HGMK Ledenbulletin 13, 1986 · In den Bange Nacht van den ge en 10e October des Smorgens Om 6t ......

HGMK Ledenbulletin 13, 1986

Redactie-ad res:

Prins Bernhardlaan 121942 AA Beverwijk

tel.: 02510 -26856

Aan de leden,

- 1 -

Ledenbulletin 13

october 1986

Bovenaan deze bladzijde treft u een ander redactie-adres. Dit komt doordat

de heer R. van Gul ik zich door drukke werkzaamheden genoodzaakt heeft gezien

het redacteurschap neer te leggen. Hij heeft dit tijdrovende en niet altijd

dankbare werk nauwgezet en met veel animo gedaan.

Op deze plaats willen wij hem gaarne voor deze werkzaamheden danken.

Ons bestuursl id mevr. A. Kellenaar - De Goede, die reeds elders ervaring met

het redacteurschap heeft opgedaan, heeft deze taak gaarne op zich genomen.

Wij wensen haar daarbij veel succes.

ir. J. Camfferman, secretaris.

Dit Ledenbulletin opent met het derde en laatste artikel over de aantekeningen

van Jan de la Chambre. Ditmaal zijn twee langere verhalen opgenomen.

Het tweede artikel geeft een inzicht in de gezondheidstoestand van de

Beverwijkers in de 18e eeuw.

Het jaarverslag 1985 van de Kennemer Oudheidkamer sluit dit Bulletin af.

Bij het jaarverslag treft u een copie van een aan de KOK gewijde prent aan.

Dankzij de medewerking van het Dagblad Kennemerland kunnen wij deze hier

afdrukken.

Mededel ing van de penningmeester van het Historisch Genootschap.

De leden van het Historisch Genootschap Midden Kennemerland die hun contributie

nog niet betaald hebben worden verzocht dit alsnog te doen.

Zij kunnen daarvoor gebruik maken van de accept-girokaart die hen medio jul i

van dit jaar is toegestuurd.

De minimum-contributie bedraagt f 7,50.


- 2 -

1. EEN GLIMP VAN BEVERWIJK OP HET EINDE VAN DE ACHTTIENDE EN DE

AANVANG VAN DE NEGENTIENDE EEUW. (deel 3)

Tot besluit van de serie artikelen over aantekeningen uit hetdagboek van Jan de la Chambre volgt in dit deel een tweetallangere verhalen.Het eerste vertelt de geschiedenis van een schipbreuk.De boot die schipbreuk lijdt is van Beverwijk vertrokken (denamen van de reizigers zijn zodanig dat zij heel wel uit ditgebied afkomstig kunnen zijn).Jan de la Chambre heeft kennis van het verhaal gekregen en hetnauwkeurig opgetekend. Hij schrijft in de kantl ijn "Copia,Aantekening Juijst gevolgd".Herman van Riezen is degene die het verhaal vertelt.Het tweede verhaal gaat over de ontdekking van het plegen, inhet Beverwijkse weeshuis, van de " stomme zonden"(homo-sexueel verkeer), het verhoren van de jongens en de verderegebeurtenissen daar omheen.Uit het verhaal blijkt duidel ijk dat, hoewel niemand het gebeurdegoedkeurt, er nogal een verschil van opvatting is over de toete meten strafmaat. Immers, van bemanningen van schepen naar de Oost(Indonesië) kwam veelal de helft of minder terug.Jan de la Chambre is voorstander van een heel wat mildere strafen is duidelijk zeer teleurgesteld in/over de voorstanders van destrengere strafmaat.Hij vraagt zich zelfs af hoe zij zich goede Christenen durvennoemen.

DE SCHIPBREUK

Annotatie wegens de Noodlottigen Reizen Welke ik gedaan hebbe. Op den9 October 1809, Metdèn Schipper Jacob Huig en deszelfs Neef, benevensOns gezelsschap, bestaande Uit de Volgende Perzoonen, Namelijk SimonAppel: tuinier Met deszelfs Huisvrouw, Helena Huijerman, met deszelfsNeef; Hendrik van Riezen tuinier en deszelfs Broeder Arie van Riezen,Welke door een Schipper zijnde een Huijser Visscher uit Huizen (N.H.)in het Gooi, aan de Zuiderzee gelegen Vaarende naar Lijden, gered Wierd,In den Bange Nacht van den ge en 10e October des Smorgens Om 6t Uuren;Na 7 Uuren in doodsgevaar Op Een gezonken Schuijt doorgebragt te hebbeWij Vertrokken dan op den ge October des avonds Om halfvijf Uuren MetBovengemelde Schipper Uit de Beverwijk, Voornemens Zijnde, Met eenLaading Bestaande Uit, de Navolgende goederen Welke wij Voornemenswaaren opZaandam~ en Langs de Zaan Uitteventen, en E~n gedeelten daarVan te Bestellen: Welke goederen gedeeltelijk in Compl genegotieerd,bij mij Hendrik van Riezen en Simon Appel, en Om Vervolgens de Ladingkwijt Zijnde Onze Reizen na Purmerende Voorttezetten alwaar wij teZamen 120 Mande Appelen gekogt hadden Om dezelve Wederom te Verdebiteeren --


- 3 -

de Eerstgemelde Lading bestond in de Navolgende goederen, In Compimeede genoomen,

iûû ton Aardappeien gekogt voor,15 Middel & Kleinen do,35 Mand Soeten en Suuren appelen met allekosten in de Beemster gekogt voor,8 Zak groene, grauwe en Vaale Erwte

dus Zame

f 90 -' -6 _.:--

34 -' -88 -' -

f 218 -'-

Nog van Mij zelve Meede genoomenhelft van Mlj zelvedeeze te zamen voor deZomme vanEen zak Krombekken gekogt voor ,3 Zak erwten ,1400 Nooten,14000 Heere Boonen,

