Hoe reizen we verder?Rekeninghoudend met economie

www.abnamro.nl/vrijetijdsindustrie

Hoe reizen w

e verder? - Rekeninghoudend m

et economie

AA

6614 © 1

1-0

9

1

Inhoudsopgave

Voorwoord 2

Samenvatting 3

Inleiding 5 7

1 Trendsindetravelsector 6

2 Stakeholdersaanhetwoord 27

3 VisieABNAMRO 37

Bronnen 41 53

2

Voorwoord

Toenemende vakantie-uitgaven van Nederlanders van de afgelopen jaren leidden tot mooie

groeicijfers voor de totale travelsector. Het reislandschap is de afgelopen jaren ook sterk

veranderd. De toegankelijkheid van internet bracht veel nieuwe toetreders die marktaandeel

afsnoepten van de traditionele reisaanbieders. Veel van deze reisondernemingen bleven

achter op het gebied van technologische ontwikkelingen, waardoor zij aansluiting met hun

doelgroep verloren. Op het moment dat flinke investeringen in technologie nodig waren –

vooral in gebruiksvriendelijke toepassingen voor de consument – raakte de Nederlandse

economie in een diepe recessie.

Consumenten trapten op de rem qua uitgaven. Dit heeft de travelsector hard geraakt.

Vooral de partijen die niet in staat waren de reisconsument, op zoek naar de beste prijs en

kwaliteit voor haar vakantie, te bereiken. Ook partijen die onvoldoende financiële buffers

hadden opgebouwd in de goede jaren, kwamen in de problemen. Reisondernemingen die een

groot deel van hun omzet via internet genereren, merken vooralsnog de minste omzetdaling

en sommige groeien zelfs! Vooral het traditionele reisbureau, de zelfstandige ondernemer,

incasseert de grootste dreun. Deze partijen zullen het komende jaar keuzes moeten maken

om zich klaar te stomen voor de betere jaren die wij vanaf 2011 weer verwachten. Zij zullen

zeer kritisch naar hun verdienmodel moeten kijken en daarnaast bepalen welke strategische

keuzes zij gaan maken.

De economische situatie zorgt ook dat het aantal touroperators dat massareizen aanbieden,

versneld reduceert naar een beperkt aantal spelers. Het reislandschap wordt hierdoor nog

compacter. Onderling zullen specialistische touroperators gaan uitvechten wie nu de échte

specialist is. Natuurlijk blijft er ruimte bestaan voor specialisten op verschillende gebieden

zoals bestemming, activiteit en klantsegment. De partij die de consument het meest

aanspreekt en bereikbaar is via alle distributiekanalen, zal uiteindelijk winnen. Dit laatste

geldt ook voor het reisbureau. Zelfstandige ondernemers die niet aangesloten zijn bij een

landelijke formule, zullen hun zakelijke en particuliere klanten zowel fysiek als via internet

moeten bedienen om de bereikbaarheid te vergroten.

De travelsector heeft zeker het komende jaar nog te maken met consumenten die later

boeken en zich strikter aan hun vakantiebudget houden. De reisaanbieder die hierop kan

anticiperen en voldoende buffers heeft, zal goed uit de crisis te komen. ABN AMRO gelooft

in herstel van de economie en u dient ervoor te zorgen dat de consument in tijden van

relatieve onzekerheid de weg naar u blijft vinden.

Ik wil iedereen bedanken die mee heeft gewerkt aan de totstandkoming van deze publicatie,

in het bijzonder Casper Burgering en Ruben van Leeuwen.

Het afgelopen jaar heb ik met veel plezier gewerkt aan de trilogie van de reispublicaties. Dit

heb ik dankzij uw betrokkenheid kunnen doen. Dank hiervoor.

Sasja van As-Winters

Sector Banker Vrijetijdsindustrie

ABN AMRO Sector Advisory

3

Samenvatting

De travelsector is cyclisch van aard en heeft een sterk belang bij positieve economische

ontwikkelingen. Als het in economisch opzicht goed gaat met Nederland, neemt het

aantal reizen per vakantieganger per jaar toe. Bij economische neergang neemt het

aantal vakanties af en kiest de consument eerder voor de ‘dicht-bij-huis’ reis dan voor

een relatief duurdere buitenlandse reis. Omdat de cycliciteit veel invloed heeft op de

resultaten van reisondernemingen, staan de economische ontwikkelingen in deze publicatie

centraal. We kijken hierbij naar zowel de macro-economische ontwikkelingen als de

bedrijfstakontwikkelingen tot dusver en geven aan wat de gevolgen van deze ontwikkelingen

zijn voor de travelsector.

De huidige economische laagconjunctuur heeft invloed op de bedrijfseconomische prestaties

van reisondernemingen. Zodra de economische groei stagneert, neemt de bereidheid

tot besteden bij consumenten – aan bijvoorbeeld een vakantie – af. Het is een aloude

economische wet dat zodra het economisch slecht gaat, het vertrouwen van consumenten

daalt. Particuliere bestedingen worden dan aangepast aan de nieuwe economische

omstandigheden. Niet alleen de particuliere vakantieconsument zal gaan bezuinigen op

buitenlandse reizen, ook vanuit het zakelijke segment zal aanzienlijk minder vraag naar reizen

zijn. Volgens het Economisch Bureau van ABN AMRO zal de economie in 2009 krimpen met

4,25% en groeit de economie in 2010 licht met 0,5%.

De wereldwijde kredietzeepbel barstte in de zomer van 2007, met de Amerikaanse huizen-

en hypotheekmarkt als epicentrum. De branden in het financiële systeem werden al vanaf

2007 geblust door de centrale banken en overheden, maar sinds het onverhoopt toch

nog misging met Lehman Brothers, wordt grootschalig materieel ingezet om de crisis te

bestrijden. Het financiële systeem wordt van extra geld voorzien en de economische vraag

wordt gestimuleerd door lage rentetarieven bij centrale banken. Uiteindelijk is het vooral de

wereldhandel die de Nederlandse economie uit het slop moet trekken aangezien Nederland

hier in grote mate afhankelijk van is. Met name de export is voor ons land van belang:

de exportpositie is voor Nederland een goede basis voor economische groei. Wanneer de

wereldhandel aantrekt, profiteert de Nederlandse economie hiervan omdat Nederland een

open economie is. Bovendien scoort Nederland internationaal nog steeds goed met Schiphol

Airport en de Rotterdamse haven.

De vooruitzichten voor economische groei zijn gematigd positief. Voor de reissector is

er nog weinig goed nieuws aan de horizon. Deze sector is in grote mate afhankelijk van

consumentenbestedingen. De uitgangspositie voor de Nederlandse consument is niet slecht,

maar de conjunctuur werkt wel duidelijk tegen. Een eerste levensbehoefte zal een vakantie

nooit worden, maar wel kan aangenomen worden dat Nederlanders langzamerhand niet

meer zonder kunnen.

Tussen het eerste kwartaal van 2003 een het eerste kwartaal van 2006 is de omzet in de

travelsector onder zijn normale trend gebleven. Dit vooral als gevolg van het ’9/11-effect‘,

SARS en de economische neergang in de jaren 2003 en 2004. Na het eerste kwartaal van

2006 zag de travelsector kans weer stevig te groeien, mede dankzij een aantrekkende

economie en toenemend consumentenvertrouwen en consumentenbestedingen. Met dit

krachtige herstel schoot de sector ruim boven zijn normale groeipad uit, met een piek in

het vierde kwartaal van 2006. De periode van boventrendse groeiontwikkelingen duurden

tot het derde kwartaal van 2008. Vanaf dat moment werden de gevolgen van de recessie

voor de travelsector steeds duidelijker. Een periode van ondertrendse groeiontwikkeling

brak aan en het dal van de cyclus ligt (nu al) op een historisch dieptepunt. Herstel lijkt nog

ver weg; uit de ontwikkeling van de belangrijkste indicatoren zien wij nog weinig echte

verbetering of lichtpuntjes. Ook voor 2010 zijn de vooruitzichten voor de travelsector

4

minder gunstig. De werkloosheid zal volgens het Economisch Bureau van ABN AMRO verder

toenemen, de banengroei blijft negatief en de koopkracht zal per saldo licht afnemen. Dit

kan een negatieve impact hebben op het toch al broze consumentenvertrouwen. Kortom,

sterke fundamenten, zoals een hersteld consumentenvertrouwen en een gunstig niveau van

consumentenbestedingen, ontbreken om herstel op korte termijn te verwachten.

Nederlanders gaven in 2008 EUR 12,6 miljard aan vakanties uit. Dit is een stijging van

13,5% jaar-op-jaar. De uitgaven per vakantieganger bedroegen in 2008 gemiddeld

EUR 680,-, een stijging van 7,4% ten opzichte van 2007. De vakantie-uitgaven in

2009 zullen ten opzichte van 2008 naar verwachting stabiliseren, onder invloed van de

slechte economische vooruitzichten en het lage consumentenvertrouwen. Het aantal

vakantiegangers daalde vanaf 2003, maar in 2008 is weer een groei waargenomen van

2,3% ten opzichte van 2007. Daarnaast groeide het totale aantal vakanties met 1,4% in

2008 ten opzichte van het voorgaande jaar. Het aantal boekingen in de zomer van 2009

viel echter tegen (ongeveer 10-15% minder boekingen dan in dezelfde periode in het

voorgaande jaar). Daarbij komt dat de verwachtingen ten aanzien van de economie, het

consumentenvertrouwen en de consumentenbestedingen minder gunstig zijn voor de rest

van 2009 en ook voor 2010. Daardoor zullen reisondernemingen wellicht voorzichtiger gaan

inkopen.

De marges in de travelsector liggen relatief laag: in 2006 en 2007 waren de marges

respectievelijk 3,0% en 4,3%. Voor 92% bestaan de kosten uit inkoop-, arbeids- en

verkoopkosten, de overige kosten (zoals energie, huisvesting, inventaris en afschrijvingen)

zijn verwaarloosbaar. Door die lage vaste kosten kunnen de bedrijven in de sector getypeerd

worden als flexibele organisaties. Het sentiment van de ondernemers is de laatste tijd

verslechterd. Tot en met juni 2008 waren er meer reisondernemingen positief dan negatief

over het economische klimaat en omzet- en prijsontwikkeling. Na juni 2008 echter werden

steeds meer reisondernemers negatiever ten aanzien van de economische ontwikkelingen.

Totslot

Ondanks veel goed nieuws over leidende economische indicatoren in kranten en

vaktijdschriften, verwachten wij niet dat het herstel voor de travelsector op korte termijn

zal plaatsvinden. De huidige economische neergang heeft diepe littekens achtergelaten.

Bovendien zijn de verwachtingen voor 2010 minder gunstig. De werkloosheid zal verder

oplopen en de werkgelegenheid zal krimpen, het besteedbare inkomen zal dalen en als

gevolg hiervan zal het (toch al broze) consumentenvertrouwen verder afnemen.

De grote reisondernemingen hebben doorgaans nog voldoende reserves om de klappen op

te vangen. Sommigen reserveren zelfs middelen om te investeren in zaken als overnames

en ICT (efficiencyverbeteringen en/of internetapplicaties). De kleine reisondernemingen zijn

veelal flexibel genoeg om zich aan de veranderende omstandigheden aan te passen. De

middelgrote reisondernemingen hebben de meeste hinder van de economische teruggang.

ABN AMRO verwacht dat de consolidatieslag verder zal intensiveren. De middelgrote

reisondernemingen zoeken aansluiting met grotere reisondernemingen of kunnen fuseren

met gelijkgestemden. De kleinere reisondernemingen zijn bij uitstek in staat om zich juist toe

te leggen op een klein deel van de markt en uit te groeien tot echte local heroes. De slag

om de toppositie is nog niet gespeeld en de verwachting is dat ook hier de verhoudingen op

den duur zullen veranderen. Grotere reisondernemingen zijn op zoek naar vooral middelgrote

reisondernemingen om hun klantenbereik en marktaandeel verder te vergroten.

5

Inleiding

De travelsector is de laatste jaren dynamischer en complexer geworden. Niet alleen op

het gebied van techniek, maar ook op socio-demografisch gebied1. Het gaat hier om

beïnvloedende factoren zoals:

� de manier van communicatie met en de keuze van de doelgroep

� vergrijzing

� individualisering

� nieuwe gezinssamenstellingen

� beschikbaarheid van informatie

� de succesvolle invoering van ICT

Onder andere door de technologische mogelijkheden zijn de ontwikkelingen in de

travelsector aanzienlijk versneld. De travelsector heeft zich in relatief korte tijd ontwikkeld

tot een echte vechtersmarkt met hevige concurrentie: meer aanbieders bij een vrijwel

gelijkblijvende vraag, wat uiteindelijk resulteerde in lagere marges.

Economisch gezien zit Nederland in zwaar weer. In het tweede kwartaal van 2008

realiseerde de Nederlandse economie voor het eerst economische krimp, en deze neergang

zet nog steeds door. Ook de consument heeft weinig vertrouwen in de economie. Dit

sentiment heeft zijn weerslag in de particuliere bestedingen, ondanks de verbetering van

de koopkracht in 2009. Veel reisondernemingen hebben faillissement moeten aanvragen.

Ongetwijfeld zullen er meer reisondernemingen hun deuren noodgedwongen moeten sluiten

door de vraaguitval. Een krachtig herstel in de travelsector laat nog op zich wachten.

In dit rapport staan de economische ontwikkelingen centraal en kijken we naar de

economische indicatoren die van invloed zijn op de sector. Er wordt aan de hand van desk

research een antwoord gegeven op de vraag: ‘Wat zijn de gevolgen van de economische

ontwikkelingen voor reisaanbieders in de travelsector?’. Met dit rapport willen wij een

bijdrage leveren aan de discussie over de toekomst van de travelsector. We beschrijven

wat de economische ontwikkelingen voor de travelsector tot dusver hebben betekend, wat

mogelijke toekomstige ontwikkelingen zijn en wat de gevolgen hiervan kunnen zijn voor

ondernemers in de travelsector.

In het eerste hoofdstuk geven we een overzicht van de maatschappelijke ontwikkelingen

die relevant zijn voor de travelsector, met de nadruk op economische ontwikkelingen.

Bovendien werpen we een blik in de toekomst: wat zijn de verwachtingen op economisch

gebied? In het tweede hoofdstuk komen drie ondernemers aan het woord: een touroperator,

een ondernemer uit het zakelijke segment en een retailer. Hoe hebben zij de ongunstige

economische ontwikkelingen ervaren en wat verwachten ze voor 2010? Een andere vraag

werd gesteld tijdens een ronde-tafeldiscussie die plaatsvond tijdens het ANVR Reiscongres

op Malta; wat zijn de ‘best practices’ ten tijden van economische laagconjunctuur? Een

gespreksverslag van deze discussie is opgenomen na de interviews. Tot slot komen in het

derde hoofdstuk de visie en eindconclusie van ABN AMRO aan de orde.

1 Zievoormeerinformatieoverdezetweethema’sdeeerstetweedelenvan“Hoereizenverder?”:technologischeensocio-

demografischeontwikkelingen.Beiderapportenzijntedownloadenopwww.abnamro.nl/vrijetijdsindustrie.

6

1 Trendsindetravelsector

De Nederlandse economie heeft de laatste decennia een positieve groei doorgemaakt. De

economie heeft niet alleen geprofiteerd van de sterke groei van de internationale handel,

maar ook van de toename van de totale particuliere consumptie. Dit laatste vooral door

demografische ontwikkelingen, zoals bevolkingsgroei en een stijgend aantal huishoudens,

en een gemiddeld hoger besteedbaar inkomen. Over het algemeen geldt dat als eenmaal

in de basisbehoeften is voorzien, zoals bestedingen aan voedsel, gezondheid, kleding

en huisvesting, er bij een stijgend inkomen naar verhouding meer geïnvesteerd wordt in

duurzame goederen/luxe artikelen, vervoer, vakantie en toerisme.

