HET IS ETER DAN NIETS - Ghent University LibraryHET IS ETER DAN NIETS Bewustzijn rond machtsrelaties...

“HET IS BETER DAN NIETS”

Bewustzijn rond machtsrelaties en privileges bij

vrijwilligers die participeerden aan vrijwilligerstoerisme

Gemma Bruyneel

Studentennummer: 01106794

Promotor: Prof. dr. Veerle Draulans

Academiejaar: 2017 - 2018

Masterproef voorgelegd voor het behalen van de graad master in de richting Gender en Diversiteit

Klassieke masterproef, 8 januari 2018

Aantal woorden: 24106

“Deze masterproef is een examendocument dat niet werd gecorrigeerd voor eventueel vastgestelde

fouten. In publicaties mag naar dit werk worden gerefereerd, mits schriftelijke toelating van de

promotor(en) die met naam op de titelpagina is vermeld.”

Gemma Bruyneel 2017-2018 Masterthesis

1

Dankwoord

Tijdens het schrijven van deze masterproef heb ik enorm veel bijgeleerd over hoe een kwalitatief

onderzoek gedaan wordt en hoe dit praktisch aangepakt wordt. Het was voor mij een langzaam maar

gestaag leerproces met vallen en opstaan, wat uiteindelijk tot deze masterproef geleid heeft. Door de

intense begeleiding van mijn promotor professor Veerle Draulans die ondanks haar drukke schema

toch tijd voor mij vrijgemaakt heeft, kon ik dit resultaat bekomen. Ik wil haar dan ook bedanken voor

haar vertrouwen in mij en haar waardevolle feedback.

Verder wil ik ook het team van Bouworde VZW bedanken die mij geholpen hebben bij het zoeken naar

respondenten en mij de toelating gegeven hebben om te observeren tijdens een ‘preparee namiddag’.

In het bijzonder wil ik alle respondenten bedanken voor de tijd die ze hebben vrijgemaakt voor de

interviews. Ook Lucie was een grote hulp, zij heeft mij de software NVivo leren kennen. Verder wil ik

ook de personen bedanken die mijn thesis hebben nagelezen zoals Annabel, Annelien, Ilse. Tenslotte

bedank ik mijn moeder, voor haar steun tijdens moeilijke momenten.


2

Abstract

Het vrijwilligerstoerisme bevindt zich in een positie met veel controversie. Vrijwilligerstoerisme zou

ten gunste zijn van zowel de vrijwilligers als de gastgemeenschap omwille van de interculturele

ontmoetingen, de zelfontwikkeling en de economische ondersteuning. Kritisch onderzoek stelt echter

dat vrijwilligerstoerisme ook machtsrelaties en privileges kan reproduceren. Een eerste machtsrelatie

zit vervat in het feit dat vrijwilligers hun reis als superieur beschouwen tegenover het gewone

toerisme. Een tweede machtsrelatie bestaat uit de economische afhankelijkheid, een derde

ongelijkheid zit in de perceptie dat de relatie tussen de vrijwilliger en de gastgemeenschap gelijk zou

zijn. De laatste ongelijkheid betreft het proces van Othering dat tot generalisering van stereotiepe

ideeën bij de vrijwilligers leidt. Vervolgens hebben de vrijwilligers ook privileges tegenover de leden

van de gastgemeenschap waar ze gaan helpen. Deze privileges hebben hun basis in etniciteit, mobiliteit

en klasse van de vrijwilligers.

Of vrijwilligers zich bewustzijn van deze machtsrelaties en privileges, werd onderzocht via een aantal

kwalitatieve interviews met respondenten die vrijwilligerswerk gedaan hebben en door middel van

een analyse van de begeleiding door de VTO Bouworde VZW. Via het ‘Transformative Learning Process’

zouden vrijwilligers interculturele competenties ontwikkelen die hen helpen bij de bewustwording van

de privileges en machtsrelaties. Een diepgaand inzicht tijdens de reis over de eigen positie als

vrijwilliger bleef echter uit bij alle respondenten. Deze masterthesis toont aan dat een goede

begeleiding voor, tijdens en na de vrijwilligersreis die focust reflectie, dialoog en interculturele

competenties doorslaggevend is voor de bewustwording van vrijwilligers omtrent machtsrelaties en

privileges.


3

Inhoudsopgave

Dankwoord .............................................................................................................................................. 1

Abstract ................................................................................................................................................... 2

Inleiding en probleemstelling .................................................................................................................. 6

Deel 1: Literatuurstudie ........................................................................................................................... 8

1.1. De dichotomie tussen Ontwikkelde- en Ontwikkelingslanden ............................................... 8

1.1.1. Afstappen van de Noord-Zuid dichotomie ...................................................................... 9

1.2. Voluntourism ......................................................................................................................... 10

1.2.1. Statistische weergave van de vrijwilligersindustrie ...................................................... 11

1.2.2. Percepties over vrijwilligerstoerisme in de samenleving .............................................. 12

1.2.3. Kritische reflectie op deze percepties ........................................................................... 13

1.2.3.1. De Volunteer Tourism Organisations of VTO’s ...................................................... 13

1.2.3.2. De organisaties en projecten bij de gastgemeenschap ......................................... 14

1.2.3.3. De vrijwilligers ....................................................................................................... 15

1.3. Machtsrelaties verbonden met het vrijwilligerstoerisme ..................................................... 15

1.3.1. Vrijwilligerstoeristen profileren zich als beter dan “gewone” toeristen ....................... 16

1.3.2. Vermeende economische ondersteuning ..................................................................... 16

1.3.3. Ongelijke relatie tussen de vrijwilligers en de gastgemeenschap ................................. 17

1.3.4. Het proces van ‘Othering’ .............................................................................................. 18

1.4. Mogelijke privileges van vrijwilligers in vergelijking met de gastgemeenschap ................... 19

1.4.1. Privilege in de context van etniciteit ............................................................................. 20

1.4.2. Privileges in de context van Mobiliteit .......................................................................... 20

1.4.3. Privilege in de context van klasse .................................................................................. 21

1.4.4. Intersectionaliteit .......................................................................................................... 22

1.5. Transformative Learning Theory ........................................................................................... 23

1.5.1. Ontwikkeling van interculturele competenties bij de vrijwilligers ................................ 24

1.5.2. Belang van begeleiding vanuit de VTO’s bij vrijwilligerstoerisme ................................. 25

Deel 2: Methodologisch kader .............................................................................................................. 26


4

2.1. Kwalitatief onderzoek............................................................................................................ 26

2.1.1. Methode van data-analyse ............................................................................................ 28

2.1.2. Mogelijke valkuilen bij het kwalitatief onderzoek ........................................................ 29

2.2. Een verkenning van Bouworde vzw, organisator van vrijwilligerstoerisme.......................... 30

2.2.1. Bouworde VZW: algemene voorstelling ........................................................................ 30

2.2.1.1. Korte geschiedenis van Bouworde ........................................................................ 31

2.2.1.2. Praktische organisatie van de vrijwilligersreizen .................................................. 31

2.2.1.3. Presentatie van de vrijwilligersreizen .................................................................... 33

2.2.2. Observatie tijdens een Preparee namiddag bij Bouworde VZW ................................... 34

Deel 3: Resultaten data-analyse ............................................................................................................ 38

3.1. Focus van de VTO in het zendland ........................................................................................ 38

3.2. Focus van het project bij de gastgemeenschap vanuit het perspectief van de vrijwilliger .. 40

3.3. Motivatie van de vrijwilligers: op zoek naar avontuur, een andere omgeving en

zelfontplooiing ................................................................................................................................... 41

3.4. Bewustzijn rond machtsrelaties ............................................................................................ 43

3.4.1. Beter dan gewoon toerisme .......................................................................................... 43

3.4.2. Vermeende economische ondersteuning ..................................................................... 45

3.4.3. Vermeende gelijkwaardige relatie ................................................................................ 46

3.4.4. Othering ......................................................................................................................... 47

3.5. Bewustzijn rond privileges .................................................................................................... 49

3.5.1. Privilege op basis van etniciteit ..................................................................................... 49

3.5.2. Privilege op basis van mobiliteit .................................................................................... 50

3.5.3. Privilege op basis van klasse .......................................................................................... 50

3.6. Proces van Transformatief leren bij vrijwilligers en hoe de zendorganisatie daarbij mogelijks

ondersteunt ....................................................................................................................................... 52

3.6.1. Dialoog ........................................................................................................................... 52

3.6.2. Zelfreflectie .................................................................................................................... 53

3.6.3. Interculturele Competenties ......................................................................................... 54


5

3.6.4. Begeleiding .................................................................................................................... 56

Deel 4: Discussie en conclusie ............................................................................................................... 58

Deel 5: Referentielijst ............................................................................................................................ 63

Deel 6: Bijlagen ...................................................................................................................................... 67

6.1. Bijlage 1: Topiclijst interviews vrijwilligers ............................................................................ 67

6.2. Bijlage 2: Tabel met de profielen van de respondenten ....................................................... 68

6.3. Bijlage 3: Codeboom.............................................................................................................. 69

6.4. Bijlage 4: Organisatiestructuur Bouworde VZW .................................................................... 71

Aantal woorden: 24106


6

Inleiding en probleemstelling

Vrijwilligers over de hele wereld reizen naar economisch stagnerende gastgemeenschappen om op

vrijwillige basis hulp te verlenen. Deze trend, ook gekend als ‘Voluntourism’ of vrijwilligerstoerisme,

wordt algemeen beschouwd als voordelig. Het voordelig karakter uit zich zowel in de ontwikkeling van

de gastgemeenschap als in de zelfontwikkeling van de vrijwilliger. Het doel van het voluntourism is om

economisch stagnerende gebieden op lange termijn uit de vicieuze cirkel van armoede te helpen. Dit

doel wordt echter niet altijd behaald en heeft al te vaak een tegenovergesteld effect (Mahrouse, 2011;

Mostafanezhad, 2013; Sin 2009).

Vanuit de wetenschappelijke literatuur komt er dan ook steeds meer kritiek op dergelijke initiatieven

van organisaties die vrijwilligerswerk aanbieden. Onder andere omdat de vrijwilliger de negatieve

gevolgen van deze vorm van toerisme voor de gastgemeenschap niet zou herkennen. De aanwezigheid

van de vrijwilliger zou bij de gastgemeenschap zorgen voor meer afhankelijkheid van buitenlandse

hulp. De vrijwilliger zou zich in een geprivilegieerde positie bevinden tegenover de gastgemeenschap

en er zou een machtsongelijkheid bestaan (Lupoli & Morse, 2014; Lyons et al., 2011; Sin, 2010).

