordt bepaald door andere opleiding.

Is laagdrempelig: bgl is flexibel om op veelheid van noden in te spelen en is dus breed

inzetbaar, bgl sluit aan bij onmiddellijke nood (want gaat in op appèl van de situatie), is

minder afhankelijk van motivatie van de cliënt en kan ongevraagd worden aangeboden.

Relevant verschil: Therapie gebeurt altijd op afspraak.

Intakegesprek: kadert problematiek in PHstructuur en levensgeschiedenis

Diagnose stellen: welke benadering is het meest aangewezen?

Nodig: bereidheid en motivatie van de cliënt

(verder kijken dan huidig probleem, dus wat is de kern van de problematiek?)

Duidelijk kader: afspraken over duur van gesprek en toegepaste strategie

Relevant verschil: Soepel kader van psychologische begeleiding.

Lokt weinig confrontatie uit met onbewust elementen

Laat vluchtroutes bestaan, voor als mensen hun problemen niet echt willen aanpakken

Ernstige verwikkelingen in PHstructuur of vroegkinderlijke trauma’s vragen meer werk in de

diepte en niet-complementaire relationele opstelling

Criterium: DUUR

Hier is geen vast criterium voor, maar in realiteit duurt begeleiding minder lang dan therapie.

Soms duurt begeleiding echter zeer lang, nl. bij probleemsituaties die niet kunnen veranderen.

En soms is therapie al in drie sessies afgerond.

Criterium: verandering van symptoom of persoonlijkheid?

Therapie is soms ook enkel afname van symptomen, begeleiding soms verregaande veranderingen.

Soms is er een continuüm zonder duidelijke scheidingslijn.

4

2. Onderscheid met vriendschap Een gesprek met vrienden is soms ook troostend, schept orde in de chaos, geeft hulp bij

beslissingen… Het is ook een gesprek met wederkerigheid en eigenbelangen.

Een natuurtalent in zo’n gesprek kan nog efficiënter worden door bijschaving, vb. vrijwilligerswerk.

En ook in een vriendschapsgesprek zijn er communicatievaardigheden (emotionele intelligentie)

nodig, die een onderdeel zijn van opvoeding.

In begeleiding is de counselor echter geen betrokken partij, wat een grotere afstand creëert.

Hier bestaat er een eenzijdige relatie, waar geen omkering van rollen mogelijk is. Het is een

werkcontract met regels en afspraken.

veronderstelt een professionele relatie

Flexibel, maar met regels

Gedisciplineerde vorm van helpen (dienstverlening)

Beroepsgeheim

Werkalliantie: De relatie tussen counselor en cliënt is een cruciale factor in diverse vormen

van helpende gesprekken. Het is een continuüm van instrument tot context van verandering.

Een werkalliantie is dus noodzakelijk voor psychologische begeleiding.

Componenten // dimensie:

o Affectieve band counselor-cliënt // ondersteunende dimensie

o Overeenkomst over doelen // leerdimensie

o Overeenkomst over taken // actiedimensie

Gespreksvaardigheden = bouwstenen die dimensies vorm geven

o Start: ondersteunende dimensie (affectieve band opbouwen)

aandacht geven, luisteren, begrip uitdrukken via parafraseren, reflecteren…

o Vervolgens: leerdimensie (overeenkomst doelen)

probleemexploratie: vragen, concretiseren, verdiepen, nuanceren, confronteren…

o Tenslotte: actiedimensie (overeenkomst taken)

samenvatten, hardop denken, informeren, adviseren, oplossingsgerichte

interventies…

Context: belangrijke anderen buiten de diade

verwijzers moeten de wederzijdse verwachtingen (counselor&cliënt) expliciteren

probleemorganiserend en –oplossend systeem = wie actief meedenkt en praat over het probleem

en wie bijdraagt aan de betekenisverlening

Meervoudige partijdigheid: Counselor probeert zich ook empathisch te verbinden met andere leden

van het systeem, ook de niet aanwezige personen worden dus betrokken. Dit gebeurt vanuit de

ethische stellingname van de counselor die zich bekommert om de consequenties voor verschillende

leden van het systeem.

*Casus overspannen onderwijzeres en Casus Amir (slides p.9)

5

3. Therapeutische hoofdstromingen: een verwantschap Psychologische begeleiding haalt zijn wijsheid en technieken uit verschillende paradigma’s die

ontwikkeld zijn vanuit de psychotherapie. Hieronder worden 4 van de belangrijkste paradigma’s en

hun vertakkingen genoemd.

1. Psychodynamische stroming ( interpersoonlijke therapie)

a. Freud: kracht van spreken voor de behandeling van problemen

b. Jung: individuatie en collectief onbewuste (verklaring spirituele ervaringen)

+ archetypische structuren in mythen, sprookjes, dromen (metaforen)

c. Tweede generatie (vb. Anna Freud): verzet tegen patriarchala benadering

belang van moederlijke zorg, heden, identificatie, idealisering, hechting…

observatie van kinderen = basis hedendaagse kindertherapie

begeleiding: BEGRIJPEN, VERWOORDEN en INZICHT

2. Gedragstherapeutische stroming ( cognitieve therapie)

a. Dierexperimenten en conditionering (Pavlov, Thorndike, Watson, Skinner, Lazarus)

b. Symptomen = aangeleerd gedrag nieuw gedrag aanleren

c. Nauwkeurige analyse van de situatie en een stapsgewijs plan

d. Substroming: cognitieve oriëntatie

erkenning van tussenliggende gedachten (black box)

verkeerde cognities veroorzaken de symptomen

begeleiding: HANDELEN, OEFENEN en ACTIE

3. Humanistische stroming ( cliëntgerichte/experiëntiële/existentiële therapie)

a. Aandacht voor het typische menselijke: ervaringswereld, zin en betekenis,

lichamelijkheid…

b. Holistische en optimistische mensvisie: eenheid lichaam, geest en ziel

c. Substromingen:

i. Rogers: cliënt-centered therapy (helende relatie= hefboom groei en herstel)

ii. Perls: Gestalt-therapie (nonverbale, lichamelijke gewaarwordingen, hier&nu)

iii. Gendlin: experiëntiële therapie (lichamelijk gevoelde betekenis)

iv. Existentieel: Frankl (logotherapie door zingeving) en Yalom (gegevenheden

van het bestaan: dood, eenzaamheid, verantwoordelijkheid, vrijheid)

d. Actualiseringstendens / Zelfhelend vermogen

e. Positieve psychologie: legt klemtoon op positieve eigenschappen

f. Nieuwe behandelwijzen: neuro-emotionele integratie door saccaden (EMRD),…

g. Preventieve therapie: buffer tegen problemen

begeleiding: RELATIE-OPBOUW, ERVAREN, BELEVEN, BETEKENIS, ZIN

4. Systeemgerichte stroming ( narratieve/ contextuele therapie)

a. Problemen en klachten niet alleen bekijken vanuit aangemelde cliënt, maar ook

aandacht voor gezin, bredere familie, sociale leefcontext…

b. Meer en meer aanhang

i. Structurele gezinstherapie: gezin als bakermat van ontwikkeling

ii. Narratieve therapie: verhalen en invloed van dominante cultuur

iii. Contextuele therapie: generaties zoeken balans tussen geven en nemen

iv. Postmoderne gezinstherapie: verhalen = sociale constructie

Therapie maakt dus ruimte voor onvertelde/nieuwe verhalen.

v. Dialogische gezinstherapie: ook dialoog met bredere sociale context

betrekt diverse anderen (ook kinderen) als competente partners in herstellingsproces

6

5. Integratieve beweging: paradigma’s zijn complementaire visies.

a. Theoretische integratie: universele theorie over psychopathologie ‘demoralisatie

i. Alle symptomen, stoornissen en problemen vinden oorsprong in 1

crisissituatie: demoralisatie.

ii. Demoralisatie ontstaat door onvermogen om problematiek op te lossen.

Indiviueel geloofssysteem stort in en persoon is structuur en houvast in het

leven kwijt.

iii. Toestand is gekenmerkt door: ontmoediging, schaamte, angst, vervreemding

ernstig effect op probleemoplossend vermogen

iv. Mislukte missie: impliciet levensscenario, een zichzelf gestelde opgave die

samenhangt met zelfwaardering

v. Antidemoralisatie: professionele houding

geven van heldere informatie, verklaring, betekenisvolle context… geeft

ruimer perspectief en de verwoestende effecten van demoralisatie worden

opgeheven, waardoor nieuwe ervaringen mogelijk worden.

ontstaan van een nieuw geloofsysteem

b. Gemeenschappelijke factoren: Het grootste deel van de effecten van de paradigma’s

worden veroorzaakt door dezelfde niet-specifieke factoren.

i. Sociale positie van de hulpverlener

ii. Relationele grondhoudingen van empathie, positieve aanvaarding en het niet

veroordelen wekt hoop en positieve verwachting.

iii. Geloofwaardige methoden, technieken en rituelen.

c. Technisch eclecticisme: samenvoeging van de meest werkzame ingrediënten, een

selectieve combinatie van de beste technieken.

i. Selectieve combinatie van houdingen en interventies.

ii. Pragmatische benadering = meest realistische integratie.

7

Luisteren, een basisvaardigheid van de hulpverlener

1. Inleiding Belang van gehoord en gezien te worden: essentieel voor gevoel van identiteit, helpt bij verwerking

communicatie vanuit ontwikkelingspsychologisch perspectief: van lichamelijk-affectief nr verbaal

combinatie verbale en nonverbale communicatie

Luisteren en observeren als basis van ons menszijn, worden verder verfijnd en geoefend tot cruciale

vaardigheden die gehanteerd worden in een specifieke relatie en context.

Je luistert met heel wat theoretische bagage.

2. Luistervaardigheden en observatie Voorwaarden tot luisteren

o Externe omstandigheden

Een passend kader is ruim, beschikbaar, rustig, ongestoord en vertrouwelijk

o Innerlijke omstandigheden = persoonlijke ingesteldheid

Maak op voorhand je hoofd leeg (door de 5minuutjes-truc), houd je volle aandacht

bij het gesprek, laat je niet afleiden en stel je open voor het verhaal van de ander

(“Ik ben er nu even alleen voor deze cliënt.”)

Luisteren met aandacht: Dit heeft betrekking op de innerlijke omstandigheden. Luisteren en

observeren moeten de basisvaardigheden zijn met als basishouding ‘aandacht schenken’.

o Aandacht verplaatst de focus naar het verhaal van de ander.

o Dit komt tot uiting in hoe je luistert, de bedachtzaamheid waarmee je je vragen

formuleert en je nonverbale houdingen ten aanzien van de ander.

Nonverbale uitingen van aandacht: oogcontact, gelaatsexpressie, paralinguale aspecten

(stemgebruik, spreeksnelheid, vocale aanmoedigingen, stilte, afstellen van het taalgebruik op

dat van de ander), lichaamsbewegingen en gebruik van de ruimte.

Elementen van een goede luisterhouding:

Richt je op het ritme van de cliënt en laat de persoon uitspreken.