De recessie domineert momenteel vrijwel alle sectoren. De marktomstandigheden en

-vooruitzichten voor 2009 en 2010 zijn voor reisondernemingen minder gunstig. In een

neergaande economie ligt de nadruk bij bedrijven op het snijden in de kosten en het

verbeteren van efficiency. Deze strategie kan echter ten koste gaan van de kwaliteit van

de dienstverlening. Een andere strategie die bedrijven veelal volgen, is het bieden van meer

kortingen. Hierdoor kan een prijzenoorlog kan ontstaan, waar vervolgens de hele sector mee

wordt geschaad.

De huidige economische laagconjunctuur heeft invloed op de resultaten van bedrijven in

de travelsector. De bereidheid tot besteden aan bijvoorbeeld de vakantie neemt af en het

vertrouwen van consumenten daalt. Niet alleen de particuliere vakantieconsument bezuinigt

op buitenlandse reizen, ook vanuit het zakelijke segment zal aanzienlijk minder vraag naar

reizen zijn.

Welke economische trends en ontwikkelingen kunnen we signaleren? Op welke wijze

hebben de economische indicatoren invloed op de travelsector en welke kansen en

bedreigingen levert dit op? Waar in de cyclus bevindt zich de travelsector momenteel en hoe

hebben de individuele bedrijven naar klassengrootte gepresteerd ten opzichte van elkaar? Op

deze en andere vragen geven wij in het vervolg van dit hoofdstuk antwoord.

Welkemaatschappelijkeontwikkelingenbeïnvloedendetravelsector?

De wereld om ons heen verandert, en ook de Nederlandse samenleving. Allerlei

maatschappelijke ontwikkelingen hebben invloed op de Nederlandse economie. Denk

bijvoorbeeld aan economische voor- of achteruitgang, grillige behoeftepatronen van

consumenten, voortschrijdende technologie, de invloed van globalisering en de behoefte aan

duurzaamheid. Al deze aspecten beïnvloeden op de één of andere manier de dynamiek van

de Nederlandse samenleving en hebben tot gevolg dat economische sectoren over tijd van

gedaante veranderen. Dit geldt ook voor de travelsector en de stakeholders die bij de sector

betrokken zijn, zoals overheid, banken, leveranciers, reisbureaus en touroperators.

7

Figuur 1: het krachtenveld van maatschappelijke ontwikkeling, interne invloeden en stakeholders in de travelsector

Bron:ABNAMROSectorResearch

De travelsector staat onder invloed van vijf externe ontwikkelingen1 die mede het

krachtenveld voor de sector bepalen en2 3:

1. technologische ontwikkelingen

2. socio-demografische ontwikkelingen

3. economische ontwikkelingen

4. ecologische ontwikkelingen

5. geopolitieke ontwikkelingen

Technologischeontwikkelingen hebben een grote bijdrage geleverd aan de veranderingen

in de travelsector. Denk aan internet, ontwikkelingen in het personenvervoer en nieuwe

recreatieconcepten. Deze ontwikkelingen leiden tot verdere schaalvergroting, verticale

integratie en intensievere samenwerking. Mede dankzij de evolutie van het internet en

nieuwe ICT-mogelijkheden zullen verdere investeringen in efficiency en innovatie cruciaal

worden. Vooral de evolutie van het semantische web vergt van bedrijven een nieuwe

investeringsronde. Wij verwachten dat het semantische web een zeer grote impact zal

hebben op toekomstige ontwikkelingen in de sector. Het zal gaan om ‘gevonden worden’ in

de internetjungle en wie hier niet op inspeelt, gaat hoogstwaarschijnlijk de boot missen.

Denk bij socio-demografische ontwikkelingen aan de ontwikkeling van de hoeveelheid vrije

tijd, de samenstelling van huishoudens en aan thema’s als vergrijzing, individualisering,

life style en etniciteit. Deze veranderingen in de (samenstelling van de) bevolking hebben

op termijn gevolgen voor de travelsector. Met de tijd verandert het profiel van de

vakantieconsument en daarmee zijn vakantiebehoefte. Voor de sector is het belangrijk dat

1 DezeontwikkelingenzijnonderdeelvaneenzogenaamdeDEPEST-analyse:eenanalysemodelvoordeexterneomgevingo.b.v.

Demografie,Ecologie,Politiek,Economie,SociologieenTechnologie

2 zieookdepublicatiesvanNBTC•NIPO(Toekomstvisievakantiemarkt2007-2015)envanNRIT(TrendrapportToerisme,Recreatieen

VrijeTijd,2007/2008)waarindevijfmaatschappelijkeontwikkelingenwordengesignaleerdenbesproken.

3 Dethema’stechnologischeensocio-demografischeontwikkelingenzijnuitgebreidaandeordegeweestindepublicatie“Hoereizen

weverder?”vanABNAMRO(maartenjuni2009).Ziewww.abnamro.nl/vrijetijdsindustrie.

Maatschappelijke ontwikkelingen

ReisaanbiedersBestuurlijkeinvloeden

Technischeinvloeden

Bedrijfseconomischeinvloeden

Organisatorischeinvloeden

Travelsector

Reisorganisaties/ touroperators

Reisbureaus

Overheid

Derden

Banken en overige financiers Afnemers van reizen

(zakelijk en particulier)

Media

Nieuwe (branche-vreemde) toetreders

Leveranciers van accommodatie en/of

vervoer

Socio-demografische ontwikkelingenindividualiseringbeperkte vrije tijdvergrijzingsamenstelling huishouden

Economische ontwikkelingenwisselkoerseninflatieBBP %-groeirenteconsumenten-bestedingen

Geopolitieke ontwikkelingenpolitieke onrustterrorisme

Ecologische ontwikkelingenweersveranderingopwarmingmilieuaspecten

Technologische ontwikkelingenvervoerICT

“Veel reisbureaus hebben

zich ingegraven en zijn

niet meegegaan met wat

de klant wil. Waarom zou

een klant nog naar het

reisbureau gaan?”

Joost Romeijn

Sundio Groep

8

de klanten centraal worden gesteld en dat naar hun vakantiebehoeften wordt geluisterd. Dit

vraagt om vrijwel continue monitoring van klantbehoeften, waarbij sociale netwerken op

internet (daar waar veel reisinformatie van en over vakantieconsumenten beschikbaar is) een

belangrijke rol zullen gaan spelen.

De travelsector is cyclisch van aard en heeft belang bij positieve economische

ontwikkelingen. Als het economisch goed gaat met Nederland, neemt het aantal reizen

per vakantieganger per jaar toe. In tijden van economische neergang neemt het aantal

vakanties af en kiest de consument eerder voor de ‘dicht-bij-huis’ reis dan voor de duurdere

buitenlandse reis. De economische ontwikkelingen staan in deze publicatie centraal. We

gaan niet alleen in op de economische ontwikkelingen tot dusver en de gevolgen voor de

travelsector, maar kijken eveneens naar de verwachtingen voor de Nederlandse economie.

Steeds belangrijker voor de travelsector zijn de ecologische ontwikkelingen. De

vrijetijdseconomie heeft zich sterk ontwikkeld, mede dankzij de globalisering en de daarmee

gepaard gaande sterke groei van de mobiliteit. Hierdoor is de toeristische sector een van

de grootste sectoren ter wereld geworden. De sterke groei van de sector kent echter ook

negatieve kanten, zoals de effecten op milieu, landschap, natuur en lokale cultuur en de

daarmee gepaard gaande maatschappelijke kosten.

Tot slot zijn geopolitieke ontwikkelingen van belang. Door politieke onzekerheid en

wantrouwen in de politieke stabiliteit van bepaalde landen, neemt de reisvraag naar

die landen af. Ook de gevolgen van terrorisme en andere gewapende conflicten, zoals

burgeroorlogen, zijn van invloed op de reisvraag.

Demacro-economieinperspectiefenachtergrondenvandehuidigerecessie

De reisbranche merkt duidelijk dat het economische tij behoorlijk tegenzit; de Nederlandse

economie bevindt zich in de diepste neergang in het naoorlogse tijdperk. Het woord ‘crisis’,

vaak voor natuurrampen, oorlogen en andere oncontroleerbare situaties gebruikt, deed in

het najaar van 2008 zijn intrede in de economie. Eerder was er al sprake van een crisis in

het financiële systeem. De wereldwijde kredietzeepbel barstte in de zomer van 2007, met

de Amerikaanse huizen- en hypotheekmarkt als epicentrum. De scheuren in het financiële

systeem werden sindsdien steeds duidelijker zichtbaar, met als dieptepunt het omvallen

van de Amerikaanse zakenbank Lehman Brothers op 15 september 2008. Naast de

groeivertraging die vanuit de Verenigde Staten overwaaide en de daling in het vertrouwen

in de economie, tastten torenhoge energieprijzen de koopkracht van consumenten behoorlijk

aan. De consumptieve bestedingen kwamen hierdoor onder druk te staan. De economische

groei was in veel landen al negatief in het derde kwartaal van 2008, ook in Nederland. In

de zomer van 2008 wees alles nog op een vrij milde recessie, uiteindelijk is het een zeer

zware recessie geworden. Het debacle rondom Lehman Brothers versnelde het proces

van economische neergang aanzienlijk. Het wantrouwen zorgde ervoor dat het financiële

systeem ‘bevroor’ in de weken na het omvallen van de Amerikaanse zakenbank. Maar

het geld stopte niet alleen met rollen bij banken en verzekeraars. Ook het niet-financiële

bedrijfsleven vertrouwde de economie niet langer. Aangezien geld plotseling schaars werd,

kreeg het vrijhouden van werkkapitaal alle prioriteit bij bedrijven. Magazijnvoorraden werden

niet meer aangevuld, investeringen werden uitgesteld, orders werden geannuleerd bij

leveranciers en geleidelijk aan werd er ook steeds meer gesneden in het personeelsbestand.

Binnen de reisbranche kreeg het segment voor zakenreizen al direct harde klappen.

Bezettingsgraden bij luchtvaartmaatschappijen daalden, bij het vervoer van personen, maar

nog veel meer bij de vrachtdivisies. Het gevolg van de extreme bezuinigingen was dat de

9

economische neergang een zelfbevestigende voorspelling voor velen werd. In een ongekend

tempo daalde de economische activiteit in de laatste maanden van 2008. De vrije val deed

denken aan de Grote Depressie in de jaren dertig van de vorige eeuw.

Minderruimtevoorpessimisme

Toch is een nieuwe depressie voorkomen. Anders dan in de jaren dertig waren de

autoriteiten er ditmaal op tijd bij. De branden in het financiële systeem werden al vanaf

2007 geblust door de centrale banken en overheden, maar toen het onverhoopt toch

nog misging met Lehman Brothers, werd grootschalig materieel ingezet om de crisis te

bestrijden.

Figuur 2: Vertrouwensindices

Bron:CBS,ThomsonFinancialDatastream

Het financiële systeem wordt momenteel van extra geld voorzien en de economische

vraag wordt gestimuleerd door lage rentetarieven bij centrale banken. Bovendien zorgen

overheden voor een forse extra impuls met nieuwe overheidsbestedingen. Ondanks allerlei

potentiële nadelen die kleven aan deze agressieve beleidsreacties, is het optreden adequaat

geweest. De geschiedenis heeft duidelijk laten zien dat niets doen en afwachtend beleid

voeren veel ernstiger gevolgen voor de economie heeft. De genomen beleidsmaatregelen

beginnen nu ook vruchten af te werpen. Allereerst is er een bodem gelegd onder het

vertrouwen, zowel in de bancaire sector als in de rest van de economie. De negatieve spiraal

is tot stilstand gekomen. Het scenario van een economische depressie is waarschijnlijk

afgewenteld. De economische vooruitzichten zien er steeds beter uit. Het bedrijfsleven, met

de industriële sector voorop, merkt ook dat het weer beter gaat. De vraag naar producten

en diensten neemt weer toe en veel bedrijven merken dat hun extreme bezuinigingen in de

afgelopen maanden te ver zijn doorgeschoten. Er is nu wereldwijd een inhaalslag zichtbaar.

Magazijnvoorraden worden weer aangevuld en noodzakelijke investeringen worden weer

gedaan.

GevolgenvoordeNederlandseeconomie

Nederland is geen uitzondering in de wereldwijde economische crisis. Ook hier deed de

recessie haar intrede halverwege vorig jaar en kwam de economie in een vrije val terecht

na de val van Lehman Brothers. Als open economie is Nederland behoorlijk afhankelijk van

de wereldhandel. En juist de wereldhandel liep harder terug dan de totale economische

activiteit. Dit omdat de dienstverlenende sectoren, die het grootste deel van de economie

vormen en minder conjunctuurgevoelig zijn, nauwelijks actief zijn in de internationale handel.

Bovendien heeft Nederland veel last van de financiële crisis, omdat de bancaire sector een

vrij groot gedeelte van de economie vormt.

-50-40-30-20-10010203040

2000-1

2000-7

2001-1

2001-7

2002-1

2002-7

2003-1

2003-7

2004-1

2004-7

2005-1

2005-7

2006-1

2006-7

2007-1

2007-7

2008-1

2008-7

2009-1

2009-7

Index

Consumentenvertrouwen Producentenvertrouwen

“De branche zal nog een

jaar verder de diepte in

gaan, maar niet met dubbele

cijfers”

Steven van Nieuwenhuijzen

D-Reizen

10

De Nederlandse consument en de politiek merkten in 2008 echter niet veel van de crisis. Het

late crisisbesef komt vooral doordat de oplopende werkloosheid pas begin 2009 haar intrede

deed. Dit is bijna zes maanden nadat de Nederlandse economie in de recessie belandde.

Het consumentenvertrouwen daalde al wel eerder, zeker toen er vraagtekens geplaatst

werden bij het Nederlandse financiële systeem. De beleidsreactie van overheidszijde kwam

in Nederland vrij laat, behalve voor de financiële sector. In maart 2009 werd een pakket met

crisismaatregelen gepresenteerd door het kabinet, maar de omvang was in vergelijking met

andere Europese landen gering. Wel vangen de zogenaamde 'automatische stabilisatoren'

veel crisisschade op. Bedrijven en consumenten betalen minder belasting door de crisis,

terwijl de overheid haar uitgaven verder laat oplopen door de verstrekking van meer

werkloosheidsuitkeringen en de nieuwe deeltijd-WW.

Uiteindelijk is het vooral de wereldhandel die de Nederlandse economie uit het slop moet

trekken. De vooruitzichten zijn gematigd positief. De wereldeconomie herstelt op dit moment

sneller dan de Nederlandse economie, al loopt de feitelijke wereldhandel (handelsstromen)

iets achter bij deze ontwikkeling. Vooral in Azië is het herstel goed op dreef, maar ook in

de Verenigde Staten is er al sprake van economische groei. De recessie was zelfs al eerder

voorbij in Duitsland. De economie van onze oosterburen lijkt vrij snel uit het diepe dal te

kruipen. Dit is ook goed nieuws voor Nederland, omdat Duitsland veruit onze grootste

handelspartner is. In Nederland is ook sprake van stabilisatie van de vrije val en in enkele

sectoren is al een voorzichtig herstel zichtbaar.

Rolvandehuizenmarkt

Het vertrouwen speelt een belangrijke rol, maar ook het verdampen van vermogen van

huishoudens is een bepalende factor voor de huidige economische ontwikkelingen.

De waarde van financieel belegd vermogen, zoals aandelen, neemt vrijwel altijd af in

crisisperioden. Voor de gemiddelde Nederlander is dit echter geen grote zorg. Huizenbezit

speelt een veel grotere rol. In 2006 maakte de waarde van een eigen woning bijna 60%

uit van de totale bezittingen van huishoudens. De situatie op de woningmarkt maakt deze

recessie ook anders dan anders, want voor het eerst sinds lange tijd dalen de huizenprijzen.