Anderen menen echter dat de interculturele ontmoetingen zouden kunnen zorgen voor een

‘Transformative Learning Process’ bij de vrijwilliger, waardoor deze interculturele competenties

ontwikkelt. Deze competenties zouden zorgen voor een transformatie van de ‘self’ bij de vrijwilliger

en leiden tot het breder referentiekader. Op die manier zou er bij de vrijwilligers net een bewustzijn

kunnen groeien van hun machtsrelaties en de privileges (Lough, 2011; Martin & Griffiths, 2014).

In deze masterthesis wordt er een case studie gemaakt van een Vlaamse vrijwilligersorganisatie, meer

bepaald Bouworde VZW. Bouworde VZW (2017) omschrijft zich als een organisatie waarin jongeren de

mogelijkheid wordt gegeven om in contact te komen met nieuwe culturen en zich actief in te zetten

voor hulpverlening. Dit geeft de kans aan de jongeren om hun blik op de wereld te verruimen en

nieuwe ervaringen op te doen. Het onderzoek richt zich specifiek op vrijwilligers en hun bewustzijn van

de machtsrelaties die verbonden zijn aan het vrijwilligerstoerisme. Daarnaast wordt ook gekeken of ze

via het proces van Transformative Learning interculturele competenties ontwikkelen en hun privileges

kunnen herkennen. Verder wordt er nagegaan of Bouworde VZW methodes inzet om dit proces van

Transformative Learning te ondersteunen.

Allereerst kaderen we de positie van het vrijwilligerstoerisme in het ontwikkelingsdebat. Er gaat steeds

meer kritiek uit naar het gebruik van de termen ‘ontwikkelingsland’ en ‘ontwikkeld land’ en hoe deze

voor een machtsongelijkheid zorgen. We gaan voor deze masterthesis op zoek naar het correct gebruik

van de terminologie binnen het ontwikkelingsdebat en het vrijwilligerstoerisme. Vervolgens wordt er


7

een beschrijving gegeven van wat vrijwilligerstoerisme of ‘voluntourism’ precies inhoudt. Dit wordt

ondersteund door enkele kwantitatieve gegevens van dit gegeven in het globale en het Vlaamse

landschap. Verder geven we een overzicht van de kritische literatuur omtrent de neoliberale

machtsrelaties die verbonden zijn aan vrijwilligerstoerisme en de mogelijke privileges van vrijwilligers.

Ten slotte bespreken we de resultaten van een beperkt, exploratief onderzoek op basis van

semigestructureerde interviews. Hierbij wordt enerzijds nagegaan hoe vrijwilligers via interculturele

contacten het Transformative Learning Process doormaken tijdens het verblijf en anderzijds hoe de

zendorganisatie dit mogelijks ondersteunt.


8

Deel 1: Literatuurstudie

1.1. De dichotomie tussen Ontwikkelde- en Ontwikkelingslanden

Neuwirth (2010; 2016) stelt dat er in wetenschappelijk onderzoek vaak gebruik wordt gemaakt van de

termen ‘ontwikkeld land’ en ‘ontwikkelingsland’, zonder dat er een duidelijke definitie is. De term

‘ontwikkelingsland’ zou volgens hem ontstaan zijn als vervanging voor de term ‘onbeschaafd land’ en

later ‘derdewereldland’. ‘Ontwikkeld land’ zou ‘beschaafde landen’ en later ‘eerste wereldlanden’

vervangen. Daarom suggereert Neuwirth (2016) dat het belangrijk is om kritisch na te denken over de

termen die men gebruikt bij wetenschappelijk onderzoek. De termen ‘ontwikkeld land’ en

‘ontwikkelingsland’ worden gezien als tegengestelden aan elkaar. Deze dichotomie bevat echter een

linguïstische fout aangezien de termen ontwikkelingsland en ontwikkeld land in se geen

tegenstellingen zijn. Het tegenovergestelde van ontwikkelingsland is eerder een land dat niet in

ontwikkeling is en het tegenovergestelde van een ontwikkeld land is een land dat niet ontwikkeld is.

Ze kunnen dus in de taal niet als tegengestelden gebruikt worden. Verder is er ook een filosofisch

misverstand aangezien het lijkt dat ontwikkelde landen hun einddoel bereikt hebben en niet meer

zullen veranderen. Vanuit een filosofisch perspectief stelt Neuwirth (2016) dat de samenleving echter

dynamisch is en gebaseerd is op ontwikkeling en verandering, niet op iets dat stagneert. We willen

volgens hem allemaal in ontwikkelingslanden leven, precies omdat we verandering nodig hebben. Iets

dat ontwikkeld is op een bepaald moment zal zeker niet hetzelfde blijven tijdens het volgende

moment. Het zal eerder verder ontwikkelen. Daarom blijft alles zich steeds “ontwikkelen”.

Neuwirth (2010; 2016) besluit dat er een verandering nodig is in het gebruik van de terminologie in

het ontwikkelingsdebat. Volgens hem kan door bepaalde taalconcepten te veranderen, het hele

kenniskader en denkproces van mensen veranderen. Van daaruit kan de wetgeving gewijzigd worden

en zorgen voor veranderingen in de realiteit. Een mooi praktijkvoorbeeld hiervan is het feit dat de term

‘ontwikkelingshulp’ veranderd is naar ‘ontwikkelingssamenwerking’. In analogie stelt hij voor om de

termen ‘ontwikkelingsland’ en ‘ontwikkeld land’, om te zetten naar meer dynamische criteria die

bewegen tussen ontwikkelingsland en niet-ontwikkelingsland (of stagnerende en terugwijkende

landen). Onder dit kenniskader is het volgens Neuwirth (2016: 5) nog steeds mogelijk om te reageren

op specifieke noden van bepaalde landen of regio’s, maar dan wel zonder het gebruik van de stigma’s

zoals arm, of minder ontwikkeld land. Om deze redenen gebruiken we in deze masterproef ook de

termen ‘ontwikkelingsbeleid’ en ‘economisch stagnerende landen’.


9

1.1.1. Afstappen van de Noord-Zuid dichotomie

Verder wordt in het ontwikkelingsdebat ook vaak gebruik gemaakt van de termen ‘het globale

Noorden’ en ‘het globale Zuiden’. Vooral in het dagelijkse leven en in de media wordt nog vaak het

onderscheid gemaakt tussen Noord en Zuid. Zo beschrijft het 4de Pijlersteunpunt in Vlaanderen

zichzelf op haar website nog steeds als “Steunpunt voor iedereen die zich vrijwillig inzet voor een project

in het Zuiden” (4de Pijlersteunpunt, z.j.). Deze termen worden volgens Mahrouse (2011) niet alleen

gebruikt om geografische plaatsen aan te duiden, maar ook om een type samenleving of niveau van

ontwikkeling te suggereren. De verschillen tussen het Noorden en het Zuiden berusten echter op

politieke en economische standpunten. Op deze manier geven ze de globale machtsrelaties vorm en

installeren bijgevolg -gewild of ongewild- een afhankelijkheidsrelatie.

In deze masterthesis worden woordkeuzes vermeden die een afhankelijkheidsrelatie in stand houden.

Voor het gebruik van de juiste termen werd onder meer gekeken naar MO magazine1 omdat dit

tijdschrift in Vlaanderen vaak met deze thematiek in aanraking komt OF deze thematiek vaak

behandelt in onderzoek…. J. Vandaele (persoonlijke communicatie, 1 december 2017), journalist bij

MO magazine, stelt voor om een onderscheid tussen ‘uitsturende landen’ en ‘ontvangende landen’ te

gebruiken. Hij vindt dat in het vrijwilligerstoerisme geen gebruik kan worden gemaakt van algemene

termen zoals Noorden, Zuiden en Westen.

Ook het European Center For Development Policy Management (ECDM) wil volledig afstappen van

Noord-Zuidtermen en categorieën. G. Laporte (persoonlijke communicatie, 1 december 2017), ‘Deputy

Director’ van ECDM, beweert dat de categorieën voor rijke landen of ‘donoren’ en arme landen of

‘recipiërende landen’ geïnspireerd zijn op hulprelaties en een asymmetrische verhouding. Armoede en

ongelijkheid bestaan bijvoorbeeld ook in het Noorden en moeten ook daar aangepakt worden. Verder

is het Zuiden geen homogene groep van landen. Er zijn namelijk ook landen uit de ACP die rijker zijn

dan sommige EU-lidstaten, zoals bijvoorbeeld Barbados en de Bahama’s die deel uitmaken van de ACP

Groep2. Beide landen krijgen volgens Laporte wel nog hulp van Europa via het Cotonou-akkoord, maar

zijn rijker dan sommige Europese landen. Verder stelt Laporte dat het “de nieuwe trend is om te zeggen

dat we allemaal in dezelfde boot zitten op het vlak van de grote globale thema's: klimaat, veiligheid,

ontwikkeling, strijd tegen illegale financiële transacties, enz. [D]us laat ons maar de begrippen Noord-

Zuid begraven!” (Laporte, G., persoonlijke communicatie, 1 december 2017).

Om een duidelijk onderscheid te maken, maken we in het vervolg van deze masterproef gebruik van

de termen ‘uitsturende landen’ en ‘ontvangende gemeenschappen’ of ‘economisch stagnerende

1 MO Magazine staat voor Mondiaal Nieuws Magazine (MO Magazine, 2017). 2 De ACP groep is de ‘African, Caribbean and Pacific Group of States’ (Secretariaat ACP, 2011).


10

gemeenschappen’. Om de organisaties aan te tonen die vrijwilligers naar ontvangende landen sturen,

wordt de term ‘Volunteer Tourism Organisations’ of VTO’s gebruikt, een term die Lupoli en Morse

(2014) ook toepassen in hun onderzoek naar duurzame ontwikkeling bij Volunteer Tourism

Organisations en gastgemeenschappen.

1.2. Voluntourism

Vrijwilligerstoerisme of ‘Voluntourism’ wordt volgens een onderzoek naar ‘Gap year tourism’ van Lyons

et al. (2011) omschreven als een alternatieve vorm van toerisme die meer wederzijds respect zou

opleveren dan gewoon toerisme. Lupoli en Morse (2014) stellen dat het een van de snelst groeiende

vormen is van alternatieve reizen. VTO’s bieden reizen aan waarbij deelnemers in groep een deel van

hun reistijd of hun volledige reis kunnen besteden aan vrijwilligerswerk bij organisaties en projecten

in economisch stagnerende gemeenschappen. Dit vrijwilligerswerk zou de gastgemeenschap

ondersteunen en zou een positieve impact hebben op zowel de lokale bevolking als de vrijwilligers

(Conran, 2011; Lupoli & Morse, 2014; Lyons et al., 2011; Sin, 2009).

[Voluntourism is] A type of alternative tourism in which tourists volunteer in an organized way

to undertake holidays that might involve aiding or alleviating the material poverty of some

groups in society, the restoration of certain environments or research into aspects of society

or environment (Lupoli, C., A., & Morse, W., C., 2014, p. 578).