Specifieke vaardigheden

o Aandacht richten op de cliënt en op je eigen reacties (persoonlijke rugzak).

o Verwerken van manifeste en latente communicatie

verbaal/nonverbaal, maar ook binnen het verbale

o Patronen (zich herhalende gevoelens)

en thema’s (gehelen van ideeën/overtuigingen)

Gebeuren vs. affectieve kleur: Elk verhaal omvat langs de ene kant wat er echt gebeurd is,

en langs de andere kant de affectieve betekenis/kleur ervan. Het gebeurde is voor alle

betrokkenen gelijk, de affectieve kleur kan voor iedereen anders zijn.

Metaforen en symbolen: Een metafoor is beeldspraak, het geeft een beleving of affect weer

en helpt om een aspect op ‘treffende’ wijze te vatten. Het is dus belangrijk sensitief te zijn

voor metaforen.

o Correct: Binnen de metafoor verkennen

Heb je misschien het gevoel dat je hoofd te vol zit?

o Te concreet: Je hoofd zal heus niet ontploffen. / Je gaat me toch niet doodschieten.

o Evaluerend of normatief: Je kan me toch niet doodschieten, dat is niet leuk voor mij…

Luisteren binnen een werkrelatie: sobere neutraliteit in combinatie met warme

ontvankelijkheid in een gedoseerde relatie (afstand/nabij, leiden/volgen, neg mog / “goed”)

8

Blokkades bij het luisteren

o Inadequaat luisteren: teveel met jezelf bezig

o (be)oordelend luisteren: teveel gericht op je oordeel

o Selectief luisteren: gefilterd door eigen vooroordelen

o Op feiten gericht: (onbewust) negeren van de affectieve kleur

o Antwoorddenken: teveel bezig met ‘wat moet ik zeggen’

o Te betrokken luisteren: objectiviteit en afstand gaan verloren

4. Slotbedenkingen Actief en met gerichte aandacht luisteren en observeren

= voorwaarde om ander te begrijpen

Trainen in en verfijnen van deze vaardigheden is noodzakelijk in counseling.

Er zullen altijd momenten zijn waarin je opgeslorpt wordt door je eigen bekommernissen of

gedachten. (niemand is perfect)

“Every head is a world.”

9

Participerend observeren

1. Inleiding Het gesprek (luisteren) is het medium bij uitstek voor volwassenen.

Het te verkiezen medium voor kinderen is observatie, hoewel ook met kinderen gesprekken mogelijk

zijn. Zo ook is het nonverbale aspect van groot belang in de communicatie met volwassenen.

In interview en observatie zijn het doel, de focus en de thema’s gemeenschappelijk. Enkel het

evenwicht luisteren-observeren, het relationeel evenwicht en het ontwikkelingsaspect verschillen.

Participerend observeren = geen afstandelijke observatorpositie, maar observatie binnen de relatie

cliënt-hulpverlener. Zo kan de focus liggen op proces-aspecten.

2. Twee pijlers: relatie-aanbod en observatiekader

2.1 Relatie-aanbod

Er wordt zoveel mogelijk ruimte gelaten voor eigen denklijnen en gedachtensprongen, en daarnaast

voor hoe een kind wenst gebruik te maken van de relatie.

Er moet dus een evenwicht worden nagestreefd tussen enerzijds actief aanwezig zijn en anderzijds

een bepaalde afstand inbouwen in de relatie.

2.2 Observatiekader

Een observatiekader is nodig omdat het aanknopingspunten biedt bij het kijken naar gedrag .

Uitgangspunten: Men gaat uit van een meervoudige bepaaldheid van gedrag, en men vertrekt van

een ontwikkelingsgerichte benadering.

Belangrijke componenten:

Lichamelijke verschijning

goed in zijn vel, mimiek, beweging, motorische vaardigheden, zintuiglijke kwaliteiten,

activiteitsniveau en concentratie en de evolutie hiervan doorheen de observatie

Intellectueel functioneren

Hoe denkt de persoon?, hoe worden problemen opgelost?,

situering in ruimte en tijd, realiteitsbesef?

Spraak en taal

Verbale mogelijkheden en taal als medium tot expressie (frustratie owv beperkingen?)

Spraak- en taal moeilijkheden kunnen de sociale communicatie belemmeren.

Extra aandacht geven bij anderstaligen.

Algemene stemming

Wat geven affectieve en stemmingsobservaties weer over onderliggende emotionele toest?

Kinderen brengen een ervaren stemming tot uiting via gedrag.

Evolutie in stemming + observatie van de eigen stemming (betekenis?)

Relationele capaciteiten

Enerzijds in relatie tot de hulpverlener: aangaan van contact, relatiepatronen, afscheid…

Anderzijds met significante anderen: welke relatie komen aan bod + hoe ervaren

Specifieke affecten en angsten

welke affecten komen aan bod, hoe komen ze aan bod (veranderde uiting?),

verbonden met bepaalde thema’s?

10

Gebruik van de ruimte

Expansief of ingeperkt, grenzen testend gedrag, verband met fasen in het contact?

Ontwikkeling van spel en gesprek

o Verloop van spelontwikkeling

o Formele aspecten van het gesprek

o Thematische ontwikkeling

Universeel menselijke thema’s: zelfbeeld, relaties, ervaringen, emoties…

Ontwikkelingsgebonden thema’s

Unieke individuele thema’s

3. Verloop van een observatie 1. Voorbereiding: Realiseer je dat het gesprek voor het kind spannend/leul/vreemd kan voelen

en verplaats je optimaal in de wereld van het kind. Sluit hierbij zo goed mogelijk aan bij het

kind en zijn expressiviteit.

2. Beginfase: Expliciete voorstelling, op gelijke hoogte met kind zitten, naar kind kijken terwijl je

spreekt, respectvolle en oprechte interesse, metacommunicatie (tegen angst),

luisterhouding, combinatie van spelen en praten…

3. Middenfase: Klemtoon op exploratie en faciliterende interventies die het kind helpen in het

ontvouwen van het verhaal en hierbij aandacht hebben voor het onderhouden vd relatie.

4. Eindfase: Vijf minuten vooraf het einde aankondigen (minder spanning) en eventueel helpen

bij het beëindigen van het contact (samenvatten of kordaat het einde vasthouden)

4. Slotbedenkingen Een observatiekader helpt de blik te richten.

Maar niet elke categorie is relevant in iedere observatiesessie/voor elk kind.

Het kader helpt ook om stokpaardjes en blinde vlekken op te vangen.

11

Empathie, een basisvaardigheid van de hulpverlener

1. Inleiding Empathie is een belangrijk instrument in alle interpersoonlijke contacten.

Het is geen passief of selectief luisteren, het geen volgzaamheid, sympathie of medelijden.

Het is een juister inzicht van wat er precies aan de hand is, het evalueren van de situatie vanuit het

perspectief van de cliënt, wat het contact bevordert.

Mentale activiteiten bij counselor: Wat denk, wil en voel ik als ik mij verbeeld deze persoon te zijn?

Cognitieve, motivationele, emotionele dimensie onderscheiden van eigen visie en gevoelens

Overbrugt afstand generaliserende wetenschap en complexe individuele werkelijkheid.

Empathie is een voedingsbodem voor diverse interventies: onderscheiden naar mate van deductie

Expliciet: accuraat reflecteren van kernwoorden (parafraseren van de informatie)

Impliciet: onderliggende expliciteren (sluit nauw aan bij expliciete info)

Dieper gravend: gevorderde empathie, meer confronterend

Nieuwe betekenis, nieuwe verbanden.

Contactreflecties: vooral bij verbaal weinig ontwikkelde cliënten

2. Expliciete interventies: accuraat reflecteren Reflectie = laten merken dat je het echt begrepen hebt, steunend luisteren

eenvoudige en meest gebruikte vorm om empathie te communiceren

Reflectie is contact op het cliëntniveau, een zuivere spiegel. Het geeft aan ‘dit heb ik gehoord en

gezien’ of zelfs beter ‘dit is wat je nu wil dat ik hoor en zie’. Het is een pure teruggave van wat de

cliënt wil dat de andere hoort en ziet en zonder die teruggave weet de cliënt niet of de andere het

juist begrepen heeft.

Accuraat reflecteren valideert de cliënt in wie hij nu is, blijft dicht bij wat de cliënt zelf uitdrukt.

Dit helpt de cliënt om zijn belevingen en reacties te identificeren. Zo komen cliënt en hulpverlener

tot een gedeeld verstaan van wat er aan de hand is, zonder hierover te oordelen.

Te weinig of onjuiste reflecties (gedeeltelijk of met andere lading) zijn een teken dat de andere iets

niet wil of kan horen of iets anders in de plaats wil zetten. Als een cliënt steeds hetzelfde blijft

herhalen, voelt de cliënt zich waarschijnlijk ongehoord of onbegrepen. Dit kan dus een signaal zijn

voor te weinig of inaccurate reflecties.

Te veel of onnodige reflecties zorgen voor een ‘papegaai’-gevoel en geven het gesprek een

‘onnozele’ indruk. De cliënt voelt zich vaak geïnfantiliseerd en het gesprek voelt mechanisch aan.

Het zorgt ervoor dat er geen echt contact ontstaat en verhindert verdere ontwikkeling in gesprek.

Parafraseren is een veel gebruikte (accurate) techniek van reflectie.

De counselor luistert naar betekeniseenheden en parafraseert diverse inhouden. (vb. in slides)

Opgelet: De beleving van de cliënt verkennen is niet hetzelfde als de feiten bevestigen.

Maar het is wel belangrijk om de relatie tot het gebeuren te reflecteren. (vb. in slides)

Bij het reflecteren is het ten slotte belangrijk om kernwoorden met de correcte lading te reflecteren

en het gevoel met de juiste intensiteit weer te geven. Ook voorkeurskanalen (visueel, auditief,

kinesthetisch) dienen gerespecteerd te worden.

12

3. Impliciete interventies: expliciteren van het onderliggende Wat de cliënt zegt heeft een feitelijke inhoud en bevat onderliggende cognitieve, motivationele en

gevoelsmatige aspecten. Maar vaak zal de cliënt zelf onderliggende ideeën, drijfveren en gevoelens

niet vernoemen of ze zelfs negeren, vermijden, niet toelaten. Hoe kan de counselor dit reflecteren

zonder dat de cliënt het verwoordt? Zonder dat de cliënt zich ervan bewust is?

Om zulke nonverbale elementen op te merken, mag de counselor niet veronderstellen wat het

betekent, maar moet hij het proberen beschrijven zonder waardeoordeel. (“Ik merk dat je diep zucht

als je dat vertelt.”. De counselor kan daarnaast ook reflecteren met het eigen lichaam (met vuist op

tafel slaan als cliënt dat eerder deed bij dat onderwerp) of de betekenis afleiden uit de toon (“Als ik

je zo hoor, begrijp ik dat je ontzettend kwaad bent op hem.”)

Een stapje verder is dat de counselor zich kan verplaatsen in de leefwereld van de cliënt en de

gevoelsmatige impact benoemt. (“Ik kan mij voorstellen dat ja in zo’n situatie moet achterblijven met

een grote eenzaamheid.”) De counselor kan dan ook zijn eigen reactie geven in de beschreven

situatie (“Ik zou mij in zo’n situatie gekwetst voelen.”).