Hierdoor neemt het vermogen van Nederlanders extra hard af.

Figuur 3: Opbouw vermogen Nederlandse huishoudens (2008)

Bron:CBS

Natuurlijk zit dit waardeverlies voor een groot deel 'tussen de oren' en zal het niet tot

reusachtige problemen leiden op de huizenmarkt zelf, maar goed voor het vertrouwen is het

allerminst. Ook is het lastiger om de overwaarde op een huis te verzilveren. In Nederland

heeft de gunstige situatie op de huizenmarkt waarschijnlijk niet fors bijgedragen aan de

2% Onderneming

Roerende zaken

Onroerend goed

Aandelen

Obligaties

Bank-/spaartegoeden

2%14%

1%

15%

66%

11

consumptiegroei. Maar nu het slechter gaat op de huizenmarkt, zal dit de consumptiegroei

evenmin helpen. Het is niet eenduidig vast te stellen in hoeverre de situatie op de

huizenmarkt het vakantiegedrag van Nederlanders beïnvloedt. Sinds de jaren zeventig

nemen de vakantiebestedingen ieder jaar toe, met slechts een enkele uitzondering: de

zware recessie begin jaren tachtig. Toen namen de vakantiebestedingen van Nederlanders

in absolute zin af. Het is in onze visie geen toeval dat toen ook de huizenmarkt inzakte.

De huidige recessie is dieper dan die in de jaren tachtig, maar de huidige situatie op de

huizenmarkt vertoont grote gelijkenissen met die van toen. We verwachten een verdere

daling van de huizenprijzen ten opzichte van de piek die bereikt werd in de zomer van

2008. Het vermogenseffect van de huizenmarkt zal dus voorlopig nog negatief doorwerken.

Aangenomen mag worden dat dit leidt tot een beperking van de consumptiebereidheid, zeker

als het gaat om niet primaire goederen en diensten. De vraag rijst in hoeverre een vakantie

tot de noodzakelijke consumptie gerekend moet worden. De ervaringen uit de jaren tachtig

doen vermoeden dat de huidige situatie op de huizenmarkt de reisbranche waarschijnlijk vrij

hard zal raken.

Vooruitzichtenvoordeparticuliereconsumptie

Voor de reisbranche is er vooralsnog weinig goed nieuws aan de horizon. De sector is

in grote mate afhankelijk van de consument. De uitgangspositie voor de Nederlandse

consument is niet slecht, maar de conjunctuur werkt duidelijk tegen. Dit zal op korte

termijn niet veel verbeteren, vooral omdat de werkloosheid nog veel verder zal stijgen. De

Nederlandse arbeidsmarkt zal met vertraging reageren op de verbetering in de conjunctuur.

Waarschijnlijk zullen de eerste verbeteringen zichtbaar zijn in de tweede helft van 2010.

Voor degenen die hun baan behouden, valt de crisisschade mee. Volgens de ramingen

van het Centraal Planbureau zal de koopkracht voor een gemiddeld huishouden in 2009

zelfs stijgen met 1,75%. De lage inflatie speelt hierin een grote rol, en bovendien voorzien

veel cao’s voor 2009 in een loonstijging. In 2010 zal de koopkracht voor een gemiddeld

huishouden volgens het CPB met 0,25% dalen, wat gezien de diepte van de recessie ook

nog alleszins meevalt. Echter, een huishouden waar de kostwinnaar werkloos wordt, zal

veel koopkracht inleveren. Het beeld voor de dynamische koopkracht voor dit en volgend

jaar ziet er dan ook veel slechter uit. Voor werkenden en werklozen samen zal de reële

inkomensgroei in onze visie met 0,5% stijgen in 2009 en zelfs met 1,0% in 2010.

Figuur 4: Ontwikkeling koopkracht en reëel besteedbaar inkomen

Bron:CPB

De ruimte om te consumeren, en dus ook om op vakantie te gaan, wordt niet alleen maar

bepaald door de (reële) inkomensgroei, maar ook door het vermogen van huishoudens. De

vermogenssituatie van Nederlandse huishoudens is gunstig, zelfs in het perspectief van het

-3-2-101234567

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

v

2010

v

in %

Koopkracht Reëel besteedbaar inkomen

12

huidige economische klimaat. Nederlanders hebben voldoende financiële middelen om de

crisis te doorstaan. De ruime hoeveelheid spaargeld zou aangewend kunnen worden om de

consumptie(groei) op peil te houden. Maar in praktijk ziet het beeld er totaal anders uit. De

vermogenspositie van huishoudens daalt per saldo vaak in recessies. Ondermeer hierdoor

dalen de consumptieve bestedingen. Dit gebeurt nu ook, vooral in de detailhandel, maar ook

duidelijk in de reisbranche. De hand gaat op de knip en het spaargedrag neemt toe.

VakantiegedragvanhuishoudensinNederland

Een eerste levensbehoefte zal een vakantie nooit worden, maar wel kan aangenomen

worden dat Nederlanders langzamerhand niet meer zonder kunnen. Sinds de jaren zeventig

neemt het aantal vakanties jaarlijks toe.

De gestegen welvaart is de belangrijkste reden voor de stijgende populariteit van vakanties.

Huishoudens geven steeds meer uit aan vakanties; als percentage van het besteedbare

inkomen zijn de vakantie-uitgaven met 3% gelijk gebleven. Dit bedrag gaat op aan de

vakantieboeking en aan alle bijkomende reis- en verblijfkosten. Dit constante patroon wil

niet zeggen dat vakantie-uitgaven niet conjunctuurgevoelig zijn. In recessieperiodes, zoals

begin jaren tachtig, is er wel degelijk sprake van afnemende vakantiebestedingen. Voor

minder diepe en lange recessies geldt een iets minder pessimistisch beeld, maar de groei in

vakantiebestedingen neemt in economische stagnaties wel duidelijk zichtbaar af.

De gestegen welvaart en de verbeteringen in vervoer, maken buitenlandse vakanties

steeds populairder. Sinds de jaren zeventig stijgt het aantal buitenlandse vakanties veel

sneller dan het aantal binnenlandse vakanties. Het aandeel buitenlandse vakanties wordt

steeds groter. In 1970 was het nog 41,8%, inmiddels is het gegroeid naar 64,0% in 2008.

Overigens stijgt het aantal binnenlandse vakanties ook nog steeds. Natuurlijk is er sprake

van een substitutie-effect tussen buitenlandse en binnenlandse vakantiereizen, maar extra

vakanties tussendoor in eigen land worden steeds populairder. De conjunctuur blijkt het

meest van invloed op buitenlandse vakantiereizen. In goede economische tijden groeit

het aantal buitenlandse vakanties hard, in slechte economische tijden neemt het af. Dit

effect is goed te verklaren met de economische theorie. In het algemeen zijn buitenlandse

vakanties duurder, vooral door de hogere transportkosten. Bovendien zijn er alternatieven

dichterbij huis beschikbaar, waardoor perioden van laagconjunctuur gepaard gaan met

minder buitenlandse vakanties. Maar als er gekeken wordt naar de vakantie-uitgaven zien

we juist een heel ander beeld. In economisch mindere tijden wordt er als eerste bezuinigd op

vakantie-uitgaven in het binnenland.

Figuur 5: Vakantie-uitgaven per persoon en als % van het beschikbare inkomen

Bron:CBS,bewerkingABNAMRO

“Mensen blijven tenslotte

reizen. Ik zie veel kansen,

we moeten alleen even door

de zure appel heen bijten.”

Steven van Nieuwenhuijzen

D-Reizen

“De consument is

veranderd. De bereidheid tot

kopen is er, maar je moet

veel meer doen om hem te

strikken.”

Joost Romeijn

Sundio Group

1,81,92,02,12,22,32,42,52,62,72,8

0

100

200

300

400

500

600

700

800

900

1980

1982

1984

1986

1988

1990

1992

1994

1996

1998

2000

2002

2004

2006

2008

%EU

R

Vakantie-uitgaven per persoon (l.a.) Vakantie-uitgaven als % beschikbaar inkomenuitgaven als % beschikbaar inkomen

13

De uitgaven van Nederlanders aan vakanties kwamen in 2008 uit op EUR 12,6 miljard.

Dit is een stijging van 13,5% jaar-op-jaar. De uitgaven aan vakanties per vakantieganger

bedroegen in 2008 gemiddeld EUR 680,-, een stijging van 7,4% ten opzichte van 2007. De

vakantie-uitgaven in 2009 zullen ten opzichte van 2008 naar verwachting stabiliseren, onder

invloed van de economische ontwikkelingen en het lage consumentenvertrouwen. Het aantal

vakantiegangers daalde aanvankelijk vanaf 2003, maar in 2008 groeide het aantal weer met

2,3% ten opzichte van 2007. Daarnaast groeide het totale aantal vakanties met in 2008

1,4% ten opzichte van het voorgaande jaar.

Figuur 6: Gemiddelde en totale uitgaven per vakantieganger en consumentenvertrouwen

Bron:ContinuVakantieOnderzoek,CBS,ramingenABNAMROSectorResearch

Het aantal boekingen in de zomer van 2009 viel echter tegen: zo’n 10 tot 15% minder dan

in dezelfde periode in 2008. Ook voor de rest van 2009 en voor 2010 zijn de verwachtingen

ten aanzien van de economie, het consumentenvertrouwen en de consumentenbestedingen

minder gunstig. Reisondernemingen zullen wellicht voorzichtiger gaan inkopen. Hierdoor

kunnen vraag en aanbod beter op elkaar afgestemd worden. Dit kan voor het uiteindelijke

rendement van de reisonderneming gunstig uitpakken, als daardoor minder vakanties als

goedkope ‘last minutes’ van de hand hoeven te worden gedaan.

In 2008 gingen 12,6 miljoen Nederlanders bijna 36 miljoen keer met vakantie, zowel in als

buiten Nederland. Dat is gemiddeld 2,8 vakanties per Nederlandse vakantieganger. In 2002

was dit 2,9, in de periode 1996-2001 2,6 en in de periode 2003-2008 2,8. Ondanks de

problemen aan het begin van deze eeuw (zoals ‘9/11’, SARS en economische teruggang), is

de reislust van veel Nederlanders toegenomen.

Figuur 7: Aantal deelnemers aan vakanties en totaal aantal vakanties

Bron:ContinuVakantieOnderzoek,CBS

400

450

500

550

600

650

700

0

2

4

6

8

10

12

14

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

v

(x 1

EU

R)

(x 1

mld

EU

R)

Tot. uitgaven voor vakanties (l.as)Gem. uitgaven per vakantieganger (r.as)

-40

-30

-20

-10

0

10

20

30

0

100

200

300

400

500

600

700

800

1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

v

EU

R

Consumentenvertrouwen (r.as)Gemiddelde uitgaven per vakantie (l.as)

28.000

30.000

32.000

34.000

36.000

11.000

11.500

12.000

12.500

13.000

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

(x 1

.000

)

(x 1

.000

)

Aantal deelnemers aan vakanties (l.as) Totaal aantal vakanties (r.as)

14

Het gemiddelde aantal vakanties per Nederlandse vakantiedeelnemer is dus in korte tijd

gegroeid. Wat echter opvalt is dat, met de scherpe groei van het gemiddelde aantal

vakanties per Nederlandse vakantiedeelnemer in 2002 (+8,0%), de gemiddelde uitgaven

per vakantiedeelnemer zijn gedaald (met 3,5%). Voor 2009 en 2010 verwachten wij dat het

gemiddelde aantal vakanties per Nederlandse vakantiedeelnemer zal dalen. Bovendien zullen

de gemiddelde bestedingen ook op een lager niveau liggen.

De vakantieparticipatiegraad (het percentage van de Nederlandse bevolking dat op vakantie

gaat) had in 2003 zijn hoogtepunt met 81,8%. Daarna daalde het licht. In 2008 is de

participatiegraad 81,6%, een verbetering van bijna 1%-punt ten opzichte van 2007. In

2009 zal de participatiegraad naar verwachting weer dalen. Gezien de daling van het aantal

boekingen in 2009 (ongeveer 10-15% minder dan in 2008), zal het aantal deelnemers aan

een vakantie ook dalen. Voor 2010 verwachten wij geen herstel van de participatiegraad.

Figuur 8: Deelnemers aan vakanties in %

Bron:ContinuVakantieOnderzoek,CBS

Historisch gezien zijn binnenlandse vakanties bij Nederlanders populairder dan buitenlandse.

Onder invloed van toegenomen welvaart en de druk op de prijzen heeft de buitenlandse

vakantie de laatste jaren aan populariteit gewonnen. De buitenlandse vakantie werd

bereikbaar voor een groter publiek, mede dankzij de ‘low cost carriers’ en de opkomst van

prijsvechters op internet.

Wat opvalt, is dat het totale aantal vakanties in Nederland zich sinds 1990 nagenoeg

stabiel ontwikkelt. De groei van het totaal is vooral veroorzaakt door de groei van het aantal

buitenlandse vakanties.

Figuur 9: Totaal aan binnenlandse en buitenlandse vakanties

Bron:ContinuVakantieOnderzoek,CBS

77,5 77

,9

79,7 80

,1

79,4

79,2

80,8

81,8

81,1

80,8

80,5

80,7 81

,6

75

76

77

78

79

80

81

82

83

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

(par

ticip

atie

graa

d in

%)

deelnemers aan vakanties (in %)

“Zakelijke klanten gaan

efficiënter met hun tijd om.

Er blijft gereisd worden,

maar men let scherper op de

noodzaak.”

Jan Willem Dekker

Carlson Wagonlit Travel

0

5.000

10.000

15.000

20.000

25.000

30.000

35.000

40.000

02.0004.0006.0008.000

10.00012.00014.00016.00018.00020.000

1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

(x1.

000)

(x1.

000)

Totaal vakanties in Nederland (l.as)

Totaal vakanties in buitenland (l.as)

Totaal aantal vakanties (r.as)

15

Het aantal binnenlandse vakanties was in 2007 nagenoeg gelijk aan het aantal buitenlandse

vakanties, terwijl het aandeel buitenlandse vakanties in 2008 verder is uitgegroeid tot

51,4% van het totale aantal. Dit aandeel daalt echter in 2009. In de zomer van 2009

hebben relatief veel Nederlandse vakantieconsumenten gekozen voor een vakantie in

Nederland in plaats van een relatief duurdere buitenlandse vakantie.

De European Travel Commission (ETC) onderzoekt jaarlijks de ontwikkelingen en trends

in het Europese toerisme en geeft ook enkele voorspellingen af. In haar nieuwste rapport

constateert het ETC dat het aantal aankomsten in Europa met 10% is gedaald in de

eerste vier maanden van 2009 ten opzichte van dezelfde periode vorig jaar. Vooral in het

zakelijke segment en bij de toeristische verre reizen en de tweede vakanties waren de

boekingen minder gunstig. Ook de vooruitzichten zijn somber volgens het ETC. De winsten

van bedrijven zullen in 2010 lager uitvallen, waardoor kostenefficiency bij bedrijven hoog

op de agenda zal staan. Internationale seminars en conferenties zullen hierdoor minder

zakelijke bezoekers ontvangen. De particuliere consument heeft relatief weinig vertrouwen

in 2010 door de oplopende werkloosheid en de druk op de koopkracht, waardoor de totale

vakantiebestedingen zullen dalen.

Wintervakantiessteedsconjunctuurgevoeliger

Vakanties in de winterperiode winnen aan populariteit, maar dit gaat niet ten koste van het

aantal zomervakanties. Ook hier vertaalt de hogere welvaart zich in een toenemend aantal

'extra' vakanties naast de gebruikelijke, inmiddels zelfs wel traditionele, zomervakantie.

