Profielwerkstuk

Feminisme in de westerse kunst

Hoe verandert dit door de jaren heen?

Danielle Angevaare - 6V1

Profielwerkstuk

oktober 2016

2

Inhoudsopgave

Voorwoord……………………………………………………………………………..3

Hoofdstuk 1: Wat is feminisme?.......................................................................4

Het ontstaan…………………………………………………………………...……….4

De eerste feministische golf…………………………………………………………..4

De tweede feministische golf………………………………………………………....5

De derde feministische golf…………………………………………………………...8

Hoofdstuk 2: Feminisme in de kunst................................................................10

Tot en met de negentiende eeuw…………………………………………………….10

De twintigste eeuw……………………………………………………………………..13

Hedendaagse feministische kunst……………………………………………………15

Hoofdstuk 3: De maatschappij en feministische kunst………………………..16

De reactie van het feminisme op gebeurtenissen in de maatschappij…………...16

Invloed van feministische kunst in de maatschappij………………………………..16

Conclusie………………………………………………………………………………18

Discussie.............................................................................................................20

Nawoord………………………………………………………………………………..21

Logboek………………………………………………………………………………..22

Literatuurlijst………………………………………………………………………….24

Bijlagen………………………………………………………………………………...27

3

Voorwoord

Een paar maanden geleden werd me verteld dat ik een profielwerkstuk moest gaan maken.

‘Oke, wel lachen,’ dacht ik, maar toen hoorde ik dat ik er ongeveer tachtig uur aan zou

moeten werken, onderzoek moest gaan doen en heel veel saaie boeken lezen. Op dat

moment wilde ik het liefst direct school verlaten en naar het mbo gaan, maar ik begon toch

maar na te denken over een goed, maar vooral leuk, onderwerp. Tachtig uur is immers niet

niks (tijd die ik overigens ook goed had kunnen besteden aan slapen). Welke vakken vind ik

leuk? Met welke onderwerpen houd ik me in mijn vrije tijd mee bezig? Ik dacht na over die

vragen en bedacht me dat kunst een vak op school is waar ik graag naar toe ga en ook dat ik

het feminisme interessant vind, dus ik zocht naar een manier om deze twee aan elkaar te

koppelen en uiteindelijk had ik besloten dat ik de komende maanden mijn vrije tijd moest

gaan opofferen om onderzoek te doen naar hoe feministische kunst zich ontwikkeld heeft

door de jaren heen.

Om dit te beantwoorden, moest ik eerst kijken hoe het feminisme als politieke

stroming zich in Nederland heeft ontwikkeld. Zo zal ik vooral ingaan op de eerste, tweede

feministische en derde golven: van het krijgen van kiesrecht tot de discussie over abortus.

Vervolgens zal ik verschillende vrouwen van over de hele wereld in de kunst bespreken,

maar ook kunstwerken met een feministische betekenis door de eeuwen heen. Tot slot kijk ik

naar hoe feministische kunst de maatschappij beïnvloedt en andersom.

Mijn hoofdvraag luidt als volgt: hoe heeft het feminisme zich binnen de westerse

kunst door de jaren heen ontwikkeld?

De deelvragen die ik daarbij heb bedacht om deze vraag te beantwoorden luiden als volgt:

• Wat is het feminisme?

• Hoe ziet het feminisme in de kunst eruit t/m de twintigste eeuw en in de negentiende

eeuw en wat is hedendaagse feministische kunst?

• Wat is de invloed van feministische kunst op de maatschappij en andersom?

Mijn hypothese voor dit onderzoek is dat alle feministische kunstenaars hetzelfde onderwerp

in feministische kunst aanhouden en dat deze ook samenvalt met het onderwerp die in de

maatschappij door feministen op dat moment wordt aangekaart en dat feministische kunst

zich dus op die manier ontwikkelt.

In dit onderzoek zal ik gebruik maken van informatie dat al bestaat, zoals boeken

over kunst en feminisme en websites op internet. Ik doe dus een literatuuronderzoek waarbij

ik op een verklarende manier antwoord probeer te geven op mijn hoofdvraag, dit door middel

van verschillende deelvragen.

4

Hoofdstuk 1

Wat is feminisme?

Theoretisch gezien is feminisme een simpel begrip: het streven naar gelijke rechten tussen

mannen en vrouwen. In de praktijk lijkt dit echter makkelijker gezegd dan gedaan. Zeker al

meer dan een eeuw geleden ontstonden er ideeën over meer gelijkheid, maar tot op heden

zijn er nog steeds mensen actief om de positie van de vrouw te verbeteren. Waar het ooit

begon met het algemeen kiesrecht voor vrouwen zijn er nu kwesties over bijvoorbeeld het

oplossen van het loonverschil.

Het ontstaan

In de loop van de tijd zijn er verschillende problemen geweest die door middel van het

feminisme zijn opgelost of verbeterd, maar het begon allemaal in de 18e eeuw. Onder

andere de Verlichting legde de basis voor het ontstaan van het feminisme (Ribberink, 1987,

p. 9). In deze periode waren gelijkheid en vrijheid belangrijke waarden. Dit betekende dat

men van mening was dat iedereen bijvoorbeeld gelijk aan elkaar geboren werd en iedereen

dus hetzelfde recht had om zich zo goed mogelijk te kunnen ontplooien. Deze ideeën

hadden een aantal vrouwen aan het denken gezet, waaronder Mary Wollstonecraft. Zij

schreef in 1792 het boek ‘A Vindication Of The Rights Of The Woman’. Hierin schreef ze

over de onderdrukking van vrouwen in de samenleving en ook dat meisjes onderwijs nodig

hebben. Echter duurde het nog tot halverwege de 19e eeuw voor er veranderingen kwamen

(Osborne, & Kissel, 2012).

De eerste feministische golf

Rond 1850 begon de eerste feministische golf en deze zou tot ongeveer 1920 duren. Naast

de Verlichting waren er nog een aantal andere oorzaken waardoor vrouwen begonnen na te

denken over hun positie. Het waren voornamelijk vrouwen uit de burgerij die in het begin in

opstand kwamen. Zij konden geen beroep uitoefenen, er werd van ze verwacht dat ze thuis

bleven om te zorgen voor de kinderen en het huishouden en bovendien was de man het

hoofd thuis, dat betekende dat de vrouw nergens over mocht beslissen. Ook waren alle

vrouwen, van welke klasse dan ook, uitgesloten van politieke rechten. In het begin waren

vrouwen dus vooral actief om te zorgen voor het kunnen uitoefenen van een beroep, beter

onderwijs en meer inspraak in het gezin. Later begonnen vrouwen zich in te zetten voor het

verkrijgen van het algemeen kiesrecht.

5

In juli 1848 in Amerika in de plaats Seneca Falls werd een bijeenkomst gehouden over de

rechten van vrouwen. Deze bijeenkomst kan aangeduid worden als het begin van de eerste

feministische golf. (Lloyd, 1970, pp 6-11).

In Nederland werd in de periode van 1860 het onderwijs voor meisjes verbeterd, zodat ze

meer mogelijkheden zouden hebben en uiteindelijk een beroep uit te kunnen voeren. In 1872

werd Aletta Jacobs als eerste vrouw toegelaten tot de Rijksuniversiteit Groningen. Het jaar

daarvoor was ook al de vereniging Tesselschade-Arbeid Adelt opgericht. De oprichtster

Betsy Perk had hiermee als doel dat vrouwen betaalde arbeid, en dus een beroep, konden

verrichten (Tesselschade-Arbeid Adelt, z.d.).