Een andere definitie van vrijwilligerstoerisme wordt gegeven door Guttentag (2009), die het

overneemt van Wearing (2001):

“The generic term “volunteer tourism” applies to those tourists who, for various reasons,

volunteer in an organised way to undertake holidays that might involve aiding or alleviating

the material poverty of some groups in society, the restoration of certain environments or

research into aspects of society or environment” (Guttentag, D., A., 2009, p. 538).

Mahrouse (2011) deed onderzoek naar de ethische vraagstukken die samengaan met

vrijwilligerstoerisme. In haar onderzoek omschrijft ze dit internationaal vrijwilligerswerk als een vorm

van ‘Feel Good Tourism’. Dit is verantwoordelijk toerisme of ‘Responsible Tourism’ zoals ethisch-,

vrijwilligers- en liefdadigheidstoerisme. Deze vormen van alternatief toerisme steunen op het idee dat

deelnemers een zelfbewustzijn en een gevoel van ethische en morele verantwoordelijkheid voor de

andere zouden ontwikkelen en dit gestuwd door altruïstische motieven zouden kunnen teruggeven

aan de gemeenschap (McGehee, 2014). Het doel van vrijwilligerstoerisme is volgens Sin (2010) om

hulp te geven in de gastgemeenschap die directe resultaten en tastbare veranderingen brengt.


11

De VTO’s bestaan voornamelijk uit niet-gouvernementele organisaties of ngo’s, commerciële

touroperators en privé-initiatieven. Op hun sites worden de verantwoordelijke reizen volgens Lyons et

al. (2011) en Mahrouse (2011) omschreven als levensveranderende gebeurtenissen waarbij de

deelnemers volledig ondergedompeld worden in een nieuwe cultuur, op deze manier trekken ze

vrijwilligers aan. In Vlaanderen zijn ook veel organisaties die mogelijkheden aanbieden voor

verantwoordelijk toerisme. Ze vallen onder de overkoepelende term 4de Pijlers en bestaan uit ngo’s,

privé-initiatieven of commerciële organisaties. Voorbeelden hiervan zijn AFS, Bouworde VZW,

Volunteer World, … (4de Pijlersteunpunt, 25 november 2017). Naar mijn menig staat bij de algemene

informatie op de website van Bouworde VZW ook een goed voorbeeld van hoe ze de reizen

presenteren als levensveranderende gebeurtenissen:

Een vrijwilligersreis is een unieke inleefervaring waarbij jongeren samen met leeftijdsgenoten

als vrijwilliger aan de slag gaan. Tijdens je bouwkamp voer je allerlei technische, sociale en/of

ecologische taken uit, met en voor de plaatselijke bevolking. Door intensief samen te leven en

te werken ontdek je de wereld op een heel andere en bijzondere manier (Bouworde VZW,

2017).

Lyons et al. (2011) geven een korte omschrijving van wat de vrijwilligersprojecten aanbieden.

Vrijwilligers kunnen naar het buitenland voor periodes van een korte, middellange of lange duur.

Verder kunnen ze kiezen naar welk land ze willen gaan en bij welke organisatie of welk project ze willen

helpen, afhankelijk van het soort werk er wordt gedaan. Het soort vrijwilligerswerk dat ze doen varieert

volgens Lyons et al. (2011) tussen het bouwen aan een nieuwe infrastructuur, bedrijfsondersteuning,

ecologie en milieu, educatie, journalistiek en zoveel meer. De vrijwilligers kunnen kiezen voor een

project dat het beste aansluit bij hun interesses en vaardigheden. In Vlaanderen kan het voorbeeld

gegeven worden van de organisatie Bouworde VZW. Deze organisatie is actief in ongeveer 70

initiatieven in verschillende landen waaronder België, maar ook in India, Indonesië of Marokko. De

projecten kunnen variëren van technische bouwkampen tot het verzorgen van weeskinderen en het

geven van animatie aan straatkinderen (Bouworde VZW, 2017).

1.2.1. Statistische weergave van de vrijwilligersindustrie

Banki en Schonell (2017: 1-2), Guttentag (2009: 538) en Mostafanezhad (2012: 319) schrijven dat een

studie, uitgevoerd in 2008 door een onafhankelijk Brits consultancy bureau, ‘Tourism Research and

Marketing’ (TRAM), schat dat er jaarlijks wereldwijd 1.6 miljoen mensen vrijwilligerswerk gaan doen

in het buitenland. Daarbovenop zou de industrie van het vrijwilligerstoerisme 2.6 biljoen dollar waard

zijn. Mostafanezhad voegt er nog bij dat ongeveer 80% van de vrijwilligerstoeristen vrouwen zijn en

56% van de vrijwilligerstoeristen tussen 20- en 29 jaar oud zijn. Guttentag bespreekt ook een andere


12

studie, gedaan door een onafhankelijk marketingbureau Mintel in 2007. Daarin wordt waargenomen

dat vrijwilligerswerk in het buitenland jaarlijks tien percent van het toerisme uitmaakt in het Verenigd

Koninkrijk (Travel Weekly, 2007). De voornaamste landen waar vrijwilligers vandaan komen en die dus

ook de meeste uitzendorganisaties hebben zijn volgens Lyons et al. (2011: 267) Canada, de Verenigde

Staten, Australië en landen in West-Europa, vooral het Verenigd Koninkrijk.

Guttentag (2009) benadrukt wel dat de resultaten van elk onderzoek rond vrijwilligerstoerisme kritisch

gehanteerd moeten worden. Het landschap van vrijwilligerstoerisme kan nooit volledig omvat worden

omdat het vrijwilligerstoerisme een globale trend is en er enorm veel verschillende organisaties zijn

bestaande uit onder meer ngo’s, goede doeleninitiatieven, universiteiten, religieuze verenigingen,

overheden, privébedrijven.

In Vlaanderen heeft het 4de Pijlersteunpunt in 2015 een grote bevraging gedaan om een zicht te

krijgen op de 4de Pijlers in Vlaanderen. Het onderzoek omschrijft 4de Pijlers als alle burgerinitiatieven

die gericht zijn op ontwikkelingssamenwerking. Er participeerden 610 4de Pijlerinitiatieven aan het

onderzoek, maar er wordt geschat dat er zo’n 1300 4de Pijlerorganisaties zijn in Vlaanderen. Tijdens

het onderzoek werd vastgesteld dat 42,1% van de 4de Pijlers ook vrijwilligers naar het buitenland

sturen om mee te werken in het project. Van de geschatte 1300 4de Pijlers zouden er dus tussen de

3500 en 4000 vrijwilligers een ‘Zuidervaring’ gehad hebben in 2015 (Mevis, 2016: 2).

1.2.2. Percepties over vrijwilligerstoerisme in de samenleving

Alexander (2012) deed kwantitatief onderzoek naar de effecten van leeftijd, gender, projecttype en

duur van het verblijf op de vrijwilligerservaring van vrijwilligers die deelnamen aan humanitaire

projecten in Zuid-Afrika. Ze stelde dat overheden het vrijwilligerstoerisme ondersteunen omdat een

vrijwilligerservaring bij jongeren zou helpen om hun zelfvertrouwen en vaardigheden te ontwikkelen.

Dit kan belangrijk zijn voor hun latere werkervaringen, de sociale cohesie, gelijkheid, actief

burgerschap, culturele diversiteit en algemeen welzijn. Verder zou deze vorm van reizen voor VTO’s

en de projecten bij de gastgemeenschap ook financiële voordelen opleveren omdat vrijwilligers langer

dan gewone toeristen ergens verblijven. Daarbovenop kunnen volgens Alexander (2012: 119)

vrijwilligers ook effectief de armoede bij de gemeenschap verminderen doordat ze bijvoorbeeld

waterputten bouwen, onderwijs geven of economische ondersteuning bieden.

Cook (2011), die via wetenschappelijke onderzoeken de reizen van vrouwelijke vrijwilligers vanuit

verschillende perspectieven bestudeerde, gaat hierin verder en stelt dat het vrijwilligerstoerisme op

drie manieren een potentiële positieve impact kan hebben. Het zou kunnen bijdragen aan sociale

ontwikkeling bij de gastgemeenschap, het zou voor meer wederzijds respect kunnen zorgen door de

interculturele contacten en het zou voor een ‘transformatie van de self’ kunnen zorgen bij de


13

vrijwilligers omdat de activiteiten zouden stimuleren tot zelfreflectie. Deze positieve mogelijkheden

worden volgens Cook echter niet bereikt omdat de globale machtsrelaties eerder gereproduceerd

worden en omdat het gepaard gaat met privileges bij vrijwilligers op basis van ras, klasse en mobiliteit.

1.2.3. Kritische reflectie op deze percepties

Steeds meer sociaal-wetenschappelijke onderzoekers zoals onder andere Alexander (2012), Lupoli en

Morse (2014), Mahrouse (2011) en Sin (2009; 2010) uiten kritiek op het vrijwilligerstoerisme. Zo

beweren ook Banki en Schonell (2017) dat de industrie zou focussen op machtsongelijkheden,

koloniale erfenissen en verschillende privileges tussen de toeristen en de gastgemeenschap. Dit zou

ervoor zorgen dat negatieve stereotypes over ‘de andere’ eerder versterkt worden in plaats van

doorbroken. Vrijwilligers zouden juist een authentieke ervaring willen binnen een gastgemeenschap

die hun aannames bevestigt in plaats van te verbreden.

Lupoli en Morse (2014), die de impact van vrijwilligerstoerisme op de gastgemeenschap onderzochten,

onderscheiden drie actoren binnen het vrijwilligerstoerisme. Enerzijds zijn er de VTO’s die de

vrijwilligersreizen aanbieden en vaak ook financiële ondersteuning geven. Anderzijds zijn er de

projecten in de gastgemeenschap die afhankelijk zijn van de financiële ondersteuning en moeten

voldoen aan de verwachtingen van de vrijwilligers en hun doelgroep. Als laatste zijn er de vrijwilligers

zelf die een internationale reis willen maken, willen helpen en tegelijkertijd een leuke ervaring willen

hebben.

1.2.3.1. De Volunteer Tourism Organisations of VTO’s

Lupoli en Morse (2014) stellen dat VTO’s vooral belang hechten aan de aantrekkelijkheid van het

project voor de betalende vrijwilliger in het economisch stagnerende gebied. Als de vrijwilligers een

positieve reiservaring hebben, is de kans groter dat ze nog eens een dergelijke reis zullen maken.

Daarom zou tijdens de reis voornamelijk aandacht gegeven worden aan de voordelen voor de

vrijwilliger; de individuele groei, de werkervaring, de ontwikkeling van cultureel kapitaal en talenkennis

en de onvergetelijke ervaringen van de vrijwilliger. Volgens Banki en Schonell (2017: 3) zou bij

commerciële VTO’s de relatie tussen winst en verantwoordelijkheid soms onevenwichtig zijn. Zo

zouden organisaties die de grootste bedragen vragen, net het minste goed werk leveren.