Het is dan ook niet vreemd dat vakanties in de winterperiode conjunctuurgevoeliger

zijn dan vakanties in de zomerperiode. Deze laatste vakanties laten juist een vrij stabiel

en conjunctuuronafhankelijk patroon zien. Voor vakanties in de winterperiode geldt

het omgekeerde. Hier is juist te zien dat de conjunctuur steeds meer grip krijgt op de

ontwikkeling. In goede economische jaren neemt het aantal vakanties in de winterperiode

exponentieel toe, terwijl in economische stagnaties het aantal wintervakanties juist snel

afnam. Dit geldt niet alleen in groei, maar de laatste tijd ook in absolute aantal vakanties.

Bij wintervakanties is de conjunctuurgevoeligheid dus groter. Waarschijnlijk is dit ook deels

te wijten aan de sneller stijgende kosten van vakanties, vooral wintersportvakanties zijn in

de afgelopen jaren fors duurder geworden. De vakanties die in de laatste categorie vallen,

worden eerder aangemerkt als luxe vakantie die wellicht niet ieder jaar een primaire behoefte

vervult. Populair gezegd: mensen kunnen vrijwel niet zonder zomervakanties maar een jaar

de wintersportvakantie missen, is voor velen geen groot probleem. De inhaalslag zien we

dan ook geregeld (en steeds extremer) terug. Dit was goed zichtbaar in de economische

stagnatie van 2003-2004. Het aantal vakanties in de winterperiode nam in die twee

jaren met respectievelijk 2,2% en 17,7% af. In 2005, toen het weer beter ging met de

Nederlandse economie, steeg het aantal vakanties in de winterperiode met maar liefst

14,9% ten opzichte van het jaar ervoor. De huidige crisis betekent geen goed nieuws voor

het aantal boekingen in het komende winterseizoen (voornamelijk wintersportvakanties).

Echter, als het economische herstel verder doorzet, zijn de vooruitzichten voor het volgende

winterseizoen (2010-2011) bijzonder gunstig.

Detravelsectorenzijneconomischedynamiek

Maatschappelijke trends en ontwikkelingen hebben de dynamiek van de travelsector

veranderd. Zo hebben de technologische ontwikkelingen verregaande gevolgen gehad voor

het speelveld van de travelsector4. Onder meer door de opkomst van internet is de dynamiek

van de markt toegenomen en zijn de toetredingsdrempels verlaagd.

4 zieook:“Hoereizenweverder?Rekeninghoudendmettechnologischeontwikkelingen.”(maart2009)

16

Ontwikkelingenindebedrijfskolom

De complexiteit van de travelsector is in de loop der jaren toegenomen en het

aantal stakeholders is in korte tijd sterk gegroeid. Zowel voor reisbemiddeling,

vervoersmaatschappijen, accommodatie aanbieders en touroperators zijn de ontwikkelingen

hard gegaan.

Figuur 10: De complexiteit van de bedrijfskolom in de travelsector

Bron:ABNAMROSectorResearch

Bovenstaande figuur geeft de complexiteit van de travelsector weer. Vrijwel alle

stakeholders hebben dankzij technologische ontwikkelingen extra distributiekanalen

gekregen en de mogelijkheid om de eindafnemers direct te benaderen. Aangezien vrijwel

alle stakeholders binnen de bedrijfskolom een rol spelen, bespreken we hier kort de

ontwikkelingen, kansen en bedreigingen ten aanzien van deze spelers.

Ontwikkelingen bij de aanbieders van accommodaties

Bij de keuze van het type accommodatie lijkt de consument steeds vaker te kiezen voor

meer luxe en gemak. Dit blijkt uit een vergelijking van accommodatiekeuze in 1990 en in

2008.

Internet Internet

Afnemers

Accommodaties

Reisorganisaties/ touroperators

Vervoers-maatschappijen

Reisbureaus(retail)

Onlinereisbureaus

Internet +retail

Directselling

17

Figuur 11: Accommodatiekeuze bij buitenlandse vakanties 1990 en 2008

Bron:CBS

Hotels, bungalows en appartementen hebben de laatste jaren aan populariteit gewonnen ten

koste van vooral de caravan en de tent. Het aantal vakantiegangers dat kiest voor het bed

& breakfast-concept is eveneens toegenomen, net zoals een verblijf bij familie, vrienden en

kennissen.

De vraag van de vakantieconsument naar meer luxe en gemak heeft branchebreed geleid

tot upgrading, zowel in Nederland als in het buitenland. De aanbieders van accommodaties

in het buitenland, zoals individuele hotels, pensions, appartementen, bungalowparken en

campings, hebben de laatste jaren geïnvesteerd in comfort en luxe om aan de vraag van de

mondige en meer kritische (Nederlandse) vakantieconsument te voldoen. In Nederland zijn

er momenteel relatief minder 1- en 2-sterren hotels en meer 3- t/m 4-sterren hotels, minder

campings en meer bungalowparken en wordt veel aandacht besteed aan goede faciliteiten

en service.

De ongunstige mondiale economische ontwikkelingen en fluctuerende wisselkoersen

hebben ongunstige gevolgen voor aanbieders van accommodaties, vooral voor hotels. Het

aantal hotelovernachtingen in het hogere segment neemt sterk af. Ondanks de hevigheid

van de crisis blijven hotels toch innoveren, blijven zij hun productaanbod verbreden en

verbeteren, openen zij nieuwe locaties en blijven zij actief op de fusie- en overnamemarkt.

In Nederland zien we dat hotels in het vijfsterrensegment bereid zijn om hun vijfde ster

te laten vallen om de crisis te lijf te gaan. Het hogere segment hotels is deels afhankelijk

van de zakelijke reiziger en in crisistijd is voor veel bedrijven het beleid om medewerkers

niet in vijfsterrenhotels te laten overnachten. Ook zien we dat in economische moeilijke

tijden (internationale) consolidatie nog steeds hoog op de agenda staat. Het failliet van

Golden Tullip Hotels heeft vele investeerders van binnen en buiten de branche op de been

gebracht en vrijwel alle Golden Tullip Hotels hebben in relatief korte tijd een nieuwe eigenaar

gevonden. Dit geeft aan dat ondanks de crisis er toch veel vertrouwen is in de internationale

hotelbranche voor de lange termijn.

8,8%

OverigWoning van een particulierTent, bungalowtentBij familie, etc.

Caravan, vouwwagenAppartementZomerhuisje, vakantiebungalowHotel, motel

5,1%

7,1%

14,7%10,8%

9,5%

39,4%

4,5%11,9%

2,2% 4,6%

13,7%15,2%

14,3%

38,0%

1990 2008

18

Diverse kansen en bedreigingen zijn van invloed op de verdere ontwikkelingen bij aanbieders

van accommodaties:

Tabel 1: Kansen en bedreigingen voor hotels, pensions en appartementen

Kansen Gefragmenteerde (internationale) markten bieden nog veel kansen voor consolidatie en overnames. De technologische ontwikkelingen hebben bijgedragen aan een groter (internationaal) bereik (internet en direct selling). Senioren vormen voor vrijwel alle aanbieders van accommodaties een groeiende doelgroep. Samenwerking met branchevreemde partijen (in Nederland bijvoorbeeld met de zorgsector) is een goede manier om het business model te verrijken. Hoewel de recessie internationaal hard toeslaat, blijft de zakelijke markt voor de toekomst een lucratieve markt. Aansluiting bij een internationaal merk voor herkenbaarheid en vindbaarheid (online) kan bijdragen.

Bedreigingen De (internationale) reizigersstroom neemt af. Als gevolg van krimpende economie daalt het aantal bezoekers, waardoor de bezettingsgraad branchebreed afneemt. Hierbij wordt het hogere segment relatief harder geraakt. Om de schade te beperken en hotelgasten te overtuigen is meer marketinginspanning nodig en moeten creatieve concepten worden bedacht. Het tekort aan capaciteit in veel internationale regio’s is omgeslagen in een overcapaciteit. Door vraaguitval hebben veel accommodaties een lagere bezetting. Prijzen zijn scherp gaan dalen. De gehele branche heeft daarnaast te maken met een stijgende kostendruk (zoals arbeids-, energie- en voedingskosten).

Bron:ABNAMROSectorResearch

Voor bungalowparken en campings staan drie belangrijke thema’s op de agenda: upgrading,

strategische samenwerking en consolidatie. De branche heeft te maken met veel regelgeving

en is sterk afhankelijk van seizoensinvloeden. Het aantal bungalowterreinen groeit zowel

in Nederland als in het buitenland sterk, veelal ten koste van bestaande campingterreinen.

Er is, dankzij de vraag van de vakantieconsument, internationaal steeds meer aandacht

voor milieu en natuur. De kansen en bedreigingen voor bungalowparken en campings staan

hieronder weergegeven.

Tabel 2: Kansen en bedreigingen voor bungalows en campings

Kansen Groter (internationaal) bereik door internet, waardoor direct selling groeit. Bungalowparken investeren steeds meer in binnenactiviteiten. Bedrijven kunnen zich onderscheiden door zich te richten op bepaalde doelgroepen (zoals gezinnen, ouderen, jongeren). Ook is er behoefte aan natuurbeleving, rust en ruimte, avontuur. Het gaat bij recreatie steeds meer om beleving en een nieuwe ervaring.

Bedreigingen In Nederland worden de zomers steeds meer onvoorspelbaar. Goedkope buitenlandse trips worden hierdoor populairder. Echter, in tijden van economische krimp wordt eerder gekozen voor een binnenlandse vakantie. Prijsconcurrentie is hevig. In crisistijd heeft de branche hinder van dalende consumentenbestedingen. De internationale toegenomen vraag naar bungalows is niet tijdelijk van aard en hierdoor zien we meer toetreders in de markt, met het risico van overcapaciteit op de langere termijn tot gevolg.

Bron:ABNAMROSectorResearch

Bij de bed & breakfast-concepten en overige accommodaties is kleinschaligheid en

persoonlijk contact het belangrijkste ‘selling point’. Deze vorm van vakantiebesteding wint

internationaal aan populariteit. De prijzen zijn relatief laag en dat is zeker in neergaande

economie aantrekkelijk. Door de komst van internet is het (internationale) bereik

toegenomen. Kleinschalige accommodaties kunnen in samenwerking met plaatselijke horeca

en recreatieaanbieders een aantrekkelijk aanbod samenstellen. In tijden van economische

tegenwind zien we echter op de belangrijkste internationale vakantiebestemmingen een

wildgroei aan low budget accommodaties, waardoor ook in dit segment overcapaciteit

dreigt.

19

Ontwikkelingen bij vervoersmaatschappijen

Door de opkomst van low budget vliegtuigmaatschappijen is de prijs voor vliegreizen sterk

gedaald. Hierdoor werden vliegvakanties voor meer vakantieconsumenten betaalbaar. In

1990 werd bij 17% van de vakanties gevlogen, in 2008 was dit 34%.

Figuur 12: Vervoerskeuzes bij buitenlandse vakanties 1990 en 2008

Bron:CBS

De toegenomen populariteit van de vliegvakantie ging ten koste van vrijwel alle overige

vervoerstypen, zoals auto, trein en touringcar. Vooral de touringcar heeft het moeten

ontgelden, met een daling van 9%-punt in 18 jaar. Dit komt vooral doordat de touringcar het

op het gebied van comfort en gemak heeft moeten afleggen tegen andere vervoerstypen.

Ten tijde van economische neergang neemt het aantal vliegvakanties en vakanties per trein

meer af dan vakanties met eigen auto en touringcar. Vliegtuigmaatschappijen hebben last

van fluctuerende olieprijsontwikkelingen. Een hogere olieprijs leidt tot duurdere vliegticket.

Ondanks de vraaguitval blijven vliegtuigmaatschappijen investeren in communicatie, zoals

internet. Het contact met de klant wordt geïntensiveerd via webcommunities (weblogs, fora

en sociale netwerken). Ook wordt er handig gebruik gemaakt van de mogelijkheden van de

mobiele telefonie. Bij veel grote vliegtuigmaatschappijen is het mogelijk om in te checken

en te boarden via de mobiele telefoon. De trein heeft een duur imago, maar is een relatief

milieuvriendelijke manier van reizen. De touringcar is relatief goedkoop en trekt vooral

mensen met een laag budget, jongeren, groepen en ouderen.

Diverse kansen en bedreigingen zijn van invloed op de verdere ontwikkelingen bij

vervoersmaatschappijen:

Tabel 3: Kansen en bedreigingen voor vervoersmaatschappijen

Kansen Vervoer per vliegtuig en trein heeft door internet een groter bereik gekregen. Via internet kunnen consumenten eenvoudig zelf hun reis samenstellen. Door te investeren in communicatie kan de relatie met de klant worden verbeterd. De trein is een comfortabele manier van reizen en heeft het een groot internationaal spoornetwerk tot zijn beschikking. Hierdoor zijn er nog relatief veel groeimogelijkheden. Bovendien is het milieuvriendelijke imago van de trein een ‘selling point’. De touringcar is het goedkoopste reisalternatief. Door meer te gaan samenwerken met andere vervoerders, kan het klantenbereik worden uitgebreid.

Bedreigingen Vliegtuigmaatschappijen en aanbieders van treinreizen hebben te maken met veel overheidsreguleringen. Dit kan groei belemmeren. Economische tegenwind is negatief voor de vraag naar vlieg- en treinreizen, vanwege de relatief hoge prijzen. Hogere dieselprijzen zetten druk op de marges van touringcaroperators. Bovendien wordt de reistijd door drukte op de wegen steeds langer.

Bron:ABNAMROSectorResearch

1990 2008

Overige vervoermiddelenVliegtuigTouringcarTreinAuto

2,2%

4,0%

5,2%

34,4%

54,2%

2,5%

5,8%

14,0%

16,5% 61,1%

20

“Bus voor veel consumenten geen alternatief voor vliegtuig naar

vakantiebestemming”

Inseptember2009heeftTouroperatorSundioonderhaarklantendiein

2009eenreisboekten,onderzoekgedaannaarhunvervoersvoorkeur.86%

vande700respondentengafaannietgeneigdtezijnomperbusnaarde

vakantiebestemmingtereizenalsalternatiefvoorhetvliegtuig.De14%diewel

openstaatomperbusnaardezelfdevakantiebestemmingtereizen,gafaan

datdereissomgemiddeldmetEUR207perpersoonlagermoetliggendanbij

vervoerpervliegtuig.

Structuurvandetravelsector

In de tabel hieronder zijn de meest relevante kerngegevens van de travelsector opgenomen.

Tabel 4: Branche-informatie 20085

Totale omzet travelsector Nederland 2008 (raming) EUR 10,3 mld

� % aandeel in totale omzet van reisbureaus (raming) 60%

� % aandeel totale omzet MKB (raming) 22%

Totale online omzet reizen EU (EU27+EFTA36) EUR 50,0 mld

Totale online omzet reizen Nederland EUR 1,9 mld

� % aandeel totale omzet in online thuiswinkelmarkt 40%

Aantal bedrijven travelsector 2.505

� waarvan reisbureaus 1.380

� % groei j-o-j aantal bedrijven +1,6%

Aantal vestigingen reisbureaus 2.405

� % groei j-o-j aantal vestigingen reisbureaus -10,1%

Aantal reisorganisaties 810

� % groei j-o-j aantal reisorganisaties +4,5%

Aantal banen van werknemers (circa) 24.500

� waarvan vrouw 75%

� waarvan bij reisbemiddeling 55%

Aantal geboekte vakanties 36 mln

� waarvan buitenland 42%

Totale uitgave aan vakanties EUR 12,6 mld

Gemiddelde uitgave per vakantieganger EUR 680

Bron:CBS,ANVR,WTO,CVO,Reisrevue,ABNAMROSectorResearch

De travelsector bestaat in 2008 uit 2.505 bedrijven, waarvan 1.380 reisbureaus, 810

touroperators en 320 bedrijven die informatie verstrekken op het gebied van reizen.