Counselors moeten dus de vaardigheid beheersen om de emotionele component te bespreken,

zonder daarin te overdrijven. Een counselor moet laten merken dat hij het gevoel accepteert. Dit

helpt de cliënt om zich bewust te worden van gevoelens en ze te uiten.

Indien de counselor zoals hierboven zelf probeert in te vullen hoe de cliënt zich voelt, moet hij wel

steeds toetsen of de cliënt zich hierin juist begrepen voelt. Op die manier wordt de macht terug bij

de cliënt gelegd en wordt de cliënt uitgenodigd om zelf te exploreren.

Resultaat van een goede reflectie: De cliënt is opgelucht dat de ander het begrijpt en voelt zich

erkend. Bovendien begrijpt hij zichzelf beter dan voordien. Hij hoeft zijn positie niet meer

krampachtig aan te houden, komt tot rust en kan daardoor vaak openstaan voor andere facetten.

De cliënt voelt zich daardoor uitgenodigd om meer te vertellen en dieper te gaan, scherper te voelen

en te nuanceren en eventueel nieuwe elementen toe te voegen.

4. Gevorderde empathie, een intuïtief begrijpen De dieper gravende interventies behoren tot een gevorderde mate van empathie. Een counselor die

op een gevorderd niveau empathisch is, bezit een intuïtief begrijpen dat voortvloeit uit informatie die

de cliënt zowel verbaal als nonverbaal overbrengt. (geen gedachten lezen, maar een klinische

sensitiviteit!) De gevorderd empathische counselor kan het onverwoorde articuleren, informatie

reorganiseren en ziet de relevantie van het gedrag hier-en-nu.

Hij geeft bestaansrecht aan wat de cliënt niet durft, mag of kan zeggen (niet ontmaskeren!), geeft

toelating aan nog niet toegelaten gevoelens en communiceert de zinvolheid/geldigheid van de

reactie van de cliënt.

(voorbeeld slides p.5)

Gevorderde empathie betekent ook de wijsheid van de aanpassing vinden. Sommige gedragingen

waren juist in het verleden, wat verklaart waarom iemand zich nu nog steeds zo gedraagt. Het

verhaal over iemands verleden heeft dan ook een groot belang. Er is een grond voor geldigheid.

De counselor benoemt dan de wijsheid van de aanpassing in het verleden, waardoor de cliënt zijn

gedrag gaat zien als betekenis in de context van het verleden, en zo ook zijn eigen gedrag in het hier-

en-nu beter kan begrijpen. (vb. slides p.6)

13

Zo kan het dus ook dat een ‘normale’ reactie nu effectie is, maar op termijn grotere problemen

creëert. Hierbij is het dan wel belangrijk het normale in de reactie te articuleren.

vb. Cliënt snijdt polsen om ondraaglijke spanning weg te stoppen. (spanningsreductie = normaal)

Aan zulke dieper gravende interventies zijn echte rook risico’s verbonden. De kans bestaat dat de

counselor gevoelens opdringt aan de cliënt die niet exact overeenstemmen met wat de cliënt

ervaart. Dit is het effect van de overmacht van de counselor, waardoor de cliënt niet altijd durft

tegenspreken. Dit opdringen kan voortkomen uit de verkeerde veronderstelling dat de eigen

psychologie overeenstemt met de psychologie van de cliënt of uit het te hard vasthouden aan een

bepaalde theorie.

Om zulke iatrogene respons te voorkomen dient de counselor goed zelfkennis te hebben, zich

bewust te zijn van culturele verschillen, over meerdere goede theorieën te beschikken, empathische

interventies aan te reik als hypotheses (gissingen) en samen met de cliënt naar de waarheid te

zoeken om problemen beter aan te pakken.

14

Vragen stellen, concretiseren en andere gespreksvaardigheden

1. Vragen stellen Verschillende soorten vragen:

Gesloten vragen (ja/nee)

o Nadelen: sluit het gesprek, suggestief, cliënt minder verantwoordelijk,

risico op kruisverhoor

o Zinvol als: gesloten vraag ter toetsing

Cliënt laten aangeven of je hebt begrepen wat hij bedoelt.

niet gericht op ja/nee-antwoord, maar om cliënt te doen stilstaan bij zichzelf, na

te gaan of hetgeen de hulpverlener zegt ook klopt.

Vragen naar feiten

o Niet: om feiten zelf, om het verzamelen van informatie of vanuit nieuwsgierigheid

o Wel: om specifieke info te verkrijgen, om probleem beter te definiëren,

om concreter te helpen kijken naar wat er precies aan de hand is (betekenis v feiten)

Open vragen

o Vaak erg zinvol: zetten cliënt aan tot exploratie en verdieping en stellen hulpverlener

in staat te begrijpen wat er aan de hand is.

+ Trainen de cliënt om zichzelf relevante vragen te stellen?

o Beginnen meestal met: hoe, wat, kan je meer vertellen over…

o Let op: wanneer ze te vroeg komen, kunnen ze te abstract zijn voor de cliënt

+ sommige cliënten spreken abstract om de affectieve lading uit de weg te gaan

Waarom-vragen

o Voordelen: Helpen stilstaan bij wat er zich afspeelt in zichzelf of de ander.

Vb. Waarom denk je dat je zo boos werd?

o Nadelen: Geven makkelijker aanleiding tot rationaliseren, kunnen bedreigend zijn

(omdat cliënt zich tot verantwoording geroepen voelt), vragen naar iets wat de cliënt

vaak zelf nog niet weet…

Valkuilen bij vragen:

Timing, context en inschatting: vergt heel wat oefening.

Suggestiviteit vs. uiten van een veronderstelling

Pseudovragen: vragen waarop de vragensteller het antwoord al weet,meestal met als doel

om kennis te toetsen, passen niet in de context van psychologische begeleiding

Veroordelend of aanvallend

Intrusief: indringende vragen (vaak om kwetsbaarheden bloot te leggen)

Teveel: meerdere vragen tegelijkertijd

15

2. Andere gespreksvaardigheden Concretiseren

o Doel: contact maken met wat er leeft bij de cliënt, om vervolgens beter te kunnen

aansluit bij het zoeken naar een oplossing en het uitzoeken ve passend hulptraject

o Vaardigheden: altijd, overal, iedereen, nooit, niemand, het gaat wel, het loopt mis…

o Uitnodigen: tot preciseren/ om duidelijker te zijn, zonder uit te weiden over details

o Concreetheid = ervaringen, gedragingen, gedachten en gevoelens

maar: vaardigheid heeft functie, niet forceren, geen verhoor of detective spelen

In ervaringen: Wat is cliënt overkomen? Wat heeft hij meegemaakt?

vb. “Het viel mee.” Ik had deze morgen een fijn gesprek met een collega.

vb. “Ze hebben allemaal de pest aan mij.”

De kinderen van mijn klas kiezen mij niet in het basketbalspel.

In gedragingen: vb. “Ik verpest de dingen soms?”

Ik open stiekem de brieven die mijn vriend krijgt.

In situaties: Antecedenten en consequenties.

vb. “Alles op de fuif liep verkeerd.” Op de fuif hadden mijn vrienden…

In emoties: vb. “Ik ben slechtgezind.”

Ik ben ontgoocheld dat mijn vriendin niet op tijd was om me af te halen…

Samenvatten

o Zet kernachtig op een rij wat belangrijk is: ordening hoofdptn, structuur in verhaal

o Helpt: om focus vast te houden, bij selecteren van thema, om tot overeenstemming

te komen voor verdere gang van zaken…

Hardop denken

o Meedelen van gedachten/redeneringen die je leiden bij het nemen van beslissingen

overgang tussen thema’s expliciteren, gedachten hardop uitspreken, …

o Voordelen: bevordert openheid en duidelijkheid, angstreducerend voor cliënt,

bevordert samenwerking (betrekt cliënt in redenering), geeft model (vb-functie)

Reflecteren

o Terugspiegelen wat je begrepen hebt

o Voordelen en valkuilen: zie eerder

Informeren: uitleggen hoe er gewerkt wordt, wat de bedoeling is, wat verwacht kan worden

o Nieuwe perspectieven geven

o Als gebrek aan informatie oorzaak is van probleem of probleem verergert:

informeren over specifieke onderwerp

o Let op: niet overladen!

o Dient relevant te zijn voor hulpvraag of problematiek

o Soms zoeken naar goede metafoor (voorkeurskanalen respecteren)

Meta-communiceren: gesprek over het gesprek

o Uit de weg ruimen van onduidelijkheden

o Reduceren van te hoge angst en spanning

o Evaluatie: toetsen van verwachtingen

vb. Wat vond je van dit gesprek? = verwachtingen? …

16

Uitklaren van een hulpvraag

1. Uitklaren in dialoog Het uitklaren van een hulpvraag is complex en vergt minstens 1 gesprek.

Het vergt dat er wordt aangesloten bij de cliënt, niet bij de diagnose. (zie ook gespreksvaardigheden)

In dialoog wordt er gekeken naar 6 velden, nl. gedrag, omgeving, relationele ontwikkeling (R),

emotionele ontwikkeling (E), cognitieve ontwikkeling (G) en lichamelijke ontwikkeling (L).

Ook de samenhang (evenwicht/eenheid) van ontwikkeling en de circulaire interactie tussen persoon

en omgeving zijn hierbij belangrijk.

Daarnaast wordt gekeken naar de taal van de cliënt en naar het evenwicht tussen de sterktes

(veerkrachtfactoren) en zwaktes van de cliënt.

Centraal bij het model staat het begrip “regelen”. Dit staat voor reguleren, samenwerken,

overeenkomen, organiseren, voor elkaar krijgen, oplossen… Dus: Wat krijgen de hulpvragers wel en

niet meer geregeld? En hoe kunnen de hulpverleners (tijdelijk) mee-regelen?

2. Uitklaren door visualisatie Onderstaand schema kan samen met de cliënt worden ingevuld?

17

Motivationeel gesprek

1. Wat: Definitie en theorieën Motiverende gespreksvoering is…

een cliëntgerichte, = actuele beleving, zorgen, waarden, visie, wensen, ambivalenties v cliënt

directieve = sturend, door selectief reageren in de richting van verandering, door steunen

van verandertaal en hanteren van weerstanden

methode om te bevorderen dat de cliënt intrinsiek gemotiveerd wordt

= geen extrinsieke motivatie door bekrachtiging, overtuiging, sociale druk

tot verandering, (van gedrag, gewoontes, keuzes…)

overwegen v verandering: bij conflicterende doelen, ambivalentie en cognitieve dissonantie

door ambivalentie te verkennen en op te lossen.

Toepassingen: In alle levenssituaties waarin verandering voor de persoon en/of de omg. ad orde is.

Gedrag is schadelijk voor fysieke/geestelijke gezondheid (vb. verslaving),

er zijn problemen bij het maken van een keuze (vb. partner)

of er is onvrede met bestaande situaties en de wens om een andere weg in te slaan.

