Het bed van ProcrustesFilosofische en praktische aforismen

Nassim Nicholas Taleb

Oorspronkelijke titel: The bed of Procrustes Philosophical andPractical Aphorisms, Random House, 2010

Uitgegeven door: Uitgeverij Nieuwezijds, AmsterdamVertaling: Kees de Vries, AmsterdamZetwerk: CeevanWee, AmsterdamOmslag: Marjo Starink, Amsterdam

2011, Nassim Nicholas Taleb. All rights reserved.Nederlandse vertaling 2011, Uitgeverij Nieuwezijds

isbn 978 90 5712 337 5nur 780

Bij de productie van dit boek is gebruikgemaakt van papierdat het keurmerk van de Forest Stewardship Council (FSC)mag dragen. Bij dit papier is het zeker dat de productie niettot bosvernietiging heeft geleid.

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/ofopenbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, micro-film, geluidsband, elektronisch of op welke andere wijze ooken evenmin in een retrieval system worden opgeslagen zon-der voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Inhoud

Procrustes 9

Preludes 15Tegenverhalen 23

Ontologische zaken 32Het heilige en het profane 33

Toeval, succes, geluk en stocisme 37Vermakelijke en niet-vermakelijke problemen

van sukkels 50Theseus, ofwel een paleoleven leiden 55

De Republiek der Letteren 62Het Universele en het Bijzondere 72

Misleid door toeval 75Esthetiek 80

Ethiek 83Robuustheid en breekbaarheid 92

De spelillusie en domeinafhankelijkheid 96Epistemologie en subtractieve kennis 100

De schande van voorspellen 104Filosoof zijn en filosoof blijven 106

Het economische leven en andere zeer vulgaire onderwerpen 110

De wijze, de zwakke en de grootmoedige 117Het impliciete en het expliciete 123

Over de variteiten van liefde en niet-liefde 127Slot 130

Nawoord 131Dankwoord 142

Over de auteur 143

Procrustes

Procrustes was in de Griekse mythologie de wredeeigenaar van een klein landgoed in Corydalus in At-tica, aan de weg tussen Athene en Eleusis, waar demysterieriten werden uitgevoerd. Procrustes hadeen merkwaardig gevoel voor gastvrijheid: hij ont-voerde reizigers, gaf ze een copieuze maaltijd te etenen nodigde ze daarna uit de nacht door te brengenin een bijzonder bed. Hij wilde dat de reizigers pre-cies in het bed pasten. Van degenen die te lang wa-ren, hakte hij met een bijl de benen af; degenen diete klein waren, rekte hij uit (hij heette naar verluidteigenlijk Damastes, of Polypemon, maar stond be-ter bekend onder zijn bijnaam Procrustes, dat deuitrekker betekent).

Als staaltje van de zuiverste dichterlijke gerech-tigheid kreeg Procrustes een koekje van eigen deeg.Een van de reizigers die hij meenam was de onver-schrokken Theseus, die later in zijn heldhaftige le-

9

ven de Minotaurus doodde. Na de gebruikelijkemaaltijd dwong Theseus Procrustes op zijn eigenbed te gaan liggen. Om hem met de gebruikelijkeprecisie erin te laten passen, hakte hij daarna zijnhoofd af. Theseus volgde hiermee de werkwijze vanHercules: criminelen met gelijke munt betalen.

In meer sinistere versies (zoals die in de Bibliothe-ca van Pseudo-Apollodorus) had Procrustes tweebedden, een klein en een groot bed, en dwong hijkleine slachtoffers in het grote bed te gaan liggen enlange slachtoffers in het kleine bed.

Elk aforisme in dit boek heeft betrekking op eenof ander Procrustesbed wanneer wij mensen stui-ten op de grenzen van onze kennis en dingen die weniet waarnemen, het ongeziene en onbekende, hef-fen we de spanning op door het leven en de wereldin heldere, handzame ideen, reductionistische ca-tegorien, specifieke vocabulaires en voorverpakteverhalen te persen, wat bij tijd en wijle gevaarlijkeconsequenties heeft. Bovendien zijn we ons er nietvan bewust dat we dingen op deze manier achterafpassend maken, zoals kleermakers die er eer in stel-len een perfect passend pak te leveren maar datdoen door de ledematen van hun klanten operatief

het bed van procrustes

10

te veranderen. Zo beseffen weinig mensen dat we dehersenen van schoolkinderen veranderen met medi-cijnen teneinde ze aan te passen aan de leerstof, inplaats van andersom.

Aangezien aforismen hun charme verliezen zo-dra ze worden uitgelegd, wil ik nu alleen wijzen ophet centrale thema van dit boek verdere opmerkin-gen bewaar ik voor het nawoord. Het zijn op zich-zelf staande gecomprimeerde gedachten die draaienrond mijn belangrijkste ideen over hoe we omgaan,en zouden moeten omgaan, met wat we niet weten, waaropik in mijn boeken De Zwarte Zwaan, Over robuustheid enMisleid door toeval nader inga.*

procrustes

11

* De metafoor van het Procrustesbed gebruik ik niet slechtsom aan te geven dat we iets in het verkeerde hokje stoppen;meestal doen we het omgekeerde en veranderen we de ver-keerde variabele, in dit geval de persoon in plaats van het bed.Elk falen van wat we wijsheid noemen (gekoppeld aan tech-nische vakkundigheid), kan herleid worden tot een Procrus-tesbed-situatie.