Het totale aantal bedrijven is jaar-op-jaar gegroeid met 1,6%. De groei lag vooral bij de

touroperators en de informatieverstrekkers. Het aantal reisbureaus is jaar-op-jaar gedaald en

dit zal naar verwachting vanwege de ICT-ontwikkelingen verder doorzetten. Tot 2015 wordt

een daling van het aantal reisbureaus met 20% verwacht.

In 2008 zijn er circa 24.500 werknemers werkzaam in de travelsector, waarvan 55% bij

reisbureaus. 75% van de werknemers in de sector is vrouw.

In 2003 was het gemiddelde aantal werknemers per bedrijf 11,4. Sindsdien is dit jaarlijks

afgenomen tot 9,8 in 2008. Onder invloed van automatisering en de sterke opkomst van

internet hebben veel reisondernemingen vestigingen gesloten. Met de groei van internet

5 EFTA3=IJsland,Noorwegen,Zwitserland

21

als distributiekanaal is het aantal eenmansbedrijven sterk gegroeid en moesten bestaande

marktpartijen strategische keuzes maken.

Figuur 13: Aantal bedrijven, werknemers en kostenstructuur

Bron:CBS,ABNAMROSectorResearch

De marges in de travelsector zijn laag, in 2006 en 2007 op respectievelijk 3,0% en 4,3%6.

Voor 92% bestaan de kosten uit inkoop-, arbeids- en verkoopkosten. De overige kosten -

voor onder meer energie, huisvesting, inventaris en afschrijvingen - zijn verwaarloosbaar.

Bedrijven in de travelsector zijn hierdoor flexibel. In de loop der jaren hebben de

investeringen in ICT aan belang gewonnen en dit zal in de komende jaren zo blijven.

De verwachting is dat de investeringen in nieuwe ICT-toepassingen, zoals internet en

automatisering, veelal direct ten laste van de exploitatie zullen worden gebracht. Dit zet het

rendement van de ondernemingen verder onder druk.

Met een geschatte omzet van EUR 10,3 miljard in 2008 staat de travelsector binnen de

zakelijke dienstverlening in de top 10 van branches met hoogste omzet. De omzet uit

online activiteiten lag in 2008 rond de EUR 2 miljard. Dat is ruim 40% van de totale online

bestedingen in Nederland (EUR 4,85 miljard, onderzoek Blauw Research). Op grote afstand

in de top 10 van online retail staat de consumentenelektronica met een aandeel van bijna

12%.

De travelsector is sterk gefragmenteerd. Van de 1.380 reisbureaus heeft circa 92% minder

dan 10 werknemers in dienst, bij touroperators geldt dat voor circa 88%. De laatste jaren

is het aantal kleine bedrijven in de sector gegroeid en het aantal grote reisondernemingen

afgenomen. Oorzaak hiervan is de relatieve laagdrempeligheid van de sector door nieuwe

ICT-toepassingen, waardoor het eenvoudiger werd om een bedrijf in de sector te beginnen.

Met 25.400 actieve werknemers heeft de travelsector een aandeel in de totale

beroepsbevolking van 0,3%. Dit aandeel is al sinds 2000 redelijk stabiel. Het aantal

geboekte vakanties die deze werknemers moeten verwerken lag in 2008 op bijna 36 miljoen.

Dit is een groei van 2,2% ten opzichte van 2007 en 17,6% ten opzicht van 2000. De groei

van de bestedingen aan vakanties was echter explosief: in 2008 besteedde de Nederlandse

vakantieganger maar liefst 52% meer aan zijn vakantie dan in 2000. In de crisisjaren 2003-

6 data2008nietbeschikbaar

2%

Overig

Kosten derden

Verkoopkosten

Afschrijvingen

Arbeidskosten

Inkoopwaarde

7%2%

10%

75%

5%

75

80

85

90

95

100

105

110

115

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

inde

x (2

000=

100)

Werknemers/bedrijf

Aantal bedrijven (reis- en infobureaus)

Aantal werkzame personen

22

2004 nam het groeitempo van de bestedingen echter af. Ten opzichte van 2007 heeft de

Nederlandse vakantieganger in 2008 13,5% meer besteed.

Cyclusvandetravelsector

Zoals bekend wordt er meer besteed aan reizen en vakanties in tijden van

economische voorspoed. Bij minder gunstige economische omstandigheden dalen de

consumentenbestedingen en daarmee de omzet voor de sector. De travelsector is cyclisch

van aard; de omzetontwikkeling loopt parallel met de economische ontwikkeling en met het

consumentenvertrouwen.

Figuur 14: Omzetontwikkeling naar segmenten, BBP-groei en consumentenvertrouwen

Bron:CBS,ABNAMROSectorResearch

In het derde kwartaal van 2008 krijgt de travelsector voor het eerst sinds vier jaar weer

te maken met dalende omzetten. Vooral bij de touroperators dalen de omzetten fors. De

reisbureaus doen het op dat moment nog relatief gunstig. Pas in het eerste kwartaal van

2009 laten ook de reisbureaus dalende omzetten zien en is de malaise in de travelsector een

feit.

Zodra de bestedingen van consumenten meer dan evenredig dalen, merken de

reisondernemingen dit in het aantal boekingen en op den duur in de omzet.

De boekingen via het reisbureau zijn sterk afgenomen sinds 2002. Terwijl in 2002 nog

ruim 60% van het totaal aantal boekingen via een reisbureau verliep, is dit aandeel in

2008 gezakt tot minder dan 45%. In onderstaande figuren is de opkomst te zien van de

touroperator (van 0% in 2002 tot 8,2% in 2008). Deze opkomst is te danken aan de

ontwikkelingen van met name internet.

2004

-120

04-2

2004

-320

04-4

2005

-120

05-2

2005

-320

05-4

2006

-120

06-2

2006

-320

06-4

2007

-120

07-2

2007

-320

07-4

2008

-120

08-2

2008

-320

08-4

2009

-120

09-2

-35

-30

-25

-20

-15

-10

-5

0

5

10

15

20

-10

-5

0

5

10

15

20

in %

Omzetontwikkeling (l.as)BBP-groei (l.as)Consumentenvertrouwen (r.as)

-15

-10

-5

0

5

10

15

20

25

in %

Omzet, reisbureaus, -organisatie, -bemiddeling Omzet, reisbemiddeling en -informatie Omzet, reisorganisatiebureaus

2004

-120

04-2

2004

-320

04-4

2005

-120

05-2

2005

-320

05-4

2006

-120

06-2

2006

-320

06-4

2007

-120

07-2

2007

-320

07-4

2008

-120

08-2

2008

-320

08-4

2009

-120

09-2

“De markt zal niet geheel

herstellen door de opkomst

van lowcost airlines en de

verschuiving naar internet.

Wat dat betreft heeft de

crisis als een katalysator

gewerkt.”

Joost Romeijn

Sundio Group

23

Figuur 15: Distributiekanaal bij buitenlandse vakanties 2002 en 2008

Bron:CBS

De boekingen van vakanties anders dan via een reisbureau namen in de periode 2002-

2008 sterk af. Het aantal niet-georganiseerde reizen nam, vooral door de mogelijkheden

van internet, toe. Tot de niet-georganiseerde reizen behoren vakanties waarbij de

logies rechtstreeks bij de eigenaar of beheerder worden geboekt en vakanties waarbij

vakantieconsumenten zonder reservering op reis gaan.

Uit de huidige omzetcijfers blijkt dat het aantal boekingen aanzienlijk is gedaald: de

travelsector heeft al vier kwartalen op rij te maken met vraaguitval. Als gevolg van de daling

van het aantal boekingen (en daarmee de omzet) kwam de travelsector in een negatieve

spiraal terecht.

Uit de cyclus van de travelsector sinds het eerste kwartaal van 2003 (op basis van

omzetgegevens van het CBS) blijkt dat de periode tot het eerste kwartaal van 2006 als

‘ondertrend’ kan worden getypeerd. Hiermee wordt bedoeld dat de travelsector zich onder

zijn normale groeipad bevond. Als gevolg van het ’9/11-effect‘, SARS en de economische

neergang in de jaren 2003 en 2004 heeft de sector slechts beperkte omzetgroei of zelfs

afname gerealiseerd tussen het eerste kwartaal van 2003 en het eerste kwartaal van

2006. Deze schokken hebben tot gevolg gehad dat de omzetontwikkeling van zijn normale

groeipad naar beneden afweek en uiteindelijk onder zijn trend kwam te liggen. Deze

beweging is weergegeven in de hiernavolgende (linker) figuur.

2002 2008

Niet-georganiseerde reizenRechtstreeks geboekt bij reisorganisatie

Geboekt bij een VVV e.d. (anders dan reisbureaus)Geboekt bij een reisbureau

8,2%

38,0%

44,9%

8,9%14,4%

24,9%

60,7%

24

Figuur 16: Cyclus van de travelsector en de positie in de sectorscope (matrix)

Bron:ABNAMROSectorResearch

De cijfers 1 t/m 4 in de cyclus van de travelsector (figuur links) corresponderen met de

matrix rechts met daarin de vier kwadranten van expansie, teruggang, contractie en herstel.

De cyclus van travelsector geeft de groei- en krimpperiodes weer op basis van omzet. Na

het eerste kwartaal van 2006 zag de travelsector kans weer stevig te groeien, mede dankzij

een aantrekkende economie, een toenemend consumentenvertrouwen en een toename van

de consumentenbestedingen. Met dit krachtige herstel schoot de sector ruim boven zijn

normale groeipad uit, waarbij de piek in het vierde kwartaal van 2006 lag. De periode van

boventrendse groei duurt tot het derde kwartaal van 2008. Vanaf dat moment worden de

gevolgen van de recessie steeds duidelijker. De consumenten verliezen het vertrouwen in de

economie. En in plaats van geld uit te geven, kiest de Nederlandse consument voor sparen.

De spaartegoeden en stortingen nemen vooral in het derde kwartaal van 2008 en het eerste

kwartaal van 2009 zeer sterk toe. Een periode van ondertrendse groei is aangebroken

en de cyclus van de travelsector ligt op een historisch dieptepunt. Herstel is ver weg en

de ontwikkeling van de belangrijkste indicatoren laat nog weinig echte verbetering of

lichtpuntjes zien. Tot en met de eerste week van augustus 2009 lag de omzet 14% lager

dan in dezelfde periode in 2008. Veel vakantieconsumenten keken de kat uit de boom en

boekten hun vakantie pas laat, vaak via last minute-aanbiedingen. De verwachting is niet

dat het aantal boekingen in de rest van het jaar de travelsector nog uit het dal kan trekken;

2009 kan als een verloren jaar worden gezien.

TRAVELSECTOR

Reisbureaus

Touroperators

Teruggang

Contractie Herstel

Expansie

Krimp Groei

Boven trend

Onder trend

12

43

2003

-1

Trend

Cyclus van de travelsector

historisch dieptepunt?

3

2003

-3

2008

-3

2008

-1

2007

-3

2007

-1

2006

-3

2006

-1

2005

-3

2005

-1

2004

-3

2004

-1

2009

-1

1 2

4onder trend +

toename = herstel

boven trend + toename

= expansie

onder trend + afname

= contractie

boven trend + afname

= teruggang

25

In de sectorscope7 (zie figuur 16, rechts) staan de travelsector en de onderliggende

branches grafisch in het meest negatieve kwadrant weergegeven. Dit is het kwadrant

van Contractie. Dit betekent dat elke genoemde branche in een krimpende fase zit; de

sector zit onder zijn lange termijn trend en bovendien is er sprake van een afname. Wat

opvalt is dat de reisbureaus een gunstiger positie innemen dan de touroperators. Dit komt

doordat de omzet van reisbureaus in de laatste zes kwartalen een relatief gunstiger en

vlakker verloop kent dan de omzet van touroperators. Ofwel, de dalen en de pieken in de

omzetontwikkeling in deze periode bij reisbureaus zijn relatief minder diep en hoog dan die

van touroperators. De travelsector als geheel is hard geraakt door de vraaguitval vanwege

de recessie en het lage consumentenvertrouwen in de economie. In deze situatie gaan

relatief meer reisondernemingen failliet. Door het financiële onvermogen waarin sommige

reisbureaus verkeren, kunnen ook de aan de reisbureaus gelieerde touroperators slachtoffer

worden. Bij een boeking van een vakantie bij een reisbureau wordt veelal een aanbetaling bij

het reisbureau gedaan van ongeveer 10 tot 15% van de reissom. Als het reisbureau omvalt

voordat de reissom betaald is aan de touroperator, heeft de touroperator een probleem: hij

moet de reis uitvoeren, maar het geld daarvoor ontvangt hij niet.

De herstelfase (figuur 16, kwadrant rechtsonder) is nog ver weg. Het ziet er niet naar uit dat

de sector zich nog dit jaar herstelt. Ook 2010 zal een zwaar jaar worden. De werkloosheid

zal volgens het CPB verder toenemen. Dit kan een negatieve impact hebben op het toch al

broze consumentenvertrouwen en op het reëel besteedbaar inkomen.

Ook het sentiment van de ondernemers is de laatste tijd verslechterd. Figuur 17 geeft inzicht

in het oordeel van ondernemers over het economische klimaat en de verwachtingen ten

aanzien van de omzet- en prijsontwikkelingen aan het begin van de verslagmaand.

Tot en met juni 2008 zijn er meer bedrijven positief dan negatief over het economische

klimaat en omzet- en prijsontwikkeling. Daarna worden meer ondernemers negatief.

Figuur 17: Sentiment van de reisondernemers over omzet, prijs en economisch klimaat

Bron:CBS

Het positieve oordeel van reisondernemers over het economische klimaat nadert in augustus

2008 de nullijn en daalt daarna snel. Niet veel later volgt ook de negatieve verwachting

rond omzet- en prijsontwikkelingen. Van februari 2009 tot en met juli 2009 is er een korte

opleving. Maar nadat het duidelijk wordt dat de boekingen voor het zomerseizoen 2009 fors

achterlopen (8% minder boekingen tot en met september 2009 ten opzichte van 2008),

7 zievoormeerinformatieoverdeSectorscopedepublicatie“ABNAMROSectorScope,depositievansectoreninhuncyclus”,te

vindenophttp://www.abnamro.nl/nl/zakelijk/sectoren/introductie.html#nav=homepage:men:zakelijk/sectoren/introductie.htmloflees

eensamenvattinginhet“EconomischPerspectief”uithetvierdekwartaalvan2009,tevindenophttp://www.abnamro.nl/nl/zakelijk/

service/publicaties/economisch_bureau.html

“We merken dat momenteel

in het zakelijke segment

weer meer wordt gereisd.

Het gaat weer de goede

kant op. Maar het wordt

nooit meer zoals het was.”

Jan Willem Dekker

Carlson Wagonlit Travel

-120-100

-80-60-40-20

020406080

100

2007

-2

2007

-4

2007

-6

2007

-8

2007

-10

2007

-12

2008

-2

2008

-4

2008

-6

2008

-8

2008

-10

2008

-12

2009

-2

2009

-4

2009

-6

2009

-8

sald

i ind

icat

oren

in %

Verwachte ontwikkeling omzet Verwachte ontwikkeling prijzen/tarievenOordeel economisch klimaat

26

daalt het sentiment weer. Voor de rest van 2009 verwachten wij niet dat dit nog boven de

nullijn zal uitstijgen. Voor de winterperiode wordt een terugval in de boekingen van 10 tot

15% ten opzichte van 2008 verwacht.

“Consument gaat in 2010 nog later boeken en geeft ook minder uit”

Dezeverwachtingvanconsumentengedragvoorkomendjaarkomtuithet

onderzoekvantouroperatorSundiovanseptember2009datzijhieldenonder

hunklanten.