Mostafanezhad (2013) gaat daarin verder en suggereert dat de huidige individualistische, neoliberale

strategie ervoor zorgt dat steeds meer private VTO’s ontstaan die vooral focussen op winst en minder

op echte ontwikkelingshulp.

Dit komt ook terug in het onderzoek van Lyons et al. (2011) die beweren dat ‘Gap year tourists’ een

belangrijke doelgroep zijn van VTO’s. Deze personen zijn vaak jong, hebben nog geen verplichtingen in

hun thuisland en zijn op zoek naar een authentieke ervaring op een exotische bestemming. Ze hebben


14

tijd omdat ze een jaar vrij nemen en behoren tot de middenklasse, waardoor ze ook financiële

mogelijkheden hebben om te reizen. Hieruit wordt volgens Mostafanezhad (2013) duidelijk dat bij de

VTO’s vooral de focus ligt op het empoweren van de vrijwilligers als redders met hun ‘Westerse’ kennis

en educatie. Er zou dus eerder tegemoetgekomen worden aan de noden en verwachtingen van één

doelgroep, de vrijwilligers die ‘uitgezonden worden’, in plaats van ook te voldoen aan de behoeften

van de gastgemeenschap.

1.2.3.2. De organisaties en projecten bij de gastgemeenschap

In het onderzoek van Lupoli en Morse (2014) wordt gesteld dat er naast de VTO’s in de uitzendlanden

ook organisaties en projecten zijn in de ontvangende landen. Deze organisaties en projecten zijn

afhankelijk van de VTO’s voor financiële ondersteuning en het voorzien van vrijwilligers. Uit het

onderzoek van Sin (2010) naar de percepties van de gastgemeenschappen in Cambodja over het

vrijwilligerstoerisme, wordt duidelijk dat vele organisaties de vrijwilligers graag zien komen. Zo geeft

ze een voorbeeld dat de kinderen van een school waar vaak vrijwilligers hielpen erg uitkeken naar de

mogelijke terugkeer van een bepaalde vrijwilliger. Sommige waren zelfs al plannen aan het maken om

de persoon in kwestie mee te nemen naar hun familie in een ander dorp (Sin, 2010: 987).

Hierbij toonden ze echter aan dat in Cambodja de projecten vaak per toeval in contact kwamen met

de organisatie YEP. Ze moeten eerst iemand kennen die hen in contact kan brengen met een VTO die

hen kan ondersteunen. Deze VTO’s ondersteunen vaak enkel projecten waar ze vrijwilligers naartoe

kunnen sturen, dus deze projecten moeten vooral aantrekkelijk zijn voor vrijwilligers. De populairste

projecten zijn volgens Sin (2010) scholen en bouwprojecten omdat de vrijwilligers daarbij

daadwerkelijk kunnen helpen. Projecten die op lange termijn de lokale bevolking zouden helpen, zoals

microkredieten die de lokale bevolking de kans geven om zelfstandig iets op te richten, hebben minder

kans op ondersteuning. Zo geeft Sin (2010: 989) het voorbeeld dat organisatie ‘YEP’ uit Singapore

verwacht van organisaties dat ze een zes-maandenplan uitschrijven om in aanmerking te komen voor

hun ondersteuning. Aanvragen om scholen te bouwen zouden ook sneller geaccepteerd worden

omdat dit voor de vrijwilligers interessanter is. Naar mijn mening komt dit ook terug bij Bouworde VZW

omdat ook zij kiezen om vooral bouwprojecten te ondersteunen (vandaar de naam) (Bouworde vzw,

2017).

Verder suggereert Sin (2010) dat veel kritische literatuur vaak vergeet dat er ook een zorgrelatie

ontstaat van de leden van de gastgemeenschap naar de vrijwilligers. Ze hebben de taak om de groepen

vrijwilligers te beschermen als ze op bezoek zijn en moeten zorgen voor zaken zoals accommodatie,

voeding, transport en dergelijke. Sin (2010: 987) geeft het voorbeeld dat enkele respondenten haar


15

vertelden dat ze tijdens de bouw van een school een giftige slang hadden gevonden, maar dit niet aan

de vrijwilligers vertelden omdat de vrijwilligers anders bang zouden worden.

1.2.3.3. De vrijwilligers

Sin (2009) onderzocht ook de motivaties van een groep vrijwilligers om deel te nemen aan een project

in Zuid-Afrika. Ze stelde vast dat de motivaties van de vrijwilligers in de eerste plaats bestonden uit het

ondernemen van een avontuurlijke reis en nieuwe ervaringen opdoen. Ook Woonsam en Lee (2011)

stellen dat vrijwilligers meer geïnteresseerd zijn in het bereiken van persoonlijke doelen dan

interageren met de gastgemeenschap. Het helpen van de andere zou meestal op de tweede plaats

komen. Zo waren de motivaties van de vrijwilligers die Sin (2009) onderzocht, voornamelijk gebaseerd

op ‘Performances of The Self’. Wanneer ze vroeg wat de motivatie was van de vrijwilligers om deel te

nemen aan de reis in Zuid-Afrika, gaven haar respondenten meestal een antwoord vanuit eigen

perspectief. Het begon vaak met “I want to ...”: “I want to travel, to see something new and exotic, to

do something fun and exciting, or simply escape the mundane tasks at home” of “I want to contribute”

of “It’s more convenient this way” (Sin, 2009: 488-490).

Verder geven ook Lyons et al., (2011) kritiek op de zorgrelatie tussen de vrijwilligers en de

gastgemeenschap. Door enkel te focussen op het hulpbehoevende aspect, zou volgens hen het idee

bij de vrijwilligers bevestigd worden dat de gastgemeenschap minder ver ontwikkeld is vergeleken met

hun eigen cultuur. Vrijwilligers zouden het natuurlijk en normaal vinden dat de gastgemeenschap

afhankelijk is van ontwikkelingshulp, omdat het altijd al zo is geweest. Hierdoor komen de leden van

de gastgemeenschap in een minderwaardige positie terecht en de vrijwilligers in een superieure,

hulpverlenende positie. Eenmaal thuis zouden de vrijwilligers volgens Banki en Schonell (2017) hun

geest terug afsluiten voor de moeilijkheden die ze daar meegemaakt of gezien hebben en gewoon

verder gaan met hun leven.

1.3. Machtsrelaties verbonden met het vrijwilligerstoerisme

Mahrouse (2011) onderzocht hoe vrouwelijke vrijwilligers die deelnamen aan ‘Reality Tours’ in 2007

machtsrelaties bestendigden in Zuid-Amerika. Deze tours worden door een Britse organisatie, ‘Global

Exchange’, aangeboden en geven aan deelnemers de kans om een blik te werpen op de harde realiteit

van armoede en onderdrukking die de ontvangende gemeenschap moet doorstaan. Ze poneert dat de

machtsongelijkheid tussen de vrijwilliger en de gastgemeenschap vervat zit in de percepties van de

vrijwilligers omdat ze zichzelf als anders zien dan ‘gewone’ toeristen. Verder hebben de vrijwilligers

privileges tegenover de gastgemeenschap, is er een economische ongelijkheid en denken ze dat er een

gelijkwaardige positie is tussen hen en de mensen die ze helpen. Ook Mostafanezhad (2013) ziet een


16

complex web van machtsongelijkheid dat verbonden is met vrijwilligerstoerisme. De interculturele

ontmoetingen en de zorgrelatie tussen de vrijwilligers en de leden van de gastgemeenschap zijn

volgens haar gebaseerd op historische en politieke structuren die de machtsongelijkheid in stand

houden. Cook (2011) bevestigt dit door te stellen dat vrijwilligers een moreel bewustzijns- en

verantwoordelijkheidsgevoel hebben om het lijden van mensen in economisch stagnerende landen

een halt te willen toeroepen. Hierbij zouden ze echter de machtsstructuren en de privileges tussen hen

en de hulpbehoevende die voor de huidige ongelijkheid zorgen, niet erkennen. Hieronder worden, in

punt 3.1, enkele vormen weergegeven van macht die verbonden zijn met het vrijwilligerstoerisme.

1.3.1. Vrijwilligerstoeristen profileren zich als beter dan “gewone” toeristen

In het onderzoek van Sin (2009: 483-483) dat de motivatie van vrijwilligers onderzocht om

vrijwilligerswerk te gaan doen in Zuid-Afrika, wordt duidelijk dat het vrijwilligerstoerisme zich als

anders profileert dan gewoon toerisme. Het bijkomende vrijwilligerswerk zou de afstand met de

gastgemeenschap verkleinen. Vrijwilligers leven vaker bij de lokale bevolking, hebben intiemere

contacten en verblijven er voor langere periodes. Hierdoor zouden ze niet zoals gewone toeristen

vanop een afstand kijken naar de gastgemeenschap, maar participeren aan het dagelijkse leven.

Dit veronderstelt volgens Mahrouse (2011) en Cook (2011) een machtsrelatie omdat ze zichzelf als

superieur beschouwen tegenover andere toeristen en de status van ‘gewone’ toerist afwijzen. Huggan

(2001), die aangehaald wordt in het onderzoek van Mahrouse (2011), stelt dat dit ironisch is. Het

helpen van anderen versterkt juist de geprivilegieerde status die ze reeds hebben meer dan als ze enkel

toerist zouden zijn. Vrijwilligerstoerisme lijkt volgens hen meer legitiem te zijn omdat vrijwilligers naar

het buitenland zouden gaan om betekenisvolle en leerrijke ervaringen te hebben tijdens hun reis en

niet als gewone commerciële toerist. Dit verbergt het feit dat vrijwilligers toch bijdragen aan de

vermarkting, consumptie en commercialisering tijdens hun reis, net zoals het toerisme. Cook (2011)

bevestigt dit met de stelling dat de basismotivatie van de vrijwilligers nog steeds dezelfde blijft als dat

van gewoon toerisme, namelijk ‘op reis gaan’. Mahrouse (2011: 378) geeft een voorbeeld over één van

haar respondenten, die mee is gegaan met een Reality Tour naar een land in Zuid-Amerika. Zij vertelde

dat vrijwilligerswerk voor haar aantrekkelijker was dan gewoon reizen omdat ze dan meer zou leren

over de gastgemeenschap en de lokale cultuur.

1.3.2. Vermeende economische ondersteuning

Hoewel veel projecten met vrijwilligerstoeristen hun doel van het duurzaam ondersteunen van de

gastgemeenschap vaak niet bereiken, leeft de perceptie dat het wel voor economische voordelen zou

kunnen zorgen aangezien de vrijwilligers hun reis betalen en zaken zoals onderdak en voedsel nodig

hebben. Op die manier denken ze toch de lokale economie te kunnen ondersteunen (Alexander, 2012).