Theoretische concepten:

1. Theorie over het verloop van verandering (Proshaka en di Clemente)

Verandering is een dynamisch proces dat in fasen verloopt en tijd vraagt?

Begeleiding op weg naar verandering is procesbegeleiding: de overgang naar een volgende

fase gemakkelijker maken.

Interventies moeten afgestemd worden op de fase van verandering waarin de cliënt zit.

Fasen: (zie spiral of change, gezondheidspsychologie)

a. Voorbeschouwing (Precontemplation): bewustmaking (rationeel & emotioneel)

vb. Ik zie niet in waarom…

b. Beschouwing / Overweging (Contemplation): helpen kiezen voor pos. verandering

vb. Ik zou toch willen…

c. Voorbereiding (Preparation): Doel en strategie bepalen (probleemoplossingsgericht)

vb. Ik begin eraan.

d. Actie (action): Ondersteunen van de uitvoering

vb. Ik doe het.

e. Behoud (Maintenance): Anticiperen op moeilijkheden

vb. Ik houd vol…(of niet?)

of Herval (Relapse): Herkaderen (herstart van de cyclus)

18

2. Reactantietheorie

Druk of dwang tot verandering kan leiden tot weerstand. Deze weerstand kan reactantie

genoemd worden: Reactantie = wanneer mensen het gevoel hebben dat hun keuzevrijheid in

gedrang komt, reageren ze met het benadrukken van hun vrijheid.

(Als keuzes beperkt worden, wordt het niet-beschikbare aantrekkelijker.)

Druk of dwang tot verandering leidt tot het versterken vh vasthouden ad huidige status.

3. Zelfperceptietheorie (Bem)

Wat is de relatie tussen gedrag en zelfbeeld (cognitie en emotie)?

Doe ik wat ik ben of ben ik wat ik doe?

Waarnemen dat je zelf iets zegt of doet, versterkt het beeld dat je hebt van jezelf als iemand

die dit zegt of doet. Het vergroot dus de kans dat je dit in de toekomst meer gaat zeggen of

doen. Verandering van cognitie en emotie volgen uit de actie.

Jezelf horen uitspreken ve wens tot verandering, maakt de verandering waarschijnlijker

Implicaties van de theorieën voor begeleiding: Identificeer de fase waarin het individu zich bevindt

en sluit hier bij aan. Breidt vervolgens zijn keuzemogelijkheden uit, in plaats van te beperken. En

tenslotte, lok uitspreken van de verandertaal en actie uit, zodat de cliënt zichzelf percipieert als

iemand dit wil en kan veranderen. Hierdoor stijgt de motivatie en wordt de cliënt in gereedheid

gebracht om te veranderen.

2. Hoe: Basisprincipes Empathie uitdrukken

Het uitdrukken van empathie crëeert ruimte voor de cliënt om eigen ambivalenties te

exploreren en schept een band van vertrouwen die de cliënt openstelt voor tussenkomsten

van de hulpverlener. Het verdiept de exploratie en biedt emotionele steun en nabijheid.

Discrepantie en ambivalentie ontwikkelen

Hoe groter het gevoel van conflict (discrepantie tussen twee doelen), hoe meer kans op

motivatie tot verandering. (voorbeelden in slide 21)

Discrepantie kan ontwikkeld worden door reflectief luisteren (parafraseren, zie eerder) en zo

de bestaande ambivalentie te bevestigen (voorbeelden slides 31-32)

Hierbij is het dus belangrijk om verandertaal uit te lokken over die ambivalentie, in plaats van

weerstandstaal. (zie verder: omgaan met weerstand) Men kan verandertaal uitlokken door

evocatieve vragen te stellen (over nadelen van huidige toestand en over voordelen van

verandering) en hierin te verwijzen naar factoren die de verandering waarschijnlijker maken

(vb. Wat zou u kunnen helpen om…?). Daarnaast kan men de belangenlineaal gebruiken

(vertrouwen dat men in staat is te veranderen op een schaal en bespreken) of de

beslissingsbalans onderzoeken (nadelen van de huidige status bespreken en uitweiden over

de polen, de extremen…). Tenslotte kan men gebruik maken van het terugkijken naar de

positievere toestand vooraf en het vooruitkijken naar wat men hoopt voor de toekomst.

Omgaan met weerstand

Om met weerstanden om te gaan is het eerst en vooral belangrijk deze te herkennen.

Weerstandstaal kenmerkt zich door het in discussie gaan (in twijfel trekken, niet serieus

nemen, vijandigheid), interrumperen (in de rede vallen), niet meewerken (zwijgen, niet

opletten, afleiden…) en het ontkennen van verantwoordelijkheid (beschuldigen, excuses

maken, onkwetsbaarheid veinzen, bagatelliseren, pessimisme, tegenzin en onwillendheid).

Op basis van de drie eerder besproken theorieën kunnen overeenkomstig drie manieren

worden opgesteld om met weerstand om te gaan.

19

Weerstand kan gehanteerd worden door het benadrukken van keuzemogelijkheden (jij bent

degene die kiest, niemand kan je verplichten om…) en door het uitbreiden van alternatieve

mogelijkheden (je kan kiezen om zo verder te doen of voor die oplossing of voor een andere

oplossing of… of…). Een derde manier om met weerstand om te gaan is het benadrukken van

de persoonlijke effectiviteit van de cliënt (dat je hier nu zit, toont aan dat je anders wilt…)

Slides 24-29: oefening om ambivalentie te ontwikkelen en een beslissingsbalans op te stellen.

Er zijn dus verschillende valkuilen bij het omgaan met weerstand. Het is niet nuttig om bij

weerstand te pleiten voor verandering, de ro van deskundige aan te nemen, te bekritiseren

of schaamte en schuld op te roepen, etiketten te plakken, haast te hebben (als cliënt denkt

dat je alle tijd hebt, zal het sneller gaan) of superioriteit te uiten.

Concreet zijn er een aantal specifieke technieken om met weerstand om te gaan.

Je kan gebruik maken van eenvoudige reflectie, versterkte reflectie of tweezijdige reflectie.

(Voorbeelden hiervan vind je in slides 49-51.) Daarnaast kan je de blikrichting veranderen

van wat jij gaat doen naar wat je samen met de cliënt kan doen. Je kan ook herkaderen en de

visie van de cliënt omkeren (vb. slide 53). Het is soms echter ook nuttig om eerst mee te gaan

in de mening van de cliënt (vb. Inderdaad, ik kan je niet zomaar vertellen wat je moet denken

of doen.) om zo zijn keuzevrijheid en zelfsturing te bevorderen (Wat u hiermee doet, beslist u

zelf.). Het letterlijk benoemen van ‘niet veranderen’ als mogelijkheid kan hierbij ook nuttig

zijn (Het is zeker denkbaar dat een poging niets uithaalt, dus je kan het ook gewoon niet

proberen.). Ook rolverwisseling is een zeer bruikbare techniek. Hierbij kruip je in de huid van

een significante andere met het probleem van de cliënt om zo impliciet zichzelf te

overtuigen.

Wanneer de cliënt gereed is voor verandering, merk je dat aan afgenomen weerstand,

minder discussies, meer verandertaal, afscheid van het vorige, vragen over de verandering,

vooruit kunnen kijken en willen experimenteren. Vanaf nu kunnen de volgende stappen

worden ondernomen: bevestigen, consolideren en oplossingsgericht werken.

Persoonlijke effectiviteit benadrukken (zie weerstand)

3. Ethische complexiteit Bij het motivationeel gesprek spelen er twee dimensies mee:

Is er overeenstemming of verschil tussen de doelen van de hulpverlener en de cliënt?

o Overeenstemming: doelen zijn gezondheid en welbevinden van de cliënt

o Verschil: De cliënt wil zijn toestand bewaren, en de HV wil de cliënt beschermen.

Wat is de macht en de beslissingsbevoegdheid van de hulpverlener?

vb. een gevangenispsycholoog die adviseert bij voorlopige invrijheidsstelling

Motivationeel gesprek wordt aangeraden als een aantal van volgende voorwaarden voldaan zijn.

Hulpverlener heeft een duidelijke mening over wat best is voor cliënt.

Hulpverlener en cliënt hebben conflicterende doelen.

Hulpverlener heeft persoonlijk belang bij de keuze van cliënt.

Hulpverlener heeft de macht om de keuze van cliënt te beïnvloeden.

INTEGRATIEOEFENING: CASUS ARNE, DEEL 1

20

Basisvaardigheden gelinkt aan echtheid

1. Inleiding: Wat is echtheid? Echtheid is een basishouding, naast empathie en onvoorwaardelijk respect.

Het zijn dus zijnswijzen, geen technieken.

Echtheid betekent dat de hulpverlener als een echte persoon aanwezig is (geen façade).

Het bestaat uit twee fasen of aspecten:

1. De binnenzijde van echtheid: de mate waarin de hulpverlener toegang heeft tot en rustig

openstaat voor alle facetten van zijn eigen ervaringsstroom. (zelfbewustzijn)

congruentie: het samenvatten, de eenheid van het totale ervaren en het bewustzijn

2. De buitenzijde van echtheid: de expliciete communicatie door de hulpverlener van zijn

bewuste percepties, attitudes en gevoelens.

Transparantie: het voor de cliënt doorzichtig worden via het inbrengen van persoonlijke

indrukken en belevingen. (maar: geen openlijke expressie van alle gevoelens!)

De binnenzijde betekent dus een balans tussen zorgen voor de ander en zorgen voor zichzelf.

Het is meegaan met de cliënt en met zichzelf, het tegenkomen van de cliënt en van zichzelf.

De buitenzijde betekent zichzelf tonen langs de verbale en nonverbale weg, het doorzichtig zijn voor

de cliënt. Dit kan zowel impliciet (echtheid als context, persoonlijke aanwezigheid) als expliciet

(echtheid als interventie, de expressie van eigen gevoelens, gedachten, indrukken enz.).

Met echtheid als context bedoelt men de bereidheid aanwezig te zijn als een persoon met een eigen

stijl en persoonlijke kleur, zonder façade, met congruente communicatie en echt contact.

Met echtheid als interventie bedoelt men enerzijds openheid, hardop denken, leiding nemen en

meta-gesprek en anderzijds eigen waarnemingen, inzichten, gevoelens en ervaringen als hefboom.

Een effectieve communicatie van echtheid bestaat uit duidelijke, ondubbelzinnige boodschappen en

de mogelijkheid iets persoonlijks te kunnen zeggen als daar behoefte aan is. Beginnende

hulpverleners zijn hierin vaak nog te bot of net te tactvol.

Algemene vuistregels voor echtheid:

Sober blijven.

Aandacht niet op de hulpverlener vestigen en houden.

Zichzelf laten zien is geen doel op zich.

Responsief zijn op de bekommernis van de cliënt.

Draai de rollen niet om.

Echtheid is ook een onvoorwaardelijke zelfaanvaarding. Er is zelfkennis voor nodig (eigen

kwetsbaarheden en tekorten mild onder ogen zien en ongewapend openstaan voor geraakt worden)

en ik-sterkte (een goed geïntegreerde, solide identiteit, voldoende competentiegevoel en effectief

kunnen functioneren in persoonlijke relaties).