23%vandeconsumentengeeftaandatzijin2010vanplanisomminderop

vakantietegaan.Degroepdieaangeefteengelijkaantalvakantietegaan

boekenhetkomendejaarbedraagt59%.Ditiseendalingtenopzichtevan

resultateneenjaareerder.Toengaf67%vandeconsumentenaandatzijeen

gelijkaantalvakantieszougaanboekenin2009.

33%vanderespondentenzegtmindertegaanuitgevenaanvakanties

hetkomendejaar.Inhetonderzoekuit2008wasditnog22%.Degroep

consumentendieaangeeftdatzijhaarvakantie-uitgavengelijkhoudt,bedraagt

49%.Vorigjaargaf57%aandeuitgavengelijktehouden.

Dithoudtindatconsumentenzichtochsteedsmeeraanhunvakantiebudget

gaanhoudenenditheeftgevolgenvoordeduurdereenverrereizen.Ombinnen

hetvakantiebudgetteblijveniseenallinclusiveverblijfofhalfpensionineen

hoteliseengoedemogelijkheid.Uiteerdergenoemdonderzoekgeeft48%van

derespondentenaandatzijoverwegenomeenallinclusiveofhalfpensionals

verzorgingstypeteboekenomdekostenopdevakantiebestemmingonder

controletehouden.

DemarktwaarinSundioopereertishetafgelopenjaarmet13%gekrompen.Op

basisvandeuitkomstenuithetonderzoek,houdtSundioerrekeningmeedat

hetvakantiesegmentwaarinzijopererenmet15%zalkrimpenin2010.

27

2 Stakeholdersaanhetwoord

Economischeontwikkelingenenstakeholders:visiesuitdepraktijkvanondernemers

In dit hoofdstuk komen de uitkomsten van interviews aan bod met ondernemers uit de

travelsector. ABN AMRO heeft in samenwerking met Reisrevue de lijst met geïnterviewden

samengesteld. De interviewer en auteur van de interviews is Theo de Reus (Reisrevue). We

spraken achtereenvolgens:

� Sundio Groep – Joost Romeijn (CEO)

� Carlson Wagonlit Travel – Jan Willem Dekker (Executive Vice-President Benelux)

� D-Reizen – Steven van Nieuwenhuijzen (CEO)

Dit hoofdstuk wordt afgesloten met een gespreksverslag van de ronde-tafeldiscussie met vijf

ondernemers tijdens het ANVR-reiscongres 2009.

28

‘Wefocussenonsopeenvastbusinessmodel’JoostRomeijnSundioGroup

Met de opmerking dat ‘het boekjaar 2009 anders is verlopen dan anders’ gebruikt Joost

Romeijn, topman van Sundio Group, een eufemisme van de eerste orde. ‘De consument is

veranderd. De bereidheid tot kopen is er, maar je moet veel meer doen om hem te strikken.’

Belangrijk pluspunt voor Sundio Groep, dat 80 procent van zijn omzet online verkoopt, is de

constatering van Romeijn dat de traditionele retail meer heeft geleden onder de crisis dan

online spelers.

In de beleving van de klant is internet goedkoper, stelt Romeijn. ‘Hij kan in alle rust thuis

vergelijken. Dat geldt niet alleen voor de reiswereld, je ziet het ook bij websites als Bol.com

en bij de online verkoop van vliegtickets. Als Sundio Group hebben we een aantal volwassen

internetlabels en investeren veel in automatisering. Op die manier zijn we lean & mean.’

De Sundio Group, in 2009 goed voor een omzet van 370 miljoen euro en 630.000

passagiers, voert bekende online merken als Sunweb, GoGo en Jiba, maar ook

(aangekochte) klassieke labels als Sudtours en Evenements Reizen. De traditionele labels,

die vooral via de reisbureaus worden verkocht, zijn goed voor 20 procent van de omzet. De

rest gaat online.

Ook Sundio heeft last van de crisis, al groeit de omzet mede dankzij een uitgekiend

aankoopbeleid gestaag door. Sundio concentreert zich op vakanties naar landen rond de

Middellandse Zee en op wintersport. ‘We focussen ons op een eenvoudig product dat goed

te automatiseren is. Onze hele organisatie is daarop ingesteld. Je ziet bij ons geen mensen

die met individuele projecten bezig zijn. We focussen ons op ons vaste businessmodel. We

doen dus geen verre reizen of stedentrips.’

Focus

Het succes van Sunweb is volgens Romeijn te danken aan de goede techniek die achter

het label schuilgaat en de uitgekiende marketing. In combinatie met de focus op een select

aanbod. ‘Prijs, marketing en techniek. Dat is waar het in de online business om draait. Je

ziet dat andere partijen moeite hebben zich op internet te manifesteren omdat ze proberen te

breed aanbod online aan te bieden’, zegt Romeijn.

Met de aankoop van Marysol, enkele jaren geleden, ging Romeijn ook via de retail verkopen.

‘Het reisagentenkanaal is een stuk efficiënter dan tien jaar geleden’, erkent de oprichter van

Sundio Group, die voorheen uitsluitend online wilde verkopen. ‘Vooral de overname van

Sudtours gaf ons het volume om concurrerend te kunnen zijn.’

In het crisisjaar 2009 verkochten de labels van Sundio Group meer all inclusive vakanties

dan in voorgaande jaren. ‘De klant zoekt in deze tijden zekerheid. Met all inclusive weet je

vooraf wat je aan je vakantie uitgeeft’, zegt Romeijn, die over het komende winterseizoen

voor de markt niet positief is gestemd. ‘Voor de wintersport merken we ook een

terughoudendheid. Er wordt laat geboekt. Vooral de Krokus zal lastig zijn. Voor een gezin

met twee kinderen is een wintersportvakantie duur. Mensen die voorheen naar Oostenrijk

29

gingen, kiezen voor een goedkoper alternatief en gaan naar een appartement in Frankrijk. Of

ze gaan gewoon niet op wintersport.’

Jongeren

Sundio Group is de grootste aanbieder van jongerenvakanties in ons land, vooral

met de labels GoGo, X-travel en TraXs. Volgens Romeijn een doelgroep die niet zo

conjunctuurgevoelig is. ‘We richten ons op de doelgroep 16 tot 22 jaar die redelijk is

opgeleid. Jongeren kiezen ongelooflijk voor zekerheid. Wij bieden dat. Als je als jongere

met GoGo op vakantie gaat, weet je zeker dat je met leeftijdgenoten op vakantie gaat.

Jongeren gaan voor zon en strand, maar ook voor de gezelligheid. Als je GoGo boekt, weet

je zeker dat je in een appartementencomplex voor jongeren komt, en niet naast een familie

terechtkomt die bij Arke heeft geboekt.’

Dankzij de focus op mainstream, dus veel pakketreizen naar de Middellandse Zee en

wintersport, weet Sundio Group nog steeds autonome groei te realiseren, al zijn dat niet

meer de tientallen percentages van voorheen, erkent Romeijn, die desgevraagd stelt dat hij

niet bang is dat bekende labels als Oad veel online gaan doen.

Bricksenclicks

Volgens Romeijn stelt het reisbureau zich te defensief op ten opzichte van wat er in de

wereld gebeurt. ‘Neem bijvoorbeeld het ontkennen van de invloed van internet. Veel

reisbureaus hebben zich ingegraven en zijn niet meegegaan met wat de klant wil. Waarom

zou een klant nog naar het reisbureau gaan? Voor dat aardige meisje dat achter de balie

zit? Ik geloof wel in reisbureaus die een goede combinatie tussen bricks en clicks weten te

maken, het stenen reisbureau en een goede website. Die reisbureaus moeten dan ook wel

naar internet durven verwijzen. Via internet kun je op elk tijdstip boeken. Van onze omzet

wordt 50 procent na 17.30 uur geboekt. Klanten boeken als ze daarvoor in de stemming

zijn. Dat kan na sluitingstijd van de winkels zijn of op zondagmiddag met vrienden. Als

reisbureau moet je je klant opvolgen via internet.’

Romeijn zegt wel te geloven in de mobiele reisagent. ‘Die heeft een lage kostenstructuur en

heeft als toegevoegde waarde de advisering bij de klant thuis. Die klant wil gemak en zegt:

zoek het maar voor me uit.’

Ondanks de crisis, die er versneld voor heeft gezorgd dat klanten later boeken, ziet Romeijn

dat veel mensen nog steeds vroeg boeken. ‘We zijn nu al met zomer 2010 bezig. Dat is

mooi, want aan een vroegboeker verdien je meer dan aan een laatboeker. Een vroegboeker

wil een meer weloverwogen keuze, maar een laatboeker maakt de bestemming niet uit, die

wil naar de zon.’

Volgens Romeijn zal de markt zich niet geheel herstellen. ‘Dat is onder andere het gevolg

van de opkomst van low cost airlines en de verschuiving naar internet. Wat dat betreft heeft

de crisis als een katalysator gewerkt.’

Volgens Romeijn krijgt vooral het middensegment in de reisbranche het moeilijk. ‘Grote

partijen kunnen snel anticiperen, terwijl pure nichespelers het ook makkelijker hebben. De

consument is makkelijk te paaien met lage prijzen en is minder kritisch met wat hij wil. Kijk

naar Kras met z’n succesvolle ad hoc beleid.’

30

Na aanleiding van het recente faillissement v-an enkele reisbureaus zegt Romeijn voorstander

te zijn van een strenger debiteurenbeleid van touroperators. ‘Als een reisagent afspraken

niet kan nakomen, dan moet ik kunnen ingrijpen. Dat kan nu niet. Het risico bestaat dat

een reisbureau waar het slecht gaat, blijft incasseren van de klant en mij uiteindelijk niet

betaalt. Wat dat betreft zouden de agentuurvoorwaarden aangepast moeten worden. Zodra

het reisbureau niet kan betalen, moet de touroperator over de NAW-gegevens van de klant

kunnen beschikken. Zo’n maatregel heeft op een goedlopend reisbureau geen invloed.

Directe incasso gaat me te ver. Dat zet het hele systeem op z’n kop. Uiteindelijk gaat het

allemaal om het beoordelen van risico’s.’

WaarstaatSundioGroupovervijfjaar?

Romeijn: ‘Over vijf jaar valt er niet veel meer over te nemen. Als Sundio Group moeten we

in vijf jaar 50 procent kunnen groeien in Nederland. Dat is onze ambitie. Goed beschouwd

gaat het daarbij om minder dan 10 procent per jaar. Dat moet kunnen.’

31

‘Decrisisgaatvoorbij,maarhetzalanderszijndanvoorheen’JanWillemDekker

CARLSONWAGONLITTRAVEL

De zakenreisbranche heeft als eerste de klappen van de crisis gehad. ‘Maar het voordeel

is dat we het ook als eerste een toenemende activiteit zien voordat de economie weer

aantrekt’, zegt Jan Willem Dekker, executive vice-president Benelux van Carlson Wagonlit

Travel. ‘In leisure loopt een crisis altijd langer door. We merken dat momenteel in het

zakelijke segment weer meer wordt gereisd. Het gaat weer de goede kant op. Maar het

wordt anders dan voorheen.’

Het boekjaar 2009 is geen jaar om de vlag uit te hangen, zegt Jan Willem Dekker nuchter.

‘De hele branche heeft een gevoelige klap gehad. De zakenreismarkt merkt altijd als eerste

de gevolgen als het economisch minder gaat. Maar we merken ook als eerste wanneer het

weer aantrekt. Zakelijke klanten zullen als het even kan blijven reizen. Persoonlijk contact

komt het zakendoen ten goede, zeker als het om nieuwe klanten gaat.’

‘De economische crisis heeft Carlson Wagonlit Travel in het boekjaar 2009 zo’n 30 procent

van de omzet gekost, conform de rest van de zakenreisbranche’, zegt Dekker. ‘Maar het

gaat pas echt fout bij bedrijven die niet durven te erkennen dat ze geen last hebben van de

crisis. Nu niet ingrijpen betekent straks niet meer bestaan.’

Bij CWT, waar al vóór de crisis op de kostenkant werd gelet, is een fors aantal maatregelen

genomen. Dit niet alleen door de directe impact van de crisis maar ook met het oog op de

trend naar de toekomst. Mede door de automatisering en toenemende online boekingen

zullen de toekomstige transacties met minder personeel worden gerealiseerd.

WatheeftCarlsonWagonlitaanmaatregelengenomen?

Carlson Wagonlit Travel heeft een mix aan maatregelen genomen om op personeelskosten

te besparen. Zo kregen werknemers de mogelijkheid vrijwillig (met een regeling) een

nieuwe uitdaging aan te gaan buiten CWT. Anderen werden gestimuleerd vakantiedagen

op te nemen. Ook konden werknemers onbetaald verlof opnemen, waarbij CWT bepaalde

voorzieningen doorbetaalde.

‘CWT heeft flink kunnen besparen door een kantoor te sluiten en waar mogelijk

medewerkers te stimuleren thuis te werken. De verwachting is dat binnen een jaar een

derde van ons personeelsbestand vanuit huis werkt. Voor Nederland is dit nog steeds een

gevoelig onderwerp. Vaak wordt productiviteit gemeten door zichtbaar aanwezig te zijn.

Ik geloof echter dat je niet moet sturen op input maar op output. Naast het feit dat we op

die manier veel flexibeler zijn om de pieken op te vangen is het een bijkomend voordeel

dat thuiswerken ons aantrekkelijker maakt als werkgever. Ook kan er aanzienlijk worden

bespaard op werkplek- en reiskosten,’ aldus Dekker.

Verdere kostenbesparing ontstond doordat het managementtam vrijwillig salaris inleverde,

een voorbeeld dat door andere medewerkers op vrijwillige basis werd gevolgd. Bovendien

32

kon de vrijgekomen ruimte in het hoofdkantoor in Amsterdam, nadat veel medewerkers

gingen thuiswerken, weer worden verhuurd. Al met al heeft dit ertoe geleid dat het aantal

verloren arbeidsplaatsen niet meer dan 10% bedroeg.

Welketrendssignaleertuindezakenreiswereld?

Dekker: ‘Zakelijke klanten gaan efficiënter met hun tijd om. Er blijft gereisd worden,

maar men let scherper op de noodzaak. Ook wordt het reisbeleid van bedrijven verder

aangescherpt. Toch dient men hier voorzichtig mee om te gaan. Er wordt meer dagrand

wordt gevlogen. Passagiers van zo’n dagrand verbinding moeten om vier uur ’s nachts

opstaan en zijn als het meezit om tien uur ’s avonds thuis. Een zware belasting voor de

reiziger, die wel fit moeten zijn om voor de belangen van de werkgever op te komen. Niet in

alle gevallen is de besparing om Economy te vliegen hiermee in het voordeel van het bedrijf.

Ik voorzie dan ook dat bij een aantrekkende conjunctuur de reis policies van bedrijven een

belangrijke secondaire arbeidsvoorwaarde worden voor het behouden en verkrijgen van

werknemers die veel moeten reizen. Toch zijn er vele andere manieren om op het reisbudget

te besparen zonder dat de reiziger daar direct nadelen van ondervindt. Wij spelen daar op in

als de reisconsultant van de zakelijke markt.’

Hoekijktuaantegenrecentefaillissementenindereisbranche?

‘Het valt op dat die vooral in het leisure-segment plaatsvinden. Bij zakenreisagenten zit het

businessmodel anders in elkaar. Leverancierskrediet speelt bij ons een minder belangrijke rol.

Wij zijn in staat snel in te grijpen bij plotselinge veranderingen in de markt, mede doordat we

na 9/11, SARS en andere gebeurtenissen door de wol geverfd zijn.’

Hoezietdereisbrancheeroverpakwegvijfjaaruit?