2 Mand Zoeten Rijnetten1 Ton danziger kantappelen

Nog een Mand, Prinzesse Nobeles,en 2 ton Peeren,

Ruim 100 ton aardappelen zljnde de

f 100 -'15 -3 - 836 -'4 -4-6 -'-

10 -'-5 -'-

Voor. . f 176 -7-8

5 -'-12 -,-

Van mij ,Zelve f 193 -7-8in Comp I. 218 -,-

dus Zaamen, 411 -7-8

dit alles volgens Inkoops Waarden ----Wij Vertrokken dan met deeze Laading zo als Vooren gemeld is, Met eenO,Wind en fritse koude en helder Weder, varende op Zaandam, dan doortegen Wind Sukkelende Wij al Laveerende Voort, tot op de hoogte vanWestzaanen alwaar de Wind zig begon te Verheffen, de donkere nacht onsOver Viel, en de Schipper het Spoor Beister Raakten, alzo Vervielen WijOm Streeks half twaalf Uuren tegen een Steenen dijk Tusschen Westzaanenen Zaandam - alwaar Ons Scheepje zig een gadt in de Voor SteevenStootede dat het Water als Met geweld daar in drong Wij deede nog allemoeijten Om het zelve te Stoppen dog alles was Vergeefsche arbeid.Vervolgens aan het pompen gaande hielde wij het nog Een Uurre Slependevoort, dan het water de Overhand kreigende Moesten Wij voor desZelfsovermagt zwigten - wij begonnen allenskens te zinken, zoo dat wijbinnen den tijd van ie Uur geheel Onder water raakten, zelfs dat hetlte Voet rondzom Over de Schuijt heenl iep, een Jder zogt zijn levenop de beste weizen te redden, wijl wij alle geduurig de dood voorOogen zagen, Zimon Appel klom in de Mast, Hendrik van Riezen hing aaneen touw, de Overige passagiers tot hun Midden toe op de plecht in Itwater, niet anders denkende als door de golven Omgezlagen te worden,of in dezelve te Verdrinken, dog de almogende gaf nog Uitkomst oponze roepen en Smekingen, en in doods gevaaren Zijnde, hebben wij6t Uur door gebragt te hebben, wierden wij Eindelijk door Godsgoedheid en bijStand gered, door gezegde huizer Schipper, welke op hetgezigt van ons akelig Wrak na ons toe kwam, en ons van den rand desdoods verlosten en mij met mijn broeder op Sparendambragten en vandaar te voet gewandeld na huis, - dit geval is wegens de akeligOmstandigheid omtrent gemelden perzoonen Zoo Wel afgeloopen dat wijalle gezond en Welvarend gebleven zijn.


- 4 -

verlopenscheepsreis

te zien.

I


- 5 -

Ananas-aardbeien, door Jan de la Chambre getekend.


*

- 6 -

BEROERING IN HET WEESHUIS

Een deernis Waardig Geval 't Welke in "t beverwijker Weeshuis Voorgevallen is, in die tijd dat ik & Corn. Regt door Zee Regenten Waaren,Wegens de Stomme zonden, hoe en op Welke Weizen dat Ontdekt is geworden,als Eerstelijk heeft de Geweezene Moeder Zusanna Salm de welke dientijdals Naaijster int huis Was, Snagts bemerkt dat het Op de JongensSlaapkamer niet goed ging, I t Welk gemelde oude moeder, aan de tanszijnde Moeder Jannetje Paardekoper Verhaalde & Verzogt dat zij daar dog,Onderzoek na zoude doenZo heeft bovengemeld moeder paardekoper daar Ook Vervolgens Eerst met't beluijsteren aan de trap gehoord dat daar Slegte dingen Uit gevoerdWierden & daar op Stil de trap Opklommen & Op de kamer komende Vond zijEnige Jongens naakt & bij den anderen op Een Onbetamelijk Wijs leggen,'t Welk gemelde moeder, aan Ons Regenten bekend maakten & daar Op hebbenWij als Vaaders die zaaken zeer nayw~ Onderzogt, bestaand Jn Vrage &antwoorde, als Op Jnterrogatorien ~a), Wegens 't Conspireren (b)met de Perzoonen, Jan van der Cluft, Jacobes kunst, Cornelis Lijnslager,Hendrik van Lier & klaas berkhout (c)

Vrage

Aan Cornelis LijnslagerWat Voer Jijlui dog Snagts metElkanderen Uit, Wij Weeten 't Wel maargij Zult het Ons zelfs zeggen, Wie ofJouw zulks geleerd heeft & met Wie ofGij zulke dingen het Eerst gepleegt heb

Vr

Waar heb Gij dat gedaan

Vrage aan dezelve

Hoe Lang ben Jij int huis geweest datgij dat quaad gedaan heeft & met Wieheb Gij dat gepleegt

Vrage aan

Jacobes kunst Wie heb Jouw Van zulksquaad Onderrecht als Jijlui Snagts UitVoert & Met Wie heb gij dat 't Eerstegedaan

Antw

zegt Van Cornelis vanVelsen daar heb ik 't Eerstmeede gedaan

A

zegt Zavonds agter de Steenen

Antw

Zegt Ontrent Een Jaar geledente Wezen, & met Jacobes KunstIt zelve gedaan te hebben

Ant r

Zegt dat van Cornelis Lijnslager't Eerst gehoord te hebben &Voegde hij Er bij dat hijnamel ijk Kees Verscheide MaaIenop Een Onbetamelijke Weizen meteen Meijsje geboeleerd had, dieik Om Redens-Wille met Stilzweigen Voor bij gaan derzelvenaam te Schrijven

* Door Jan de la Chambre in de kantlijn verklaart als:(a) uraaqetukken, (b) te zame Spanne, (c) deze Laaei: genoemde is nietVerhoord Om zijn Jonkheid Willen.