Pas toen er geleidelijk een aantal veranderingen werden doorgevoerd, kwamen feministen -

in Nederland, maar ook het buitenland, zoals Amerika en Engeland- erachter dat als ze de

vrouwelijke positie in de samenleving nog verder wilden verbeteren, zij het algemeen

kiesrecht nodig hadden. In Nederland resulteerde dit in 1894 tot de Vereeniging voor

Vrouwenkiesrecht, afgekort de VvVK. Wilhelmina Drucker en Aletta Jacobs hadden binnen

deze vereniging belangrijke rollen, zo was Jacobs tussen 1904 en 1920 voorzitster.

(Ribberink, 1987, p. 17)

Na de Eerste Wereldoorlog werd in veel landen het algemeen kiesrecht voor vrouwen

ingevoerd. In Nederland gebeurde dat in 1919, nadat in 1917 het passief kiesrecht voor

vrouwen al was ingevoerd. Hiermee kwam de eerste feministische golf zo’n beetje ten einde,

zeker omdat in de jaren ‘30 de crisis uitbrak en mensen zich daar om bekommerden

(Ribberink, 1987, pp. 22-23).

De tweede feministische golf

Vrouwen konden een opleiding volgen, hadden stemrecht, maar toch kwam het feminisme

zo’n dertig jaar later wereldwijd weer tot leven: de tweede feministische golf. Er waren

verschillende redenen voor deze opleving, zo waren er maar weinig vrouwen die betaald

werk deden en als het dan voorkwam dat de vrouw aan het werk was, waren het vooral

banen waarmee men iemand anders van dienst is, denk aan typiste of verpleegster (Loo,

2005, p. 26). Ook had de vrouw nog steeds vrij weinig te zeggen in het gezin en werd van ze

verwacht dat ze na het huwelijk een huisvrouw zouden worden. Kwesties in de jaren ‘70

waar feministen voor streden waren bijvoorbeeld economische onafhankelijkheid voor

vrouwen, meer politieke macht en herverdeling van betaalde en onbetaalde arbeid

(Ribberink, 1987, p. 54).

6

In 1949 schreef Simone de Beauvoir het boek ‘Le deuxième sexe.’ Hierin schreef de Franse

filosofe hoe vrouwen dankzij normen in de samenleving waren gemaakt alsof ze beneden

het mannelijke geslacht stonden. Pas in 1965, toen er veel vraag was naar feministische

boeken, werd dit boek naar het Nederlands vertaald. Een ander belangrijk boek, was door de

Amerikaanse Betty Friedan geschreven ‘The feminine mystique’. Hierin was het belangrijkste

thema dat volgens Friedan onvrede bij vrouwen voortkwam uit het idee dat vrouwen niet

mochten doen waar zij goed in waren, maar voor het huishouden moesten zorgen.

Ook in Nederland konden teksten over het feminisme niet uitblijven. In ‘De Gids’ werd in

1967 ‘Het onbehagen bij de vrouw’ door Joke Kool-Smit gepubliceerd. Zij kaartte hierin het

dilemma aan dat vrouwen werden voorbereid om te werken, maar ook dat werken maar voor

korte tijd was. Als zij immers gingen trouwen, moesten ze stoppen.

Als gevolg op dit artikel werd in 1968 de Man Vrouw Maatschappij, afgekort MVM,

opgericht. Joke Kool-Smit was onder andere voorzitster van deze organisatie.

Uitgangspunten van de MVM waren het doorbreken van het rollenpatroon tussen mannen en

vrouwen, gelijke kansen om zich te ontwikkelen en ook meer gelijkheid op het gebied van

betaald werk (Ribberink, 1987, pp. 35-38). De organisatie was gematigd en bemoeide zich

vooral met de politiek en maatschappelijke organisaties (Agerbeek, 2001).

Vanaf de jaren ‘70 werd het feminisme wat radicaler. Zo werd de groep ‘Dolle Mina’

opgericht. Deze groep bestond voornamelijk uit vrouwelijke studenten die zorgden voor veel

media-aandacht met het uitvoeren van acties. Leden deelden bijvoorbeeld condooms uit,

verbrandden een korset bij een standbeeld van Wilhelmina Drucker en ook de ‘Baas in eigen

buik’ campagne was een actie van Dolle Mina. De twee groepen MVM en Dolle Mina

werkten in november 1970 samen, toen er onder de naam ‘Op de Vrouw af’ voorlichtingen

en activiteiten over vrouwenemancipatie plaatsvonden (Ribberink, 1987, p. 41). De

verschillen tussen de organisaties waren te groot om samen te werken. De Dolle Mina’s

voerden veel en spraakmakende acties, terwijl de MVM van mening was dat men juist

politiek te werk moest gaan. Bovendien vonden de Dolle Mina’s de leden van MVM een

beetje truttig en te kapitalistisch. Aan de andere kant waren Dolle Mina’s volgens de MVM

druktemakers die hen alle problemen liet oplossen (Agerbeek, 2001).

Niet alleen tussen deze twee groepen waren verschillen, ook binnen Dolle Mina zelf

waren de studenten het niet altijd eens met elkaar. Binnen de feministische groep waren

tegenstellingen, waarvan het ene deel van de groep een links-feministische ideologie voor

ogen had en het andere deel uit mensen bestond die ontevredenheid uitte, zonder dat ze

daarbij een bepaalde ideologie volgden. Deze tegenstellingen zouden later de oorzaak zijn

voor het uiteenvallen van Dolle Mina.

7

Naast dat er acties werden gevoerd en er druk werd uitgevoerd op de politiek werden er ook

praatgroepen opgericht. Deze praatgroepen waren ontstaan vanuit het radicaal-feminisme

en kwamen oorspronkelijk uit Amerika. Bij deze stroming staat vooral het patriarchaat

centraal, dat betekent dat de man boven de vrouw staat. In de praatgroepen werd

geprobeerd vrouwen bewust te laten worden van de onderdrukte positie waarin zij

verkeerden. Als gevolg van het radicaal-feminisme werden er vrouwenbedrijven, vrouwen-

kranten en vrouwenhuizen opgericht en er kwamen bijvoorbeeld opvanghuizen voor

mishandelde vrouwen.

Een stroming die uit het radicaal-feminisme voortvloeide was het feminisme-socialisme,

ofwel de fem-soc stroming. Aanhangers hiervan gingen ook ervan uit dat de vrouw door de

man onderdrukt werd, maar het verschil met het gewone radicaal-feminisme was dat deze

onderdrukking was ontstaan door de klassentegenstellingen in het kapitalisme, hierdoor

bleven vrouwen economisch gezien achtergesteld.

Het radicaal-feminisme bleef in de jaren ‘70 groeien. Waar in de eerste feministische golf

gestreden werd tegen associëren van karaktertrekken, zoals zorgzaamheid en gevoeligheid

met vrouwen, werden deze associaties nu juist gewaardeerd. Het ging zo ver dat

emancipatie een negatief begrip was geworden onder feministen. Emancipatie was in hun

ogen jezelf gedragen als een man, om zo aan beter werk te kunnen komen.

Feminisme was volgens hen echter de betekenis van jezelf bevrijden van de onderdrukking

van mannen. Bovendien was er weinig tolerantie tegenover vrouwen die met mannen

omgingen en het niet altijd eens waren met het ophemelen van de ‘vrouwelijke waarden’.