‘De branche denkt nog te veel in zoals het was. Maar de tijden zijn veranderd. Neem een

Bol.com dat zich de grootste winkel van Nederland noemt zonder daarvoor fysieke winkels

nodig te hebben. In de leisure-markt zal veel gebeuren, met veel nieuwe intreders. Er zal

toenemend online geboekt worden, zeker waar het eenvoudige reizen betreft. Ook op de

zakelijke markt zal veel veranderen. Vroeger waren airlines afhankelijk van de distributie,

terwijl ze nu dichter bij de klant staan met directe verkoop’, zegt Dekker.

Toch biedt dit in veel gevallen volgens hem geen voordeel voor de klant. ‘Stel dat je als

klant ergens in de wereld strandt, dan zal een airline niet meteen klaarstaan om je te helpen

door je op een vlucht van de concurrent te zetten, ook al zou dit de vertraging aanzienlijk

beperken. Naast de managementinformatie is juist het onafhankelijk advies een belangrijke

toegevoegde waarde voor de klant. Natuurlijk zal direct boeken bij de airlines een zuigende

werking hebben. Ook voor wat betreft zakelijke boekingen, maar ik denk dat meer dan

tweederde van de zakelijke reizen in de toekomst via de agent zullen worden geboekt. Maar

vast staat dat het niet meer wordt als voor de crisis, ook niet in de zakelijke markt.’

33

‘Jekuntalleenoverlevenalsjekeuzesmaakt’StevenvanNieuwenhuijzen

D-REIZEN

De crisis zal de reisbranche ook volgend jaar treffen, maar niet zo erg als in 2009 het

geval was. Het kalenderjaar 2010 zal een min van 5 procent in de branche te zien geven,

verwacht Steven van Nieuwenhuijzen, directeur van D-reizen. ‘De branche zal nog een

jaar verder de diepte in gaan, maar niet met dubbele cijfers. Vanaf 2011 zal de markt zich

herstellen met een groei van 3 procent per jaar.’

Net als andere reisbedrijven heeft D-reizen een hectisch jaar achter de rug. De

vroegboekingen in december 2008 kwamen later op gang, klanten twijfelden langer voordat

ze hun vakantie boekten. Een trend die kenmerkend is voor de zomerboekingen van 2009.

‘Ik ben blij dat we onderdeel zijn van het Dirk van den Broek concern. De familie ziet kansen

en gaat voor de lange termijn. Er is ruimte voor creativiteit en innovatie. Daarom hebben

we kunnen investeren in onze nieuwe website. Ik heb zelf in oktober 2008 het stokje

overgenomen en toen onder andere maatregelen doorgevoerd om kosten te besparen. Dat

was een geluk bij een ongeluk toen de crisis uitbrak.’

Met een prognose-omzet van 475 miljoen euro in 2009 en 178 reiswinkels is D-reizen de

grootste onafhankelijke reisretailer in Nederland. De reisbureauketen is onderdeel van Dirk

van den Broek, bekend om zijn supermarkten (Dirk van den Broek, Digros en Bas van der

Heijden) en andere retailketens als Dirx Drogist en de slijterijen Dirck III.

Ondanks de opkomst van internet streeft D-reizen naar uitbreiding van het aantal (stenen)

reisbureaus naar 200 binnen drie jaar. Die uitbreiding vindt opmerkelijk genoeg ook plaats

om de online omzet te stimuleren. Uit onderzoek blijkt dat de omzet via de website D-reizen.

nl achter blijft in regio’s waar de keten geen stenen kantoren heeft. De combinatie internet

en winkels blijkt een ijzersterke. Klanten boeken makkelijker online als ze kunnen terugvallen

op een winkel van hetzelfde bedrijf bij hun op de hoek. Andersom werkt dat proces net zo:

online oriënteren en aan de balie boeken en betalen geeft veel consumenten een gevoel van

zekerheid. Dat wekt vertrouwen. De stenen winkel is de spil.

Omhoog

Van Nieuwenhuijzen: ‘Zodra we ergens een winkel openen, zien we meteen de online omzet

in dat gebied omhoog gaan. Ik wil geen intern kanaalconflict. De winkel is verantwoordelijk

voor een bepaald postcodegebied, en dus ook voor de omzet uit dat gebied die via internet

en telefoon binnenkomt. Bovendien is het nu minder druk aan de balie, dus worden veel

telefonische boekingen weer door het reisbureau gedaan in plaats van via onze callcentra.

Over drie jaar hebben we 200 winkels, een CRM gedreven contact center omgeving en een

succesvolle website die dankzij autonome groei goed is voor 50 procent van onze omzet.’

Van Nieuwenhuijzen verwacht een forse consolidatieslag onder reisbureaus in Nederland.

‘Op termijn is in ons land nog plaats voor circa 1.000 reisbureaus. Je kunt alleen overleven

als je keuzes maakt. Wij hebben als kracht dat retail onze core business is, terwijl

34

touroperatorgebonden retail veelal verplicht 70 procent van de eigen labels moet verkopen

en retail “erbij doen”. Anders dan veel van onze concurrenten kunnen wij de klant dus een

onafhankelijk advies en een breed aanbod bieden tegen de beste prijs’

WaarstaatD-reizenvoor?

Van Nieuwenhuijzen: ‘De klant ziet D-reizen als grote betrouwbare speler. Dat is in deze tijd

erg belangrijk. We zijn groot in en bekend van vooral pakketreizen naar de landen rond de

Middelandse Zee, waarbij de prijs goed zit. We hebben echter een zeer brede productrange,

die we steeds beter onder de aandacht van de klant zullen brengen. D-reizen wil een merk

worden waar de klant van houdt. Onze missie is de Hema van de reiswereld te worden. De

Hema was voorheen vooral goedkoop, maar is nu ook leuk, vernieuwend, sympathiek en

klantgericht. Dat imago is ook onze ambitie, waarbij we onze focus op lage prijzen nooit

zullen loslaten. Klanten moeten zich slim voelen omdat ze bij D-reizen boeken.’

Bij D-reizen is een kleine revolutie gaande als het gaat om het tonen van merken. Voorheen

kregen klanten geen enkel ander merk dan D-reizen te zien. ‘We zijn nu in een fase dat

we binnen het warenhuis D-reizen de (A-)merken laten zien die we hebben. De klant

moet weten dat de gang naar ander reisbureau overbodig is. Misschien dat we nog een

privaatlabel onder de naam D-reizen beginnen.’

In zijn reclame- en marketinguitingen wil D-reizen actief, onderscheidend en spraakmakend

de klant benaderen. Het goudvissenhotel, dat D-reizen afgelopen zomer als ludieke actie op

Schiphol opende, is daar een voorbeeld van. ‘Er moet iets leuks in onze reclame zitten’, zegt

van Nieuuwenhuijzen, die opmerkt: ‘Een tv-commercial is vaak goed voor het onderhoud van

je merk, maar moet uiteindelijk wel tot conversie leiden.’ De “call to action”, de pakkende

“fietsenspringer” moet het verschil maken.

Volgens de topman van D-reizen vinden in de reisbranche veel achterhoedegevechten plaats.

‘Het gesprek verhardt, mede ingegeven door de wens dat alles maar weer was zoals het

voor de crisis was. De vraag wordt gesteld hoe reisagentvriendelijk een touroperator moet

zijn. Wij draaien het om: wij zijn een sterke reisretailer die de klant het beste kent en wij

selecteren de touroperators die onze partner vormen bij het invullen van de product-markt

combinaties. En dan is er nog de betalingsdiscussie. Bij ons is het gewoon geworden dat we

de klant in belangrijke periodes van het jaar geen aanbetaling vragen. Hiervoor werken we

samen met de touroperators.’

HoezietVanNieuwenhuijzendenabijetoekomst?

‘De komende winter is slecht, met touroperators die 20 procent minder capaciteit hebben

ingekocht. Ook komend jaar zal de klant later boeken. De klant boekt op het laatste moment

voor de laagste prijs. Dat wordt in 2010 een groter probleem dan het omzetverlies. Maar

ik ben ervan overtuigd dat mensen blijven reizen. Ik verwacht in 2011 weer herstel, met 3

procent per jaar. Mensen blijven tenslotte reizen. Ik zie veel kansen, we moeten alleen even

door de zure appel heen bijten.’

35

Doewaarjesterkinbentenkenjeklant

Tijdens het ANVR Congres op Malta organiseerde Sasja van As-Winters, Sector banker

Vrijetijdsindustrie ABN AMRO, een ronde-tafeldiscussie met zes specialisten uit de

reisbranche: Atilay Uslu en Dick Gussen (Corendon), Norbert Good (De Reisspecialisten

Groep), Marcel Beemsterboer (Emesa), Jan Bert Wissink (Sunair) en Hans Lagerweij

(Sawadee). Het gesprek spitste zich toe op de vraag hoe er met de crisis wordt omgegaan

en vooral hoe het nu verder moet met de sector. Ofwel: hoe kunnen (zelfstandige)

reisondernemers hun kwetsbaarheid verminderen en welke toekomstmogelijkheden zien zij

voor de travelsector? Het gesprek leverde tien thema’s op; zaken die essentieel zijn voor een

succesvolle toekomst van de reisbranche.

1. Crisismanagement

Crisismanagement met zonodig harde ingrepen staat bovenaan bij veel spelers binnen de

reisbranche. De consolidatie gaat in ieder geval door, maar een continue kostenbeheersing -

juist ook in tijden dat het goed gaat - is noodzakelijk om te kunnen overleven. Dat betekent

bijvoorbeeld dat personeel kritisch moet worden bekeken. Lean and mean zijn is vaak

synoniem voor structureel afslanken en soms zelfs rigoureus reorganiseren. Een streng

debiteurenbeleid past daar ook in, evenals scherp inkopen en focussen op de marges.

Om de bezetting te optimaliseren, moet de capaciteit steeds worden aangepast aan de

marktomstandigheden. Uiteindelijk gaat het toch om verkopen zonder prijsdumping. Alleen

zo kan de marge op peil worden gehouden.

2. Financiële reserves

Het gaat meestal mis als er liquiditeitsproblemen ontstaan. Bouw dus voldoende financiële

reserves op voor slechte tijden, luidt de aanbeveling. Creëer speelruimte voor onvoorziene

gebeurtenissen en om te kunnen blijven investeren. Dat is immers de motor voor groei en

rendement.

3. Juiste positionering

Een sterk, betrouwbaar merk met genoeg naamsbekendheid is de basis voor een geslaagde

bedrijfsvoering. Dat komt echter niet vanzelf, daar moet je als reisondernemer constant aan

werken. De juiste positionering is daarbij essentieel. Aanbieders mogen zich best afzetten

tegen de concurrentie. Want onderscheid, exclusiviteit en toegevoegde waarde zullen steeds

belangrijker worden. Specialisme is niet genoeg. Superspecialisme, daar draait het om. Of je

positioneert je natuurlijk als prijsvechter met hoge volumes.

4. Denkwijze van klant

Volg altijd de denkwijze van de klant. Het juiste aanbod, de beste deals, het goede moment,

de ideale plaats. Klantprofielen, marktsegmentatie en filtertechnologie gaan een grotere

rol spelen. Klantenbinding is het sleutelwoord. Daarvoor is maatwerk vereist. En alles

weten van je klant. De consument is leading geworden, producten dienen op zijn wensen

en behoeften afgestemd te worden. Uitgaan van vooraf vastgesteld aanbod is in de

marketing echt verleden tijd. De consument op alle fronten verleiden, is voorwaarde voor

marktvergroting.

'Herpositioneer, vernieuw,

doe waar je sterk in bent' (Norbert Good)

'Focus op superspecialisme

en persoonlijke band' (Jan Bert Wissink)

'Wij weten alles van

onze klanten, onze

ambassadeurs' (Atilay Uslu)

36

5. Risico nemen móet

Ondernemers moeten risico's nemen, lef tonen, andere wegen inslaan, maar wel verstandig

en afgewogen. 'No guts, no glory'!

6. Creatief ondernemen

Creatief ondernemerschap is nodig in een reiswereld die enorm in beweging is. De klassieke

bedrijfskolom staat onder zware druk, leveranciers gaan nadrukkelijk (online) marktaandeel

opeisen. Heb frisse ideeën, zorg voor nieuwe input, met name ook van 'buitenstaanders',

laat je inspireren door branchevreemde concepten. Vastroesten is een doodzonde die

wel eens sneller dan gedacht fataal kan aflopen. Uiteindelijk gaat het om autoriteit en

geloofwaardigheid. En opvallen!

7. Nu keuzes maken

'Keuzes maken' is een belangrijke succesfactor. Keuzes in assortiment, keuzes in

doelgroepen, keuzes in bestemmingen en accommodaties, keuzes in distributie. Het is

aan te bevelen de omzet niet teveel te versnipperen en partners te koesteren. Ondanks de

veranderende zakelijke omgeving blijven vertrouwen en 'gunnen' uiterst belangrijk voor

succesvol ondernemen. Tevredenheid moet naar twee kanten toewerken: de klant èn de

relatie met de bestemming. Zeker richting de bestemming is de persoonlijke band voor

specialisten van groot belang.

8. ICT is voorwaarde

Zonder ver doorgevoerde technologie houdt alles op. En daarvoor is geld nodig, zowel B2B

als B2C. De modernste ICT-tools en 'slimme' boekbare websites worden de standaarden

voor ambitieuze ondernemers uit de sector. Affiliates en longtail zijn bij de online-spelers

populair.

9. Agenten? Ja, maar...

De distributie is tegenwoordig uiteraard multichannel, of beter nog: cross-channel.

Reisagenten worden nog steeds als belangrijk beschouwd door de niet-directsellers, maar

onder voorwaarden. Zoals selecteren: schakel niet meer alle reisbureaus in, maar alleen

degenen die je product goed (kunnen) verkopen. De matig boekende agent wordt al snel als

kostenpost gezien, die maar beter kan verdwijnen. Bovendien moet het businessmodel van

het reisbureau (ingrijpend) wijzigen. Bijvoorbeeld met een specialisatie of een veel breder

aanbod. Of een totaal andere werkwijze en uitstraling. Ook het beloningsstelsel gaat op de

schop, als je de opinieleiders moet geloven. Hoge, vaste commissies hebben hun langste

tijd gehad. Loon naar prestatie, differentiatie, of misschien wel nettoprijzen zullen straks

schering en inslag zijn, is de verwachting. Het menselijk contact blijft centraal staan in de

reisindustrie, mits het meerwaarde en expertise oplevert. Conclusie: retail ja, maar innovatie

moet!

10. Duurzaam trainen

Wellicht voor de iets langere termijn, maar beslist niet onbelangrijk: de vakopleidingen en

bedrijfstrainingen moeten aangepast worden aan de eisen van de 21e eeuw. De reisverkoper

nieuwe stijl moet een duizendpoot zijn, commercieel en sociaal, deskundig en talentvol.

Duurzaamheid en Maatschappelijk Betrokken Ondernemen (MBO) zullen meer aandacht

vergen en op den duur waarschijnlijk een 'hot issue' worden in de branche.