- 7 -

Vrage

Gij moet Ons zeggen met Wie of gij datquaad t Eerst gedaan heeft & Wanneer

Vrage Aan

Hendrik van Lier Wanneer heb Gij vanzulke dingen als gij meede Snagts Uitgevoerd heeft It Eerst gehoord & metWie gedaan

Ant

Zegt Met Cornelis Lijnslager, nadat hij ruim Een Jaar in It huisgeweest Was & Ook met HendrikVan Lier te gelijk dat quaadgepleegt te hebben

Ant

zegt dat van Cornel is LijnslagerIt Eerst gehoord te hebben & methem & Koo Kunst gedaan Te hebbenna dat hij 3 a 4 Weeken in 't huisgeweest Was

Aldus gevraagt & beantwoord in 't Weeshuisden 26e April 1783 mij & Cornelis Regt door ZeePraesent; Eerste Verhoor

2 de Verhoor------------

Vrage aan

Cornelis Lijnslager Gij heeft in ItEerste Verhoor gezegd dat gij dat quaadmet Cornelis van Velsen It Eerst gedaanheeft; & dat heb Gij Jnfaam geloogen Wijhebben daar naar Onderzoek gedaan, &anders gehoord dus moet Gij nu de rechteWaarheid zeggen & niet Weder Een Anderbeschuldigen,

Antwoord

zegt nader dat hij zulks ooknooid met C~ van Velsen gedaanheeft, maar dat hij met dirk Woutna de Velser kermis was geweest,& dat quaad met Voorn Dirk Wout,agter een Wal Jn Een bosje bijroomen It Eerst gepleegt heeft (1)

Aldus gevraagt in It VoornHuis, Jn praesentie als Vooren

den 8 Mei 1783

3 de Verhoor

Van deze Voorengemelde zaaken hebben ~Jj Regenten, kennis gegeven aan den toenmaal igen BurgermeesterJan Pot & dat geval Onder Secretessen (2) gehoudenWaar na Wij als Regenten het Voorengemelde gevalNog nader Onderzogt hebben & Weder deze OndergeschrevenPerzoonen te gelijk Voor ons Laaten Compareeren &Ondervraagt, Als, Jan van der Cluft & Jacobes kunst,zegge, dat zij dat quaad algepleegt hadden Eer datCorn Lijnslager Jn It huis Was, Hendrik van Lier zegt,dat Jan van der Cluft met hun alle dat quaad gepleegtheeft, & Jacobes kunst zegt, dat zijn broeder Hendrikkunst het zelve al bij zijn Vaders tijd met hem heeft

(1) Hoornen was een herberg ter hoogte van het huidige Westerhoutplein.(2) geheim.


- 8 -

Willen doen, Maar zegt Genoemde Jg kunst dat hij datnooid met hem heeft Wille doenAldus gevraagt & beantwoord, in It Voorengenhuis & de zelve Regenten den 12 Januari 1784

4 de Verhoor

Van de Voorengenoemde Jongens deWelke Weder als Vooren zijn gevraagt &daar Op beleeden, dat Er Nog Zeven Jonge perzoonen aan dat zelve gevaldeel hadden, Waar van Zij Ons de Naamen hebben Opgegeven de Welke Wijhier Om Reedene Niet Wille En zullen melden, Aldien gevraagt & beantwoord

24 Januari 1784 Present de Voorige Regenten

Tot dus Verre deze zaaken Stil & Onder ons gehouden, & daar Over deOpgenoemde JongenS Jn tWeeshuis Zeer Sterk Voor gestraft & de btjSlaapingbeled te hebben; Waaren Wij hoopende dat het daar Meede afgedaan zoudeWezen; Edog tot onze Jnerlijke Smerten Ondervonde Wij de quade gevolgenal Weder Schielik opnieu;

Van de Vroedschap Volgt hier Op$ (3)

Over Welke gevalle ik met de Schout Van Rhijn Op Sterk aanstaan (4)van Voorn Schout & Eenige andere Luiden na Haarlem moesten gaan Om dataan den Heer Bai lliuw C.J. van dam bekend te maaken Waar op ik zeerhuiverig Was & daar op antwoorde dat het mijn zaak niet was dit gevalaan den Heer bailluw aan te geven Vermits ik begreep dat ik als VaderOver die kinderen Stond+, dog zulk geschieden Op Sterk aanstaan; daarik nog En altoos berouw van hebben zal+ Gelijk de heer bailluw ook Wel aanmerkten, Want toen Wij Zijn Edledie tijding bragten Was Zijn Edelens antwoord; Wat donder doen Jeluihier,toe maak maar Schielijk dat Zij Wegkomen Morgen Kom ik ze haaien;dit zijn de Eigen Woorden die dien Heer SprakWaar op den Heer bailluw ook daags daar na Wel in't Weeshuis kwam &Vernam of de Jongens nog tuis Waren dog Wij hadden dezelve in Veiligheidgebragt Waar Op den Voorn heer bailluw mij bij Zijn WelEdelensgestrengein t Luxe Logement Liet Vragen & met mij Over t geval Sprak Willendezijn Edele met de Schout niet Spreken & dit Liep daar meede Wel af

~ Vervolgens Hebben Wij als Regenten met den Burgem eot beslooten daarvan de Vroedschap kennes te geven, gelijk ook aanstonds de ZelvenWierd beleid;(S) & daar aan het geheele geval Verhandelt hebbende,

(3) Na een tussenstukje over z~Jn ervaringen met de baljuw Van Dam gaatJan de la Chambre verder met zijn verhaal~ evenals in het handschriftis het stukje over de baljuw tussen strepen opgenomen.

(4) aandringen.(5) de vroedschap werd direct bijeengeroepen.