Deze manier van denken veranderde in de jaren ‘80, want ook toen bleef het feminisme een

grote rol in de maatschappij spelen. Proberen een betere positie te werven werd weer

geaccepteerd en het idee om uitsluitend met vrouwen werken werd ook verworpen. Een

andere nieuwe ontwikkeling is de Abortuswet die werd aangenomen als gevolg van de

stakingsdag in 1981, waarmee een belangrijk vraagstuk binnen het feminisme wegviel. Deze

overwinning voor de beweging zorgde er ook voor dat er meer plek was om te strijden tegen

seksueel geweld en tegen de zogenaamde ‘heteronorm’. Een term waarmee de opvoeding

die vanaf kinds af aan gericht is op heteroseksualiteit wordt bedoeld: vrouwen horen bij

mannen en andersom. Deze theorie, bedacht door de Amerikaanse Gayle Rubin is ook een

verklaring voor de ongelijkheid tussen vrouwen en mannen, kinderen worden immers zo

opgevoed.

8

In de jaren ‘80 begon het feminisme binnen de politiek steeds verder te groeien. In het begin

waren het vooral linkse partijen die feministische standpunten overnamen, maar in de loop

van de jaren waren er verscheidene partijen die het feminisme steunden. Sinds het

emancipatiebeleid waarmee de Nederlandse overheid begonnen was, is er onder andere

een antidiscriminatiebeleid ingevoerd en ook werd er gewerkt aan de herverdeling van

betaalde en onbetaalde arbeid, het laatstgenoemde is iets waar veel feministen toch

ontevreden over waren, omdat er in de werkelijkheid vrij weinig van terecht kwam.

Uiteindelijk zijn er veel positieve ontwikkelingen gekomen op het gebied van arbeid. Het

aantal gehuwde vrouwen die een betaalde baan hadden was in 1983 verdubbeld naar 35%

ten opzichte van 1971 en het aantal vrouwen met een betaalde baan was van 30% naar 40%

gestegen. Aan de andere kant waren er nog steeds weinig vrouwen die een hogere functie

hadden en deden vrouwen 75% van al het onbetaalde werk.

Ook op andere vlakken was er vooruitgang geboekt. Kinderen werden anders en

vrijer opgevoed en vrouwen konden over hun eigen lichaam beslissen, denk hierbij aan

abortus en betere voorbehoedsmiddelen. (Ribberink, 1987, pp. 42-60).

De derde feministische golf

Vanaf de jaren ‘90, werd het feminisme een minder belangrijk aandachtspunt in de

samenleving. Toch wordt er nog wel gesproken van een derde feministische golf, ook al is

het feminisme in deze tijd minder activistisch. Dit komt omdat er nog steeds veel kwesties

zijn die nog opgelost moeten worden, zo is de positie van de vrouw nog steeds niet optimaal

en valt er nog veel gelijkheid te verkrijgen voor homo’s en lesbiennes en is er meer aandacht

voor het intersectioneel feminisme, waarbij het probleem van de achtergestelde positie van

gekleurde vrouwen van belang is om op te lossen.

Ook verschillen de problemen van vrouwen per land. Zo is hier in Nederland de

abortuswet al in 1981 aangenomen, terwijl er kort geleden in Polen duizenden vrouwen de

straat opgingen om te protesteren tegen een wetsvoorstel dat abortus illegaal wordt, tenzij

de vrouw in levensgevaar verkeert. De situatie wat betreft abortus voordat het wetsvoorstel

er kwam, was dat abortus alleen toegestaan wordt bij incest, verkrachting, wanneer het kind

gehandicapt is of wanneer de vrouw in levensgevaar verkeert. Overigens is het wetsvoorstel

verworpen met 352 stemmen tegen en 58 voor (Sedee, 2016).

9

Een ander aspect voor de ontwikkelingen tijdens deze golf is de opkomst van internet,

sociale media en online platforms of forums. Hierdoor is het gemakkelijk voor mensen om

ideeën en informatie op te zoeken en te verspreiden (Westen, Brinkman, Fall, & Bultman,

2010, p. 313).

Vooral op sociale media zijn feministen, in dit geval zijn het meestal jonge vrouwen

en tieners, actief met het verspreiden van informatie en ideeën om mensen bewust te maken

van problemen die zich dagelijks voordoen, zoals verkrachting, discriminatie vanwege

seksuele geaardheid of politiegeweld tegen de zwarte bevolking in Amerika.

10

Hoofdstuk 2

Feminisme in de kunst

Tot ongeveer 1850 was er nog geen sprake van feminisme of grote bewegingen van

vrouwen die opkwamen voor hun rechten, dus feministische kunst bestond in die tijd zeker

nog niet. Sterker nog: de term ‘feministische kunst’ ontstond pas rond de jaren ‘60 van de

twintigste eeuw. Toch is het wel opvallend dat er binnen de kunst tot die tijd zeer weinig

vrouwelijke kunstenaars bekend zijn, terwijl er wel enorm veel mannelijke kunstenaars zijn

geweest.

Vrouwen in de kunst

In de middeleeuwen hadden vrouwen van adel, tijdens het feodalisme, nog enige aanzien.

Zo waren zij degenen die het landgoed beheerden wanneer de man op pad was. Kunst werd

in die tijd vooral in kloosters gemaakt en niet door gewone mensen, ook niet door mannen.

Tijdens de middeleeuwen bestonden zogenaamde dubbelkloosters, waar monniken en

nonnen woonden. Het is aannemelijk dat dus ook nonnen hebben meegewerkt aan het

maken of kopiëren van boeken (Chadwick, 1992, p. 40). Een bekende non die allerlei

geschriften en boeken heeft geschreven is de Duitse Hildegard van Bingen. Een van haar

boeken is de Scivias, waarin ze schrijft over haar visioenen over de verlossing. Bovendien is

ze volgens Barbara Newman, die een studie over Hildegard heeft gedaan, een van de eerste

Christenen die ‘het vrouwelijke’ op een positieve manier ziet (Chadwick, 1992, p. 53).

Na de middeleeuwen volgde de renaissance. Uit deze periode komen verschillende

kunstenaars: Michelangelo, Leonardo da Vinci en Raphael zijn enkele voorbeelden.

Vrouwelijke kunstenaars ontbreken in deze lijst, maar dat betekent niet dat ze er niet waren.

Een goed voorbeeld van een vrouwelijke kunstenaar in de renaissance is Sofonisba

Anguissola. Deze vrouw, van Italiaanse afkomst, schilderde veel portretten. Zowel van

anderen als van zichzelf. Een schilderij1, waarin ze zichzelf afbeeldt alsof een andere

schilder een portret van haar maakt, duidt erop dat Anguissola zich bewust was van de

waarde die zij zelf had als voorbeeld van vrouwelijke prestaties. Opvallend was dat, nadat ze

bekend was geworden, ook andere Italiaanse schilders vrouwelijke leerlingen ontvingen.

1 Bernardino Campi painting Sofonisba Anguissola, 1559 (zie bijlage 1).

11

Een van de redenen waarom er zo weinig vrouwelijke kunstenaars in de renaissance waren,

is omdat meisjes in die tijd alleen thuis les kregen en dan leerden ze over deugden en

morele lessen, ze werden opgevoed voor het klooster of het huwelijk, terwijl jongens

doorstroomden naar onderwijs waarin ze les kregen over lezen, schrijven en ook wiskunde.

Bovendien waren de weinig vrouwelijke kunstenaars geboren in kunstenaarsfamilies of rijke

families, waar ze vanaf jongs af aan al les kregen in schilderen (Chadwick, 1992, pp. 65-76.).