17

Cook (2011) ziet hier echter een mogelijke vorm van machtsongelijkheid in de vermeende financiële

steun van het vrijwilligerstoerisme aan de lokale economie. De meerderheid van de vrijwilligersreizen

wordt namelijk op voorhand betaald door de deelnemers aan de organisatie die hen uitstuurt.

Hierdoor wordt er tijdens de reis weinig tot geen geld uitgewisseld tussen de vrijwilligers en de lokale

bevolking. De vrijwilligers betalen de organisatie om de reis voor te bereiden en om hen een

authentieke ervaring te laten beleven.

De aanwezigheid van vrijwillige werknemers bij een gemeenschap kan tevens volgens Guttentag

(2009) een negatief effect hebben op de vraag naar arbeiders. De jobs van de vrijwilligers bestaan

namelijk uit ongeschoolde arbeid die uitgeoefend zou kunnen worden door ongeschoolde leden van

de lokale gemeenschap. Verder vindt Guttentag (2009: 544) ook dat de vrijwilligers vaak geen ervaring

hebben in wat ze doen, met als gevolg dat ze weinig kwaliteitsvol werk leveren. Hij geeft het voorbeeld

van het onderzoek van Ver Beek (2006) in Honduras nadat orkaan Mitch alles vernield had. Een

respondent vertelde dat de vrijwilligers werk deden dat zij ook konden doen, het probleem is dat ze

gratis werken en misschien zelfs betalen om te kunnen gaan werken. Hierdoor zouden ze het werk

afnemen van concurrerende arbeiders. Dit komt naar mijn mening ook terug bij de activiteiten van de

vrijwilligers bij Bouworde VZW. Vrijwilligers helpen bij het bouwen aan scholen of andere huizen. Op

de website wordt vermeld dat ze geen technische kennis nodig hebben omdat een technische

begeleider hen op weg stuurt (Bouworde VZW, 2017).

De aanwezigheid van vrijwilligers kan verder ook een afhankelijkheid creëren bij de gastgemeenschap

van de vrijwilligers volgens Sin (2010: 989). Vrijwilligers zouden vaak gratis materiaal meebrengen en

erg vrijgevig zijn met het uitdelen van het materiaal. Dit kan de waardigheid van de lokale groepen

ondermijnen en ervoor zorgen dat de gemeenschap het als een normale zaak beschouwt dat ze

materiaal krijgen van de vrijwilligers. Zo geeft ze het voorbeeld dat de vrijgevigheid van de vrijwilligers

in Cambodja door snoep en speeltjes aan kinderen te geven, een misplaatste cultuur van bedelen kan

creëren.

1.3.3. Ongelijke relatie tussen de vrijwilligers en de gastgemeenschap

Een derde vorm van ongelijkheid zit volgens Cook (2011) en Mahrouse (2011) in de relatie tussen de

vrijwilligers en de leden van de gastgemeenschap. In de interviews met de vrijwilligers van Mahrouse

(2011) gingen de vrouwen ervan uit dat er een gelijkwaardige relatie was tussen hen en de leden van

de gastgemeenschap die ze gingen helpen; elke groep ervaarde op een bepaalde manier lasten,

tekorten en een vorm van rijkdom. Zo geeft ze het voorbeeld van een uitspraak: “They have things that

we don’t have too, they have such community” (Mahrouse, G., 2011, p. 382). De gastgemeenschap zou

dus geen materiele rijkdom hebben zoals de vrijwilligers, maar wel een rijkdom op basis van een hechte


18

gemeenschap en verbondenheidsgevoel. Deze uitspraken impliceren hier dat de vrijwilligers in hun

thuisland bepaalde maatschappelijke lasten hebben, terwijl de leden van de gastgemeenschap deze

lasten niet hebben en zich daarom gelukkig kunnen prijzen. Beide vormen van rijkdom, materiële

rijkdom en verbondenheid met de gemeenschap, worden hier gelijkgeschakeld aan elkaar, waardoor

er volgens Cook (2011) onvoldoende belang wordt gehecht aan de socio-economische ongelijkheid die

de armoede in het economisch stagnerende gebied in stand houd. De vrijwilligers herkennen hierdoor

de machtsongelijkheid niet die verbonden is aan hun positie als hulpverlener en de positie van de

gastgemeenschap als hulpbehoevende.

Sin (2010) stelt overigens dat het vrijwilligerstoerisme veel belang hecht aan de zorgrelatie tussen de

vrijwilligers en de gastgemeenschap. Deze relatie wordt door de sociaal bewuste vrijwilligers als

positief beschouwd voor de gastgemeenschap en als een uiting van hun medelijden. Het

verantwoordelijkheidsgevoel van de vrijwilligers zou volgens Sin gebaseerd zijn op het idee dat de

privileges bij ontwikkelde landen ontstaan zouden zijn ten koste van de ontwikkelingslanden. Daarom

zouden de vrijwilligers zich verantwoordelijk voelen voor de armoede in de economisch stagnerende

gebieden. De gastgemeenschappen zouden er niet in slagen om hun eigen problemen op te lossen en

er wordt door de vrijwilligers vanuit gegaan dat hun hulp nodig is.

Vrijwilligers worden hier door de uitzendlanden als actieve genereuze zorgverleners voorgesteld en de

leden van de gastgemeenschap als passieve en dankbare zorgbehoevenden. Dit idee van

verantwoordelijkheid en zorg vormt volgens Sin (2010: 987) een onevenwichtige en ongelijke relatie

tussen de hulpverlener en de hulpontvanger. Hier ontstaat er volgens haar een machtshiërarchie

tussen de vrijwilligers en de gastgemeenschap. Zo zouden bijvoorbeeld vrijwilligers vooral mee helpen

in educatieve projecten voor jongeren. Dit stelt de vrijwilligers echter in een machtspositie aangezien

ze les kunnen geven zonder echt kennis te hebben over de lokale context en zonder echt werkervaring

te hebben omdat vrijwilligers vaak nog studenten zijn, iets wat ze volgens Guttentag (2009) nooit in

hun thuisland zouden kunnen doen. Dit vind ik ook terug bij het aanbod van Bouworde VZW.

Vrijwilligers kunnen in Sukaraja in Indonesië naast het bouwen aan een school ook Engelse les geven

aan de kinderen van die school zonder dat ze daar bekwaam voor zijn (Bouworde VZW, 2017).

1.3.4. Het proces van ‘Othering’

De economisch stagnerende gebieden worden volgens Sin (2010) door VTO’s en vrijwilligers afgebeeld

als de ‘Distant Other’ of de verre andere waar de rijke landen verantwoordelijk voor zijn en waarvoor

gezorgd moet worden. Daarom participeren mensen aan benefietinitiatieven en geven mensen

donaties, zelfs al zien ze de leden van de gemeenschap waarvoor gedoneerd wordt zelf nooit. Het

vrijwilligerstoerisme zou volgens haar zo populair zijn geworden omdat het in tegenstelling tot


19

benefieten en donaties wél toelaat aan vrijwilligers om in contact te komen met de verre andere en

effectievere hulp te bieden. “[…] the two worlds (if they are indeed separate) are brought together into

a shared space as tourists act out “care” and “responsibilities” in their travel destinations” (Sin, H., L.,

2010, p. 984). Guttentag (2009: 546) beweert dat de organisaties die vrijwilligerswerk organiseren ook

vaak de gastgemeenschap afbeelden via generalisaties over de andere. Zo wordt het voorbeeld

gegeven dat Paraguayanen afgebeeld worden als ‘altijd charmant’, de Brazilianen als ‘energiek en

gelukkig’ en de Cambodjanen als ‘verlegen en gracieus’.

Het ideaal van ‘de andere helpen’ binnen het vrijwilligerstoerisme is volgens Mary Conran (2011: 1464)

gebaseerd op de binaire ‘wij-zij’ relatie tussen de uitsturende landen en de ontvangende landen. Dit

zou volgens haar impliciet suggereren dat sommige levens er zijn om te helpen en anderen om

geholpen te worden. Negatieve stereotypes over de hulpbehoevende als inferieur of minder slim

zouden versterkt worden door het proces van Othering dat plaatsvindt tijdens het vrijwilligerswerk

(Sin, 2009). Het is een traditionele manier van denken volgens Martin en Griffiths (2014) die de

Westerse cultuur in een superieure positie plaatst en machtsongelijkheid binnen een groep negeert.

Cultuur en identiteit zijn beide dynamische begrippen die steeds in beweging zijn, in de altijd

veranderende samenleving. “[…] in the same way that an individual cannot be identified by a single

aspect of their identity, neither can communities or societies” (Martin, F., & Griffiths, H., 2014, p. 143).

Ook Hrang Luh Sin (2009) haalt dit aan in haar kritisch onderzoek naar de motivaties van

vrijwilligerstoeristen:‘‘[w]hen viewed as simply helping those ‘less fortunate’, students may fail to see

the role that their own privilege plays in the dynamics of power’’ (Sin, H., L., 2009, p. 496).

1.4. Mogelijke privileges van vrijwilligers in vergelijking met de

gastgemeenschap

De hierboven besproken vormen van macht bij vrijwilligerstoerisme leiden ertoe dat de vrijwilligers

zich in een positie van macht bevinden tegenover de gastgemeenschap. Aan deze machtspositie zijn

volgens Mahrouse (2011) ook enkele privileges verbonden. Ze stelt dat vrijwilligers privileges hebben,

verbonden aan hun ras/etniciteit, klasse en mobiliteit. De privileges verbonden aan ras/etniciteit

komen volgens Conran (2011) tot uiting in blanke huid. Dit is vaak de meest zichtbare vorm van verschil

tussen hen en de gastgemeenschap. Het privilege van mobiliteit zit volgens Mahrouse (2011) vervat in

het feit dat vrijwilligers de financiële middelen, tijd en officiële documenten hebben om voor hun

plezier of voor educatieve doeleinden te kunnen reizen. Tenslotte kan het privilege dat verbonden is

aan klasse gevonden worden bij de voorbereiding van de vrijwilligers op minder luxe. In wat volgt

worden de drie algemene vormen van privileges diepgaander besproken.


20

1.4.1. Privilege in de context van etniciteit

Conran (2011) heeft negen maanden etnografisch veldonderzoek verricht bij drie verschillende NGO’s

in Thailand: ‘Teachers Abroad’, ‘Friendship with Thailand’ en ‘Borderless Volunteers’. Ze onderzocht de

intieme relaties tussen de vrijwilligers en de gastgemeenschap. Hierbij stelde ze vast dat vrijwilligers

een geprivilegieerde positie hebben op de gastgemeenschap op basis van etniciteit. De economische

en de politieke macht van de vrijwilligers is verbonden aan hun nationale en bijgevolg ook raciale

identiteit. Hun blanke identiteit geeft hen een hogere status omdat dit het meest zichtbare teken van

verschil is tussen hen en de leden van de gastgemeenschap. Dit privilege wordt door Peggy McIntosh

(2010) beschreven als ‘White Privileges’. De blanke huid brengt volgens haar indirect een status mee.