- 9 -

Waar Op geresalveerd (6) Wierd, Om de Voorengen (7) Jongens hoe Eer Jabeeter na Zee te Stuuren, gel ijk daar Op zo Spoedig Mogelijk Was WerkVan gemaakt Wierd & de Jongens den 28 Januari 1784 in Een Waage Van zesseWaar meede de Schout & ik gingen om de Voorn Jongens bij provisie bijVolkshouders te bezorgen de Welke hun aan Een dienst zoude helpen,maar Vermits zij nog te min Waaren konde dezelve geen dienst kreigen,Wat moeijten dat daar Om gedaan Wierd, zeggende Op It Oostindice huis datzij nog Een Jaar moesten wagten & door dat Jan van der Cluft, Een zeerhooft (8) had Wierd Hij daar ik zelfs meede Op It huis Was, zeerOnvriendelijk Van de hand geweezen, & moest toen Voorn J:Van de Cluft,Onder Meesters handen, Om It hooft te genezen I Welk het huis voor zoEen lange tijd veel kosten; zo Js daar Op Weder Vroedschap gehouden &geresalveerd Om te Vernemen Of men de 2 Jongens Namel ijk Cornelis Lijnslager& Jacobes Kunst Om de minnagie Ook te Eemnes buitens dijks bij de boerenZoude kreigen, (9) Waar Over ik Met Een Missiven aan ons Geweezene dienstmeid Jannetje, de Welke daar gehuwd is met Hendrik Man, te schreivens ofdie Eens Wilde zoeken twee goede boeren Om de Voorengenoemde Jongens daatte hebben & boeren Werk te Doen & te leeren Waar Over ik Weder Antwoordontfing dat hij gemelde Hendk Man 2 goede boeren had Opgezogt die deJongens Wel zoude W.ille hebben Maar dat Wij regente Zelfs moesten Overkoomen Om met den anderen daar Over te Spreeken & ackorderen, It WelkWeder in de Vroedschap gebragt is & daarOp geresalveerd dat Wij RegentenVoornoemt die Rijs zoude doen & daar Over met die Luiden te Spreken & teackorderen It Welk alles in goede order onder ons gevonden Wierd (10) &daar van Een Acten van Wederzijds Verbintenis van maakten & Jder Een terhand Stelde maar toen de tijd bepaald Was dat de Voorn Jongens gaan zoude,Waar van Wij Weder Rapord in de Vroedschap deede Was Onze SecretarisG: van Rhijn zo crob (11) dat hij daar Op zijde, Neen de Jongens moetennu Vaaren Maar niet naar Eemnes, & Voegde gemelde Secretaris daar bij,als Gijl iede die Jongens daar heen Stuurt, zal Jk direckt Een briefSchrei ven aan de Regenten van Eemnes, wat Voor Jongens dat zij daargezonden Werde Over Welke Woorden Wij Verbaast Stonde En niet begreependat Er zulke Onzedelijke Menschen Konde Weezen, die de naam nog Wildehebben vaneen goed Christen te Zijn, & dat in zo Een Akelige Omstandigheitals Wij ons & de Weeskinderen zich bevonden, dus Was hier in Ons goedeVoornemen al Weder Verijdelt & goede raad dier (12); de Jongens moestenOp Nieuw Weder te amsterdam besteld Worden It Welk Voor min meer (13)Moeijten & Onaangenaamheden Veroorzaakt heeft als ik met de penuit drukken Kan-Met dat alles Verliep Er Een Lange tijd It Welk bijna twee Jaarengeduurt heeft Eer Voorn Jongens Weg & Eijndelijk naar Zee geraakten;Welke geval It Weeshuis Jnportant Vee] geld Ja zelfs Ruwineus geweest is& daar meede zijn deze gevallen geloopen ten

xEijndex Eenige Heere hebben zich met deze Saak Ook Vrij wat gemoeid Waar in

zij Veel meer quaad als goed gedaan haddenWier naamen ik Om hunne Eers Wi I met Stilsweigen Voor bij gaan

(6) besloten.(7) vorengenoemde.(8) schurft.(9) tegen kost en inwoning

bij boeren laten werken.

(10) vroedschap en regenetenwaren het eens.

(11) grof.(12) duur.(13) veel meer.


- 10 -

Jn 't Jaar 1785 13 juli Heb ik met Cs Regt door Zee, gecommitteerd geweestOm naar Eemnes buiten dijks te gaan, Vertrokken wij des Smorgen te ~ ,6Uuren met Een Chais (14) met twee paarden Over amsterdam, de diemermeerdoor tot aan de diemerbrug & daar het Ontbijt genoomen, van daar Op muiden& daar geplijstert, van daar op Naarden & daar het Middagmaal gehouden,van daar op Laaren &, daar geplijsterd & van daar des avonds te 5 Uuren teEemnes gearriveerd, daar Wij goed logement hadden & Savonds Een Slaadjemet heerelijke huiser bod (15) & gegeten hebben -- des anden daags SmorgensVertrokken Wij te 9 Uuren Weder & namen onze koers Weder op Laaren, &Vervolgens Op hilfersom (16) daar wij Eens pI ijsten (17) en t dorp rondWandel"de, Vervolgens op Schraveland na Weesop (18), & daar het middag maalgehouden & de Stad eens door gewandeld & het Nieuwe Stads huis altemaalbesigtigt te hebben Vertrokken Wij Weder tot amsterdam bij de muiderpoortdaar men plijsterde & Verders tot halweg (19), daar nog Eens & Voor tLaast gepl ijstert te hebben Retourneerde Wij des avonds te 10 Uuren tuis.

deze Rijs heeft aan Vertering gekostRijtuig

(14) sjees~ rijtuig.(15) bot~ vissoort.(16) HiZversum(17) rust houden.(18) Weesp.(19) Hal.ftaeq,

f 18-18-:15-15- :

f 34-11-:

ir. J. CamffermanLaan van Blois 168Beverwijk.