Voor Nederland was de 17e eeuw een bloeiperiode op het gebied van handel, maar ook van

kunst. Dat betekende dat er niet alleen mannelijke kunstenaars in Nederland waren, maar

ook vrouwelijke, bijvoorbeeld Judith Leyster en Rachel Ruysch. Een werk van Judith Leyster

is ‘man die een vrouw geld aanbiedt.’2 Op dit schilderij is een man te zien die een vrouw,

terwijl zij druk bezig is met een naaiwerkje, geld aanbiedt. Echter, de vrouw, die hier

afgebeeld wordt als een slachtoffer in plaats van verleidelijke dame, negeert de man volledig.

De vrouw staat symbool als personificatie van deugdzaamheid (Chadwick, 1992, p. 114).

Judith Leyster is in 1609 geboren in Haarlem en trouwde later met schilder Jan

Miense Molenaer. Ze was een zelfstandige vrouw, die zelden in opdracht schilderde en een

eigen winkel met personeel had. Leyster schilderde meerdere genres, maar na haar huwelijk

zijn er weinig schilderijen van haar bekend (Putten, 2015).

Ook Rachel Ruysch is een Nederlandse schilder die vooral bekend is van de

schilderijen van bloemen. Ze is in 1664 geboren in Den Haag en verhuisde als kind naar

Amsterdam. Ruysch raakte gefascineerd door de natuur, omdat haar vader botanicus was.

In 1708 mocht ze als hofschilder schilderen in Düsseldorf. Op 86-jarige leeftijd is Ruysch

gestorven in 1750 in Amsterdam (Kunstbus, z.d.).

In Amerika in de 19e eeuw was er een groepje vrouwen ontstaan die, tussen 1850 en 1860

als beeldhouwster naar Rome waren vertrokken om daar te werken. De eerste vrouw die dat

deed was Harriet Hosmer. Zij werd in 1830 in Massachusetts geboren. De meest belangrijke

werken van haar heeft ze in de eerste tien jaar dat ze in Rome was, gemaakt. Enkele

beelden die Hosmer heeft gemaakt zijn bijvoorbeeld ‘Daphne’ (1854) en ‘Zenobia in Chains’

(1859)3. In 1862, toen dit werk werd tentoongesteld in Engeland, leverde het negatieve

reacties op, zo werd Hosmer ervan beschuldigd dat zij dit werk niet zelf had gemaakt, maar

een leraar van haar, genaamd John Gibson. Echter, in Amerika was Zenobia wel een

succes. Hosmer geloofde in de mogelijkheden en kracht van vrouwen en was daarmee te

vergelijken met de opkomende feministische ideeën van Amerikaanse vrouwen (Chadwick,

1992, pp. 198-209).

2 Een man die een vrouw geld aanbiedt, 1631 (zie bijlage 2). 3 Zenobia in chains, 1859 (zie bijlage 3).

12

Zo geloofde Hosmer dat ze carrière kon maken en moedigde ze andere vrouwen aan

hetzelfde te doen. Ook had ze veel kritiek op het huwelijk en vergeleek ze dit in een gedicht

zelfs met de onderwereld (Culkin, 2010, p. 15).

In 1876 werd ‘The Philadelphia Centennial Exposition’ gehouden. Deze expositie werd

uiteindelijk een mijlpaal om het werk van Amerikaanse vrouwen aan het publiek te laten zien.

Zo was het deel in de Amerikaanse kunst dat door vrouwen was gemaakt groter dan alle

andere landen en Emily Sartain won een medaille, als enige vrouw. Bovendien was er tijdens

de expositie ook een speciaal gedeelte ingericht voor kunst dat door vrouwen was gemaakt.

Hier werden werken van bijna 1500 vrouwen uit 13 landen tentoongesteld. Toch kwam er

ook kritiek, gezien het feit dat al het werk van alle vrouwen samen tentoongesteld werd, dus

ook professionele en amateuristische werken, foto’s, schilderijen en bijvoorbeeld ook

meubels. Dit leidde tot negatieve reacties van critici, volgens hen miste er namelijk kwaliteit.

Hier werden dus eigenlijk alle werken op een hoop gegooid, omdat het door vrouwen was

gemaakt en er werd geen onderscheid gemaakt tussen of iets goed of slecht was, wat leidde

tot een sterk generaliserend beeld (Chadwick, 1992, pp. 210-211).

Een vrouwelijke kunstenaar die een belangrijke rol speelde binnen het modernisme, is Frida

Kahlo, een surrealistische schilder. Ze is geboren in 1907 in Mexico. Kahlo had polio,

waardoor haar rechterbeen korter en dunner was dan haar linkerbeen. Als gevolg hiervan

werd ze vaak gepest. En tijdens haar 18e levensjaar was ze betrokken bij een ernstig

busongeluk, waarbij een metalen leuning door haar lichaam werd geboord, maar wonder

boven wonder overleefde ze de ramp. Door dit ongeluk moest ze haar droom voor een

carrière in geneeskunde opgeven en begon ze met schilderen (Scouter, 2005, pp. 12-26).

Frida Kahlo wordt gezien als een belangrijk persoon voor feministen, vanwege het feit dat ze

haar wenkbrauwen niet epileerde, wat in haar tijd gezien werd als iets mannelijks. Dit is

slechts een klein gedeelte van het idee van Kahlo dat ze zich als een individueel zag en zich

niet aan de regels van genderrollen hield. Pijn is een thema dat veel in Kahlo’s werk

terugkomt (Washington Courses, z.d.). Een voorbeeld hiervan is het schilderij ‘Gebroken

Zuil’ uit 19444. Op dit schilderij is Frida Kahlo te zien, bij elkaar gehouden door een kapotte

zuil, die symbool staat voor haar ruggengraat. Het verlaten landschap stelt haar

eenzaamheid voor.

4 Gebroken zuil, 1944 (zie bijlage 4).

13

Rond 1930 kwamen er een aantal programma’s voor vrouwelijke kunstenaars, toch waren er

nog steeds heel weinig kunstenaressen vergeleken met het aantal kunstenaars in die tijd,

zeker omdat mannelijke ideeën toen als een goede basis voor het maken van kunst gezien

werden, terwijl mensen toen dachten dat vrouwen dat soort goede ideeën niet hadden.

Bovendien werden vrouwen in de jaren ‘40 van de negentiende eeuw juist weer geweigerd in

de kunstwereld, hoewel ze langzaam meer kansen hadden gecreëerd tijdens de

economische crisis (Broude & Garrard, 1994, p. 13). Dit kwam omdat het Abstract

Expressionisme als kunststroming was ontstaan, wat gezien wordt als een stroming voor

macho’s en stoere mannen en het was dus lastig voor vrouwen om hiertussen te komen.

Maar in de jaren ‘50 waren er wel een aantal kunstenaressen die Abstract Expressionistisch

schilderden, zoals Joan Mitchell en Janet Sobel (Smallenburg, 2016).

In de jaren ‘50 en ‘60 waren vrouwelijke kunstenaars niet alleen heel zeldzaam, ook was het

lastig voor vrouwen om de eer te krijgen die ze verdienden.

Ze werden niet als innovator op het gebied van kunst gezien, maar als volger of imitator van

het werk dat mannelijke kunstenaars hadden gemaakt (Broude & Garrard, 1994, p. 16).

Een andere vrouw in deze tijd, behalve Joan Mitchell en Janet Sobel, is Georgia O’Keeffe. Zij

is bekend geworden door haar schilderijen van bloemen, landschappen en skeletten.

O’Keeffe is in 1887 geboren in Wisconsin in de Verenigde Staten en is gestorven in 1986

(The Georgia O’Keeffe Museum, z.d.). De schilderijen van bloemen5 worden vaak in verband

gebracht met het vrouwelijke geslachtsdeel, maar O’Keeffe vond zelf dat deze ideeën te

oppervlakkig waren. Zelf hield ze zich meer bezig met de kleuren en betekenis van haar

kunst (Reckitt & Phelan, 2001).