'Vertrouwen van consument

en schaarste creëren' (Marcel Beemsterboer)

'De reisagent moet naar een

ander businessmodel' (Hans Lagerweij)

37

3 VisieABNAMRO

Detravelsectorheefteenturbulenteperiodeachterderug…

De daling van het aantal reisbureaus in de laatste jaren heeft een aantal oorzaken. De

onderlinge concurrentie in de sector is heviger geworden en de marges zijn dun. Bedrijven

in de sector die niet in staat waren kostenefficiënt te werken gingen failliet, werden

te koop gezet (dan wel overgenomen) of fuseerden. Daarnaast heeft de opkomst van

internet als verkoopkanaal de positie van het traditionele reisbureau geschaad. Door de

opkomst van internet moesten veel bedrijven noodgedwongen naar een structureel lager

kostenniveau overschakelen om het assortiment aan reizen goedkoop te kunnen (blijven)

aanbieden. Naast de groeiende concurrentie hebben reisbureaus ook te maken met de

opkomst van ‘direct selling’, waarbij de consument rechtstreeks wordt benaderd door

bijvoorbeeld vliegtuigmaatschappijen. Hierdoor lopen reisbureaus commissies mis. Kortom,

de concurrentie in de travelsector wordt heviger en de marges komen door overcapaciteit

verder onder druk te staan. Dit leidt tot verdere schaalvergroting, verticale integratie en

intensievere samenwerking. Zowel bij de aanbieders van reizen als bij de touroperators is

sprake van schaalvergroting. Op korte termijn zal de markt door slechts een beperkt aantal

grote touroperators worden gedomineerd. De kleinere spelers kunnen zich door specialisatie

goed positioneren ten opzichte van grote touroperators. Middelgrote touroperators zullen

strategische keuzes moeten maken: schaalgrootte verwerven of specialiseren. Daarnaast is

er steeds vaker sprake van verticale integratie, waarbij touroperators en (internet)reisbureaus

alle diensten en producten onder eigen naam aanbieden. Bovendien heeft een aantal

touroperators sinds enkele jaren financiële belangen in chartermaatschappijen.

…endoorbredemaatschappelijkeontwikkelingenneemtdezedynamiekalleenmaartoe…

De dynamiek van de sector is de laatste jaren sterk beïnvloed door een aantal

maatschappelijke ontwikkelingen. De invloed van technologische, socio-demografische,

economische, geografische en ecologische ontwikkelingen heeft het krachtenveld waarin

de travelsector zich afspeelt verder geïntensiveerd. De sector is zeer gefragmenteerd,

heeft te maken met scherpe prijsconcurrentie (waardoor de marges laag zijn) en kent grote

verschillen in business modellen.

Uit de tweede publicatie van ABN AMRO over de socio-demografische ontwikkelingen en

de gevolgen voor de travelsector uit 2009 bleek dat de klanten centraal moeten worden

gesteld en dat naar hun vakantiebehoeften moet worden geluisterd. Dit vraagt om vrijwel

continue monitoring van klantbehoeften, waarbij sociale netwerken op internet, maar ook

het semantische web een belangrijke rol zullen gaan spelen. De verzamelde reisinformatie

moet worden vertaald naar op maat gesneden reisproducten voor de doelgroep. Het creëren

van klantloyaliteit wordt een belangrijk onderdeel in de strategie van reisondernemingen.

Investeringen in nieuwe ICT-mogelijkheden, om innovatief en efficiënt in de markt te

kunnen blijven opereren, is hierbij van cruciaal belang. Zodra er weer ruimte is voor

investeringen, kunnen middelen worden vrijgemaakt voor internet en ICT. De consument

zal een goed en slim functionerende website waarderen. Bovendien kan de online aanbieder

via slimme technologie de ‘customer intimicy’ sterk verbeteren en daarmee de loyaliteit

van klanten. In onze prognoses gaan wij uit van een financiële verbetering in 2011; vanaf

dat moment kunnen bedrijven in de travelsector hun investeringsplannen naar verwachting

gaan realiseren. Die bedrijven die ondanks de economische neergang nog over voldoende

middelen beschikken, zijn in staat om deze investeringen nu al te doen. Zij creëren hiermee

een voorsprong.

38

Voor de online aanbieders van reizen is het van groot belang om een voorsprong in

de technologie op de concurrentie te behouden. Wij gaan ervan uit dat de slag om

marktaandeel in de travelsector verder zal worden uitgevochten op internet.

…bovendienisdehuidigeeconomischeneergangnietzondergevolgenvoordetravelsector

De omzet in de travelsector is in korte tijd scherp gedaald. In het derde kwartaal van 2008

krijgt de travelsector voor het eerst sinds vier jaar weer te maken met dalende omzetten.

Het zijn vooral de touroperators die de gehele travelsector in deze periode in de min trekt.

De reisbureaus doen het op dat moment nog relatief gunstig. Pas in het eerste kwartaal van

2009 laten ook zij dalende omzetten zien en is de malaise in de travelsector een feit. Het

aantal faillissementen neemt toe en de verwachting is dat dit aantal verder zal toenemen.

Uit cijfers van de SGR blijkt dat van de ongeveer 980 leden, 9 leden in 2008 financieel

onvermogen hebben gemeld. Voor dit jaar zijn dit tot en met 14 oktober 19 leden. Wij

verwachten dat dit aantal nog oploopt omdat veel reisorganisaties in het vierde kwartaal hun

verplichtingen moeten voldoen.

Hetdieptepuntineconomischopzichtisnabij…

Het financiële systeem is van extra geld voorzien en de economische vraag is gestimuleerd

door lage rentetarieven bij centrale banken. Bovendien hebben overheden gezorgd voor

een extra impuls met nieuwe overheidsbestedingen. Ondanks de potentiële nadelen die

op langere termijn kleven aan deze agressieve beleidsreacties, is het optreden adequaat

geweest. De geschiedenis heeft duidelijk laten zien dat niets doen en afwachtend beleid

voeren ernstiger gevolgen voor de economie heeft. De genomen beleidsmaatregelen

beginnen nu ook vruchten af te werpen. Allereerst is er een bodem gelegd onder het

vertrouwen, zowel in de bancaire sector als de rest van de economie. De negatieve spiraal

is tot stilstand gekomen en het scenario van een economische depressie is waarschijnlijk

afgewenteld. De economische vooruitzichten zien er steeds beter uit. Het bedrijfsleven, met

de industriële sector voorop, merkt ook dat het weer beter gaat.

…maarvoorechtherstelindetravelsectorisernogeenlangewegtegaan

Ondanks veel goed nieuws over leidende economische indicatoren in kranten en

vaktijdschriften, verwachten wij geen herstel voor de travelsector op korte termijn. De

economische crisis heeft diepe littekens achtergelaten in de travelsector. Bovendien zijn

de verwachtingen voor 2010 ten aanzien van de belangrijke economische indicatoren

minder gunstig. De werkloosheid zal verder oplopen en de werkgelegenheid krimpen,

het besteedbare inkomen zal dalen en als gevolg hiervan zal het (toch al broze)

consumentenvertrouwen verder afnemen. Kortom, sterke fundamenten, zoals een herstelt

consumentenvertrouwen en gunstig niveau van consumentenbestedingen, ontbreken om

herstel op korte termijn te verwachten.

39

Figuur 18: Vooruitzichten travelsector op korte, middellange en lange termijn1

Bron:ABNAMROSectorResearch

De omzetontwikkeling in de sector heeft een historisch dieptepunt bereikt. Dit jaar valt nog

geen herstel te verwachten. De grote reisondernemingen hebben doorgaans nog voldoende

reserves om de klappen op te vangen. Sommige reserveren zelfs nog middelen om te

investeren in zaken als overnames en ICT (efficiencyverbeteringen en/of internetapplicaties).

De kleine reisondernemingen zijn veelal flexibel genoeg om zich aan de veranderende

omstandigheden aan te passen. De middelgrote reisondernemingen hebben relatief gezien de

meeste hinder van de economische teruggang.

Rond 2011 verwachten wij dat de travelsector de herstelfase zal hebben bereikt. Wij

voorzien dan weer enige groei, maar de kans is groot dat deze groei nog onder trend is.

Volgens vele economen zal pas vanaf 2011 de economie enige groeiruimte krijgen en

ligt herstel in het verschiet. Maar ondanks dit positieve vooruitzicht, zal de overheid het

gerealiseerde tekort in de crisisjaren willen terugdringen door verregaande bezuinigingen op

allerlei fronten. Hierdoor ontstaat toch nog een enigszins onzekere periode in economisch

opzicht en dit kan zijn weerslag krijgen in het consumentenvertrouwen en -bestedingen.

Over echt krachtig economisch herstel voor de Nederlandse economie en de travelsector

kunnen we pas spreken over meer dan twee jaar.

Daarnaastzalhetlandschapvandetravelsectordrastischveranderen…

Maatschappelijke ontwikkelingen beïnvloeden de dynamiek van de travelsector. Dit geldt

vooral voor technologische ontwikkelingen. De nieuwe mogelijkheden op ICT gebied zorgde

voor veel nieuwe spelers op de markt, en ook de spelers uit de bedrijfskolom zagen hun

kans schoon en kregen ongekende business opportunities. De bestaande marktverhoudingen

werden aardig verstoord en een nieuw business model kwam in de plaats van verouderde

concepten. De technologie zorgt ervoor dat het aantal vestigingen van reisbureaus in

Nederland drastisch zal afnemen. De huidige economische recessie draagt bij aan deze

verwachting, aangezien veel bedrijven niet de financiële slagkracht bezitten om de recessie

te doorstaan. Zeker niet als de malaise in 2010 voortduurt. Sommige bedrijven gaan

ten onder, terwijl anderen hun kans schoon zien en op overnamepad gaan. Eén ding is

zeker: door de crisis zal de taart kleiner worden en valt er minder te verdelen onder de

stakeholders.

1 kortetermijn=<1jaar;middellangetermijn=1-2jaar;langetermijn=>2jaar

TRAVELSECTOR

Reisbureaus

Touroperators

Teruggang

Contractie Herstel

Expansie

Krimp Groei

Boven trend

Onder trend

verwachte positie korte termijn

verwachte positie lange termijn

verwachte positie middellange termijn

40

…waarbijplaatsisvoorenkelegrotebulkaanbiederseneengroteraantalechtespecialisten.

ABN AMRO verwacht dat de consolidatieslag verder zal intensiveren. De middelgrote

reisondernemingen zoeken aansluiting met grotere reisondernemingen of kunnen fuseren

met gelijkgestemden. De slag om de toppositie is nog niet uitgespeeld en de verwachting is

dat ook hier de verhoudingen op den duur zullen veranderen. Grotere reisondernemingen zijn

op zoek naar vooral middelgrote reisondernemingen om hun klantenbereik en marktaandeel

te vergroten. Grote touroperators zullen blijven bestaan en hier zal waarschijnlijk de

concentratie groter worden. De lokale reisondernemingen zijn bij uitstek in staat om zich

toe te leggen op een klein deel van de markt en uit te groeien tot echte local heroes.

Door goed naar hun klanten te luisteren kunnen zij zich onderscheiden van anderen. Er

ontstaan groeimogelijkheden voor de mobiele reisagent die bij klanten op bezoek gaat. De

kostenstructuur is aantrekkelijk en het concept zet de klant centraal. Het past bovendien

in deze tijd, waarin van organisaties wordt verwacht dat zij efficiënt (intern) en effectief

(extern) zijn in alles wat zij doen.

Van reisondernemingen wordt inventiviteit verwacht en een duidelijke visie op de

maatschappelijke tendensen die hard inwerken op de travelsector. Een visie van één jaar

vooruitkijken, wat gebruikelijk is in de branche, is niet meer van deze tijd. Een duidelijke visie

op operationeel (organisatie en efficiency), tactisch (korte termijn) én strategisch niveau

(lange termijn) wordt steeds belangrijker. Overnames, fusies en strategische samenwerking

staan voor de komende dynamische periode hoog op de agenda.

41

Bronnen

Publicatiesenartikelen:

� European Tourism 2009 – Trends & Prospects, Quarterly report Q1-2009, European

Travel Commission

� Europe, Tourism 2020 vision – WTO, 2000

� Global Value Chain in Travel & Tourism Business and roles of SME’s 2006 – MP

� ‘Sectoren in stress: een analyse naar de gevolgen van de kredietcrisis voor sectoren

in Nederland’, ABN AMRO Sector Research, februari 2009

� ‘SectorScope: de positie van sectoren in hun cyclus’, ABN AMRO Sector Research,

september 2009

� ‘Slechte tijden voor Europees toerisme’, NRIT Magazine, nr. 3 – 2009

� Toekomstvisie vakantiemarkt, ontwikkelingen 2007-2015 – NBTC • NIPO Research

� Tourism Highlights 2007 Edition – UNWTO

� Tourism in OECD Countries 2008, Trends and Policies – OECD

� Touroperating in beweging, de reisbranche in praktijk 2007 – M. Molenaar

� Top 50 Reisondernemingen 2004-2009, Reisrevue

� Travel & Tourism Competitiveness Index 2008 - WEF

� Trendrapport Toerisme, Recreatie en Vrije tijd 2007/2008 – NRIT

Internet:

� branches.eim.nl

� www.anvr.nl

� www.cpb.nl

� www.dnb.nl

� www.cbs.nl

� www.fd.nl

� www.nbtcniporesearch.nl

� www.nrc.nl

� www.ondernemerschap.nl

� www.reisrevue.nl

� www.scp.nl

� www.tnsnipo.com

42

Colofon

Deze publicatie is geschreven door ABN AMRO Sector Research en het Economisch Bureau

op verzoek van ABN AMRO Sector Advisory.

Dit rapport is eigendom van ABN AMRO Bank en is mede tot stand gekomen door

samenwerking tussen de afdelingen Sector Research, het Economisch Bureau, Sector

Advisory van ABN AMRO Bank en het vakblad Reisrevue (Jan Lokhoff/Theo de Reus).

Auteurs:Casper Burgering (casper.burgering@nl.abnamro.com)

ABN AMRO Sector Research

Senior Sector Econoom

Ruben van Leeuwen (ruben.van.leeuwen@nl.abnamro.com)

ABN AMRO Economisch Bureau

Macro-econoom

Sasja van As (sasja.van.as@nl.abnamro.com)

ABN AMRO Sector Advisory

Sector Banker Vrijetijdsindustrie

Distributie:Wendy Klein (wendy.klein@nl.abnamro.com)

ABN AMRO Sector Advisory

Marketeer

U kunt deze uitgave ook vinden op www.abnamro.nl/vrijetijdsindustrie.

Deelnemersaandeinterviews:Wij zijn de volgende personen zeer dankbaar voor hun medewerking aan de interviews (in

alfabetische volgorde op bedrijfsnaam):

� Carlson Wagonlit Travel – Jan Willem Dekker (Executive Vice-President Benelux)

� D-Reizen – Steven van Nieuwenhuijzen (CEO)

� Sundio Group – Joost Romeijn (CEO)

Wij zijn de volgende personen zeer dankbaar voor hun medewerking aan de ronde-

tafeldiscussie (in alfabetische volgorde op bedrijfsnaam):

� Atilay Uslu – Corendon (Directeur)

� Dick Gussen – Corendon (Sales & Marketing Manager)

� Marcel Beemsterboer – Emesa (Managing Partner)

� Norbert Good – De Reisspecialisten Groep (Managing Director)

� Hans Lagerweij – Sawadee (Managing Director)

� Jan Bert Wissink – Sunair Vakanties (Managing Director)

43

DisclaimerDe in deze publicatie neergelegde opvattingen zijn gebaseerd op door ABN AMRO Sector Research betrouwbaar

geachte gegevens en informatie, die op zorgvuldige wijze in onze analyses en prognoses zijn verwerkt. Noch ABN

AMRO, noch functionarissen van de bank kunnen aansprakelijk worden gesteld voor in deze publicatie eventueel

aanwezige onjuistheden. De weergegeven opvattingen en prognoses houden niet meer in dan onze eigen visie en

kunnen zonder nadere aankondiging worden gewijzigd. Het gebruik van tekst en/of cijfers is toegestaan mits de bron

duidelijk wordt vermeld.

©ABNAMRO,november2009

Deze publicatie is alleen bedoeld voor eigen gebruik. Verveelvoudiging en/of openbaarmaking van deze publicatie is niet

toegestaan, behalve indien hiervoor schriftelijk toestemming is gekregen van ABN AMRO Bank. Teksten zijn afgesloten

op 26 oktober 2009.

Hoe reizen we verder?Rekeninghoudend met economie

www.abnamro.nl/vrijetijdsindustrie

Hoe reizen w

e verder? - Rekeninghoudend m

et economie

AA

6614 © 1

1-0

9