Het stressmechanisme:The missing linkStress, stressgerelateerde aandoeningen en hart- en vaatziekten

Het stressmechanisme: The missing link

Stress, stressgerelateerde aandoeningen en hart- en vaatziekten

Dit rapport is uitgebracht in het kader van het programmaHart voorMensen,

www.hartstichting.nl/hartvoormensen

Redactie

Jos van Erp

Rebecca Schouten

BirgitteWammes

Ineke vanDis

ISBN/EAN 978-90-75131-66-6

NUR-code 870

1 Nederlandse Hartstichting / Het stressmechanisme: The missing link

Sprekers / Auteurs

Prof. dr. Marleen van Baak, Bijzonder Hoogleraar Fysiologie van Obesitas, Uni-

versiteit Maastricht

Dr. Jan van Dixhoorn, Arts, Adem- en Ontspanningstherapeut, Centrum voor

Adem- en Ontspanningstherapie, Amersfoort

Prof. dr. Lorenz van Doornen, Hoogleraar Gezondheidspsychologie, Universiteit

Utrecht

Patrick, Medewerker De Hart&Vaatgroep, Soesterberg

Prof. dr. Eco de Geus, Hoogleraar Biologische Psychologie, Vrije Universiteit

Amsterdam

Prof. dr. Boudewijn van Houdenhove, Psychiater, Buitengewoon Hoogleraar

Medische en Gezondheidspsychologie, Katholieke Universiteit Leuven

Prof. dr. Peter de Jonge, Hoogleraar Depressie en Somatische Ziekte, Inter-

disciplinary Center of Psychiatric Epidemiology (ICPE), Center of Research on

Psychology in Somatic Diseases (CoRPS), Universitair Medisch Centrum

Groningen en Universiteit van Tilburg

Dr. Nina Kupper, Universitair Docent departement Medische Psychologie en

Neuropsychologie, Center of Research on Psychology in Somatic Diseases

(CoRPS), Universiteit van Tilburg

Dr. Joost van Melle, Cardioloog, Universitair Medisch Centrum Groningen

Dr. Ivan Nyklek, Universitair Hoofddocent departement Medische Psychologie

en Gezondheidspsychologie, Center of Research on Psychology in Somatic

Diseases (CoRPS), Universiteit van Tilburg

2 Nederlandse Hartstichting / Het stressmechanisme: The missing link

Drs. Marianne van Oosterhout, Projectmanager project Checkstandaard, Neder-

landse Hartstichting

Prof. dr. Brenda Penninx, Hoogleraar Epidemiologie van Psychiatrische Aandoe-

ningen, VU Medisch Centrum

Dr. Frans Pouwer, Onderzoeker departement Medische psychologie en Neuro-

psychologie, Center of Research on Psychology in Somatic Diseases (CoRPS),

Universiteit van Tilburg

Prof. dr. Harold Snieder, Hoogleraar Genetische Epidemiologie, Universitair

Medisch Centrum Groningen

Drs. Anne-Margreet Strijbis, Projectmanager Zorgstandaard vasculair risicoma-

nagement, Nederlandse Hartstichting

Drs. Frank Vernooij, Klinisch Psycholoog, Clintgericht Psychotherapeut, Mesos

Medisch Centrum

Met dank aan

De deelnemers aan de expertmeeting Het stressmechanisme: The missing link

die plaatsvond op 31 oktober 2008 in De Hartenark te Bilthoven.