Conran (2011: 1464-1465) geeft hierbij het voorbeeld dat de Thaise bevolking de vrijwilligers de naam

‘Farang’ geeft. Deze term betekent vertaald naar het Engels: ‘Caucasian Foreigners’. Naar het

Nederlands vertaald kunnen we stellen dat het ‘blanke buitenlanders’ betekent. Deze term heeft zowel

een positieve als negatieve betekenis. Enerzijds omdat het geassocieerd wordt met verwennerij,

roekeloosheid en immoraliteit. Farang wordt namelijk gebruikt om vrijwilligers de schuld te geven van

de slechte toestand van de maatschappij. Anderzijds betekent het ook moderniteit, vooruitgang en

privilege. Een respondente van Conran (2011: 1456) vertelde haar dat ze graag vrienden wou worden

met de vrijwilligers van een vredescorps in haar buurt in Nepal, omdat de westerling als de Messias

van ontwikkeling werd gezien. Ze ging altijd naar het Vredescorps en fantaseerde erover met hen mee

te gaan naar Amerika.

Cook (2011) ziet ook een genderaspect bij de privileges van blanke vrouwen gebaseerd op historische

en politieke gebeurtenissen. Ze haalt hierbij de studie van Charania (2001) aan die onderzocht hoe

blanke vrouwelijke studentes de globale ongelijkheid kaderden als iets dat enkel rechtgezet kon

worden door de directe interventie van vrijwilligers. In het imperialistische tijdperk werden

gekoloniseerde vrouwen gezien als niet beschaafd en onderdrukt door hun mannen. Dit gaf de blanke

vrouwen uit het Noorden, die zichzelf als bevrijd zagen, het recht om de gekoloniseerde vrouwen te

gaan redden. Charania ziet dezelfde wijze van redenering terugkomen in het hedendaagse activisme

van vrouwelijke vrijwilligers aangezien ze op reis vertrekken om de arme andere te gaan redden.

1.4.2. Privileges in de context van Mobiliteit

Mahrouse (2011) vindt het belangrijk dat mensen die de middelen, het geld, de tijd en de officiële

documenten hebben ook een bewustzijn moeten hebben van deze positie die het mogelijk maakt voor

hen om te gaan reizen. Het privilege bestaat uit het feit dat vrijwilligers vrijwilligerswerk kunnen gaan

doen in economisch stagnerende gebieden. De toegang tot mobiliteit is een privilege dat hen de kans

biedt om een toerist te kunnen zijn en naar de ‘andere’ te gaan kijken.


21

Hierbij kan het belang van aandacht voor de ‘Politics of Location’ van Rich (1984: 216) aangestipt

worden. Mensen moeten zich er volgens haar van bewust zijn dat de plaats waar ze geboren zijn een

invloed heeft op hun levensloop. Dit is volgens haar de ‘Politics of Location’. Ze geeft hierbij het

volgende voorbeeld: Rich is geboren als een blank Joods meisje in Amerika, bijgevolg werd ze al sinds

haar geboorte anders behandeld dan zwarte en/of mannelijke baby’s in hetzelfde ziekenhuis. Ze was

vier jaar oud toen de tweede wereldoorlog aanving en de Nazi’s begonnen met de genocide. Indien ze

in Europa zou geboren zijn, zou haar leven er compleet anders hebben uitgezien. Ze zou het mogelijks

niet overleefd hebben. Deze Politics of Location komt ook aan bod in het onderzoek van Harding

(2012). Tijdens de imperialistische periode werden gekoloniseerde vrouwen gezien als niet volledig

beschaafd en gekoloniseerde mannen als minder mannelijk dan mannen van Europese herkomst.

Gekoloniseerde mannen zouden ook minder goed zijn in het managen van hun eigen leven in

vergelijking met Europese mannen. Met andere woorden, de plaats waar ze geboren waren

veronderstelde dat hun cultuur minderwaardig was aan de cultuur van de kolonisten.

Vandaag zit dit denkbeeld volgens Heron (2007) nog altijd vervat in de berichtgeving over de

gastgemeenschap bij VTO’s. Ze deed onderzoek in Canada naar het beeld dat de media presenteren

over ontwikkelingssamenwerking in economisch stagnerende gebieden. Hierbij stelde ze vast dat de

gemeenschappen waar er veel vrijwilligerstoerisme is, steeds als negatief afgebeeld werden in artikels,

televisieprogramma’s, het nieuws, geldinzamelacties voor goede doelen en vrijwilligersorganisaties.

Dit wordt ook vastgesteld door Banki en Schonell (2017): fundamentele informatie zoals de historische

context en de bredere socio-economische structuren zouden niet voldoende vermeld worden bij het

verspreiden van bepaalde mediaberichten. Deze berichtgeving zou ervoor zorgen dat de lokale

bevolking als passieve slachtoffers gezien worden die gered moeten worden (Cook, 2011). Het centrale

idee van vrijwilligerstoerisme is volgens Sin (2009) dat de vrijwilligers een positieve impact zouden

hebben op de gastgemeenschap. Dit geeft de mogelijkheid aan vrijwilligers en VTO’s om deel te nemen

aan vrijwilligerstoerisme en bij de gastgemeenschap te interveniëren (Heron, 2007). Dit altruïstische

ideaal zou er echter niet in slagen om de bestaande machtsongelijkheid te counteren. Harding (2012)

bevestigt dit: “It is arrogant and ineffective for one culture to be able to determine what will be best

for all. Especially for Western researchers and volunteers to do so for non-Western societies” (Harding,

S., 2012, p. 149).

1.4.3. Privilege in de context van klasse

De continue globalisering en het groeiende consumentenbewustzijn heeft volgens Conran (2011)

gezorgd voor maatschappelijk bewustzijn bij de middenklasse uit economisch stabiele landen. Dit

zorgde voor de snelle uitbreiding van het vrijwilligerstoerisme, vooral bij jongeren uit de middenklasse.

In tegenstelling tot de lokale bevolking hebben vrijwilligers de mogelijkheid om te reizen, een hogere


22

opleiding te volgen en voldoende geld te verdienen om een vrij leven te leiden. Volunteer tourists tend

to be middle and upper class, well-educated and globally conscious individuals who sympathize with

popular global justice agendas such as anti-globalization, anti-neoliberalism, and anti-imperialism

(Conran, M., 2011, p. 1456). McLennan (2014: 52-59) stelde vast dat alle vrijwilligers die in

ProjectHonduras actief waren, ook behoorden tot de middenklasse van de Verenigde Staten of

Canada. De oprichters van het project waren zelf ook Canadezen. ProjectHonduras presenteerde

zichzelf als voorzienend in diensten op gebied van gezondheid, educatie en

gemeenschapsontwikkeling. Het discours van de organisatie kadert Honduras echter als een land met

veel problemen dat buitenlandse hulp nodig heeft. De Hondurese bevolking wordt voorgesteld als niet

in staat om zichzelf uit deze problemen te helpen. Zo vertelde een respondent dat de bevolking

gewoon niet doorzet, niemand zou zijn beloften nakomen.

Overigens ziet Sin (2010) een privilege bij de vrijwilligers in het feit dat ze zich moeten voorbereiden

op minder luxe en dat het een zogezegd harde confronterende reis zal worden. In haar onderzoek

bleek dat sommige vrijwilligers het soms moeilijk hadden om zich aan te passen aan de

leefomstandigheden van de gastgemeenschap of probeerden om hun omgeving aan te passen aan hun

noden. Zo gaven organisaties waar Sin (2010: 989) mee sprak in Cambodja aan dat sommige

vrijwilligers matrassen wilden kopen of hun eigen voedsel wilden meebrengen. Dit zorgde ervoor dat

deze organisaties in Cambodja niet tevreden waren over de vrijwilligers omdat ze hun privilege van

luxe niet konden laten varen.

1.4.4. Intersectionaliteit

Lutz (2014) brengt de theorie van Crenshaw (1991) onder de aandacht, waarbij ze stelt dat personen

tot verschillende categorieën behoren die vormgeven aan hun identiteit, zoals klasse, etniciteit,

mobiliteit, gender, opleiding, religie, …. Verschillende van deze categorieën kunnen elkaar kruisen,

waardoor ze een invloed hebben op elkaar en zorgen voor privileges of discriminaties. Zo geeft

Crenshaw (1991: 210) het voorbeeld dat een zwarte vrouw discriminatie kan ervaren op basis van haar

huidskleur, maar ook op basis van haar gender. Hierdoor ervaart ze meer discriminatie dan een man

met een zwarte huidskleur. Naar aanleiding van dit voorbeeld kunnen we stellen dat vrijwilligers ook

tot meerdere categorieën behoren die elkaar doorkruisen en hen privileges geven. Voor deze

masterthesis is besloten om drie categorieën te bespreken die erg opvallend zijn bij het

vrijwilligerstoerisme: etniciteit, mobiliteit en klasse. Dit zijn geen duidelijk afgebakende categorieën en

kunnen dus mogelijks overlappen.


23

1.5. Transformative Learning Theory

Martin en Griffiths (2014) stellen dat deelnemers aan vrijwilligerstoerisme vaak starten met de

verwachting dat ze een transformatie van de self zullen ondergaan tijdens hun reis door vele

interculturele ontmoetingen. Dergelijke reizen worden vaak ook zo door de uitzendorganisaties

voorgesteld. Martin en Griffiths deden tussen 2002 en 2009 onderzoek bij Britse vrijwilligersgroepen

in India en Ghana. Er zou volgens hen beter moeten gekeken worden naar wat er precies verandert.

Het ‘Transformative Learning’ (TL) zou zorgen voor een verandering in de referentiekaders van de

vrijwilligers en het herkennen van de privileges en machtsrelaties door de ervaringen die ze opgedaan

hebben (Coghlan & Gooch, 2011).

Knollenberg, McGehee, Bynum, Boley en Clemons (2014) onderzochten Transformative Learning bij

potentiële vrijwilligerstoeristen. De Engelstalige enquête stond online op de website Volunteerism.org.

Alle potentiële Engelssprekende vrijwilligers die de site bezochten konden deze invullen. Ze stellen dat

het proces van Transformative Learning pas gebeurt wanneer volgende drie elementen van toepassing

zijn tijdens de vrijwilligersreis: zelfreflectie, een dialoog aangaan en interculturele ervaringen.

Zelfreflectie omvat volgens Knollenberg et al. (2014) het nadenken over de eigen kenniskaders, waar

ze vandaan komen en hoe ze tot uiting komen. Martin en Griffiths (2014: 939-940) stellen dat door

zelfreflectie de referentiekaders van vrijwilligers meer open en inclusief kunnen worden. Vrijwilligers

zouden hierdoor hun vooroordelen die ontstaan zijn door de socioculturele en historische contexten

zoals machtsrelaties, koloniale erfenissen en privileges leren herkennen (Banki & Schonell: 2017). Zo

kunnen ze vanuit meerdere perspectieven kijken naar bepaalde gebeurtenissen tijdens hun

vrijwilligerswerk.