- 11 -

2. HûE GEZûNû WAREN DE BEVERWiJKERS iN DE iaDE EEüW?

Van de gezondheidstoestand in ons land in de 18de eeuw moet men zichvooral geen rooskleurige voorstel 1ing maken. De sterftecijfers lagenzeer hoog, voor een aanzienlijk deel een gevolg van das la chte medischeen hygiënische omstandigheden. De geneeskunde stond op een laag peil;aderlaten en klisteren, bij de meest verschillende ziekten toegepast,werden nog vaak gezien als de hoogste wijsheid. Dat de gemiddeldelevensduur toen niet meer dan ongeveer 35 jaar bedroeg, was vooral .tewijten aan de hoge kindersterfte - één op de drie kinderen stierf inhet eerste levensjaar - en aan de grote sterfte onder kraamvrouwen.Bij dit laatste dient men te bedenken dat de meeste vrouwen in devruchtbare leeftijd toen bijna elk jaar zwanger waren.Ondanks de hoge geboortecijfers was van bevolkingsgroei in die dagendan ook nauwelijks of in It geheel geen sprake. Tussen 1650 en 1750treedt er in Noord-Holland zelfs een bijna aanhoudend sterfteoverschotop. Zo is te verklaren waarom de bevolking van Beverwijk, die in 16221623 zielen telde, in 1795 nog slechts was toegenomen tot een aantalvan 1639.Tot de slechte gezondheidstoestand schijnt in belangrijke mate tehebben bijgedragen de onverstandige levenswandel van een flink deelvan de natie. Bij mensen die het zich konden veroorloven was onmatigheid in eten en drinken een veel voorkomend verschijnsel.Een Amsterdamse dagboekschrijver uit de 18de eeuw signaleertverscheidene voorbeelden van telgen uit vooraanstaande geslachtendie zich onderscheidden door vraatzucht. In de bewerking van datdagboek lezen we: "De nog maar negentienjarige Jan Corver Tripbemerkte dat hij hoe langer hoe dikker werd en in plaats van nu eenbeetje aan sport te gaan doen, waar hij waarschijnl ijk te lui voor was,of wat minder te eten, waar hij helemaal niet aan dacht, had hijgetracht dat overtollige vet, zoo niet te verwijderen, dan toch inieder geval tot een kleiner volume samen te persen. Hij droeg daaromeen leeren riem heel stijf om het lijf, Idewelke veroorzaakt heeftdat Sijn Edelels partije van long, lever etc. aan malkanderen zijngegroeyt, waardoor Sijn Edl. zeer ellendig is gestorven' .11

Onmatigheid bleef overigens niet beperkt tot de beter gesitueerden.Als de armoede de gewone. man niet dwong tot beperking, liet hij zichvoedsel en drank evenzeer ruimschoots smaken.Het voedsel dat de 18de-eeuwse mannen en vrouwen uit het volk tot zichnamen bestond overwegend uit meelspijzen en aardappelen. Het dagel ijksgebruik van verse groenten was uitzondering. Zelfs in de zomer at mennog vaak ingezouten groenten. Vruchten werden al vrij veel gegeten,maar het gebruik ervan was wel beperkt tot het groeiseizoen.Vlees op tafel behoorde tot de zeldzaamheden, spek kwam meer voor.Vis behoorde tot de gewone gerechten. Over het geheel genomen werd ererg vet gegeten.Voor de tweede helft van de 18de eeuw valt een zeer overvloedig gebruikvan thee en koffie te vermelden. Daarnaast bestond er veel misbruik vansterke drank.Zo was ongeveer het algemene beeld. In hoeverre Beverwijk daarop eenuitzondering maakte weten we bij benadering, dankzij een brief die deplaatselijke arts doctor H. Verveer in 1782 schreef aan de medicusprofessor Hendrik Vink.In zijn schrijven geeft Verveer te kennen dat hij de natuurlijkegesteldheid van Beverwijk in het algemeen Inuttig· voor de gezondheidacht. Hij wijst erop dat de schadelijke noordenwinden door de duinenen de vele bossen worden tegengehouden.


- 12 -

Dikke man door Jan de la Chambre.Het betreft hier een Engelsman geboren in 1769 en op 40-jarige leeftijdgestorven. Zijn gewicht was 739 (engelse) pondeh, zijn 1ichaams-omtrekwas ongeveer 9 voet (= 2.70 meter).HGMK Ledenbulletin 13, 1986

- 13 -

Afbeelding door Jan de la Chambre van een hand met koepokken.

In zijn aantekeningen neemt hij een aantal gegevens over het

nut van de koepok-inentingen op.