Preludes

De persoon die je het minst graag tegenspreekt, benjij zelf.

Een idee begint interessant te worden wanneer jebang wordt om verder te denken en er de logischeconclusie uit te trekken.

Farmaceutische ondernemingen zijn beter in hetuitvinden van ziekten die passen bij bestaande ge-neesmiddelen dan in het uitvinden van geneesmid-delen die passen bij bestaande ziekten.

15

Als je het bevrijdende effect van ascetisme wilt be-grijpen, bedenk dan dat je hele fortuin kwijtrakenveel minder pijnlijk is dan de helft kwijtraken.

De beste manier om een idioot failliet te laten gaan,is hem informatie geven.

Academische wetenschap verhoudt zich tot kennisals prostitutie tot liefde; oppervlakkig gezien bijnagelijk, maar voor de niet-sukkel niet precies hetzelf-de.*

In de wetenschap moet je de wereld begrijpen; in hetzakenleven moet je anderen de wereld verkeerddoen begrijpen.

het bed van procrustes

16

* Hierbij past een relativerende opmerking. Er zijn uitzonde-ringen, maar er zijn ook veel bekende gevallen waarin eenprostituee verliefd wordt op een klant.

Ik vermoed dat Socrates ter dood werd gebracht om-dat uitermate helder denken erg onaangenaam is,vervreemdend werkt en niet des mensen is.

Onderwijs maakt een wijze een beetje wijzer, maareen idioot nog veel gevaarlijker.

De toets voor de originaliteit van een idee is niet hetontbreken van een voorganger, maar het bestaanvan vele maar tegenstrijdige voorgangers.

De dubbele straf van de moderne tijd is dat we vroegoud worden en langer leven.

preludes 17

17

Een erudiet persoon is iemand die minder laat ziendan hij weet; journalisten en consultants doen hettegenovergestelde.

Je brein is het intelligentst wanneer je het niet verteltwat het moet doen iets wat mensen die douchen afen toe merken.

Als je woede na verloop van tijd afneemt, heb je ietsonrechtvaardigs gedaan; als je woede daarentegentoeneemt, is je iets onrechtvaardigs aangedaan.

Ik vraag me af of mensen die pleiten voor generosi-teit vanwege de beloningen die ertegenover staan inde gaten hebben hoe inconsistent dit is, en of wat zijgenerositeit noemen een aantrekkelijke investe-ringsstrategie is.*

het bed van procrustes

18

Mensen die denken dat het bij religie gaat om ge-loof , begrijpen niet wat religie is, en niet wat geloofis.

Werk maakt je geest kapot door stiekem je breinbinnen te dringen in de uren waarin je officieel nietaan het werk bent; wees kieskeurig ten aanzien vanje beroep.

In de natuur herhalen we nooit dezelfde beweging;in gevangenschap (kantoor, fitnesscentrum, woon-werkverkeer, sport) is het leven slechts rsi; geentoeval.

preludes 19

19

* Een genereuze daad moet juist niet gericht zijn op enige be-loning, noch financieel, noch sociaal, noch emotioneel de-ontisch (onvoorwaardelijke inachtneming van plichten), nietutilitaristisch (gericht op een collectief, of zelfs individueel,voordeel). Er is niets mis met genereuze daden die je eenwarm gevoel geven of verlossing brengen, maar ze mogentaalkundig niet op n hoop gegooid worden met deontischehandelingen die voortvloeien uit louter plichtsbesef.

Andermans gebrek aan gezond verstand als excuusgebruiken, is op zich een gebrek aan gezond ver-stand.

Je schikken in het keurslijf van beperkte (aristoteli-sche) logica wil allerminst zeggen dat je gevrijwaardblijft van fatale inconsistenties.

Economen hebben grote moeite met de gedachtedat het collectieve (en het complexe) onevenredigveel minder voorspelbaar zijn dan individuen.

Praat niet over vooruitgang in termen van een langleven, veiligheid of comfort voor je dierentuindierenhebt vergeleken met dieren in het wild.

het bed van procrustes

20

Als je s morgens bij het opstaan min of meer pre-cies weet hoe je dag eruit zal zien, ben je een beetjedood hoe groter de precisie, hoe meer dood jebent.

Er is geen tussenfase tussen ijs en water, maar er iser wel een tussen leven en dood: werk.

Je hebt een geijkt leven wanneer het meeste wat jevreest, het prikkelende vooruitzicht van een avon-tuur bevat.

Uitstelgedrag is de ziel die rebelleert tegen gevan-genschap.

preludes 21

21

Niemand wil geheel transparant zijn; niet voor an-deren, en zeker niet voor zichzelf.

het bed van procrustes

22