Feministische kunst

In de jaren ‘60 en ‘70 ontstond er pas echt feministische kunst, die toen werd gezien als een

aparte stroming. De impuls voor feministische kunst was het ontstaan van feministische

bewegingen en demonstraties die door studenten in Frankrijk werden gehouden tegen de

conservatieve regering, maar ook de nieuwe ‘Civil Rights’ ofwel burgerrechten in de

Verenigde Staten in 1964, waarin rassenscheiding en discriminatie strafbaar werd, was een

inspiratiebron voor het ontstaan van feministische kunst (Kromhout, 2008). Hoewel dit als

een stroming wordt gezien, verschillen de opvattingen van kunstenaars hierbinnen onderling.

Dit komt, net zoals bij het feminisme in het algemeen, door de tijd- en plaatsgebondenheid.

5 Blue flower, 1918 (zie bijlage 5).

14

Zoals Peggy Phelan (2001, p. 19) in Art and Feminism schrijft: ‘het maken van feministische

kunst in Beijing gaat er heel anders aan toe dan het maken van feministische kunst in

Londen.’

De eerste fase van feministische kunst had vooral een activistische achtergrond en

kunstenaars probeerden ook om de kunstwereld te veranderen. Zo richtte Judy Chicago het

feminstische kunstprogramma op. Dit programma was gericht op het maken van kunst voor

en door vrouwen. In 1972 werd in een huis in Los Angeles een expositie, genaamd

‘Womanhouse’ gehouden. Alledaagse voorwerpen werden bij deze tentoonstelling het

middelpunt: onder andere ondergoed, tampons en cosmetica (Reckitt & Phelan, 2001, p. 19-

21). Enkele onderdelen in ‘Womanhouse’ waren Linen Closet (Sandy Orgel), ‘Bridal

Staircase’ (Kathy Huberland) en ‘Menstruation Bathroom’ (Judy Chicago)6. Over de

laatstgenoemde zegt Chicago: ‘Menstruatie is een verschijnsel dat vrouwen verbergen of

waar vrouwen zich voor schamen. ‘The Bathroom’ staat symbool voor het geheim van

vrouwen, verborgen onder een sluier van gaas.

Heel erg schoon, behalve het bloed, dat is het enige wat niet verborgen kan worden. Het

zien van dit beeld is hoe wij ons voelen over onze eigen menstruatie’ (Womanhouse, z.d.).

In de jaren van 1970 waren ‘performance art’ en ‘happenings’ twee begrippen die door

kunstenaressen werden gezien als een nieuwe manier om de kruising tussen politiek en

persoonlijk te ontdekken. Dit was wel opvallend, gezien de eerste happenings vooral een

sexistisch tintje hadden. In 1958 al, maakte Yves Klein gebruik van naakte vrouwen die verf

op hun lichaam kregen en vervolgens een afdruk van hun lichaam maakten op papier. Klein

zag de naakte vrouwen als symbool voor levende kwasten (Reckitt & Phelan, 2001, p. 28).

Bovendien was een deel feministische kunst in deze jaren geestig en satirisch, als gevolg

van het idee dat als vrouwen geassocieerd worden met het seksuele. Kunstenaars gingen

dan bedenken hoe ze die associatie op een zinnige manier zouden kunnen laten zien, in

plaats van dat het de vrouw juist zou onderdrukken (Reckitt & Phelan, 2001, p. 31).

Nog een interessegebied van feministische kunstenaressen in de jaren ‘70 was de connectie

tussen vrouwen en de natuur. Ana Mendieta, een Cubaanse vrouw die in de Verenigde

Staten woonde, was bang dat door het kapitalisme de westerse cultuur deze connectie met

de natuur zou verliezen. Mendieta maakte daarom kunstwerken waarbij ze de vorm van haar

lichaam in de aarde met gebruik van modder, vuur en bloed als het ware plantte. Vervolgens

maakte ze foto’s van deze kunstwerken7 (Reckitt & Phelan, 2001, p. 32).

6 Menstruation Bathroom, 1971 (zie bijlage 6). 7 Silueta, 1973 (zie bijlage 7).

15

In de jaren ‘80 kwam er juist verzet tegen de feministische kunst die in de jaren ‘70 gemaakt

was. Wel werd het activistische thema voortgezet in 1980 en dat kwam vooral door

gekleurde kunstenaars, zoals zwarte mensen of Latino’s. Zij maakten nog steeds

performance art, installaties en publieke kunst. Een andere bron voor kunst in de jaren ‘80

was de interesse voor populaire cultuur, hoge en lage kunst en ook de sterke mening van de

minderheid (Broude & Garrard, 1994, p. 271).

Hedendaagse feministische kunst

Een decennium na de jaren ‘80 zijn er veel meer kunstenaars van een andere afkomst dan

van de westerse cultuur en er waren op veel tentoonstellingen onderwerpen zoals Aids en

geweld tegen vrouwen te zien. Feministische kunst in 1990 richt zich meer direct op

verschillen tussen vrouwen, zoals ras en etniciteit en ook gaat het meer over seksuele

identiteit, denk hierbij aan de opkomst van lesbische onderwerpen in kunst. Het verschilt

hiermee van de jaren ‘70, waarin een gegeneraliseerd beeld van de vrouw als basis werd

genomen (Reckitt & Phelan, 2001, p. 282).

Iemand die sinds de jaren ‘90 veel kunst maakt met slavernij en emancipatie als onderwerp

is Karen Walker. In het 27-delige kunstwerk uit 2000 ‘The Emancipation Approximation’8

wordt de ontwikkeling van emancipatie als een proces gezien dat nooit een eind heeft. Een

belangrijke inspiratiebron voor dit werk zijn Griekse mythen, westerse sprookjes verhalen en

verhalen over slaven vermengd met legendes uit de Afro-Amerikaanse cultuur. Op de delen

bijvoorbeeld zijn witte zwanen met hoofden van zwarte mannen te zien, maar ook baby’s die

uit de hemel vallen of nog met de navelstreng aan de moeder verbonden zijn. Deze beelden

staan symbool voor de systematische bevruchting in de negentiende eeuw van vrouwelijke

slaven om zo te zorgen voor meer katoenplukkers (Westen, Brinkman, Fall, & Bultman,

2010, p. 351).

8 The Emancipation Approximation, 2000 (zie bijlage 8).

16

Hoofdstuk 3

Feministische kunst en maatschappij

Reactie van feminisme in de kunst op gebeurtenissen in de maatschappij

Het is onvermijdelijk dat kunstbewegingen reageren op gebeurtenissen in de maatschappij.

Dit gebeurt dus ook met het feminisme. Tijdens de Tweede Feministische golf ontstond ook

het zogenaamde ‘Feminist Art Movement’. Dit was de benaming voor alle kunstenaressen

die in de jaren ‘60 en ‘70 kunst maakten waar een feministische boodschap achter zat. Een

voorbeeld hiervan is ‘Dinnerparty’ van Judy Chicago9. Dit kunstwerk is een eerbetoon aan

vrouwen in de geschiedenis. Het werk bestaat uit een driehoekige dinertafel, met aan elke

zijde ruimte voor dertien gasten, wat het Laatste Avondmaal van Jezus en zijn twaalf

apostelen moet voorstellen. De borden met vormen die lijken op een vagina, de teksten op

servetten en het tafelkleed verwijzen naar vrouwen zoals schrijfster Virginia Woolf en

kunstenares Georgia O’Keeffe (Westen, Brinkman, Fall, & Bultman, 2010, p. 118).