Onechtheid betekent dat er geen overeenstemming is tussen wat de hulpverlener denkt/voelt en

wat hij uitdrukt. De hulpverlener maakt zichzelf iets wijs en houdt bewust ervaringen achter die voor

de cliënt belangrijk kunnen zijn.

21

2. Echtheid als interventie

2.1 Hardop denken, informeren en adviseren

Hardop denken

o Wat: De hulpverlener zegt op neurtrale toon hardop wat hem bezighoudt of wat hij

zich afvraagt en laat de cliënt hierover niet in het ongewisse.

Het bevordert openheid en duidelijkheid.

o Wanneer: vooral aangewezen als de hulpverlener even niet weet hoe verder te gaan

of als hij even het gevoel heeft spoor bijster te zijn.

o Functies:

Angstreductie: Cliënt merkt wat er in de hulpverlener omgaat en hoeft er

niet in onzekerheid naar te gissen.

Blokkades voorkomen: De hulpverlener geraakt niet geblokkeerd, hardop

denken heeft een bevrijdend effect voor de hulpverlener.

“Ik ben even aan het nadenken…”

Soepeler gesprek: Het hardop denken benadrukt het samenwerkingskarakter

van gesprekken. Het laat de cliënt toe hierop te reageren. (slides p. 4)

Zo wordt het gesprek ook soepeler en opener, waardoor men bijvoorbeeld

een achtergrond kan geven om de vragen in te leiden.

Voorbeeldfunctie: De hulpverlener wil graag weten hoe de cliënt denkt, naar

de dingen kijkt… wat zijn referentiekader is. Het is dus handig als de cliënt

ook hardop kan denken, en die kans neemt toe als de hulpverlener dat

gedrag zelf vertoont.

Leerfunctie: De cliënt leer van de hulpverlener welke methoden en

denkstappen deze gebruikt voor het vinden van oplossingen. Zo stijgt ook de

samenwerking, waardoor da kans op een oplossing groter wordt.

o Selectiviteit: Het is belangrijk dat de hulpverlener enkel gedachten luidop zegt die

relevant zijn voor de samenwerking en de oplossing van problemen (constructief).

Meta-gesprek of situatie-verduidelijken

= een gesprek over het gesprek, meestal bij onduidelijkheden of misverstanden in het

gesprek over de hulpverleningsrelatie of wanneer wederzijdse verwachtingen niet meer op

elkaar afgestemd zijn. De hulpverlener moet dit dan onderkennen, het belang ervan

inschatten en (indien belangrijk genoeg) ter sprake brengen. Dit is niet eenvoudig. Men moet

empathisch luisteren en het gesprek op zich monitoren.

Enkele voorbeelden:

o Sluiten van begincontract: het doel van de samenwerking bepalen en ieders taak

verduidelijken, zodat wederzijdse verwachtingen op elkaar zijn ingesteld.

o De cliënt wil een snelle en pasklare oplossing: Er bestaan tegenstrijdige

verwachtingen, meestal bij personen die niet eerder hulpverlening hebben gehad.

Hierbij zijn volgende stappen aangewezen.

Parafrase en reflectie

Metacommunicatie

Wat ik niet wil en waarom + wat ik wel wil en waarom.

Opgevangen reactie

Afspraak maken

Terug naar het gesprek

22

o Cliënt wil ‘gewoon ’ (persoonlijk) contact met hulpverlener:

Nodig dit ter sprake te brengen en te zeggen wat de hulpverlener wel en niet wil,

opvangen van de reactie en daarna pas verderwerken.

o Cliënt vindt het moeilijk om over problemen te vertellen.

o Cliënt springt van de hak op de tak.

o Cirkelgesprek: Men geraakt geen stap vooruit.

Verschil met hardop denken: Er is de hulpverlener iets niet duidelijk (meta-gesprek) en

daarom verheldert de hulpverlener zijn gedachteproces (hardop denken).

Informeren en adviseren

o Praktisch

sluiten van het begincontract

= iets vertellen over hoe hv in het algemeen gewend is te werken

(werkwijze&doel) duur, probleemverheldering, probleemnuancering,

probleembehandeling, (frequentie en kosten)

Vragen? Overeenkomst?

(daarna kan cliënt zijn verhaal doen)

Beginners willen vaak niet informeren maar gewoon beginnen, omwille van

mogelijk afstand die de info crëert. Maar een professionele relatie moet er

ook zijn, het is geen gesprek onder vrienden en de hv heeft een andere

positie. (functionele rol)

Informatieplicht: geen paternalisme (hv weet het beste, beslist ipv c)

wel: delen van relevante informatie stelt de cliënt in staat om zelf mee te

beslissen over het hulpverleningsproces (respect voor autonomie)

Waarover: deskundigheid & ervaring van de hulpverlener, doelen en

werkwijze, methoden van hulpverlenen, voorwaarden en rechten van C

o Ethisch: informeren in duidelijke gewone taal, geen vakjargon!

o Inhoudelijk (adviseren): op vraag van de cliënt informeren vb. ziekterisico’s

= vaak in gespecialiseerde settings (vb. genetic counseling, CLB…)

Belangrijk om te leren horen wanneer er meer zit achter een vraag naar informatie!

ruimer dan puur informatie en advies

o Rollenspel: zie video contactreflecties (zie slides p.9)

23

2.2 Confronteren en persoonlijk reageren: eigen waarnemingen, inzichten, gevoelens en

ervaringen als hefboom

Doel: wijzigen van prioriteit en balans zoeken tussen veiligheid en uitdaging

Wanneer?

Problemen waarvoor cliënt geen oog heeft

Problemen waarover cliënt niet durft praten of geen ervaring mee heeft

Dysfunctionele gedragspatronen

Persisterende gevoelens bij hulpverlener

Wederkerigheid/ontmoeting

Soorten confrontaties en persoonlijk reageren

Cognitieve confrontatie: als probleem gevolg is van denkwijze

Identificeren van automatische gedachten, negatieve zelfevaluatiegewoonte,

doemdenken, zwart-witdenken en overgeneralisatie.

Kerngedachten zijn centrale opvattingen over zichzelf zoals hulpeloos en onbemind.

o Cognitief herstructureren en relabelen: didactische confrontatie

vb. Je vraag je af of je mensen wel of niet kunt vertrouwen. Eigenlijk kun je je beter

afvragen in hoeverre je mensen kunt vertrouwen. / Je wil meteen alles kunnen,

anders zeg je dat je niets kan. Je moet jezelf kunnen toestaan om fouten te maken als

je iets wil leren.

o Nieuwe kerngedachten versterken door feiten te inventariseren die oude

kerngedachten tegenspreken en nieuwe bevestigen.

o Positief heretiketteren: via confrontatie het accent verleggen naar positieve kanten

van de cliënt, een nieuwe positieve constellatie aanbrengen geeft tegenwicht

tegen de normen van belangrijke anderen

vb. Ik ben zo traag in alles. Dat heeft ook als gevolg dat je dingen grondig doet.

Interpreterende confrontatie: als discrepantie tussen bewuste v cliënt en inzicht van hv

continuüm: nauw aansluitend – verrassend inzicht – onrust en verwarring

(dus altijd weergeven als veronderstelling die kan verworpen worden)

o Begin: eerder terughoudend zijn, vaak te voorbarig.

o Samen zoeken in plaats van de waarheid aanreiken.

o Zelfgevonden inzicht van de cliënt is meer waard: versterkt zelfwaardegevoel

Vb. Het lijkt alsof je steeds de reddende engel moet spelen. / Je denkt dat jij als kind schuldig

bent aan de scheiding van je ouders, maar kinderen kunnen niet de macht hebben over hun

ouders.

Gedragsmatige feedback: als dubbelheid in communicatief gedrag (universeel symptoom)

cliënt confronteren met wat hv waarneemt, dus ingaan op discrepanties in gedrag van C

o Discrepanties in gedrag van de cliënt:

discrepanties tussen wat C zegt, tussen wat C zegt en doet of tussen inhoud en toon

o Discrepanties tussen cliënt en hulpverlener

vb. Je durft je gedacht niet te zeggen, maar ik zie dat je vaak met waardevolle ideeën

aankomt. / Je wacht nog op goedkeuring van je vader, maar ik vind dat je volwassen

genoeg bent om zelf uit te maken wat je doet.

24

Emotionele feedback: reacties op vragen van cliënten

Onderscheid tussen 2 soorten reacties:

o Spontane emotionele reacties zonder dat C ernaar vraagt

= Wat treft H? Wat roept het verhaal op bij H?

o Bewust gekozen persoonlijke reacties: directe en rechtstreekse actualisering

Hoe wordt deze feedback gegeven?

o H verwoordt elk effect dat het gedrag van C heeft op H en gebruik zijn eigen

gevoelens en reacties als hefboom.

o H verwoordt wat zich afspeelt in het hier-en-nu en wat dit oproept op bij H.

weerspiegelt het probleem dat de cliënt ook in interactie met anderen heeft.

o Hierbij kunnen mogelijks tegenoverdrachtsgevoelens ontstaan.

Een reële adequate persoonlijke reactie van H op het gedrag van C.

Vb. H voelt irritatie wanneer C voortdurend anderen beschuldigt.

Irrationele inadequate defensieve reacties van H, waarbij H gevoelens van

vroegere relaties overdraagt op de cliënt?

Vb. H beseft niet dat hij snel geïrriteerd is door oudere vrouwen.

Enkele richtlijnen bij deze feedback:

o Niet: ongezouten de waarheid zeggen, aanvallen, ontmaskeren of moraliseren

o Wel: zorgvuldige uitnodiging tot zelfonderzoek

o Bruikbare concrete informatie, in kleine verteerbare porties, beschrijvend.

o Niet te lang mee wachten

o Formuleren als ik-boodschappen

o Geen heftige gevoelens van H (zijn wegwijzers naar blinde vlekken van H)

Vooral aangeraden als:

o C heeft moeilijkheden in interpersoonlijke relaties als gevolg van zijn

interpersoonlijke stijl, maar ziet eigen aandeel in de problematiek niet en schrijft

alles toe aan anderen of omstandigheden.

o Interpersoonlijk gedrag van C verstoort de hulpverleningsrelatie.

o H voelt zich onder druk gezet, verveelt zich, ergert zich, ziet op tegen komst C …

Niet aangeraden:

o In begin van de werkrelatie.

o Bij zeer kwetsbare cliënten.

o Bij paniek en verwarring.

o Bij agressieve cliënten, een gevaar voor anderen.

Zelfonthulling of self disclosure: transparantie over eigen levenservaringen

herkenning verkleint afstand en stimuleert C tot persoonlijk spreken

kan constructieve gedragsverandering faciliteren

o Delen van existentiële situatie: ‘ontmoeting’

o Confrontatie met wijze van in de wereld staan: vitaal zijn in plaats van lui

o Hoge graad van bewustzijn

o Piekervaringen (transcendent aspect)

Asociaal reageren of impact disclosure

Twee soorten reacties:

o Complementair: als gedrag positief is voor de relatie.

o Niet complementair: als gedrag negatief is voor de relatie.

niet spontaan reageren, maar vaststellen van communicatieve waarde vh gedrag

25

Vb. Vandaag wil ik een geheim vertellen, dat ik nog nooit aan iemand verteld heb.