3 Nederlandse Hartstichting / Het stressmechanisme: The missing link

Inhoudsopgave

Ten geleide 6

Aanleiding 6

Inleiding 6

Programma 7

Leeswijzer 9

Deel 1: Theoretisch kader 11

1. Het stressmechanisme: begrippenkader 12

Jos van Erp

2. Stress: mijlpalen in theorie en onderzoek 18

Lorenz vanDoornen

3. Een perspectief over stress, levensstijl en het ontstaan van ziekte 33

Boudewijn vanHoudenhove

4. De relatie tussen stress en hart- en vaatziekten 47

Joost vanMelle

5. Vraagtekens bij stress 57

Peter de Jonge

Deel 2: Werkingsmechanismen 69

6. Pathofysiologischemechanismen in de relatie tussen stress en hart- 70

en vaatziekten: van autonoom zenuwstelsel tot immuunsysteem

Nina Kupper

7. Multicausaliteit bij het ontstaan van hart- en vaatziekten: 81

interactie tussen erfelijkheid en omgeving bij hoge bloeddruk

Harold Snieder

8. Individuele verschillen in stressreactiviteit 91

Eco de Geus

4 Nederlandse Hartstichting / Het stressmechanisme: The missing link

Deel 3: Comorbiditeit 101

9. Stress als mechanisme in comorbiditeit tussen hart- en vaatziekten 102

en depressie

Brenda Penninx

10. De rol van het stressmechanisme in de relatie tussen diabetes type 2, 109

depressie en hart- en vaatziekten

Frans Pouwer

11. De rol van stress bij de ontwikkeling van obesitas en de relatiemet 128

hart- en vaatziekten

Marleen van Baak

Deel 4: Interventies 136

12. Biomedische interventies bij depressie ende invloedophart- envaatziekten 137

Peter de Jonge

13. De invloed van ontspanningsinstructie op het hanteren van stressoren 143

Jan vanDixhoorn

14. De invloed van aandachtgerichte training (mindfulness) op een 152

ontspoord stressmechanisme en de relatiemet hart- en vaatziekten

IvanNyklcek

Deel 5: Zorg 158

15. Stresshantering in de zorgpraktijk: mindfulnesstraining in het 159

MesosMedisch Centrum

Frank Vernooij & Patrick

16. Stress onderbrengen in richtlijnen voor zorg: schipperen tussen 163

wetenschap en zorgpraktijk

Anne-Margreet Strijbis &Marianne vanOosterhout

Samenvatting 171

Referenties 175

Conclusie 176

5 Nederlandse Hartstichting / Het stressmechanisme: The missing link

Ten geleide

Aanleiding

Stress is verworden tot een containerbegrip dat zo algemeen is dat het weinig

toegevoegde waarde heeft bij de verklaring van relaties tussen hart- en vaatziek-

ten (HVZ) en stress. In de volksmond is stress een term die verwijst naar negatief

ervaren spanning.Hierbij kan stress verwijzen naar een gebeurtenis die spanning

veroorzaaktmaar ook naar de spanning die het gevolg is van die gebeurtenis.

Deze spanningenworden vervolgensweer beschouwd als de oorzaak voor allerlei

psychische en lichamelijke ongemakken en aandoeningen. Er zijn duidelijke aan-

wijzingen dat er verbanden zijn tussen stress enHVZ. Specificering van deze

verbanden is echtermoeilijk in verbandmet de geschetste onduidelijkheid van

het begrip stress. In dit verslagwordt het begrip stress verduidelijkt door het

op te vatten als een proces of werkingsmechanisme dat verbanden duidelijk

maakt tussen variabelen op psychisch en fysiologisch gebied. Deze benadering

wordt ondersteund door wetenschappelijk onderzoekwaaruit blijkt dat er

onderscheid gemaaktmoet worden tussen verschillende soorten stress, dat er

medirende enmodererende factoren zijn, dat er rekeningmoet worden

gehoudenmet persoonlijke of erfelijke kwetsbaarheid en dat omgeving en

leefstijl een rol spelen.Het uitgangspunt bij de verduidelijking van het begrip

is dan ook dat stress geen onafhankelijke op zichzelf staande variabele is,

maar een proces waarin interactie plaatsvindt tussen omgeving, psyche en

lichaam. Centraal hierbij staat het stressmechanisme dat bij (ingrijpende)

veranderingen in de omgeving aanpassingen op psychisch en lichamelijk

gebied aanstuurt.

Inleiding

Met het programmaHart voorMensenwerkt deNederlandseHartstichting aan

de verbetering van de kwaliteit van leven vanmensenmet een hart- of vaatziekte.

Dit gebeurt door het realiseren van eenmeer integrale zorg bij hart- en vaatziek-

ten. Dit is zorg waarin zowel aandacht is voor de lichamelijke als de psycho-

sociale aspecten van de ziekte. Uitgangspunt hierbij is dat het bevorderen van de

kwaliteit van leven op zichzelf een belangrijk doel is en dat, hiernaast, door de

bevordering vanwelbevinden ook de lichamelijke gezondheid verbetert.Het

programma beweegt zich dan ook op het grensgebied tussen het psychosociale

6 Nederlandse Hartstichting / Het stressmechanisme: The missing link

en het biomedische domein.Belangrijke vragen vanuit het programmabetreffen

de relatie tussen stress en stressgerelateerde aandoeningen, zoals angst en

depressie, en het ontstaan en de verdere ontwikkeling vanHVZ.Een antwoord op

deze vragen vormt de basis voor de ontwikkeling van zorg op dit gebied.

Omkennis op dit gebied te inventariseren werd de expertmeeting Het stress-

mechanisme: Themissing link georganiseerd waarvan hier verslag wordt

gedaan.

Wat is stress, hoe heeft het invloed op hart- en vaatziekten enwat kunnenwe

er aan doen? Deze vragen stonden bij de expertmeeting centraal. De term stress-

mechanisme uit de titel verwijst naar hetmechanisme dat de interactie

beschrijft tussen subjectief ervaren spanning en de fysiologie van het lichaam,

waaronder het cardiovasculaire systeem.Met Themissing linkwordt verwezen

naar dit stressmechanisme als de verbindende schakel tussen de psyche en het

lichaam en daarmee tussen het psychosociale en het biomedische domein.

De laatste decennia worden steedsmeer leemtes in de beschrijving van dit

stressmechanisme ingevuld via de psychologie, (neuro)fysiologie, immunologie,

genetische epidemiologie en endocrinologie.Hierdoor wordt steeds duidelijker

hoe psychische en fysiologische factoren samenhangen en hoe langdurige over-

belasting van het stressmechanisme kan resulteren in psychische en

fysiologische pathologie.

Voor het realiseren vanmeer integrale zorg is behoefte aan een werkings-

mechanisme dat de verbanden tussen biologische, psychologische en sociale

aspecten bij gezondheid en ziekte verklaart. Door een beter begrip van dit wer-

kingsmechanisme kunnen de verschillende domeinen van zorg beter op elkaar

worden afgestemd of gentegreerd.Het stressmechanisme is hetmechanisme

dat een verklaring vormt voor het verband