Ondanks dat de onderwerpen in de maatschappij niet volledig samenvallen met

onderwerpen van feministische kunst, zijn er toch maatschappelijke ontwikkelingen die

invloed hebben op het feminisme in de kunst. Een voorbeeld is dat de connectie tussen de

vrouw en de natuur voor kunstenaars, zoals Ana Mendieta, belangrijk werd, als gevolg van

het kapitalisme.

Bovendien is feministische kunst ontstaan door gebeurtenissen in de maatschappij , zoals de

nieuwe burgerrechten in de Verenigde Staten en de demonstraties in Europa.

In 1985 werd de groep ‘Guerrilla Girls’ opgericht. Deze groep van anonieme leden

geeft door middel van posters kritiek op de kunstwereld en hebben een politiek doel voor

ogen. Zo proberen ze vooroordelen over etniciteit en corruptie in politiek, film, kunst en

popcultuur aan het licht te brengen (Guerrilla Girls, z.d.). In 2007 hebben de Guerrilla Girls

bijvoorbeeld een grote banner in Rotterdam opgehangen genaamd ‘the Birth of Feminism’.

De Guerrilla Girls zijn tot op heden wereldwijd nog steeds actief (Guerrilla Girls, 2007).

Invloed feministische kunst op de maatschappij

Feministische kunst had ook weer een effect op de samenleving. In Amerika bijvoorbeeld,

werden verschillende acties en protesten gehouden om meer werk van vrouwen in musea te

krijgen en probeerden actiegroepen een hogere positie voor kunstenaressen te creëren.

9 Dinnerparty, 1979 (zie bijlage 9).

17

In Los Angeles in 1970 organiseerden vrouwen een protest tegen de ‘Art and Technology’

tentoonstelling in een museum in Los Angeles, omdat er in deze tentoonstelling werk van nul

vrouwelijke kunstenaars hing. Als gevolg van dit protest ontstond de ‘Los Angeles County

Museum of Art’ (LACWA).

Deze groep zorgde ervoor dat het museum meer werk van vrouwen zou exposeren. In de

jaren die volgden waren er meer acties die ervoor zorgden dat vrouwelijke kunstenaars uit

een lagere, amateuristische stand naar een hogere en professionelere positie geholpen

werden. Ideeën van feministisch activisme in de kunst werden snel verspreid over heel

Amerika, mede door de vriendschap tussen vrouwen onderling, geen noodzaak om

informatie achter te houden om bijvoorbeeld een goede positie te houden, wat bij mannen

wel vaker voorkwam en het niet gebonden zijn aan vaste plekken (Broude & Garrard, 1994,

pp. 91-92).

Een andere manier waarop feministische kunst aandacht van de maatschappij kreeg was

door media-aandacht. In Nederland werd de tentoonstelling ‘Feministische Kunst

Internationaal’ gehouden. Hierbij stond niet feministische kunst centraal, maar juist het idee

wat feministische kunst precies , maar juist het idee wat feministische kunst precies inhoudt.

De tentoonstelling zorgde voor veel ophef en is vervolgens veel in het nieuws geweest

(Westen, Brinkman, Fall, & Bultman, 2010, p. 303).

18

Conclusie

Het feminisme als politieke en maatschappelijke stroming begon met de kwestie of vrouwen

het kiesrecht mochten krijgen, recht hadden op beter onderwijs en het uitoefenen van een

beroep. Het is ontstaan door ideeën uit de Verlichting, toen vrouwen uit de burgerij begonnen

na te denken over hun positie en politieke rechten. In Nederland kregen vrouwen uiteindelijk

in 1919 het actief kiesrecht, nadat ze in 1917 het passief kiesrecht hadden gekregen.

Na de Tweede Wereldoorlog bloeide het feminisme opnieuw op, waarmee de tweede

feministische golf begon. In het begin wilden feministen zorgen voor meer en beter werk voor

vrouwen, want vaak deden zij nog vrijwilligerswerk of moesten ze stoppen met werken

wanneer ze gingen trouwen, bovendien hadden vrouwen nog steeds weinig te zeggen in het

gezin.

In de jaren ‘70 werd het feminisme wat radicaler, vooral door de oprichting van de

Dolle Mina’s, die voor veel media-aandacht zorgden. Er werd veel actie gevoerd en er werd

ook druk uitgeoefend op de politiek.

In de jaren ‘80 begon het feminisme binnen de politieke partijen een grotere rol te

spelen en werd de abortuswet ingevoerd. Tijdens deze jaren voerden feministen vooral actie

tegen de heteronorm, kwam er een antidiscriminatiebeleid en was beter (betaald) werk voor

vrouwen nog steeds een belangrijke kwestie.

Na de tweede feministische golf is het radicaal-feminisme nagenoeg verdwenen.

Tegenwoordig houden feministen zich bezig met meer gelijkheid voor homo’s en lesbiennes,

gerechtigheid voor zwarte mensen en meer aandacht voor slachtoffers van verkrachting.

Door de komst van sociale media kunnen ideeën en informatie over deze onderwerpen

sneller verspreid worden en kunnen feministen ook gemakkelijk met elkaar in contact komen.

In de kunst duurde het nog tot de jaren ‘60 van de twintigste eeuw voordat feministische

kunst ontstond. Daarvoor en zelfs na die periode waren er vrij weinig vrouwen in de kunst in

vergelijking met het aantal mannen. In de middeleeuwen was er een vrouw genaamd

Hildegard van Bingen die boeken schreef en bovendien was zij een van de eerste christenen

die vrouwelijke kenmerken als iets positiefs ervoer.

Sofonisba Anguissola was een vrouwelijke schilder die in de Renaissance veel

portretten schilderde. Opvallend is dat, nadat Anguissola was begonnen met schilderen, er

meer meisjes en vrouwen schilderles kregen, terwijl het in die tijd normaal was dat meisjes

werden opgevoed voor een leven in het huishouden of het klooster en doorgaans geen goed

onderwijs kregen.

19

In Amerika was er in 1876 ‘The Philadelphia Centennial Exposition’. Dit was een

tentoonstelling, waarbij heel veel vrouwelijk werk te zien was. Toch kwam hier veel kritiek op,

want al het werk was bij elkaar gezet, goed of slecht. Rond diezelfde tijd was ook de

beeldhouwster Harriet Hosmer actief in de kunstwereld. Zij geloofde in de mogelijkheden en

kracht die vrouwen hadden en dit paste bij de beginnende feministische ideeën.

Rond 1930 en 1940 was het lastig voor vrouwen om in de kunstwereld te komen. In die tijd

heerste er het idee dat vrouwen geen goede ideeën hadden, bovendien was het Abstract

Expressionisme in de jaren ‘40 een kunststroming waarin alleen maar mannen actief waren.

Na deze periode ontstond feministische kunst, vanwege gebeurtenissen in de

maatschappij, zoals de nieuwe burgerrechten en demonstraties in Europa, maar vooral

vanwege de opkomst van feministische verenigingen. Onderwerpen van feministische

kunstwerken waren vooral activistisch en satirisch bedoeld en ook waren er kunstenaars die

de connectie tussen de vrouw en de natuur wilden benadrukken, zoals Ana Mendieta.

In de jaren ‘80 werd het activistische aspect van feministische kunst voortgezet door

kunstenaars van een andere afkomst dan de westerse cultuur, die overigens ook in de jaren

‘90 veel actief waren in de kunst, waar onderwerpen zoals Aids, geweld tegen vrouwen en

seksuele geaardheid veel aan bod kwamen.