Het voelt alsof je me het gevoel wilt geven dat ik uitverkoren ben…

De asociale respons druist in tegen verwachting. Het is een soort metacommunicatie waarbij

het niveau van de communicatie wordt omgekeerd: Je gaat niet in op de inhoud maar

bespreekt de functie of het effect van het besprokene.

Enkele voordelen:

o Vermijdt bekrachtiging van de gebruikelijke stijl van de cliënt, het frustreert het

habitueel patroon of de rigide opstelling en is dus niet-complementair.

o Helpt de scène te verduidelijken en van een nieuwe betekenis te voorzien.

o Roept op tot vernieuwing van de communicatie.

26

Leerdimensie: gevorderde vaardigheden en technieken

1. Existentiële counseling Het existentieel bewustzijn = Hoe ben ik hier aanwezig? En wat heb ik nodig om optimaal aanwezig

te zijn? = jezelf toe-eigenen om je eigen keuze te maken.

Oefening in de les: Mijn eigen leven nu, wie ben ik?

Vraag:

Antwoorden

Vul aan: Ik ben …

Waaraan besteed ik tijd, energie en geld?

Waarover maak ik mij zorgen?

Wat doe ik als ik troost of ontspan-ning zoek?

Waaraan ontleen ik vooral vreugde en geluk?

Wat drijft me in het leven om het goede te doen?

Fysiek (kunnen)

Sociaal (moeten)

Psychisch (willen)

Spiritueel = groter geheel (mogen)

Resultaat: Als de vier domeinen in evenwicht zijn, dan ga je goed door het leven.

Sociaal overwicht: moeite met eigen keuze maken, leven stort in bij verlies ve geliefde

Psychisch overwicht: narcistische kenmeren, beslissen in functie van het eigenbelang

Psychisch tekort: je kent jezelf niet goed, je offert jezelf op

kunnen moeilijk alleen zijn, gebrek aan ego-sterkte

Spiritueel overwicht: fanatisme, zweverig (psychotisch), verlies van voeling met realiteit

herstellen van het dagelijks schema

Spiritueel tekort: gevoel van zinloosheid

Grote discrepantie tussen troost/onstpanning en vreugde/geluk = problematisch.

Existentiële counseling: een ontmoeting

‘Aanwezigheid’ van de hulpverlener is essentieel.

Vragen en oefeningen die existentiële thema’s levendig maken. (zie hoger)

Gevoeligheid ontwikkelen voor alle dimensies van menselijk bestaan.

27

2. Continuüm van lichaamsgerichte interventies Dit zijn verbale interventies die de aandacht richten op ervaring in verschillende delen van het

lichaam, en zo zorgen voor besef van fysiologische processen het exploreren van gewaarwordingen.

Een speciale vorm hiervan richt zich op de ademhaling en introduceert ontspanning en kalmte.

Zulke interventies zorgen voor fysiologische veranderingen (verminderde activiteit van het

sympathisch zenuwstelsel, versterkt immuunsysteem, afname stressgerelateerde klachten) en een

beter psychisch functioneren.

Lichaamsgerichte interventies kunnen zich ook focussen op het lichaam in tonische functie(Controle

over spierspanning en ademhaling helpt ook angst en buitensporige emoties te controleren.) of op

het gesitueerde lichaam (Afgrenzing en situering van het eigen lichaam verbetert innerlijke

structurering, ordening, betere sociale vaardigheden en een beter kernzelfgevoel).

Langs de weg van genuanceerde lichaamsbeleving groeit bewustwording van emotionele ervaringen,

een doorleefd contact met het eigen zelf en ontwikkeling van een innerlijke relatie.

Het lichaam als drager van betekenissen:

Affecten hebben lichamelijke weerslag: contact met lichaam roep beleving op.

Sommige emoties werden massaal zonder mentale verwerking naar lichaam gekanaliseerd:

het lichaamsgeheugen bevat toegang tot afgesplitste traumatische ervaringen.

Mentalisering leidt tot betere zelfregulatie.

Focusing: een natuurlijk proces van innerlijk luisteren

1. Ruimte maken: bodyscan + inventariseren met de juiste afstand tot problemen

(contact voelen, maar niet samenvallen)

2. Gevoelde betekenis: De betekenis van het innerlijke gevoel wordt vaag lichamelijk

aangevoeld, waarna de kwaliteit ervan wordt uitgedrukt. Deze uitdrukking wordt vervolgens

getoets aan wat oorspronkelijk lichamelijk gevoeld werd. Indien dit overeenstemt (juist is),

geeft dat een gevoelde verschuiving in hoe het probleem wordt meegedragen, een gevoel

van lichamelijke opluchting.

3. Betekenis ontvangen: Men moet nu verwelkomen wat is, het beschermen tegen de innerlijke

criticus en eventueel verder exploreren van de groeirichting.

Mindfulness: Het is een eeuwenoude wijze van met jezelf aanwezig zijn, een soort coping die

betekent goed contact houden met je organisch leven en daar haperingen in opmerken, en deze

erkennen zonder een oordeel te vellen een basishouding van in het leven staan

Het is het vermogen om een open en milde aandacht te brengen bij het huidige ogenblik.

Open = vrijer van de verkleuring of vertroebeling door onze oordelen, ideeën, verlangens,

gedrevenheid, angst, afkeer…

Oefenen in mindfulness: aandacht bewust verbinden met een bepaalde waarneming,

enkele keren opnieuw, zonder zorgen over afgeleid worden

(8weken-cursus: psycho-educatie + meditatieoefeningen obv boeddhisme)

Voordeel: in contact komen met de rijkdom van het leven door het doorzien van het

waanachtige karakter van sommige overtuigingen en vanzelfsprekendheden.

Je ontwikkelt een vriendschap met jezelf.

28

Aanrakingen: Er zijn verschillende soorten aanrakingen met verschillende socioculturele contexten.

vb. Een hogere status beslist om een lagere aan te raken, waarmee de intiatiefnemer de dominantie

bevestigt.

Genderdynamiek: Cultuur stimuleert mannen tot aanraken als aanloop naar seksueel contact.

Vrouwen worden gestimuleerd tot meer intiem zorgend contact met kinderen, ouderen en zieken.

Grensoverschrijdingen: seksuele aanraking staat als laatste in de rij.

verlenging professioneel contact, niet respecteren betalingscontract, ontmoeting buiten

de werksetting, troetelnamen voor cliënt, commentaar op fysieke aantrekkelijkheid,

vertrouwelijke mededelingen over zichzelf…

Onderzoek

o Mensen die veel aanraken zijn niet vaker betrokken bij seksueel contact.

o Kinderen met delinquent gedrag vertonen een significante afname in dit gedrag bij

behandeling met (niet-seksueel) fysiek contact.

o Premature kinderen en chronisch zieke kinderen hebben minder stresshormonen bij

regelmatige massage.

o Bejaarden vertonen minder dysfunctioneel gedrag bij regelmatige handmassages.

Mijden bij: acuut vijandige of paranoïde cliënten of als de counselor niet goed in zijn vel zit,

vermoeid is, een seksuele lading ervaart, overbetrokken is of wil aanraken vanuit eigen

noden of behoeften.

Bij aanraking altijd aankondigen (nooit onverwacht), duidelijkheid stellen, authenticiteit

bewaren en toestemming vragen.

29

Leerdimensie: Veerkracht bij kinderen en gezinnen

1. Veerkracht, een focus op beschermende processen en adaptieve trajecten

1.1 Inleiding

Onderzoek: intelligentie en SES bij kinderen tussen 0 en 4 jaar, op 4 momenten

Blank + hoge SES > Blank + lage SES > Zwart + lage SES

Onderzoek: ouderschap, risico (moeilijke gezinsomstandigheden zoals verwaarlozin, armoede…) en

kind-functioneren (emotionele beschikbaarheid) bij adolescente moeders

Drie clusters van moeders

Veerkrachtige moeders (V): positief functioneren bij hoog risico

Kwetsbare moeders (K): problematisch functioneren bij hoog risico

Typisch functionerende moeders (F): positief functioneren bij lager risico

Emotionele beschikbaarheid moeders voor hun kind: (V = F) < K

Emotionele beschikbaarheid kinderen voor hun moeder: (V = F) < K

Conclusie: Zowel een gevoel van ouderlijke competentie als een goede sociaal-emotionele kind-

ontwikkeling is resultaat van een complex samenspel van interacties tussen individu en omgeving.

Dit vergt een genuanceerd denken over kwetsbaarheid en veerkracht, waarin causaliteit zeer

problematisch is.

1.2 Resilience: kadering van het concept

Fysica: weerstand tov een schok of elasticiteit (able to bounce back)

Verschillende definities en omschrijvingen:

Veerkracht als outcome

o Normale ontwikkeling onder moeilijke omstandigheden

o Good outcomes in spite of serious threats to adaptation or development

o Sustained competence in face of stressors (such as divorce)

Veerkracht als proces

o Capacity to maintain or recover high well-being in the face of life adversity

o A universal capacity which allows a person, group or community to prevent,

minimize or overcome the damaging effects of adversity.

o Ability to bounce back, to return to typical functioning following stress or trauma

Veerkracht als inherent aan ontwikkeling

o Developmentally self-righting (= zelf-richtend) processes

Samenvattend: drie soorten fenomenen

1. Ondanks risico-ontwikkeling moeilijkheden te boven komen.

vb. kinderen met laag geboortegewicht

2. Volgehouden competentie in chronisch bedreigende situatie

vb. kinderen van verslaafde ouders of ouders met psychopathologie

3. Herstel van een trauma

vb. Verlies, adoptie, natuurramp, oorlog…

30

1.3 Veerkracht als een multidimensioneel proces

Veerkracht is een proces dat een interactie veronderstel tussen individu en omgeving en een geheel

omvat van sociale en intrapsychische processen die plaatsvinden doorheen de tijd, op voorwaarde

van gelukkige combinaties van kenmerken van he tkind, het gezin, de sociale en culturele omgeving.

Veerkracht is geen persoonlijkheidstrek, er bestaan geen veerkrachtige individuen. Er kan enkel

worden gesproken in termen van processen of patronen van veerkracht.

Het is ook geen onkwetsbaarheid, maar een vaardigheid om te herstellen van negatieve events.