- 14 -

Over het putwater, dat in die dagen voor de drinkwatervoorziening werdgebruikt, deelt hij mede dat het 'goed en smakeloos' is.Volgen wij het betoog van de geleerde doctor op de voet, dan blijktdat hij over het geheel genomen tamelijk tevreden is over de woonomstandigheden en de gezondheidstoestand van de Beverwijkers: " .•. jadat men hier velen der kragtigste oorzaken van doorgaande en besmettelykeziekten, in de volkryke steden en lager of weeker gedeelten desvaderlands te zeer bekend, nimmer ontmoet. Geene honderden van bekrompenen naast en op elkander gestapelde woningen, waarin de morsigheid dehoofdrol speelte, terwyl vadsigheid en moedeloosheid haar vergezellen,zyn in de Wyk te vinden; onze huizen zyn meest ruim, de inboorlingenwakkere, kloeke en sterkere menschen; verscheiden van hun belevenveele jaaren; en geen een van deze bedelt brood; voorts is de levenswysin veele opzigten geregeld. Geene stinkende graften (=grachten),modderpoelen, of telkens droogloopende slyken, besmetten onze lucht.Geene voor de gezondheid schadelyke trafieken (=industriële bedrijven)worden hi er voor tqeze t'",Geheel content is Verveer nochtans niet: " ... Z00 willen en moeten wyechter bekennen, dat ook hier in de nazomers zich veele ziektenontdekken; dat de tusschenpoozende koortsen meenigvuldig zyn, langaanhouden, en dikwils wederkomen; ja dat Ier ook in deze strekenbyzondere oorzaken medewerken, in het voortbrengen en onderhouden dergewone ziekten". Dat neemt niet weg, aldus de schrijver: " ... dat hetgrootste aantal der ziekten in deze oorden dat van andere streken nietovertreft, de ziekten zelf minder boosaartig, en derzelver uitkomstegunstiger zyn dan elders".Met betrekking tot die kwalen schrijft hij dan: "De ziekten, die hierin zwang gaan, schynen meest voorttespruitenuit belette doorwademingen gebrekkige spysvertering, en derzelver langdurigheid en gevolgen uiteigen verzuim, of verkeerde behandelingen.In het voorjaar en den voorzomer vindt men hier weinig zieken, dat isvan January tot July, zynde dezelve slechts de gevolgen der voorgaandenajaarskoortsen, die niet moeilyk te genezen zyn; ook vindt men eenigeweinige naar onsteking hellende en rhumatieke ziekten, die veelal vooreene aderlating en het gebruik van overvloedige warme waterige drankenen eene dieet verhuizen (=verdwijnen); maar in den nazomer, dan eenswat vroeger, en somtyds wat later, doen zich de gedurige en tusschenpoozende galkoortsen op, de zoo geduchte hedendaagsche algemeenenajaarsziekte der Nederlanden: de ware tusschenpoozende koortsen vindtmen 'er altyd, ja ik geloof meer hier dan elders; deze houden lang aan,of komen dikwils weder".Verveer gaat dan in op de bijzondere oorzaken die Zijns inziens inBeverwijk verantwoordelijk zijn voor de meest voorkomende ziekten."De lucht is hier, over het geheel genomen, kouder dan op andere plaatsen,Byzonders des avonds, zelfs in het midden van den zomer: ook schynt hetmy toe dat dezelve meer dan gemeen vochtig en aan meni~vuldige enhaastige veranderingen onderhevig is; gesteldheden, natuurlyk voortvloeijende uit de nabyheid der uitgebreide en aan wederzyde gelegenwateren, welke nabyheid hier meer dan ergens in deze provincie plaatsheef t ;!'

"Deze koude en vochtige hoedanigheden der lucht zyn niet zelden deoorzaken der heerschende ziekten in hen, die van elders komende, dezelveongewoon zyn, of die zich niet door genoegzame kleeders tegen derzelverschadelyke gevolgen dekken, maar in tegendeel, veeläl door bewegingenals anders verhit, zich des avonds daar in trachten te verkwikken; welkeonvoorzichtige handelwys, onder de bedienden op de buitengoederen, gewiste veel in zwang gaat, om het alhier in bezetting liggende krygsvolk,in het laatste najaar, niet weinig nadeels heeft aangebragt."


- 15 -

IIln den voorzomer, meest des namiddags, op de warme dagen, vertoontzich hier somtyds eene verwonderlyk haastig opkomende damp of nevel,den naam van zeevlam dragende: deze voert altyd eene onaangenamekoude, en dikwils eenen zwaveligen stank met zich; zy komt meestvoort uit het westen, en verspreidt zich, doch zeer ongelyk, in een l

oogenblik langs deze streken. In het algemeen stelt men dat dezelveuit zee opryst; dan de volkomen zekerheid daar van is my tot hedenniet gebleken; ja ik ben niet vreemd van te denken, dat ook onzemei ren in derzelver voortbrenging deel hebben; en zouden deze ookniet beter geschikt zyn om den zwavelachtigen stank uit te dampen,terwyl de zeelucht de koude aanvoerde? Wat echter de ware moeder derzoo genoemde zeevlammen ook zyn moge, dit is zeker dat dezelve voorveele gewassen schadelyk en voor de gezondheid hoogstnadeel ig is. 1 1

Wees Verveer eerder op het voordeel van de aanwezigheid van de"hooqe , digte en veelvuldige bos s chen!' in de streek liter afkeeringder nadeelige noordenwinden ll

, hij ziet er toch ook een oorzaak invan de veelvuldig voorkomende II najaarsziekten ll

: "ly beletten devernieuwing en doorspoel ing der lucht, terwyl zy de nevels bewaren;hare afvallende bladers, aan rotting onderhevig, telen besmettingvoort, te meer, daar de grond op die plaatsen, in vochtige tyden,lang nat blyft; en waarschynlyk geven ook sommige dezer gewassen eeneschadelyke uitdamping van z l ch'",Maar volgens Verveer waren de kwalen waarmee de Beverwijkers tobden tochniet alleen toe te schrijven aan de genoemde natuurlijke omstandigheden.Er was meer aan de hand: "Eene a Igemeene en verregaande vocht i ghe id derwoningen, die hier te vinden is, levert eene bron van ziekten op: hierdoor wordt immers de doorwademing op het kragtigste te keer gegaan;de vaste deelen worden verslapt, de afscheidende werktuigen in hareverrichtingen belemmerd; de spysvertering wordt onderdrukt; en devochten worden bedorven. Hier komt by het schandelyke misbruik derwarme waterdranken, It welk in deze plaats tot schreeuwens toe in zwanggaat, zoo dat men, in verre de meeste huishoudingen, zich dagelykschvier of vyfmaal met koffy of thê verzadigt; en dit geschiedt vooraldoor hen, die bestendig in hunne natte huizen stil ter nederzitten ll