Het antwoord op de hoofdvraag ‘hoe ontwikkelt westerse feministische kunst zich door de

jaren heen’ is niet echt goed te beantwoorden. Er vinden namelijk geen grote ontwikkelingen

plaats met betrekking tot feminisme in de kunst, zoals dat in de maatschappij wel gebeurt. Zo

wordt het kiesrecht ingevoerd, nadat er veel actie is gevoerd door feministen. Dat er geen

grote ontwikkelingen plaatsvinden komt doordat feministische kunstenaars maken wat ze zelf

willen en onderwerpen die zij zelf interessant vinden, terwijl alle feministen in de politiek zich

met dezelfde kwestie(s) bezighouden, zoals abortus of stemrecht. Wel is te zien dat vanaf de

jaren ‘70 meer performance art wordt gebruikt om feministische kunst uit te beelden. Ook

vindt er veel emancipatie plaats, want er komen zowel meer vrouwelijke als meer mannelijke

gekleurde kunstenaars.

Ondanks dat feministische kunst is ontstaan uit maatschappelijke gebeurtenissen, en

ontwikkelingen in de maatschappij invloed hebben op feministische kunst (denk hierbij aan

meer seksuele vrijheid of onderwerpen die voorheen taboe waren) vallen onderwerpen in de

kunst niet samen met onderwerpen in de maatschappij. Dit komt doordat, zoals al eerder is

verteld, feministische kunstenaars zich bezighouden met onderwerpen die zij zelf kiezen.

Een voorbeeld is de actie tegen de strafbaarheid van abortus. Terwijl deze kwestie een

belangrijk speerpunt voor alle feministen was, hielden lang niet alle feministische

kunstenaars zich hiermee bezig bij het maken van kunstwerken.

20

Discussie

Het maken van dit werkstuk is voorspoedig gelopen. Ik liep tijdens het onderzoek niet tegen

grote problemen aan en ook waren er genoeg bronnen over dit onderwerp te vinden, in

eerste instantie was bang dat ik helemaal niks zou kunnen vinden. De communicatie met

mijn begeleider ging goed en ik kreeg goede feedback.

Het enige verbeterpunt waar ik tijdens dit werkstuk achter gekomen ben, dat ik de volgende

keer beter kan doen, is dat ik een uitsteller ben. Aan het begin en ook tijdens het

onderzoeken heb ik op sommige momenten werken aan dit werkstuk uitgesteld, waardoor ik

in de laatste weken zo’n beetje iedere dag eraan moest werken, terwijl ik het eigenlijk wel

leuk vond om de boeken te lezen en te leren over kunstwerken.

21

Nawoord

Nou, daar zijn we dan. Het einde van dit profielwerkstuk is in zicht en om eerlijk te zijn, vind

ik dat niet heel erg vervelend. Ondanks dat ik dit onderwerp heel interessant vind en het wel

leuk vond om eraan te werken als ik eenmaal bezig was, blijft het toch een soort betonnen

blok aan je lichaam dat je een paar maanden lang meesleept en waarmee je iedere week

mee geconfronteerd wordt. In de les, wanneer de leraar toch snel weer vertelde dat je nu in

je afrondende fase zou moeten zijn, terwijl ik nog met het eerste hoofdstuk bezig was, of

wanneer ik anderen hoorde zeggen dat zij al aan de vijftig uur zaten, op het moment dat ik

nog ergens rond de twintig uur was, maar ik heb het gered en ik ben trots op het

eindresultaat.

Ik heb geleerd over verschillende vrouwen in de kunst, Hildegard van Bingen,

Sofonisba Anguissola, Judy Chicago en ook Nederlandse kunstenaressen waar ik voorheen

nog nooit van gehoord had: Judith Leyster en Rachel Ruysch. Ik heb geleerd over

verschillende kunstwerken en de betekenis daarvan en ik heb ook geleerd over de verloop

van beide feministische golven in Nederland. Ik wist al wel dingen over het kiesrecht en de

abortuswet, maar ik wist nog niet dat er binnen het feminisme nog weer verschillende

stromingen waren, zoals het radicaal-feminisme en het feminisme-socialisme.

Om alles wat ik heb geleerd wat korter samen te vatten: bijna alle onderwerpen, namen en

gebeurtenissen waarover ik in dit werkstuk heb geschreven, waren nieuw voor me of had ik

nog nooit van gehoord en ik heb hier dus heel veel nieuwe informatie en kennis van

opgestoken.

Voor dit werkstuk wil ik eigenlijk maar een persoon bedanken en dat is mijn begeleidster

mevrouw Hom. In het begin vond ik het heel lastig om te beginnen aan dit onderzoek en ook

tussendoor vond ik het moeilijk om dingen voor elkaar te krijgen, maar dankzij haar

enthousiasme en hulp kreeg ik motivatie om aan dit werkstuk te werken en er iets moois van

te maken.

22

Logboek

Wanneer? Wat? Hoe lang?

13 april 2016 Hoofd- en deelvragen

bedacht

15 minuten/0.4 uur

1 juni 2016 Besproken met begeleider

hoe ik mijn profielwerkstuk ga

aanpakken

30 minuten/0.5 uur

7 juni 2016 Deelvragen verder uitgewerkt

en hypothese bedacht

60 minuten/1 uur

30 juni 2016 Informatie gezocht 180 minuten/3 uur

20 augustus 2016 Hoofdstuk 1 eerste golf

geschreven en bronnen

gelezen

120 minuten/2 uur

21 augustus 2016 Hoofdstuk 1 eerste golf

geschreven en gelezen

180 minuten/3 uur

25 augustus 2016 Bespreking met begeleider 15 minuten/0.4 uur

26 augustus 2016 Hoofdstuk 1 geschreven

tweede golf en gelezen

300 minuten/5 uur

31 augustus 2016 Hoofdstuk 1 geschreven

tweede golf en gelezen

120 minuten/2 uur

1 september 2016 Bespreking met begeleider 10 minuten/0.167 uur

6 september 2016 Bronnen doorkijken en

begonnen met hoofdstuk 2:

middeleeuwen

180 minuten/3 uur

15 september 2016 Bespreking met begeleider 20 minuten/0.3 uur

11 september 2016 Geschreven hoofdstuk 2

middeleeuwen en

renaissance

300 minuten/5 uur

17 september 2016 Bronnen gelezen 90 minuten/1.5 uur

18 september 2016 Schrijven hoofdstuk 2

Nederlandse kunstenaressen

120 minuten/2 uur

23

19 september 2016 Bespreking met begeleider 15 minuten/0.4 uur

20 september 2016 Bronnen gelezen over kunst

in Amerika

120 minuten/2 uur

21 september 2016 Geschreven hoofdstuk 2 over

19e eeuw Amerika en gelezen

210 minuten/3.5 uur

24 september 2016 Geschreven hoofdstuk 2 over

expositie 1876 in Amerika en

bronnen gelezen

120 minuten/2 uur

25 september 2016 Geschreven hoofdstuk 2

Frida Kahlo en bronnen

gelezen

90 minuten/1.5 uur

1 oktober 2016 Geschreven hoofdstuk 2

Georgia O’Keeffe en gelezen

120 minuten/2 uur

2 oktober 2016 Geschreven hoofdstuk 2

feministische kunst en

hedendaagse kunst en

hoofdstuk 3 en begonnen

voorwoord

540 minuten/9 uur

4 oktober 2016 Voorwoord en nawoord

geschreven

120 minuten/2 uur

5 oktober 2016 Begonnen aan conclusie 120 minuten/2 uur

6 oktober 2016 Bronnen in tekst verbeterd 60 minuten/1 uur

7 oktober 2016 Conclusie afgemaakt en

laatste hoofdstuk verbeterd

90 minuten/1.5 uur

9 oktober 2016 Werkstuk verbeterd,

literatuurlijst gemaakt,

discussie geschreven,

opmaak gedaan, bijlagen

toegevoegd

360 minuten/6 uur

Totaal aantal minuten/uur: 3585/59,75

24

Literatuurlijst

Boeken Broude, N., & Garrard, M. (1994). The Power of Feminist Art: the American Movement of the

1970s, History and Impact. New York: Harry N. Abrams, Inc.