Veerkracht staat dus niet voor een afwezigheid van lijden, maar eerder voor het kunnen dragen van

pijn, verdriet, woede, oneerlijkheid enz. zonder aan het lijden ten onder te gaan. (containment)

1.4 Factoren die een rol spelen bij veerkracht

Kind-factoren: makkelijk temperament, self-efficacy (zelfsturing), zelfregulatie van arousal en

impulsen, positief levens- en zelfbeeld, positieve talenten, goed cognitieve mogelijkheden,

gevoel voor humor, aantrekkelijkheid…

Gezinsfactoren: democratisch ouderschap, betrokkenheid van de ouders, positief

gezinsklimaat, georganiseerde thuisomgeving, opleiding van de ouders, socio-economisch

gunstige omstandigheden…

Ruimere omgevingsfactoren: goede scholen, prosociale organisaties (jeugdbeweging),

buurten met collective efficacy, veiligheid in publieke ruimte, goede gezondheidszorg…

Psychologische sleutelprocessen: gehechtheid en relationele ontwikkeling, self-efficacy en

zelfregulering, cognitieve ontwikkeling.

krijgen vorm binnen nabije relatie met zorgende ouders, positief gezinsklimaat

responsieve en aanvaardende ouders die betrokken zijn op de (schoolse) ontwikkeling v hun kind

Beleid, interventie en preventie: koesteren, faciliteren en herstellen van zorgende systemen. (s28)

Positieve cirkels

31

Negatieve cirkels (+ ondersteuning)

2. Het ondersteunen van veerkracht in gezinnen = faciliteren van verandering via de leerdimensie

Ondersteunen van het positieve

belang van bevestigen wat echt positief is en wat zichtbaar en dus terug te koppelen is

vb. zie hoe ze glundert als ja over haar hoofdje aait

nooit vals bevestigen of vaag bevestigen (ontkent problemen, voelt onecht)

Belang van concrete bevestiging

o een voorwaarde voor een goede werkrelatie

Ouder dient een basisvertrouwen te ontwikkelen dat je het als hv goed voor hebt,

dan kunnen ook werkpunten en kwetsbare thema’s aan bod komen.

o Corrigerende emotionele ervaring

biedt tegenwicht: voor de oordelende blikken die jonge ouders vaak ervaren, en

voor de op hun verleden vastpinnende commentaren die kwetsbare ouders vaak

hebben opgeslagen.

Veerkracht = sleutel om ouders in een opwaartse dynamiek voort te stuwen en

helpt ouders om aan sterkte te winnen zowel als persoon als als ouder

Groeien als ouder

De macht van het geschreven woord: verslagen en rapporten

o Zijn werkinstrument: ook positieve elementen + transparant voor ouders

o Helpt: ouders gevoel te hebben van erkend en gezien zijn, ouders verdragen dat ook

kwetsbare of moeilijke dingen worden opgeschreven en vermijden dat connotatie

van veroordelen ontstaat

o Uitzondering: zware ouderlijke pathologie die oordeelsvermogen hindert of te zwaar

verstoorde ouder-kindinteractie

32

Erkennen van ouder en kind

o Ouder steeds als ouder erkennen: rekening houden met hun mening,

(ook wanneer deze opgenomen/gedetineerd is)

o Positieve dingen over het kind zeggen: kind groeit = ouder groeit

Vragen over ontwikkeling en opvoeding detecteren en bespreken

o Belang van erkenning dat vragen inherent zijn aan ouderschap en opvoeding

o Vragen zijn geen teken van incompetentie: ouders aanspreken als competente

partners die hun kind het best kennen of toch verlangen om hun kind zo goed

mogelijk te leren kennen.

o Voornamelijk in gesprek gaan, in plaats van alwetend overkomen en advies geven

Beginnen bij de zwangerschap

Maak al vroeg een denken over het komende kind mogelijk.

vb. Hoe denk je dat het voor jou zal zijn, eens het kindje er is?

vb. Wat ga je zelf nodig hebben om goed te kunnen zorgen?

Ruimte voor fouten en mislukkingen

Opvoeden als een proces van veel trial en error.

Helpen draagkracht creëren voor niet weten of mislukken en voor periodes van onmacht

en conflict, periodes waarin niet alles goed gaat.

Hulp vragen ondersteunen

Hulp vragen = moedig, sensitief en waardevol

Het is een uiting van bezorgdheid over het kind en van het verlangen dat het goed gaat met

het kind.

Vaders

Belangrijk ook vaders te betrekken!

o Direct aanspreken: op wat ze als hun domein ervaren

aanspreken als een competente en complementaire ouder

o Indirect: via moeder vragen wat vader belangrijk vindt

en de vader voor het kind aanwezig stellen

Ouders dragen verantwoordelijkheid

o Evalueren van wat je aan het doen bent.

o Ouders actief laten meedenken en meebeslissen.

Vb. Helpt dit? Brengt dit ons een stapje verder?

Wat heb je hier al aan gehad? Wat is de volgende stap die we moeten zetten?

33

Actiedimensie: actiestappen, oplossingsgerichte counseling en het

beëindigen van de begeleiding

1. Oplossingsgerichte counseling In de actiefase gebeurt er een shift in de hulpverlening, aansluiten bij positieve psychologie.

Het accent wordt meer op mogelijkheden en kwaliteiten van de cliënt gelegd dan op de problemen

en gebreken. De bedoeling hiervan is dat de cliënt zo snel mogelijk iets van beterschap ervaart, de

demoralisatie doorbroken wordt en een positieve stemming wordt geïntroduceerd.

Sociaal constructionisme / postmodernisme: Het verhaal dat je maakt, bepaalt ook voor een deel de

werkelijkheid. Verhalen over waarheid worden gecreëerd in dialoog en de sociale context beïnvloedt

de verhalen die verteld worden. Elk verhaal kan dan weer op verschillende manieren verteld worden.

Probleemgericht: Wat is het probleem? Hoe is het te verstaan vanuit het verleden?

Wat wil de cliënt veranderd zien, wat zijn uitzonderingen op de problemen, hoe ziet een toekomst

zonder het probleem eruit? (verhaal van het wonder)

Gespreksprotocol in oplossingsgerichte counseling:

1. Start met een korte bespreking van het probleem.

- Wat brengt je hier? Wat is de reden van je bezoek?

- Wat vind je dat ik moet weten om je probleem te begrijpen? ; Ik zou graag vernemen wat jij

als het probleem ziet?

Kan ook nonverbaal door bv. een tekening van de probleemsituatie.

Basisvaardigheden: aandacht, luisteren, parafraseren, open vragen, samenvatten…

2. Bepalen van de productdoelen: Samen vaststellen wat de cliënt wil bereiken.

3. Overgang van de probleembespreking naar het zoeken van oplossingen.

Wat zal er anders zijn wanneer het probleem is opgelost? (=omzetten in positieve termen)

4. Concretiseren van het toekomstbeeld met behulp van de wondervraag.

Vergeet zeker niet de vraag te introduceren als een vreemde vraag.

Jonge kinderen: idee van de toverstaf.

faciliteert goed geformuleerde doelen en richt de focus op een oplossing.

5. Hoe zullen anderen reageren wanneer het wonder gebeurd is?

= benutten van de omgeving om doelen te bekrachtigen.

toekomst aantrekkelijker, besef dat C ook anderen beïnvloedt.

6. Exploratie van uitzonderingen.

- Zijn er soms momenten die een beetje lijken op het beschreven wonder?

- Wat waren/zijn momenten in je leven dat het probleem niet voorkwam/komt?

- Wat doe jij anders op momenten dat het probleem zich niet stelt?

- Wat heeft je in het verleden geholpen?

accent op successen, positieve eigenschappen en mogelijkheden

7. Inschaling: Waar zou je willen geraken en waar sta je nu?

Op een schaal uitzetten van 0 (ergste) tot 10 (ideaal).

8. Vorderingen faciliteren

“Bedenk iets dat je zou kunnen doen waarmee je op die schaal 1 stap opschuift.”

Inschakelen van de verbeelding en tonen dat het doel niet in 1 stap bereikt moet worden.

9. Complimenteren: feedback over wat goed is, bekrachtigen wat al bereikt.

10. Wanneer stoppen: mbv inschaling (competentiebeleving is toegenomen)

34

2. Actiestappen en moeilijkheden Anders handelen komt soms vanzelf tot stand, soms is er meer begeleiding nodig.

Moeilijkheden in de actiefase:

Te vlug tot actie willen overgaan: probleem is onvoldoende duidelijk en de motivatie tot

veranderen is onvoldoende aanwezig.

Counselor neemt te veel verantwoordelijkheid: maakt cliënt afhankelijk.

Waarden van counselor overheersen.

Niet voldoende uitdaging en stimulans.

Niet voldoende aanmoediging en bekrachtiging.

Onvoldoende flexibiliteit.

Huiswerkopdrachten meegeven met de cliënt:

Voldoende tijd reserveren om opdracht uit te leggen en C te motiveren.

Vraag wat cliënt ervan vindt en onderhandel voor beter aangepaste vorm of laat cliënt zelf

iets bedenken.

Voldoende aansluiten bij het probleem.

Rekening houden met mogelijkheden van de cliënt.

Nagaan of cliënt het goed begrijpt: ev. uiteenzetting op papier meegeven

Voldoende concreet: wat, waar, wanneer

Niet proberen, maar doen.

Welke hindernissen staan in de weg?

Mentaal voorbereiden op moeilijkheden met voorstellingsoefeningen.

Criteria voor succesvolle uitvoering.

Feedback is altijd leerrijk.

erop terugkomen volgende zitting: nagaan wat C geleerd heeft (op gedrag richten, niet op

persoon zelf), nagaan waarom opdracht niet geslaagd of C er niet aan begonnen, …

Meer overleg! Laat C meer verantwoordelijkheid nemen.

Strategieën om tot actie te komen:

Levensvatbare doeleinden

o Formuleren als resultaten/successen en gedragspatronen, niet als activiteiten.

o Helder en specifiek, niet vaag en ruim.

o Iets dat er werkelijk toe doet, een uitdaging. (realistisch)

o In overeenstemming met waarden van cliënt.

o Realistisch tijdsbestek: opeenvolgende minidoeleinden.

o Aantrekkelijk, motiverende kracht.

o Eigen keuze: C neemt verantwoordelijkheid.

o Aandacht voor concurrerende aandachtspunten.

Opstellen van een planning: strategieën voor bereiken van doeleinden

o Wat moet er concreet worden gedaan om doel te bereiken?

o In welke volgorde moeten de dingen gebeuren en binnen welk tijdsbestek?

Tactiek = plan aanpassen aan werkelijke situatie (ter plaatse inspelen op

onvoorziene complicaties)

Logistiek = leveren vd nodige hulpmiddelen voor uitvoering vh plan.

35

Aspecten van strategie:

Reserveplan: als dat niet gaat, wat doe je dan?

Belemmerende krachten: Welke hindernissen kan je verwachten?

Bevorderende krachten: W elke hulpbronnen kan je aanwenden?

Prikkels die nodig zijn voor ondersteuning en volharding.

3. Het beëindigen van de counseling Enkele aandachtspunten:

Niet onverwachts: goed op voorhand aankondigen, duidelijk over zijn.

Indien doel bereikt: contact afsluiten.

Valkuil: counseling wordt vervanging van sociaal contact, remedie voor eenzaamheid…

toenemende afhankelijkheid van de cliënt

Indien doel niet bereikt:

o Cliënt wil stoppen: Bespreek, maar laat vrijheid.

o Counselor kan de problematiek niet oplossen: eerlijkheid en helderheid.