Het tweede element van Transformative Learning is volgens Knollenberg et al. (2014) dialoog aangaan.

Het in dialoog gaan met anderen kan helpen bij het reflecteren en het herkennen van al dan niet

verkeerde aannames over de andere cultuur.

Om de twee voorgaande elementen een effect te laten hebben bij Transformative Learning moeten

de vrijwilligers ook interculturele contacten aangaan. Door interculturele ontmoetingen ontstaan

zelfreflectie en een kritisch cultureel bewustzijn (Holmes & O’Neill, 2012). Deze culturele

ontmoetingen kunnen ervoor zorgen dat individuen hun eigen aannames in vraag stellen. Zo zouden

ze een cultuurshock kunnen ervaren door het contact met een onbekende andere omgeving. Soms kan

het er ook voor zorgen dat vrijwilligers niet tevreden zijn met hun vrijwilligerservaring omdat het niet

voldeed aan hun verwachting van ‘de andere helpen’ (Knollenberg et al., 2014: 928). Al deze ervaringen

kunnen bijdragen tot het transformatief leerproces van de vrijwilligers.


24

Deze interculturele ervaringen zijn volgens Martin en Griffiths (2014) een belangrijk element van het

Transformative Learning Process omdat vrijwilligers zo Interculturele Competenties zouden

ontwikkelen. Lough (2011: 425) stelt dat Interculturele Competenties steeds belangrijker worden in de

samenleving omdat mensen van verschillende culturen steeds meer in contact komen met elkaar door

de globalisering.

1.5.1. Ontwikkeling van interculturele competenties bij de vrijwilligers

Lough (2011: 454) onderzocht welke elementen een invloed hebben op het ontwikkelen van

interculturele competenties bij internationale vrijwilligers. Hij toonde aan dat er drie belangrijke

elementen zijn bij het contact tussen de vrijwilligers en de gastgemeenschap die een invloed hebben

op de ontwikkeling van interculturele competenties.

Als eerste is er de duur van het vrijwilligerswerk. Hoe langer het vrijwilligerswerk van de deelnemer

duurt, hoe beter men elkaar kan begrijpen. Tijdens een korte periode zijn de contacten veel

oppervlakkiger, terwijl een langdurig verblijf kan leiden tot meer diepgang. Alexander (2012), die de

invloed van leeftijd, gender, projecttype en duur van het verblijf op de toeristische ervaring van

vrijwilligerstoeristen in Zuid-Afrika onderzocht, merkt op dat vrijwilligers die een minimumperiode van

vijf weken vrijwilligerswerk gedaan hebben een grotere kans hebben om een transformatieproces door

te maken.

Vervolgens is volgens Lough (2011) ook de intensiteit van het interculturele contact belangrijk, omdat

dit de bestaande vooroordelen kan doorbreken. Door bijvoorbeeld bij een lokale familie te verblijven

en deel te nemen aan het dagelijkse familieleven, komen de vrijwilligers in direct contact met de

gastgemeenschap. Ze kunnen de lokale cultuur en levensstijl beter leren kennen en begrijpen. Dit in

tegenstelling tot een luxueuzer verblijf in een gebouw dat speciaal aangepast is aan de noden van de

vrijwilligers.

Ten slotte is evenwaardig contact tussen de vrijwilligers en de gastgemeenschap belangrijk voor de

ontwikkeling van Interculturele Competenties in beide groepen. Wanneer vrijwilligers de lokale

gemeenschap vanuit een paternalistische positie benaderen met doelen die niet hetzelfde zijn als die

van de lokale gemeenschap, kan dit voor conflict zorgen en kunnen de interculturele competenties

niet ontwikkeld worden. Zo moet het vrijwilligersproject bijvoorbeeld ook naar de noden van de

gastgemeenschap luisteren en zich niet enkel schikken naar de eisen van de vrijwilliger. Wat hier

volgens Lough (2011) belangrijk bij is, is dat er geen machtsverschillen mogen zijn tussen beide

groepen.


25

1.5.2. Belang van begeleiding vanuit de VTO’s bij vrijwilligerstoerisme

Lyons et al. (2011: 362) merken op dat de interculturele competenties zich niet automatisch en

vanzelfsprekend ontwikkelen tijdens de reizen van de vrijwilligers. Interculturele contacten zorgen niet

altijd voor een positieve interculturele ervaring. Sterker nog, volgens Guttentag (2009), Holmes en

O’Neill (2012) en Lyons et al. (2011) kunnen de bestaande vooroordelen veeleer bevestigd worden.

Guttentag (2009: 546) gebruikt hierbij een voorbeeld van het onderzoek van Simpson in 2004 waarbij

haar respondenten de nadruk legden op het contrast tussen ‘zij en wij’, in plaats van het zoeken naar

gelijkenissen. Martin en Griffiths (2014) concluderen uit hun onderzoek dat er voor de vrijwilligers een

moment moet ingebouwd zijn waar ze kunnen reflecteren over machtsrelaties en privileges door een

begeleider met kennis.

Ook Sin (2009) concludeert dat vrijwilligers te weinig uitgedaagd worden om na te denken over hoe

de huidige globale en politieke omstandigheden een invloed kunnen hebben op de

leefomstandigheden van de gastgemeenschap. Vrijwilligers zouden niet begrijpen dat zelfs ondanks

de hulp die zij geven, de hulpbehoevende situatie van de gastgemeenschap hetzelfde zal blijven,

waardoor het moeilijk is om uit de vicieuze cirkel van armoede te geraken. Lyons et al. (2011) stellen

dat er voldoende aandacht besteed moet worden aan begeleiding van het vrijwilligerswerk.

In het onderzoek van Mahrouse (2011) gaf de organisatie ‘Global Exchange Tours’ voor de aanvang

van de reis informatie via brochures of infomomenten over het vrijwilligerswerk. Op die manier

trachtten ze de vrijwilligers bewust te maken over de privileges die ze hebben tegenover de mensen

die ze gaan helpen. Er werd echter duidelijk dat dit bewustzijn van haar respondenten slechts voor

zeer oppervlakkige veranderingen in hun gedrag zorgde: ze zouden enkel getracht hebben om hun

rijkdom en privileges niet te tonen wanneer ze bij de gastgemeenschap waren door geen extravagante

bedragen uit te geven en zich niet opvallend anders te gedragen. De vrijwilligers vonden van zichzelf

dat ze al een deel van hun privileges opofferden omdat ze zich moesten aanpassen aan minder

comfortabele leefomstandigheden dan ze gewoon waren in hun thuisland. Ze erkenden volgens

Mahrouse (2011) enkel de individuele ongelijkheid en privileges tussen hen en de lokale bevolking,

zoals educatie, comfort, vermogen en dergelijke. Ze zagen echter niet in dat de ongelijkheid veel dieper

zit dan op individueel niveau, maar dat een netwerk van politieke machtsrelaties ervoor zorgt dat

Westerse vrijwilligers naar “ontwikkelingslanden” kunnen reizen om te ‘helpen’.


26

Deel 2: Methodologisch kader

In dit onderzoek wordt gekeken of Vlaamse vrijwilligers die deelnamen aan een vrijwilligersreis bij

Bouworde VZW een bewustzijn rond hun privileges en de machtsrelaties die verbonden zijn aan het

vrijwilligerstoerisme opgebouwd hebben in de voorbereidingsfase van de reis, tijdens hun verblijf en

na hun terugkeer in België. Om een antwoord op deze vragen te formuleren, wordt in deze

masterthesis een verkennend onderzoek gedaan via een beperkt aantal kwalitatieve interviews met

vrijwilligers en wordt bij Bouworde VZW geobserveerd hoe deze VTO toekomstige vrijwilligers

voorbereidt op hun ervaringen.

Voorafgaand aan de voorstelling van de resultaten wordt de methode van dit kwalitatief onderzoek

besproken. Zo komt onder meer het proces van het vinden van respondenten alsook hun achtergrond

aan bod, wordt de manier waarop de analyse van de data gebeurde beschreven, alsook de context van

de organisatie Bouworde VZW toegelicht.

2.1. Kwalitatief onderzoek

Hennie Boeije (2012) omschrijft kwalitatief onderzoek als onderzoek waarin verschijnselen besproken

en geïnterpreteerd worden vanuit de betekenis die de respondenten zelf aan die verschijnselen geven.

Boeije omschrijft de definitie van kwalitatief onderzoek als:

In kwalitatief onderzoek richt de vraagstelling zich op onderwerpen die te maken hebben met de

wijze waarop mensen betekenis geven aan hun sociale omgeving en hoe ze zich op basis daarvan

gedragen. Er worden onderzoeksmethoden gebruikt die het mogelijk maken om het onderwerp

vanuit het perspectief van de onderzochte mensen te leren kennen met het doel om het te

beschrijven en waar mogelijk te verklaren (Boeije, H., 2012, p. 27).

Deze masterthesis peilt naar het bewustzijn van vrijwilligers over machtsrelaties en privileges die

verbonden zijn met vrijwilligerstoerisme. Zeven Vlaamse vrijwilligers die onder begeleiding van een

VTO internationaal vrijwilligerswerk gedaan hebben werden geïnterviewd. Om deze respondenten te

bereiken werden twee vrijwilligersorganisaties, ‘Projects Abroad België’ en ‘Bouworde VZW’ in

Vlaanderen aangesproken met de vraag om mee te zoeken naar contactpersonen. Daarvan plaatste

enkel Bouworde VZW een facebookmelding van dit thesisonderzoek en mijn contactgegevens. Hierop

hebben vier respondenten gereageerd, waarvan er één is weggevallen. De andere respondenten

kwamen in contact via mondelinge overdracht via kennissen en vorige respondenten. Het onderzoek

gebeurde aan de hand van semi-gestructureerde open interviews aangezien dit diepgaandere

bijvragen toelaat, zie interviewvragen in bijlage 1. Door de vragen open te laten kan er verder worden


27

ingegaan op gegeven antwoorden. Hierbij werd een topiclijst gehanteerd zoals voorgesteld door

Baarda (2014). Tijdens de interviews werd er vooral geluisterd naar de vrijwilligerservaringen van de

respondenten. Op die manier werd gekeken of er sprake was van een proces van Transformative

Learning waarbij ze een bewustzijn ontwikkelden rond machtsrelaties en privileges. Alle interviews

werden met toestemming van de respondenten opgenomen met een recorder en later uitgeschreven.