•

I'Het byna algemeene en ingewortelde bygeloof tegens het nuttige gebruikder heilzaamste geneesmiddelen ... de geneigdheid tot verderffelykekwakzalveryen, verkeerde zuinigheid, de beklagelyke en verregaandeonkunde van hun, aan wien de behandelingen van vele ziekten worden toevertrouwd, zyn alle kragtdadige oorzaken ter onderhouding, vermeenigvuldiging, wederkeering, ja doodelykheid der ziekten, en byzonder vanhet groote aantal der hardnekkige tusschenpoozende koortsen."In het voorgaande citaat blijkt al iets van het geringe vertrouwen datVerveer had in de bekwaamheid van degenen in de streek die zich met degeneeskunde bezighielden, maar in het vervolg drukt hij zich noglaatdunkender uit: " ... alleen betuig ik nimmer meer onkunde onder debeoeffeharen der genees- en heelkunst ontmoet te hebben, dan in dezeoorden; de meeste van hun zyn volstrekt vreemd in de kennis vanIS menschen samenstel, en van alle daarin voorkomende gebreken; zykennen geene hulpmiddelen dan slechts met den blooten naam, terwyl zyvan derzelver werkinge en kragten geheel onkundig zyn'",Hiervoor wees Verveer er reeds opdat mensen die van elders afkomstigwaren vaker door de naj~arsk60rtsen getroffen werden dan de mensen uitde streek zelf. In dit verband gaat hij nog wat dieper in op het naarverhouding veelvuldig ziek zijn van de bedienden op de buitenplaatsen.


- 16 -

"0 p die plaatsen, alwaar het getal der bedienden het grootste is, komenook de meeste ziekten voor; niet alleen uit hoofde van hun getal, gelyknatuurlyk is, maar ook om dat op zulke plaatsen meermalen anderenkomen; en daar dus velen aan deze lucht ongewoon, en Ier voortsverscheiden ziek zyn, moeten zy ook weder door anderen vervangen worden,en dat wel in den tyd, waarin men het meeste vatbaar is; of andersmoeten de overige gezonden te veel werks verrichten, de zieken oppassenen hen bewaken; zy worden dus mede moedeloos en angstvallig. 1I

(Wij zouden denken aan de mogelijkheid van besmetting).Vervolgens neemt het betoog van de geleerde doctor een wat onverwachtewending. Hij wijst op de grote gevaren van onmatig gebruik van voedselen drank, zonder in eerste instantie te denken aan de werkgevers vande bedienden, die wel allereerst in de gelegenheid zullen zijn geweestzich rijkelijk te goed te doen aan spijs en drank. Wellicht veronderstelt hij dat de bedienden gewoonlijk in de gelegenheid waren om zich,al of niet in het verborgene, de restanten van de maaltijden van hunbroodheren goed te laten smaken.Laten wij Verveer weer aan het woord: IIAlwaar de tafels het rykstevervuld, en meest opgepropt zyn met een aantal van voortreffelyke,smakelyke en onderscheiden voedseIs, aldaar zyn ook de bedsteden hetmeest voorzien van zieken; de onmatigheid, ja de overdaad in het gebruikvan spyzen, moet boven aan op de lyst der oorzaken geplaatst worden,waar uit de boosaartige en dikwils door kwyning gevolgd wordende galkoortsen, in de thans bedoelde voorwerpen, voortvloeijen. Door dezeoverdaad worden de chyl-makende werktuigen verkragt, en ophooping,verstopping en bederving in de eerste wegen noodwendig voortgebragt;dit zal vooral het geval zyn by hen, die middelerwyl veel warme waterdranken doorzwelgen. De plaatsen, waar sommige bedienden slapen, gevenmede aanleiding tot ziekten, doordien dezelve of onder in het koudsteen vochtigste gedeelte der huizen, of boven waar het des zomers dikwi Isondragelyk heet is, te vinden zyn ll

•

Belangwekkend is nog de mededel ing van de doctor dat veel bediendenzich in geval van ziekte niet onmiddell ijk onder geneeskundige behandeling wensten te stellen, maar liever op eigen houtje met dubieuzemiddelen trachtten hun gezondheid te herstellen. Hierbij doet zich devraag voor of het personeel op de buitenplaatsen wel altijd in degelegenheid zal zijn geweest om zich onder doktersbehandeling testellen, als dat nodig was. Men kan zich ook voorstellen dat hetvertrouwen in de medische stand van die dagen niet van dien aard wasdat zieken zich daaraan vol vertrouwen durfden over te leveren.In aansluiting op zijn betoog noemt Verveer dan nog een aantal geneesmiddelen waartoe hij, bij ziekten van allerlei aard, zijn toevluchtplacht te nemen. Het is te gewaagd over de werzaamheid daarvan eenoordeel uit te spreken. Nietemin kan men bij het overzien van de doorhem genoemde medicamenten moeilijk een gevoel van mededogen met dezieken van die dagen onderdrukken.Aan het slot van zijn brief spreekt Verveer de hoop uit dat hij dehooggeleerde lezer ervan overtuigd heeft dat Beverwijk 11 ••• verre vanmeer dan andere plaatsen dezes lands de gezondheid te ondermynen,waarvoor het ten onregte by veelen gehouden en om die reden als ontvlugtwordt, in verscheiden opzigten veelëer geschikt is om dezelve tebevo rde ren en duurzaam te ma ken" .De tamel ijk optimistische mening van Verveer over de gezondheidstoestandvan de Beverwijkers in zijn dagen komt niet overeen met wat in deinleiding tot dit verhaal werd gezegd. Hoe komt dat? Besefte hij niet


- 17 -

dat de sterfte in zIJn tijd wel erg hoog was, ook in Beverwijk?De sterftecijfers bewogen zich in Noord-Holland toen rond de 30 per1000 per jaar. In onze tijd bedraagt het sterftecijfer ongeveer 8!Verveer kon de Beverwijkse situatie echter slechts vergelijken met degang van zaken elders en het is heel goed mogelijk dat de gezondheidstoestand in Beverwijk zich gunstig onderscheidde van die in anderedelen van Noord-Holland. Gemeten aan onze maatstaven zou het oordeeler wel heel anders moeten uitzien. Men bedenke echter dat Verveer zijnbrief schreef in 1782, nu ruim tweehonderd jaar geleden.