Chadwick, W. (1992). Women, Art, and Society (2e druk). Londen: Thames and Hudson Ltd.

Culkin, K. (2010). Harriet Hosmer: A Cultural Biography. Detroit: Thomson-Shore Inc.

Lloyd, T. (1970). Vrouwen in Opstand. De internationale Suffragettebeweging. Leiden: A.W.

Sijthoff

Loo, V. van de (2005). De vrouw beslist: de tweede feministische golf in Nederland. Wormer:

Inmerc

Reckitt, H. & Phelan, P. (2001). Art and Feminism. Londen: Phaidon.

Ribberink, A. (1987). Feminisme. Amsterdam: SSP.

Scouter, G. (2005). Frida Kahlo: Beneath the Mirror. New York: Parkstone Press

Westen, M., Brinkman, E., Fall, N., & Bultman, S. (2010). Rebelle: Art and feminism, 1969-

2009. Arnhem: Museum voor Moderne Kunst.

Internetbronnen

Agerbeek, M. (2001). ... de tweede golf. Geraadpleegd op 26 augustus 2016, van

http://www.trouw.nl/tr/nl/5009/Archief/article/detail/2483166/2001/09/28/de-tweede-golf.dhtml

Guerrilla Girls. (z.d.). Our Story. Geraadpleegd op 2 oktober 2016, van

http://www.guerrillagirls.com/our-story/

25

Guerrilla Girls. (2007). The Birth of Feminism in Rotterdam, Netherlands. Geraadpleegd op 2

oktober 2016, van http://www.guerrillagirls.com/20062008-

projects/wm660qgqdcuz231y6vv05lsuk31ifo

Kromhout, B. (2008). Het revolutiejaar 1968. Geraadpleegd op 9 oktober 2016, van

https://www.historischnieuwsblad.nl/nl/artikel/25117/het-revolutiejaar-1968.html

Kunstbus. (z.d.). Rachel Ruysch. Geraadpleegd op 18 september 2016, van

http://www.kunstbus.nl/kunst/rachel+ruysch.html

Osborne, K., Kissel, A., ed. (2012). “A Vindication of the Rights of Woman Summary”.

Geraadpleegd op 20 augustus 2016, van http://www.gradesaver.com/a-vindication-of-the-

rights-of-woman/study-guide/summary

Putten, D. van der. (2015). Judith Leyster: eerste vrouwelijke meesterschilder. Geraadpleegd

op 18 september 2016, van http://www.isgeschiedenis.nl/sterke-vrouwen/judith-leyster-

eerste-vrouwelijke-meesterschilder/

Sedee. M. (2016). Poolse parlement verwerpt voorstel voor nog strengere abortuswet.

Geraadpleegd op 9 oktober 2016, van https://www.nrc.nl/nieuws/2016/10/06/poolse-

parlement-verwerpt-nog-strengere-abortuswet-na-massale-protesten-a1525154

Smallenburg, S. (2016). Een overdonderend overzicht van spierballenkunst. Geraadpleegd

op 1 oktober 2016, van https://www.nrc.nl/nieuws/2016/09/27/spierballenkunst-4478203-

a1523623

Tesselschade-Arbeid Adelt. (z.d.). Geschiedenis. Geraadpleegd op 21 augustus 2016,

van http://www.tesselschade-arbeidadelt.nl/over+taa/geschiedenis

The Georgia O’Keeffe Museum (z.d.). About Georgia O’Keeffe. Geraadpleegd op 1 oktober

2016, van https://www.okeeffemuseum.org/about-georgia-okeeffe/

Womanhouse. (z.d.). Works. Geraadpleegd op 11 september 2016, van

http://www.womanhouse.net/works/5qwpw0phhr0jf7zuf62ov07j6hqnzg

Washington Courses (z.d.). Frida Kahlo. Geraadpleegd op 25 september 2016 van,

http://courses.washington.edu/femart/final_project/wordpress/frida-kahlo/

26

Afbeeldingen

Doorn, D. van. (2015). Eindopdracht literatuur, genreschilderijen. Geraadpleegd op 9 oktober

2016, van http://leesdossierdionevandoorn.blogspot.nl/2015/03/eindopdracht-literatuur.html

East Tennessee State University. (z.d.). Judy Chicago. The Dinner Party. 1979. Installation

view. Multimedia, china painting on porcelain, needlework: 48 x 48 x 48 feet installed.

Geraadpleegd op 9 oktober 2016, van

http://faculty.etsu.edu/kortumr/HUMT2320/postmodern/htmdescriptionpages/triangle.htm

Frank, P. (2014). The Haunting Traces Of Ana Mendieta Go On View (NSFW).

http://www.huffingtonpost.com/2014/04/02/ana-mendieta_n_5071279.html

Judy Chicago. (z.d.). Selected Work. Geraadpleegd op 9 oktober 2016, van

http://www.judychicago.com/gallery/performances/pr-artwork/

Maerlantkrant. (2016). Lievelingskunstwerk: Personeelsleden Blankenbergse Go!-scholen

stellen het voor. Vandaag Astrid van keer met Frida Kahlo’s ‘Gebroken Zuil’. Geraadpleegd

op 9 oktober 2016, van http://maerlantkrant.be/2016/07/17/lievelingskunstwerk-

personeelsleden-blankenbergse-go-scholen-stellen-het-voor-vandaag-astrid-van-keer-met-

frieda-kahlo-s-de-gebroken-zuil/

My World Web. (2015). Georgia O’Keeffe. Geraadpleegd op 9 oktober 2016, van

http://myworldweb.com/?p=340

Notman, A. (2014). The Art Of Black History. Geraadpleegd op 9 oktober 2016, van

http://www.eugeneweekly.com/20140116/lead-story/art-black-history

Wikipedia. (2016). Sofonisba Anguissola. Geraadpleegd op 9 oktober 2016, van

https://en.wikipedia.org/wiki/Sofonisba_Anguissola

Wikipedia Commons. (2014). File:Zenobia SLAM 4067.jpg. Geraadpleegd op 9 oktober

2016, van https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Zenobia_SLAM_4067.jpg

27

Bijlagen

Afbeelding 1: Bernardino Campi painting Sofonisba Anguissola, 1559 (Sofonisba Anguissola).

28

Afbeelding 2: Een man die een vrouw geld aanbiedt, 1631 (Judith Leyster).

29

Afbeelding 3: Zenobia in Chains, 1859 (Harriet Hosmer).

30

Afbeelding 4: Gebroken Zuil, 1944 (Frida Kahlo).

31

Afbeelding 5: Blue flower, 1918 (Georgia O'Keeffe).

32

Afbeelding 6: Menstruation Bathroom, 1971 (Judy Chicago).

33

Afbeelding 7: Foto uit 'Silueta', 1973 (Ana Mendieta).

34

Afbeelding 8: The Emancipation Approximation, 2000 (Karen Walker).

35

Afbeelding 9: Dinnerparty, 1979 (Judy Chicago)