Bij het begin van het interview werd duidelijk gemaakt dat de interviews op anonieme en

vertrouwelijke basis verwerkt werden. Indien ze zich ongemakkelijk voelden bij bepaalde vragen,

hoefden de respondenten geen antwoord te geven. De duur van de interviews varieerde van een half

uur tot een uur, maar de meeste interviews duurden ongeveer 45 minuten. Alle respondenten hadden

ongeveer dezelfde achtergrond: Op één persoon na hadden ze allemaal na het middelbaar onderwijs

hun studie verder gezet in de hogeschool of de universiteit. De overige persoon had via dagonderwijs

een opleiding gevolgd. Vier van de zeven respondenten studeerden nog. De anderen werkten of waren

werkzoekend. Alle respondenten hadden minstens één ouder die na het middelbaar nog een verdere

opleiding heeft gevolgd, behalve één persoon waarvan beide ouders na het middelbaar begonnen

waren met werken. De landen waar ze naartoe gingen, varieerden tussen Marokko, China, Nepal,

Thailand, Sri Lanka en Tanzania (Bijlage 2).

Alexander (2012: 121) deed kwantitatief onderzoek naar de invloed van leeftijd, gender, projecttype

en duur van het verblijf van de vrijwilligers op hun vrijwilligerservaring. Dit stelde ze vast door

veranderingen te meten in 15 persoonlijkheidseigenschappen bij vrijwilligers. Deze eigenschappen

varieerden van angst en depressie tot avontuurlijkheid en plichtsbewustzijn. In haar onderzoek werd

duidelijk dat verschillende leeftijdscategorieën op een verschillende manier beïnvloed worden. Er is

een grotere kans dat het vrijwilligerswerk een grote impact heeft op de persoonlijkheid van de

vrijwilliger bij de leeftijdsgroepen tussen de 16 en 29 jaar. Bij vrijwilligers vanaf 30 jaar was er ook een

impact, maar die was niet significant groot. De leeftijd van de respondenten in deze masterthesis

varieert tussen de 19 jaar en de 25 jaar en ligt dus binnen de leeftijdsgroep die volgens Alexander een

significante persoonsverandering doormaakt tijdens hun vrijwilligerswerk. De interviews vonden

plaats wanneer de respondenten al minstens enkele maanden terug waren in België. De langste

periode tussen de reis en het interview was drie jaar. Tijdens hun vrijwilligersreis waren ze dus jonger

dan wanneer het interview plaatsvond. Dit kan een mogelijk negatief effect hebben op het onderzoek

aangezien de respondenten kunnen vergeten wat hun specifieke ervaringen waren van het

vrijwilligerswerk. Anderzijds kunnen ze na hun reis ook verdere kennis hebben opgedaan over de

privileges en machtsrelaties verbonden aan het vrijwilligerstoerisme. De jaren wanneer de

respondenten op reis gingen, zijn om anonimiteitsredenen bij de tabel met de respondentprofielen in

bijlage 2 weggelaten.


28

Van de respondenten zijn er twee mannelijke respondenten en vijf vrouwelijke. In het onderzoek van

Alexander (2012: 124) werden ook significante verschillen vastgesteld op gebied van gender in de

invloed van de vrijwilligerservaring op de persoonlijkheidseigenschappen. Zo stelde ze vast dat

eigenschappen die als stereotypisch mannelijk gepercipieerd worden, zoals avontuurlijkheid,

assertiviteit, zelfstandigheid en intellect bij vrouwen door hun vrijwilligerservaring toenamen.

Andersom zouden eigenschappen die als stereotiep vrouwelijk gepercipieerd worden bij de mannen

toenemen door middel van hun reis, zoals voorzichtigheid, vertrouwen, artistieke interesses,

plichtsbewustzijn en kwetsbaarheid. Er kunnen echter ook andere persoonlijkheidsverschillen zijn die

vrijwilligerservaringen beïnvloeden, deze verschillen hoeven niet noodzakelijk met gender te maken

hebben (Alexander, 2012).

Vier van de zeven respondenten hebben hun vrijwilligerswerk in het buitenland gedaan via Bouworde

VZW. Op basis van deze resultaten heb ik besloten om ook vanuit organisatorisch gebied te

onderzoeken hoe ze mogelijks hun vrijwilligers ondersteunden in het proces van Transformative

Learning. Daarom wordt in deze masterthesis ook een organisatie meer van nabij ‘verkend’ en

onderzocht hoe de organisatie Bouworde VZW haar vrijwilligers ondersteunt. Hiervoor heb ik van

Bouworde VZW de toestemming gekregen om te observeren tijdens een vormingsnamiddag of

‘preparee’ waaraan al de vrijwilligers verplicht moeten deelnemen voor ze op reis vertrekken. De Case

Study van Bouworde VZW en de observatie tijdens de informatie avond dienen als ondersteuning voor

de interviews.

2.1.1. Methode van data-analyse

De interviews werden zoals eerder vermeld allemaal opgenomen op audioband en later volledig

uitgeschreven. Tijdens het uitschrijven werden ook de non-verbale reacties van de respondenten

vermeld, deze zijn gebaseerd op de indrukken van de interviewer, genoteerd tijdens het gesprek.

Tijdens het transcriberen werden de geluiden, intonaties, pauzes en sfeer zo goed mogelijk

weergegeven. Om de uitgeschreven interviews te analyseren werd er gebruik gemaakt van het

computerprogramma ‘NVivo’ om de eerste stappen van codering toe te passen (Baarda, 2014). Bij de

analyse van de interviews werd er vertrokken vanuit het theoretisch kader. Dit wil zeggen dat er eerst

een codeboom ontwikkeld werd, gebaseerd op het theoretisch kader (Boeije, 2012). Er werd

vertrokken vanuit drie hoofdcodes ‘percepties van actoren’, ‘machtsrelaties’ en ‘ervaring van

privileges’. Deze werden verder opgesplitst in subcodes. Aan de code van percepties van actoren

werden de subcodes ‘VTO’, ‘Organisatie bij gastgemeenschap’ en ‘vrijwilligers’ toegekend. Aan de code

machtsrelaties werden de subcodes ‘beter dan gewoon toerisme’, ‘economische verschillen’, ‘gelijke

relaties’ en ‘Othering’ toegekend. Aan de code ervaring van privileges werden de subcodes

‘ethniciteit’, ‘klasse’ en ‘mobiliteit’ toegekend. Dit zijn zeer open en ruime codes die vervolgens nog


29

eens onderverdeeld werden in specifiekere codes, zoals weergegeven in bijlage 3. Op deze manier

ontstond tijdens de analyse van de interviews een boomstructuur.

In het tweede deel van de data analyse werden de notities die gemaakt werden tijdens observatie van

de ‘preparee namiddag’ ook geanalyseerd. Om praktische redenen konden er geen opnames tijdens

die preparee namiddag gebeuren, omdat de vorming drie uur duurde, en er veel verplaatst moest

worden in het lokaal, alsook omdat opnames mogelijk door sommige deelnemers als storend konden

ervaren worden. Daarom nam ik als onderzoeker notities van opvallende uitspraken gedurende de

preparee bijeenkomst. Tijdens de preparee bijeenkomst vonden drie verschillende

vormingsmomenten plaats. De eerste vorming ging over de Tanzaniaanse cultuur, de tweede vorming

over de praktische regeling van de reis en de derde vorming ging over de organisatie in Tanzania waar

de vrijwilligers zouden werken. De notities van de observatie werden later ook via het programma

Nvivo geanalyseerd. Belangrijke fragmenten kregen een label toegekend en deze labels werden later

gelinkt aan de codeboom (Bijlage 3) die ontstond bij de analyse van de interviews.

2.1.2. Mogelijke valkuilen bij het kwalitatief onderzoek

Boeije (2012) schrijft dat de onderzoeker bij kwalitatief onderzoek steeds betrokken is bij de mensen

die hij of zij bestudeert. Dit zou volgens haar voordelen met zich mee kunnen brengen, omdat

betrokkenheid belangrijk is om te achterhalen wat personen beweegt en wat hen bezighoudt. Boeije

vermeldt echter ook dat mensen de neiging zouden kunnen hebben om hun gedrag of opinies te

veranderen, door de aanwezigheid en het gedrag van de onderzoeker (Baarda, 2014). Er zou mogelijks

ook reactiviteit kunnen optreden tijdens de interviews omdat respondenten beïnvloed worden door

de vragen die gesteld worden (Boeije, 2012). Hierbij geven ze antwoorden op stellingen waar ze

voordien nog niet over hebben nagedacht. Bij het onderzoek van deze masterthesis naar het

bewustzijn van vrijwilligers rond machtsrelaties en privileges zou het kunnen dat de respondenten

tijdens de interviews bepaalde gebeurtenissen niet vermelden of bepaalde zaken vertellen waar ze pas

zijn begonnen over na te denken door de vragen van het interview.

De periode tussen de vrijwilligersreis en het interview voor deze masterthesis is bij sommige

respondenten drie jaar: de reiservaring vond in 2014, 2015 of 2016 plaats. In deze tussentijd kunnen

de vrijwilligers enerzijds bepaalde zaken over hun reis vergeten zijn of kunnen ze na hun reis kennis

opgedaan hebben over vrijwilligerstoerisme en hierdoor een andere visie gekregen hebben over hun

activiteiten. Dit is zoveel mogelijk vermeden door bij elke respondent te vragen hoe ze deze visie

gekregen hebben, of ze dit al hadden voor hun reis, kregen tijdens hun reis of deze visie gekregen

hebben door ervaringen na hun reis. Verder kon ook het sociale wenselijkheidseffect optreden waarbij


30

de respondenten antwoorden aanpassen aan wat maatschappelijk aanvaard is (Roose & Meuleman,

2014).

Door de semi-gestructureerde aard van de interviews kon het gebeuren dat de onderzoeker de ene

keer op een bepaald onderwerp doorvroeg en de andere keer niet. Dit kon de betrouwbaarheid in

twijfel trekken. Wanneer de inhoud van de bijvragen ook in een bepaalde richting persisteerde of de

andere onderwerpen niet diepgaand bevraagd werden, kon ook de validiteit veranderen. Het voordeel

van de semi-gestructureerde interviews was wel dat de onderzoeker op het moment zelf kon

waarnemen wat relevant was (Boeije, 2012, p.146).

2.2. Een verkenning van Bouworde vzw, organisator van vrijwilligerstoerisme

‘Ontwikkelingssamenwerking’ in Vlaanderen bestaat volgens de ngo-federatie (2017) uit vier pijlers:

de eerste pijler is het ontwikkelingsbeleid van de Belgische overheid. De tweede pijler omvat het

ontwikkelingsbeleid van de internationale instellingen zoals de Europese Commissie of de Verenigde

Naties. In de derde pijler bevinden zich de traditionele door de overheid erkende ngo’s en het

ontwikkelingsbeleid van de

HET IS ETER DAN NIETS - Ghent University LibraryHET IS ETER DAN NIETS Bewustzijn rond machtsrelaties...

Documents

Transcript of HET IS ETER DAN NIETS - Ghent University LibraryHET IS ETER DAN NIETS Bewustzijn rond machtsrelaties...