J. van Venetien

Literatuur:H. Verveer, Berigt handelende over den aart, de byzondere oorzaken ende geneeswys der gewone ziekten die in en om de Beverwyk voorvallen,medegedeelt aan den Weledelen en Hooggeleerden Heer Hendrik Vink.In: Verhandelingen van de Natuur- en Geneeskundige Correspondentiesocieteit in de Vereenigde Nederlanden, voor 1780. I I deel, I I stuk,blz. 43-58.Het dagboek van Jacob Bicker Raye, 1732-1772. Naar het oorspronkelijkdagboek medegedeeld door Fr. Beijerinck en M.G. de Boer. Amsterdam, z.j.L. Burema, De voeding in Nederland van de Middeleeuwen tot detwintigste eeuw. Assen, 1953.A.M. van der Woude, Het Noorderkwartier. Een regionaal historischonderzoek in de demografische en economische geschiedenis van westelijkNederland van de late middeleeuwen tot het begin van de negentiendeeeuw. 3 dln. Wageningen, 1972.


3. ANDER ~I I ~III.IC'I1IL.UWJ

- 18 -

In 1985 haalde de Kennemer Oudheidkamer ook op een andere Wijze dangebruikelijk het nieuws. Het Dagblad Kennemerland maakte de K.O.K. totobject van zijn wekel ijkse prent. De tekenaar is Jan v.d. Schoor.Dank zij de vriendel ijke medewerking van het Dagblad Kennemerland zijnwij in staat deze prent ook in het Ledenbulletin te tonen.

(ontleend aan het Dagblad Kennemerland).


- 19 -

4. Jaarverslag over 1985 van de Kennemer Oudheidkamer te Beverwijk.

Bestuur

Gedurende het verslagjaar veranderde de samenstelling van het ~estuur niet.

Het was als volgt samengesteld:

drs. J. v. Venetien, voorzitter

ir. J. Camfferman, secr.-penningmeester

K. Groot,

R. v , Gulik,

C. de Boer j r ,

mevr. A. Kellenaar,

E. Langend ijk.

Het dagel ijks beheer over de Oudheidkamer werd gevoerd door de heer P.J. v. Gijn.

Activiteiten

Ter gelegenheid van 40 jaar bevrijding gaf de Kennemer Oudheidkamer een boekje

uit, geschreven door ir. J. Camfferman, getiteld "Beve rwi j k I s Zwarte Jar-en",

In dit boekje wordt een overzicht gegeven van Beverwijk en de Beverwijkers in

de jaren 1940-1945.

In mei 1985 werd het eerste exemplaar officieel overhandigd aan het college

van B & W van Beverwijk. Subsidie voor deze uitgave werd ontvangen van de

gemeente Beverwijk en de provincie Noord-Holland.

Daarnaast werd, in samenwerking met het archief van de gemeente Beverwijk,

een ten.toonstel I ing georganiseerd over Beverwijk in oorlogstijd. Eerst was deze

tentoonstel I ing te zien in de Grote Kerk als onderdeel van de in en rond de

Grote Kerk, Nieuwe Slof en bibl iotheek georganiseerde bevrijdingsmanifestatie.

Daarna was de tentoonstel I ing, aangevuld met veel oorspronkel ijk materiaal,

te zien in de ruimten van de KOK in huize Scheybeek.

In november werd een kleine expositie ingericht in de A.B.N.-bank aan het

Stationsplein. Deze tentoonstelling werd gehouden in het kader van de spaarweek,

waarbij de A.B.N.-bank de uitgifte van Museumjaarkaarten ondersteunde.


- 20 -

De Archeologische Werkgroep van de KOK nam met een expositie deel aan de

bibl iotheekdag in decentrale. De bibl iotheek had t.g.v. bibl iotheekdag

verenigingen, stichtingen e.d. in de gelegenheid gesteld zich in de bibliotheek

vestigingen nadrukkeI ijk te manifesteren.

Ook verzorgde de Werkgroep een expositie in het bibliotheek-filiaal aan de

Beneluxla~n bij gelegenheid van het 25 jarig bestaan van dat filiaal.

Over Ieg

De KOK nam deel aan het overleg van musea e.d. in de regio's Haarlem

en Midden-Kennemerland. Het doel was om te komen tot een gemeenschappelijk

standpunt t i a.v , behoeften op museaal en historisch terrein en de taken van

een reg ionaa I museum-medewerker.

Dit in het kader van het door de provincie in het vooruitzicht gestelde

subsidie in deze. Een verzoek om aanstel I ing tesamen met een overzicht van

behoeften en moge I ij ke taken is naa r de prov i nci e Noord-Hol Iand verzonden.

Aanwinsten

Ook dit jaar nam de collectie van de KOK door schenkingen en aankopen aanmerkelijk

in omvang toe. Een qede t.al I Iee rd overzicht van de aanwinsten van de laatste jaren

zal door onze voorzitter worden opgesteld en in het Ledenbulleting worden

gepubl iceerd.

Gaarne willen wij alle goede gevers dankzeggen voor hun schenkingen aan de

Kennemer Oudheidkamer.

Interne organisatie

De laatste hand werd gelegd aan de reorganisatie en beschrijving van de

bibl iotheek van de KOK en begonnen werd met de herinrichting van het

oud-bestuursarchief.

Tevens werd in dit jaar de beveil iging en de inrichting van de ruimten van

de KOK afgerond.

ir. J. Camfferman,

secreta ris.


HGMK Ledenbulletin 13, 1986 · In den Bange Nacht van den ge en 10e October des Smorgens Om 6t ......

Documents

Transcript of HGMK Ledenbulletin 13, 1986 · In den Bange Nacht van den ge en 10e October des Smorgens Om 6t ......