36

De persoon en de reflectieve capaciteiten van de hulpverlener

1. De persoon van de hulpverlener

1.1 Inleiding

Werken met mensen en relaties:

Specifieke voldoening: diep bevredigend wanneer je iemand kan helpen

Bevrediging ligt binnen het existentiële welzijn van de cliënt

Specifieke kwetsbaarheid: vergt ook veel van je persoon

confrontatie met schaduwkanten van het leven en persoonlijke kwetsbaarheden

Even stilstaan:

Motieven om hulpverlener te worden: verbonden met je persoonlijk levensverhaal

(ook betreffende subkeuzes die je maakt)

Persoonlijke affectiviteit: niet altijd duidelijk van het begin

explicieter voelbaar doorheen loopbaan

1.2 Wie wordt er hulpverlener?

Keuzedomeinen

o Levensfasen

o Thema’s, vragen, problematieken en doelgroepen

o Werkwijzen en/of therapeutische stroming

Factoren die een rol spelen in het maken van een keuze: overheen toevalsfactoren

o Persoonlijke interesses die vorm kregen door levensverhaal

(beeldmateriaal: ‘Kijken in de ziel’)

o Persoonlijke kwetsbaarheid als drijfveer om te helpen

Bekommernis om problemen en kwetsbaarheden van anderen

Deels gedreven vanuit persoonlijke kwetsbaarheid

o De eigen voorkeurs-leerdimensie en het daarmee verbonden impliciete mensbeeld

The 8 learning events

Hulpverlenende relatie die je aanbiedt is verbonden met het eigen

mensbeeld, de opvatting over hoe mensen worden en wie ze zijn en de

opvatting over wat er helpt om te veranderen.

37

Aronson (empathisch therapeute) over cliënten die het hebben over pijnlijke

ervaringen: “Ze hoeven helemaal niet te leren tegen de hardheid te kunnen, dat hebben ze

al genoeg geleerd. Ze moeten leren tegen de zachtheid en de waardering te kunnen. Mensen

worden gevoeliger in therapie.”

Yalom (therapie als geschenk): “Het concept dat de mens een natuurlijke drang heeft

tot zelfontplooiing, was een openbaring voor mij. Als de obstakels maar eenmaal uit de weg

zijn geruimd, zal het individu zich volledig ontplooien en zich ontwikkelen tot een gerijpte

volwassene, net zoals een eikel zich ontwikkelt tot een eik.”

Lange (directieve therapie): “Behalve dat je let op wat er allemaal aan de hand is met

het individu, en de manier waarop men met elkaar omgaat, moet je natuurlijk proberen

mensen stapje voor stapje tot ander gedrag te brengen. Want alleen inzicht is niet genoeg.”

De Jonghe (psychoanalyticus): “Ik beschouw mezelf als een gids die het eiland niet kent.

Het eiland is het innerlijk leven van de persoon tegenover me. Die wil dat gebied verkennen. Ik

kan hem of haar daarbij begeleiden , maar ik ken het gebied net zomin. Alleen: ik heb wel

meer ontdekkingsreizen begeleid, dus ik heb enig idee hoe je een berg op en af kunt komen, en

ik kan ervoor zorgen dat er genoeg proviand is, en dat we niet in een ravijn storten.”

Voldoening in je werk

o Intrinsieke bevrediging

Plezier aan iets weer op gang helpen brengen.

Ervaring van competentie en van nuttig en zinvol werk te doen.

Ervaring van zelf te leren en te groeien.

o Extrinsieke bevrediging

Maatschapplijke waardering

Verloning

Collegiale relaties

o Negatieve bevrediging

Afhankelijkheid van hulpverlenende relaties

Bescherming tegen kwetsbaarheid

1.3 Kwaliteiten van de hulpverlener in kaart

38

Objectieve kenmerken

o Leeftijd

Gepercipieerde leeftijdsverschil (uiterlijk voorkomen + kinderen)

Bespreekbaar maken: Misschien vraag u zich wel of ik ervaring heb…

o Geslacht: geen evidentie voor bepaalde matches qua geslacht die tot een betere

hulpverlening leiden

Rol van verwachting en vooroordeel van de cliënt: kan ik terecht bij…

Bewust zijn van eigen verwachtingen/vooroordelen bij m/v cliënt

o Etniciteit: belang van cultuursensitiviteit

Gelijkenis qua etniciteit geeft geen betere hulpverlening.

Mensen uit minderheidsgroepen vinden minder de weg naar de reguliere

hulpverlening (hogere drempel).

Ongemak bij autochtone hulpverlening: Wat schrijf je toe aan cultuur?

Uitdagen of beangstigend?

o Professionele bagage

Opleidingsniveau en hoeveelheid ervaring

Vaak een voordeel, maar zeker niet altijd:

vb. cliënt kan zich minder voelen tov de ervaren hulpverlener.

+ enthousiasme en gedrevenheid kan compenseren voor weinig ervaring

Subjectieve kenmerken

o Persoonlijk functioneren

stevig gevoel van zelfwaarde en competentie vs. ernstige zelftwijfel

zelfrespect en goede persoonlijke grenzen vs. moeilijk kunnen begrenzen

o Draagkracht voor spanning en emotie

aanvaarde houding, open geest vs. ismen, oordeel en vooroordeel

tolerantie voor ambiguïteit vs. nood aan rechtlijnigheid

flexibiliteit (plannen en trajecten kunnen bijsturen, …) vs. rigiditeit

o Relationele kwaliteiten

Respectvol voor anderen vs. onrespectvol

Capaciteit tot het creëren van een veilige relatie

vs. relaties op eigen maat

Empathie

vs. oppervlakkig doen alsof je geïnteresseerd bent

vs. vanuit eigen perspectief

vs. betuttelend/opvoedend spreken

o Inzicht en reflectie

Bewust van persoonlijke stijl in relaties en communicatie

vs. je eigen visies voor waar nemen of je eigen thema’s vooraan plaatsen

Bereidheid tot introspectie en zelfexploratie

Culturele sensitiviteit vs. vooroordelen

Cognitieve complexiteit (meerdere lagen van een probleem kunnen zien)

vs. snel overweldigd wanneer iets te complex wordt

vs. niet in staat om te blijven denk itv gedrag, gevoel, betekenis, relatie…

o Professionele identiteit

Streven naar excellentie

Emotionele maturiteit + zorg dragen voor eigen mentale gezondheid

Een gevoel voor ethiek en professionalisme + confidentialiteit & exclusiviteit

39

2. Reflectie, de basis van elk hulpverlenend proces

2.1 Hulpverlenen: handelen en reflecteren

Hulpverlening = werken met en door mensen wiens

denken en handelen geslaagd is.

Ijsberg van McClelland: lagen in ons denken en handelen

Twee componenten van hulpverlenden handelen

De gebeurtenis of hulpverlenende handeling

Het denken over of kijken naar je handelen

2.2 Reflectie: wat, waarom en waarover?

Wat?

o Vandale: nadenken over / terugkaatsen van licht

o Nadenken over een gebeurtenis, een ervaring, een situatie in de beroepscontext.

o Je licht laten schijnen over je eigen handelen en functioneren.

Waarom?

o Helpt om gedachten en gevoelen te plaatsen.

o Maakt je bewust van je eigen handelen.

o Dwingt je goed na te denken alvorens te handelen.

o Biedt houvast voor verdere keuze in je handelen.

Belang van nieuwsgierigheid naar je eigen beweegredenen.

o Hulpverlener worden = een observerend zelf ontwikkelen (dmv reflectie)

Dit onderscheidt professionele gespreksvoering van andere gesprekken.

o Hulpverlening en reflectie

= een conitinu proces van fouten maken, leren uit fouten en bijsturen

niet evalueren en zeker niet devalueren!

Waarover?

o Reflectie op jezelf: leerdoelen formulere, een studieplan maken, het eigen leerproces

begrijpen en kunnen beschrijven.

Vragen: Hoe en wat heb ik geleerd? Snap ik het? Hoe werd het mij duidelijk?

Voel ik mij competent? Heb ik het in de vingers?

Doelstelling: weten hoe je kunt blijven leren.

o Reflectie op methode: de koppeling maken tussen praktijkervaring en theorie,

informatie op waarde kunnen schatten en kennis van onderzoeksmethn. verwerven

Vragen: Hoe werkt dit? Waarom werkt het (niet)? Kan ik anderen uitleggen hoe het werkt?

Wat heb ik precies gedaan? Had ik het anders kunnen doen? Wat is mijn kwaliteitsnorm? …

Doelstelling: Zelfvertrouwen hebben in het toepassen van nieuwe methoden

40

2.3 Reflectie als basis van je professionaliteit: Wanneer reflecteren?

Wanneer: Reflecteren kan voor, tijdens of na het betekenisvol handelen.

Reflectie = een integratie van 3 aspecten.

Het essentiële van een lerende houding:

Bereid zijn om naar je eigen gedrag te kijken.

Verdragen dat fouten inherent zijn aan hulpverlenend werk.

Bewustwording van het eigen handelen leidt tot beter hulpverlenend handelen…

o Wanneer je beseft dat je niet weet dat je op een bepaalde manier gehandeld hebt,

o Wanneer je bereid bent jezelf hier vragen over te stellen en er kritisch naar te kijken,

Kan je tot betere inzichten komen die je helpen om in de toekomst professioneler

te handelen.

Spiraalmodel voor reflectie

41

2.4 Hulpverlener worden

1. Betekent dat je een leerproces doormaakt.

In 4 fasen:

a. Onbewust en onbekwaam

b. Bewust en onbekwaam

c. Bewust en bekwaam

d. Onbewust en bekwaam

Of op basis van de leercyclus van Kolb:

Waarover gaan de vragen die je aan jezelf stelt?

I. Handelen: Wat is er concreet gebeurd?

II. Denken: Wat vond ik belangrijk?

III. Leren: Wat heb ik eruit geleerd?

IV. Handelen: Wat ga ik doen?

2. Hoeft gelukkig niet alleen.

Supervisie als manier van leren waarbij de hulpverlener…

a. Vakkennis en vakkundigheid vergroot en verdiept,

obv theoretische kennis en eigen praktijkhandelijk

b. Zelfinzicht kan vergroten tvv hulp aan de cliënt

c. Eigen gevoelens leert hanteren.

d. Zich leert te oriënteren op de organisatie van de instelling waarbinnen hij werkt.

Definitie van supervisie: het onder begeleiding leren door reflectie op eigen werkervaringen.

Degene die supervisie krijgt, leert het eigen handelen tegen het licht houden. Hij/zij verwerft

daardoor inzicht in het eigen handelen en kan dit duurzaam verbeteren.

Definitie van reflecteren:

Een cyclische manier van leren waarin je vaardig moet worden.

Daarmee is het tergelijkertijd een vaardigheid.

Reflecteren is altijd gericht op het eigen handelen.

Het leidt via bewustwording tot inzicht van de beweegredenen voor en de uitvoering

van het eigen handelen in professionele situaties.

Met dit inzicht bepaal je of, en zo ja hoe, ja jouw handelen wil veranderen.

Je formuleert handelingsalternatieven.

Doel: professioneel handelen verbeteren in toekomstige situaties.

INTEGRATIEOEFENING: CASUS ARNE, DEEL 2